. m B Zarys · 2017. 3. 3. · Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka. Termin...

Zarys anatomii cZłowieka

Imię

Nazwisko

E-mail

Telefon

książka należy do


dr n. med. małgorZata Bujnowskadr n. med. małgorZata Bujnowska

Autor

oprAcowAnie redAkcyjne

korektA

recenzent

Projekt okładki

oprAcowAnie grAficzne, skład i łamanie,

przygotowAnie do druku

wydAwnictwo

iSBn

iluStrAcje

druk i oPrawa

dr n. med. Małgorzata Bujnowska

Monika Nowicka

Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl)

Magdalena Skrzydlewska

978 – 83 – 943650 – 0 – 4

Opracowanie własne na podstawie: Fotolia®

Centrum Rozwoju Edukacji EDICON sp. z o. o.ul. Kościuszki 5761-891 Poznań

Wydanie II

CGS drukarnia sp. z o.o.ul. Towarowa 3, Mrowino k. Poznania62-090 Rokietnica

Materiały edukacyjne obejmują zagadnienia zawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach.

UKRYTY WYMIARKrzysztof [email protected]

dr n. med. Jolanta Bielawska

spis treścispis treści

9 1. Wprowadzenie do anatomii

11 2. Wybrane elementy cytologii i histologii ogólnej11 Komórka

17 Tkanka

26 Narządy i układy

27 TEST KONTROLNY

29 3.Organizmludzkijakocałość

33 4.Układszkieletowy34 Budowa kości

38 Budowa kręgosłupa

46 Klatka piersiowa

50 Budowa czaszki

60 Kości obręczy kończyny górnej (obręcz barkowa)

62 Kości części wolnej kończyny górnej

71 Kości obręczy kończyny dolnej (obręcz miedniczna)

75 Kości części wolnej kończyny dolnej

82 TEST KONTROLNY

85 5.Budowaogólnapołączeńkości89 Stawy czaszki, kręgosłupa i klatki piersiowej

96 Stawy kończyny górnej

103 Stawy kończyny dolnej

112 TEST KONTROLNY

115 6.Układmięśniowy116 Ogólny podział mięśni

120 Mięśnie grzbietu

125 Mięśnie klatki piersiowej

132 Mięśnie brzucha

135 Mięśnie szyi

138 Mięśnie głowy

142 Mięśnie obręczy kończyny górnej i kończyny górnej wolnej

155 Mięśnie obręczy kończyny dolnej i kończyny dolnej wolnej

168 TEST KONTROLNY

171 7.Układpokarmowy173 Jama ustna

188 Gardło

191 Przełyk

192 Żołądek

197 Jelito cienkie

201 Jelito grube

205 Wątroba, drogi żółciowe, trzustka

214 Otrzewna

215 TEST KONTROLNY

217 8.Układoddechowy219 Jama nosowa i gardło

223 Krtań

226 Tchawica

229 Oskrzela

231 Płuca

237 Opłucna

240 TEST KONTROLNY

243 9.Układmoczowy(wydalniczy)244 Nerka

251 Drogi wyprowadzające mocz

259 TEST KONTROLNY

261 10.Układrozrodczy261 Budowa żeńskiego układu płciowego

273 Ciąża, poród, połóg

278 Budowa męskiego układu płciowego

287 TEST KONTROLNY

289 11.Układwewnątrzwydzielniczy291 Hormony

292 Przysadka mózgowa

295 Szyszynka

296 Gruczoł tarczowy (tarczyca)

299 Gruczoły przytarczyczne

299 Grasica

301 Trzustka

302 Gruczoły nadnerczowe

304 Jądra i jajniki

307 Ciałka przyzwojowe

308 TEST KONTROLNY

311 12.Układkrwionośny312 Położenie i budowa zewnętrzna serca

316 Budowa wewnętrzna mięśnia sercowego

321 Budowa mięśnia sercowego

325 Unaczynienie mięśnia sercowego

328 Cykl pracy mięśnia sercowego

331 Naczynia krwionośne

348 Krew i jej funkcje

353 Śledziona

355 TEST KONTROLNY

357 13.Układlimfatyczny(układchłonny)359 Naczynia chłonne

363 Węzły chłonne

366 Limfa (chłonka)

368 TEST KONTROLNY

371 14.Układnerwowy373 Ośrodkowy układ nerwowy

399 Obwodowy układ nerwowy

420 Autonomiczny układ nerwowy

426 TEST KONTROLNY

429 15.Narządyzmysłów429 Receptory

432 Narząd powonienia

434 Narząd smaku

436 Narząd wzroku

446 Narządy czucia powierzchownego

448 Narząd przedsionkowo-ślimakowy

455 TEST KONTROLNY

457 16. Skóra459 Budowa skóry

464 Gruczoły skóry

467 Wytwory skóry

473 TEST KONTROLNY

475 Klucz odpowiedzi

476 Bibliografia

477 Spis tabel

478 Spis ilustracji

od autora

legenda

W ramkach otrzymasz dodatkowe informacje. Znajdziesz tu m.in. oznaczenie, dla jakich kierunków przeznaczone są dane treści.

Przykład

Na polach oznaczonych żarówką znajdziesz różnego rodzaju ciekawostki.

od autora

legenda

Oddaję w Państwa ręce książkę do anatomii, która powstała z myślą o słuchaczach kierunków medycznych szkół policealnych. Anatomia jawi się jako nauka, której znajomość stanowi warunek konieczny właściwego przygotowania zawodowego dla przyszłych przedstawi-cieli profesji medycznych. W miarę pisania książki doszłam jednak do wniosku, że krąg odbiorców powinien być znacznie szerszy. Tak, jak każdy z nas posiada zapewne w swojej biblioteczce Atlas Polski lub Atlas świata, tak każdy powinien mieć na półce „atlas człowieka”, ponieważ jest to nauka o nas samych.

Jednym z zasadniczych problemów związanych z nauką anatomii jest pytanie: jak to robić skutecznie i (w domyśle) nie oszaleć? Każdy musi znaleźć na to swój sposób. Nauka anatomii wymaga do-brej pamięci, systematyczności oraz wyobraźni. Wystarczy jednak odrobina chęci poznania swojego ciała, a wówczas wiedza z tego zakresu jest przyswajana niemalże automatycznie. Dla mnie Zarys anatomii człowieka był „miłością” od pierwszego akapitu i mam nadzieję, że Państwo również rozbudzą w sobie podobną pasję, czytając tę książkę.

Małgorzata Bujnowska

technik masażystaopiekun medyczny

asystentka stomatologicznahigienistka stomatologicznatechnik dentystyczny

technik usług kosmetycznych

Elementami pomocniczymi są więzadła: więzadło promieni-ste głowy żebra i więzadło żebrowo-poprzeczne.

informacje dodatkowe dla kierunków:

9

wprowadZenie do anatomii 0101wprowadZenie do anatomii

Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka. Termin pochodzi od greckiego anatomē ‒ sekcja (zwłok), najstarszej metody wykorzystywanej do poznania budowy człowieka, jego układów i narządów.

Ze względu na sposoby prowadzonych obserwacji można wyróżnić:

• anatomię makroskopową ‒ zajmującą się opisywaniem struktur i narządów ciała widocznych gołym okiem,

• anatomię mikroskopową ‒ zajmującą się mikroskopową budową ciała człowieka, w obrębie której wyróżniamy: cy-tologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu komórki) oraz histologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu tkanek).

Ze względu na formę prezentacji budowy ciała człowieka wyróżnia się:

• anatomię opisową (systemową) ‒ przedstawiającą budowę człowieka według poszczególnych układów,

• anatomię topografi czną ‒ prezentującą powiązania między narządami w odniesieniu do części i okolic ciała,

• anatomię czynnościową ‒ przedstawiającą budowę ciała człowieka z funkcjonalnego punktu widzenia.

Ponadto anatomię można podzielić m.in. na anatomiękliniczną (opisującą wzajemne powiązania topografi czne i funkcjonalne narządów, warunkujące występowanie najczęstszych chorób człowieka oraz ich objawów), radiolo-giczną (opisującą budowę ciała człowieka z wykorzystaniem


10

technik obrazowych, takich jak tomografi a komputerowa, rezonans magnetyczny czy promieniowania rentgena), pla-styczną (opisującą kształt ciała oraz proporcje pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi).

Dodatkowo wyróżnia się anatomię prawidłową, opi-sującą prawidłową budowę człowieka, oraz anatomiępatologiczną, która zajmuje się badaniem budowy narzą-dów zmienionych wskutek choroby lub wykazujących wady rozwojowe.

Nauką ściśle powiązana z anatomią jest fizjologia, nauka o czynnościach organizmów oraz zależnościach pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi.

Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt)

11

wyBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej 0202wyBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej

Komórka stanowi podstawową, a zarazem najmniejszą strukturalną i funkcjonalną jednostkę budującą organizm człowieka, zdolną do przeprowadzania wszystkich podsta-wowych procesów życiowych, takich jak przemiana materii, wzrost, podział i różnicowanie.

Komórki jednej tkanki na ogół posiadają jednakową bu-dowę, a komórki różnych tkanek, na skutek przystosowania się do wykonywania odmiennych czynności, różnią się pod względem budowy oraz kształtu. Pomimo istniejących różnic w budowie prawie każdej komórki można jednak wyróżnić szereg stale występujących struktur, m.in. błonę komórkową, cytoplazmę, mitochondria czy jądro.

Komórki mają zrożnicowane kształty i wielkości. Bywają okrągłe, płaskie, wałeczkowate, kostkowe czy gwiazdkowe z wypustkami. Te o kształtach zmiennych występują przede wszystkim we krwi, jako krwinki białe (zmienność ta jest związana z wykonywaniem ruchu pełzakowatego).

Do przejawów życia komórki należą: przemiana materii, ruch, pobudliwość i zdolność do podziału.

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

KOMÓRKA

moje notatki

12


Wszystkie komórki organizmu człowieka (poza nielicznymi wyjątkami) zawierają następujące struktury wewnątrzko-mórkowe (organella komórkowe):

• błonę komórkową, • cytoplazmę, • siateczkę śródplazmatyczną gładką i szorstką,• aparat Golgiego, • lizosomy, • mitochondria, • rybosomy, • jądro komórkowe.

Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka

13

wyBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej

W każdej komórce istnieje wiele struktur błoniastych. Jedne z nich oddzielają komórkę od środowiska zewnętrznego, inne ograniczają określone obszary cytoplazmy, a jeszcze inne stanowią osłonki dla organelli komórkowych, oddzielając je od cytoplazmy.

Wszystkie komórki otoczone są tzw. plazmolemą, czyli błoną wytyczającą granicę między cytoplazmą komórki a środowiskiem. Posiada ona trzy warstwy: blaszkę we-wnętrzną, blaszkę zewnętrzną oraz przestrzeń między nimi. Plazmolema tworzy barierę dyfuzyjną pomiędzy wnętrzem komórki a środowiskiem. Jej najważniejszą właściwością jest wybiórcza przepuszczalność, co warunkuje stałość śro-dowiska wewnętrznego. Może również współuczestniczyć w procesie rozpoznawania innych komórek, a także prze-twarzania sygnałów.

Błony oddzielające organella komórkowe (wewnątrzcy-toplazmatyczne) dzieli się na błony szorstkie (posiadają na powierzchni rybosomy) oraz gładkie.

Cytoplazma stanowi największą część masy komórki. Buduje ona środowisko wewnątrzkomórkowe, w którym rozmiesz-czone są organella komórkowe. W jej strukturze można wyróżnić tzw. egzoplazmę, czyli część obwodową cytopla-zmy pozbawioną ziarnistości, oraz część środkową, tzw. endoplazmę. W skład cytoplazmy wchodzą woda, białka, tłuszcze, cukrowce oraz składniki nieorganiczne.

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

Błona komórkowa

Cytoplazma

moje notatki

54


Szczęka

Zaraz po żuchwie największa kość twarzoczaszki; bierze udział w tworzeniu sklepienia jamy ustnej, nosowej i oczo-dołu. W prawym i lewym trzonie kości szczęki można wyróżnić przestrzenie wypełnione powietrzem, tzw. zatoki szczękowe, które łączą się z jamą nosową przez otwór szczękowy. Pojemność zatok szczękowych to około 20 cm3, a ich kształt zbliżony jest do piramidy.

Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu

Zdj. 20. Podstawa czaszki

55

układ sZkieletowy

W szczęce można wyróżnić cztery wyrostki:

• jarzmowy ‒ stanowi trójkątną wyniosłość położoną w miejscu, w którym zbiegają się powierzchnie: przednia, podskroniowa i oczodołowa trzonu szczęki,

• czołowy ‒ to mocna blaszka kostna, biegnąca ku górze i ku tyłowi, w przedłużeniu ściany przedniej i przyśrod-kowej szczęki,

• zębodołowy ‒ stanowi najgrubszą gąbczastą część kości, • podniebienny ‒ to gruba i mocna blaszka kostna, tworzy

część dna jamy nosowej i sklepienie jamy ustnej.

Kośćpodniebienna

Położona w tylnym odcinku jamy nosowej; współuczestniczy w budowie trzech jam: dna i ściany jamy nosowej, sklepie-nia jamy ustnej oraz dna oczodołu. Zbudowana jest z dwóch blaszek: poziomej i pionowej.

Kośćłzowa

Cienka parzysta kość, umiejscowiona w przedniej przyśrod-kowej ścianie oczodołu.

Małżowinanosowadolna

Kość parzysta, położona w dolnej, bocznej części jamy nosowej.

Rozwój wyrostka zębodołowego zależy od stanu uzębie-nia. Tworzy on szeroki łuk zębodołowy, który zawiera ujścia ośmiu zębodołów w obrębie jednej kości szczęki, oddzie-lonych przegrodami międzyzębodołowymi. Każdy z ośmiu zębodołów jest dokładnym odlewem korzenia zęba.


koŚCi ParZYste ukryte

56


Lemiesz

Kość nieparzysta, ma postać płaskiego, wydłużonego czwo-roboku; buduje tylną część przegrody nosa. Jej nazwa odnosi się do kształtu lemiesza (dolna część korpusu pługa).

Żuchwa

Najmocniejsza i największa kość twarzoczaszki; w porów-naniu z innymi kośćmi czaszki jest ruchoma; zbudowana z trzonu oraz dwóch gałęzi. Na gałęziach żuchwy znajdują się dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy (służy do stawowego połączenia z kością skroniową), pomiędzy którymi występuje tzw. wcięcie żuchwy.

Na powierzchni trzonu znajduje się guzowatość bródkowa. Po obu jej stronach występują otwory bródkowe.

Kośćgnykowa

Nieparzysta kość twarzoczaszki, która nie ma połączenia z innymi kośćmi. Ma kształt podkowy, znajduje się w obrę-bie szyi i stanowi górną podporę krtani. W jej budowie można wyróżnić rogi większe, którymi skierowana jest do tyłu, oraz rogi mniejsze. Centralnie położony jest trzon.

koŚCi nieParZYste

Na trzonie żuchwy znajduje się część zębodołowa, zawie-rająca zębodoły.

Każdy zębodół stanowi dokładny odlew odnośnego korzenia zęba: zębodół kła jest najgłębszy, zębodoły trzonowców ‒ na-jobszerniejsze, a siekaczy ‒ głębokie i wąskie. U noworodków wyrostki zębodołowe nie występują i powstają dopiero w mo-mencie wyrzynania się zębów. U osób starszych ulegają one zanikowi wraz z utratą zębów.


Do kości gnykowej przyczepiają się dwie grupy mięśni: nad-gnykowe i podgnykowe. Biorą one udział w ruchach żuchwy, kości gnykowej i krtani.


57

układ sZkieletowy

Otwory w kościach czaszki służą połączeniu narządów znaj-dujących się w jamie czaszki z resztą ciała. Przez otwory wchodzą lub wychodzą z jamy czaszki nerwy oraz naczynia krwionośne. Do najważniejszych otworów zalicza się:

• otwór wielki ‒ znajduje się na kości potylicznej; za jego po-mocą rdzeń kręgowy łączy się z rdzeniem przedłużonym. Przez otwór wielki przechodzą również tętnice kręgowe oraz XII nerw czaszkowy;

• otwór poszarpany ‒ znajduje się pomiędzy kością klinową a skroniową; przez niego przechodzą naczynia tętnicze i żylne opony twardej;

• otwór owalny ‒ znajduje się na kości klinowej; przez niego przechodzi nerw żuchwowy;

• otwór szyjny ‒ znajduje się pomiędzy kością potyliczną a kością skroniową; przez niego przechodzą trzy nerwy czaszkowe (IX, X, XI) i żyła szyjna wewnętrzna;

• kanał wzrokowy ‒ znajduje się na kości klinowej, stanowi miejsce przejścia nerwu wzrokowego i tętnicy ocznej;

• otwór słuchowy zewnętrzny i wewnętrzny ‒ znajduje się na kości skroniowej; prowadzi do przewodu słuchowego.

Prawie wszystkie połączenia kości czaszki mają postać połączeń nieruchomych. Jedyny wyjątek to ruchomy staw skroniowo-żuchwowy, umożliwiający poruszanie żuchwą, mówienie i jedzenie. Pozostałe połączenia mają charakter szwów, czyli nieregularnych ścisłych połączeń poszczegól-nych kości.

Otwory czaszki

Połączenia kości czaszki

Lemiesz

Kość nieparzysta, ma postać płaskiego, wydłużonego czwo-roboku; buduje tylną część przegrody nosa. Jej nazwa odnosi się do kształtu lemiesza (dolna część korpusu pługa).

Żuchwa

Najmocniejsza i największa kość twarzoczaszki; w porów-naniu z innymi kośćmi czaszki jest ruchoma; zbudowana z trzonu oraz dwóch gałęzi. Na gałęziach żuchwy znajdują się dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy (służy do stawowego połączenia z kością skroniową), pomiędzy którymi występuje tzw. wcięcie żuchwy.

Na powierzchni trzonu znajduje się guzowatość bródkowa. Po obu jej stronach występują otwory bródkowe.

Kośćgnykowa

Nieparzysta kość twarzoczaszki, która nie ma połączenia z innymi kośćmi. Ma kształt podkowy, znajduje się w obrę-bie szyi i stanowi górną podporę krtani. W jej budowie można wyróżnić rogi większe, którymi skierowana jest do tyłu, oraz rogi mniejsze. Centralnie położony jest trzon.

koŚCi nieParZYste

Na trzonie żuchwy znajduje się część zębodołowa, zawie-rająca zębodoły.

Każdy zębodół stanowi dokładny odlew odnośnego korzenia zęba: zębodół kła jest najgłębszy, zębodoły trzonowców ‒ na-jobszerniejsze, a siekaczy ‒ głębokie i wąskie. U noworodków wyrostki zębodołowe nie występują i powstają dopiero w mo-mencie wyrzynania się zębów. U osób starszych ulegają one zanikowi wraz z utratą zębów.


Do kości gnykowej przyczepiają się dwie grupy mięśni: nad-gnykowe i podgnykowe. Biorą one udział w ruchach żuchwy, kości gnykowej i krtani.


58


Ciemiączko to nieskostniała błona łącząca kości czaszki no-worodka. Sprawia, że czaszka jest elastyczna i w trakcie porodu dostosowuje się do kształtu kanału rodnego matki. Wyróżnia się cztery ciemiączka:

• przednie ‒ największe, zrasta się do 18. miesiąca życia,• tylne ‒ zrasta się do 4. miesiąca życia,• dwa boczne ‒ znajdują się w okolicy dołu skroniowego,

zrastają się jeszcze w życiu płodowym.

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

W wieku niemowlęcym i dziecięcym połączenie kości czaszki szwami pozwala na ich rozrost w odpowiednim ustawieniu. Zadaniem tych połączeń jest umożliwienie wzrostu czaszki w następstwie gwałtownego (w trak-cie 1. roku życia dziecka) wzrostu tkanki nerwowej budującej mózg. Rozwijający się mózg zwiększa swoją objętość 2,5 do 3 razy w trakcie pierwszych 2 lat życia dziecka, dlatego szwy czaszkowe pozostają w tym okresie niezamknięte. Zarastanie szwów następuje w ściśle określonej kolejności, która jest zdetermino-wana zakończeniem gwałtownego wzrostu leżących pod nimi struktur mózgu.

CiemiĄCZka

moje notatki

Przedwczesne zrośnięcie się szwów czaszkowych i ciemiączek skutkuje chorobą, tzw. kraniostenozą. W jej konsekwencji dochodzi do powstania małogło-wia, czyli zmniejszonego obwodu czaszki.

59

układ sZkieletowy

Scharakteryzuj kości mózgoczaszki...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Opisz kości wchodzące w skład twarzoczaszki...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Wymień kości słuchowe i scharakteryzuj je...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Omów budowę żuchwy...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Pytania kontrolne

216


7. Co oddziela jelito cienkie od grubego?

a) zastawka krętniczo-kątnicza

b) zastawka krętniczo-okrężnicza

c) błona krętniczo-kątnicza

8. Jakim gruczołem jest trzustka?

a) zewnątrzwydzielniczym

b) wewnątrzwydzielniczym

c) zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym

9. Który płat wątroby jest największy?

a) prawy

b) lewy

c) ogoniasty

10. Na jakim więzadle jest zawieszona wątroba?

a) na więzadle trójkątnym lewym

b) na więzadle trójkątnym prawym

c) na więzadle wieńcowym wątroby

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

Test kontrolny ‒ cd.

ZAPAMIĘTAJ!ZaPisZ waŻne inFormaCje

do ZaPamiĘtania na eGZamin.

217

układ oddecHowy 0808układ oddecHowy

Układ oddechowy pełni bardzo ważną funkcję w organizmie człowieka. Jego głównym zadaniem jest dostarczanie tlenu i eliminacja dwutlenku węgla, a ponadto: do jego funkcji należą również regulacja kwasowo-zasadowa, odbieranie bodźców zapachowych oraz udział w wytwarzaniu dźwięków.

W układzie oddechowym można wyróżnić drogi oddechowe oraz właściwy narząd oddechowy, czyli płuca.

Drogi oddechowe dzielą się na:

• drogioddechowegórne:jama nosowa, gardło,• drogi oddechowedolne: krtań, tchawica, oskrzela,

płuca.

Zdj. 71. Układ oddechowy człowieka

218


Drogi oddechowe pełnią cztery podstawowe funkcje:

• transportują powietrze do płuc,• nawilżają wdychane powietrze,• ogrzewają wdychane powietrze,• oczyszczają wdychane powietrze.

Płuca zbudowane są z pęcherzyków płucnych. To w nich do-chodzi do najważniejszego procesu, a mianowicie wymiany gazowej.

Oddychanie polega na wymianie gazowej pomiędzy or-ganizmem a powietrzem atmosferycznym. Powietrze atmosferyczne składa się z mieszaniny gazów:

• azotu ‒ 78%,• tlenu‒21%,• dwutlenkuwęgla‒0,03%,• innych gazów ‒ 0,97%.

Pod taką postacią i w takim składzie powietrze dociera do pęcherzyków płucnych podczas wdechu. Podczas wydechu skład powietrza zmienia się w związku z wymianą gazową, która zaszła w pęcherzykach płucnych.

Skład powietrza wydychanego:

• azot ‒ 78%,• tlen‒17%,• dwutlenekwęgla‒4%,• inne gazy ‒ 1%.

W ciągu doby przez płuca przechodzi 10 000 l powie-trza, z czego pobierane jest 360 l tlenu.

219

układ oddecHowy

Jama nosowa stanowi pierwszy odcinek dróg oddechowych. Ze względu na funkcje, które pełni, wyróżnia się w niej przed-sionek nosa, część oddechową i część węchową.

Funkcje jamy nosowej:

• ogrzanie powietrza,• nawilżenie powietrza parą wodną,• oczyszczenie powietrza, • odbiór i identyfi kacja zapachów.

Jamę nosową tworzy nos zewnętrzny, czyli struktura w kształ-cie piramidy, położona w części środkowej twarzy.

Do elementów składowych nosa zewnętrznego zalicza się:

• nasadę nosa,• grzbiet nosa,• koniec nosa,• parzyste skrzydełka nosa.

Szkielet nosa zewnętrznego zbudowany jest z kości noso-wych, wyrostków nosowych szczęki oraz chrząstek.

Kości nosowe formują nos przy nasadzie (omówione zostały w rozdziale 4.), a jego dalszą część tworzą chrząstki.

Do najważniejszych chrząstek można zaliczyć:

• chrząstkę nosa boczną,• chrząstkę skrzydłową większą,• chrząstkę skrzydłową mniejszą,• chrząstkę przegrody nosa.

JAMA NOSOWA I GARDŁO

Budowa jamy nosowej

220


Długość jamy nosowej wynosi około 6 cm, a jej wysokość 4 cm. Rozciąga się ona od nozdrzy przednich do gardła. Jama nosowa zwęża się ku górze i podzielona jest przegrodą nosa na połowy.

Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami przednimi, których pierwszym elementem jest przedsionek nosa. Ten następnie przechodzi w jamę nosową właściwą. Jama nosowa przedzie-lona jest na połowy przegrodą nosową, która utworzona jest z kości (lemiesz i blaszka pionowa kości sitowej) oraz chrząstki przegrody nosa.

Jama nosowa przedzielona jest trzema małżowinami noso-wymi (górną, środkową i dolną). Małżowiny nosowe dzielą jamę nosową na trzy przewody:

• górny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną górną i środkową,• środkowy ‒ zawarty pomiędzy małżowiną środkową

a dolną,• dolny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną dolną

a podniebieniem.

Za małżowinami znajduje się przewód nosowo-gardłowy. Tutaj łączą się przewody nosowe, które w tym miejscu przez nozdrza tylne uchodzą do gardła.

Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, czyli puste przestrzenie w kościach czaszki, wyścielone błoną śluzową. Zwiększają one swoją powierzchnię w miarę doj-rzewania organizmu. W pełni wykształcone mają objętość około 80 cm3. Zatoki pełnią wiele funkcji, a do najważniej-szych z nich zalicza się:

• nawilżanie i ogrzewanie wdychanego powietrza, • termoizolację oraz ogrzewanie podstawy czaszki

i oczodołu,• ochronę mózgoczaszki przed urazami,

jama nosowa właŚCiwa

221

układ oddecHowy

• zmniejszenie wagi szkieletu twarzoczaszki,• tworzenie przestrzeni rezonacyjnej (ochrona ucha we-

wnętrznego przed przewodzeniem drogą kostną własnego głosu).

U człowieka wyróżnia się następujące zatoki przynosowe:

• zatokę szczękową ‒ jest największa, znajduje się w trzo-nie szczęki,

• zatokę czołową ‒ umiejscowioną w kości czołowej,• zatokę sitową ‒ stanowiącą skupisko komórek sitowych,• zatokę klinową ‒ znajduje się w trzonie kości klinowej.

Wnętrze jamy nosowej pokrywa błona śluzowa. Można wy-różnić dwie okolice błony śluzowej: • okolicę oddechową ‒ pokryta nabłonkiem migawko-

wym, którego zadaniem jest oczyszczanie wdychanego powietrza,

• okolicę węchową ‒ pokryta nabłonkiem węchowym, któ-rego zadaniem jest odbieranie bodźców węchowych.

Gardło stanowi część wspólną układów oddechowego i po-karmowego. Budowa gardła została omówiona w rozdziale 7.

Zdj. 72. Budowa jamy nosowej

Gardło

440


Najistotniejszą część siatkówki stanowią komórki światło-czułe, tzw. pręciki i czopki.

Czopki to komórki, które reagują na barwę światła i od-powiadają za widzenie kolorów. Bardzo szybko wykazują reakcję na zmianę natężenia światła. Są odpowiedzialne za tzw. widzenie dzienne. Liczba czopków w siatkówce wynosi około 7 mln.

Pręciki odbierają natężenie światła oraz ruch. Wolno reagują na zmianę natężenia światła, dlatego odpowiedzialne są za widzenie nocne (czarno-białe). Ich liczba w siatkówce czło-wieka wynosi około 125 mln.

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

.............................................................................................

Zdj. 140. Budowa dna oka

moje notatki

441

narZądy ZmysłÓw

Promień światła, przechodząc przez gałkę oczną, załamuje się na trzech elementach: cieczy wodnistej, ciałku szklistym i soczewce.

Ciecz wodnista

Substancja, która wypełnia przednią i tylną komorę oka; po-wstaje z przesączu naczyń krwionośnych. Jej główne zadanie polega na odżywianiu elementów gałki ocznej oraz utrzy-maniu gałki we właściwym kształcie.

Ciałkoszkliste

Stanowi największą część gałki ocznej; zajmuje ⅘ jej zawar-tości. Ma postać przezroczystej, galaretowatej substancji, która utrzymuje ciśnienie śródgałkowe.

Soczewka

Znajduje się w przedniej części gałki ocznej, pomiędzy tę-czówką a ciałkiem szklistym; ma dwuwypukły kształt i jest przezroczysta. Tworzą ją trzy elementy: torebka, kora oraz jądro soczewki.

ZawartoŚĆ Gałki ocznej

Zdj. 141. Budowa szczegółowa gałki ocznej

442


Rola soczewki polega na umożliwieniu ostrego widzenia przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach (tzw. akomodacja). Dostosowanie to polega na odpowiednim do-borze długości ogniskowej układu optycznego oka, tak aby na siatkówce powstawał ostry obraz oglądanego przedmiotu. Za zmianę krzywizny soczewki odpowiada mięsień rzęskowy. Soczewka ogniskuje promienie świetlne w ten sposób, że obraz, który pada na siatkówkę, jest odwrócony oraz pomniejszony.

Do narządów dodatkowych oka zalicza się:

• aparat ruchowy oka – składa się z mięśni,• aparat ochronny oka – w jego skład wchodzą ciałko tłusz-

czowe, powieki, spojówka oraz narząd łzowy.

Zbudowany jest z mięśni oka odpowiedzialnych za ruch gałki ocznej. Należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowa-nych, a ich zadanie polega na poruszaniu gałką oczną

Zdj. 142. Mechanizm przejścia bodźców świetlnych przez soczewkę

Narządy dodatkowe oka

aParat ruCHowY

443

narZądy ZmysłÓw

dookoła trzech osi. Można wyróżnić cztery mięśnie proste oka (dolny, górny, boczny i przyśrodkowy) oraz dwa mięśnie skośne oka (górny i dolny). Każdy mięsień prosty przyczepia się jednym końcem do pierścienia ścięgnistego, znajdują-cego się za gałką oczną, a drugim łączy z gałką oczną w miejscu styku twardówki i rogówki. Mięśnie skośne przy-czepiają się jednym końcem w tylnej części oczodołu, a drugim wnikają w twardówkę.

Zabezpiecza oko przed urazami mechanicznymi oraz za-pewnia odpowiednie nawilżanie gałki ocznej. Elementami aparatu ochronnego są:

• ciało tłuszczowe oczodołu – wypełnia wolne prze-strzenie pomiędzy gałką oczną a nerwem wzrokowym, mięśniami i oczodołem;

• powieki – fałdy skórno-śluzowe, zabezpieczające gałkę oczną oraz zmniejszające szparę powiek; wyróżnia się powiekę górną oraz dolną, które łączą się w kącie bocz-nym i przyśrodkowym oka. Na powierzchni wolnej powieki

Zdj. 143. Aparat ruchowy gałki ocznej

aParat oCHronnY

444


znajdują się rzęsy pełniące funkcję aparatu ochronnego oka (zabezpieczają przed ciałami obcymi). Mieszki wło-sowe rzęs zawierają zakończenia nerwowe, które odbierają ruch;

• spojówka – mocno unaczyniona, ma komórki śluzowe; wyściela tylną powierzchnię powieki i tworzy tzw. worek spojówkowy. Posiada dwie części: oczną, która pokrywa twardówkę oka z wyłączeniem rogówki, oraz powiekową, która pokrywa wewnętrzną powierzchnię powieki górnej i dolnej;

• narządłzowy – zbudowany z gruczołu, kanalików, prze-wodu nosowo-łzowego. Gruczoł łzowy znajduje się powyżej wewnętrznej strony oka, a swoim kształtem przypomina migdał o długości około 2 cm. Funkcja gruczołu polega na wydzielaniu łez, których zadaniem jest nawilżenie i oczysz-czenie rogówki oraz worka spojówkowego. Każdy z gruczołów posiada około 12 przewodzików wyprowadza-jących łzy do worka spojówkowego. Po przejściu przez powierzchnię przedniej części gałki ocznej (podczas mru-gania) łzy kierowane są do tzw. jeziorka łzowego, znajdującego się w kąciku oka i następnie przewodem no-sowo-łzowym trafi ają do jamy nosowej. W jamie nosowej nawilżają wdychane powietrze.

Kolor oczu uzależniony jest od ilości oraz typu pig-mentu znajdującego się w tęczówce i jest cechą dziedziczną (genetyczną). Noworodek ma zazwyczaj oczy niebieskie lub szare. Ilość melaniny w tę-czówce jest na początku znikoma, dopiero kiedy do oczu dziecka dociera światło, jej produkcja wzrasta. Ostateczne zabarwienie tęczówki następuje około 3. roku życia.

445

narZądy ZmysłÓw

Wymień błony gałki ocznej z ich elementami składowymi......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Omów elementy aparatu ochronnego oka. .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Opisz zawartość gałki ocznej......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Pytania kontrolne

spis taBelspis taBel

Str. Nazwa

122 Tabela 1. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych grzbietu127 Tabela 2. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych klatki piersiowej133 Tabela 3. Przyczepy i funkcje mięśni brzucha136 Tabela 4. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych szyi143 Tabela 5. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny górnej146 Tabela 6. Przyczepy i funkcje mięśni ramienia147 Tabela 7. Synergizm mięśniowy mięśni ramienia149 Tabela 8. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa przednia150 Tabela 9. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa boczna151 Tabela 10. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa tylna156 Tabela 11. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny dolnej ‒ grupa grzbietowa tylna159 Tabela 12. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przednia160 Tabela 13. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przyśrodkowa161 Tabela 14. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa tylna163 Tabela 15. Przyczepy i funkcje mięśni podudzia ‒ grupa tylna powierzchowna201 Tabela 16. Różnice pomiędzy jelitem czczym a krętym424 Tabela 17. Działanie części współczulnej i przywspółczulnej układu autonomicznego

spis ilustracjispis ilustracji

Str. Nazwa

10 Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt)12 Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka17 Zdj. 3. Budowa komórki eukariotycznej19 Zdj. 4. Tkanka nabłonkowa jednorzędowa21 Zdj. 5. Tkanka łączna na przykładzie tkanki kostnej23 Zdj. 6. Rodzaje tkanki mięśniowej człowieka25 Zdj. 7. Budowa neuronu30 Zdj. 8. Osie i płaszczyzny ciała34 Zdj. 9. Szkielet człowieka ‒ widok z przodu36 Zdj. 10. Budowa kości39 Zdj. 11. Budowa kręgosłupa40 Zdj. 12.1. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 12.2. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 13. I kręg szyjny ‒ atlas 42 Zdj. 14. II kręg szyjny ‒ axis43 Zdj. 15.1. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia miedniczna44 Zdj. 15.2. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia grzbietowa47 Zdj. 16. Budowa klatki piersiowej ‒ widok z przodu 49 Zdj. 17. Budowa mostka51 Zdj. 18. Czaszka ‒ widok z boku54 Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu54 Zdj. 20. Podstawa czaszki60 Zdj. 22. Obojczyk61 Zdj. 23.1. Łopatka ‒ powierzchnia grzbietowa62 Zdj. 23.2. Łopatka ‒ powierzchnia żebrowa64 Zdj. 24.1. Kość ramienna ‒ widok z przodu65 Zdj. 24.2. Kość ramienna ‒ widok z tyłu66 Zdj. 25. Kość łokciowa ‒ widok z przodu i widok z boku67 Zdj. 26. Kość promieniowa ‒ widok z przodu i widok z tyłu68 Zdj. 27. Kości nadgarstka, śródręcza i palców 72 Zdj. 28. Miednica ‒ widok z przodu 72 Zdj. 29. Miednica ‒ widok z tyłu 77 Zdj. 30. Kość udowa ‒ widok z przodu, widok z tyłu, widok od strony przyśrodkowej 78 Zdj. 31. Kości podudzia. K. piszczelowa i k. strzałkowa ‒ widok z tyłu i widok z przodu80 Zdj. 32. Kości stępu, śródstopia i palców87 Zdj. 33. Budowa stawu

. m B Zarys · 2017. 3. 3. · Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka. Termin...

Documents

Transcript of . m B Zarys · 2017. 3. 3. · Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka. Termin...