MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM In iustam tekst 2009-12-22.pdf · Traseologia –...

MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM

TAKTYKA I TECHNIKA KRYMINALISTYCZNA -WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO

MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM

TAKTYKA I TECHNIKA KRYMINALISTYCZNA -WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO

MATERIAŁY Z KONFERENCJI

POD REDAKCJĄMARIUSZA ZELKA

POZNAŃ-RZESZÓW 2009

Redakcja:MARIUSZ ZELEK

([email protected])

Opieka merytoryczna:prof. dr hab. HUBERT KOŁECKI

gen. dr JÓZEF JEDYNAKdr SZYMON MATUSZEWSKI

Projekt okładki, korekta techniczna, skład:Krzysztof Marek Szwaczka

Druk:Drukarnia Pijarów, Kraków

Książka ukazała się przy wsparciu fi nansowym:Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego

Uniwersytetu RzeszowskiegoUniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Spółki Dr Krystian Ziemski & Partners sp. z o.o. w Poznaniu

© Copyright byKNA „Ad Rem” – WPiA UAM & KNPK „Iustitia” – WPiA UR

Stan prawny na dzień: 9 stycznia 2009 r.Informacje o autorach zostały podane na dzień: 16 listopada 2009 r.

ISBN 978-83-7269-303-7

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne ......................................................................................................... 7

Magdalena SobońDowód z przesłuchania w polskim procesie karnym ......................................... 11

Monika Wędrychowicz, Anna WojcieszakMałoletni pokrzywdzony w charakterze świadka .............................................. 21

Piotr CharzewskiPrzeszukanie osoby i mieszkania w świetle prawa do prywatności ................... 43

Piotr KarlikWykrywanie przestępstw pedofi lii w Internecie z zastosowaniem instytucji zakupu kontrolowanego, a także innych metod prowokacji policyjnej .............. 61

Anna WilińskaDziennikarstwo śledcze – wybrana problematyka ............................................. 69

Tomasz BednarekWybrane aspekty badań osmologicznych i ich znaczenie w procesie karnym ...... 79

Remigiusz RabiegaTraseologia – zagadnienia elementarne ............................................................. 97

Ewelina KowalWybrane metody identyfi kacji zwłok ludzkich ................................................ 109

Marta WitwickaSpecyfi ka oględzin zwłok i miejsca ich znalezienia w środowisku wodnym ..... 117

Rafał SkowronUpadki z wysokości – cechy charakterystyczne oraz sposoby odróżniania samobójstw, wypadków i czynów zabronionych ............................................. 125

Julia PrzenicznaHandel ludźmi. Prawo i praktyka, zapobieganie i ściganie .............................. 135

Beata KoczorowskaOd przestępcy do biznesmena – proces nadania legalności dochodom uzyskanym z działalności pozaprawnej .............................................................................. 151

Judyta KasperkiewiczBadanie identyfi kacyjne broni palnej ............................................................... 163

Mariusz ZelekKryminalistyczna problematyka stłuczonych szyb .......................................... 171

Słowo wstępne

Niniejsza publikacja jest efektem wielomiesięcznej pracy studentów UAM w Poznaniu oraz Uniwersytetu Rzeszowskiego zainteresowanych działalnością w ruchu naukowym. Zawiera ona referaty wygłoszone podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej zatytułowanej „Taktyka i technika kryminalistyczna – wczoraj, dziś, jurto”, zorganizowanej w ramach Międzyuniwersyteckiego Obozu Naukowego „In iustam rem”, który odbył się w dniach 6–9 stycznia 2009 r. w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Inicjatywa ta doszła do skutku za sprawą członków Koła Naukowego Administratywistów „Ad Rem” Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Koła Naukowego Prawa Karnego Studentów Uniwersytetu Rze-szowskiego „Iustitia”.

Projekt zrodził się w czerwcu 2008 roku i powstał na kanwie wspólnych prze-myśleń na temat współpracy organizacji studenckich, które rzadko łączą siły, by re-alizować swoje cele statutowe oraz sprzyjać rozwojowi kontaktów. Brakuje studenc-kich projektów międzyuniwerysteckich, które integrują, rozwijają, aktywizują i uczą współpracy. Kontakt między wspomnianymi kołami naukowymi, nawiązany w kwiet niu 2007 roku, zaowocował wspólnym przedsięwzięciem obejmującym trzy etapy współpracy: organizację obozu naukowego, organizację otwartej konferencji nauko wej oraz pracę nad wspólną publikacją.

Członkowie KNA „Ad Rem” szczególnie zainteresowani byli strukturą oraz dzia-łalnością Policji jako elementu administracji publicznej. Głównym celem studen tów z KNPK „Iustitia” było z kolei pogłębienie posiadanej wiedzy z zakresu krymina-listyki.

Projekt zrealizowano na terenie Centrum Szkolenia Policji w Legionowie (www.csp.edu.pl) – elitarnego ośrodka przygotowującego wyspecjalizowane ka-dry do wykonywania zadań związanych z ochroną bezpieczeństwa obywateli oraz utrzyma niem bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Patronat honorowy nad przedsięwzięciem objęli: ówczesny Minister Spra-wiedliwości – dr hab. prof. UR Zbigniew Ćwiąkalski, Polskie Towarzystwo Krymina listyczne, Prezydent Miasta Poznania – Ryszard Grobelny, Prezydent Mia-sta Rzeszowa – Tadeusz Ferenc, Rektor UR – prof. dr hab. Stanisław Uliasz, Pro-rektor ds. studenckich UAM – prof. dr hab. Zbigniew Pilarczyk, Dziekan WPiA UAM – prof. UAM dr hab. Tomasz Sokołowski, Dziekan WPiA UR – prof. dr hab. Stanisław Sagan oraz profesor prawa karnego, członek Trybunału Stanu – prof. dr hab. Andrzej J. Szwarc.

Patronat medialny sprawowały natomiast: „Edukacja Prawnicza”, Gazeta Codzienna „Nowiny”, „Polskie Radio Rzeszów”, a ponadto portale internetowe www.kryminalistyka.fr.pl, www.studencirzeszow.pl oraz www.students.pl.

8 ANNA WILIŃSKA, MARIUSZ ZELEK

Wyjazd odbył się dzięki wsparciu fi nansowemu Uniwersytetu Rzeszowskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polskiego Towarzystwa Krymi-nalistycznego oraz spółki Dr Krystian Ziemski & Partners sp. z o.o. w Poznaniu.

Przedsięwzięcie tego typu jest inicjatywą unikatową. Działalność naukowa prowadzona przez studentów napotyka bowiem problemy różnej natury. Koła naukowe z jednej strony borykają się z brakiem funduszy, z drugiej natomiast z biernością wśród studentów. Projekty naukowe nie cieszą się popularnością i uważa-ne są za tematy mało „chwytliwe”, co powoduje niechęć sponsorów oraz mediów do angażowania się w podobne inicjatywy. Ponadto, przedsięwzięcia młodzieży w dzie dzinie nauki rzadko spotykają się ze wsparciem i zainteresowaniem organów adminis tracji publicznej oraz przedsiębiorstw prywatnych, które wytykają młodym ludziom brak profesjonalizmu. Przez projekt „In iustam rem” studenci chcieli udo-wodnić, że odpowiednia organizacja i zapał do pracy w połączeniu ze stosunkowo niewielkimi nakładami fi nansowymi wystarczą, by zrealizować poważne przedsię-wzięcie, które da im możliwość rozwijania swoich zainteresowań naukowych oraz wykształci u nich zdolności organizacyjne.

Stąd też i nazwa opisywanego przedsięwzięcia: „In iustam rem”, która nasuwa nie tylko skojarzenia z nazwami obu kół naukowych – organizatorów akcji, ale prze-de wszystkim niesie ze sobą przesłanie o potrzebie pogłębiania współpracy i wymie-niania doświadczeń na płaszczyźnie ponadlokalnej. Taki też był cel obu organizacji, które dla jego realizacji połączyły siły „W słusznej sprawie”.

Pobyt studentów na terenie CSP w Legionowie trwał 4 dni. W tym czasie, człon-kowie kół naukowych uczestniczyli w specjalnie dla nich zorganizowanych war-sztatach, szkoleniach, inscenizacjach, rekonstrukcjach oraz wykładach prowadzo-nych przez kadrę przygotowującą na co dzień do służby setki policjantów. Pod-czas prelekcji podejmowane były tematy dotyczące m.in. neutralizacji ładunków wybucho wych z użyciem technik wysokościowych, zagadnień związanych z pracą policyjnych negocjatorów, zasad prowadzenia pościgu, kwestii prawidłowego za-bezpieczenia miejsca zdarzenia przestępnego, jak również problematyki kierowania ruchem drogo wym.

Międzyuniwersytecki obóz naukowy „In iustam rem” obfi tował ponadto w spot-kania z zaproszonymi gośćmi, wśród których znaleźli się mł. insp. dr Tomasz Bed-narek – Naczelnik Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Stołecznej Policji, współtwórca polskiej szkoły badań osmologicznych, dr Adam Mazurek – ekspert Narodowego Instytutu Leków, wieloletni pracownik Centralnego Laborator ium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji, a także Sławomir Sikora – Pier-wowzór Stefana, bohatera fi lmu „Dług” w reżyserii Krzysztofa Krauzego, w 1997 roku skazany na 25 lat pozbawienia wolności za podwójne zabójstwo, w 2005 roku ułaskawiony przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego.

Istotną częścią przedsięwzięcia była otwarta konferencja naukowa, podczas której studenci prezentowali swoje poglądy na tematy związane z kryminalistyką, których esencją są artykuły oferowane Czytelnikowi w niniejszym opracowaniu.

9SŁOWO WSTĘPNE

Aby zapewnić jak najszerszej grupie osób dostęp do umieszczonych w nim tekstów, zostały one ponadto opublikowane na stronie internetowej miesięcznika „Edukacja Prawni cza” – www.edukacjaprawnicza.pl oraz na portalu www.kryminalistyka.fr.pl. Warto zaznaczyć, że wystąpieniom studentów mógł się przysłuchiwać każdy adept lub pracownik CSP w Legionowie.

Na zakończenie projektu, uczestnicy obozu udali się do siedziby Polskiego Towa-rzystwa Kryminalistycznego na spotkanie z dr. Jarosławem Moszczyńskim, który wprowadził studentów w tajniki organizacji i zasad funkcjonowania PTK. Zaprezen-towano ponadto podstawowe sposoby wykrywania fałszerstw banknotów oraz roz-maite metody wizualizacji i zabezpieczania śladów linii papilarnych.

Szczegółowe sprawozdanie z przebiegu obozu opublikowane zostało na łamach portalu internetowego www.kryminalistyka.fr.pl, którego przedstawiciel – korespon-dent, towarzyszył studentom w trakcie całego pobytu w CSP Legionowo.

Poznań-Rzeszów, listopad 2009 r. Anna Wilińska Mariusz Zelek

Magdalena Soboń*

Dowód z przesłuchania w polskim procesie karnym

W postępowaniu karnym za pomocą dowodów ustala się fakty, w oparciu o które wydane zostanie rozstrzygnięcie w sprawie. Zasadą jest, że ustalenia faktyczne mają być udowodnione, bo tylko wówczas można przyjąć, że są one prawdziwe, czyli zgodne z rzeczywistością (zasada prawdy materialnej – art. 2 § 2 k.p.k.). Dowodem w postępowaniu karnym jest każdy dopuszczalny przez prawo środek procesowy służący do dokonania ustaleń faktycznych, czyli taki, którego celem jest ustalenie okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Dowody klasyfi kuje się według różnych kryteriów. Mając na uwadze stosunek dowodu do faktu głównego, czyli przestępstwa, o które toczy się proces, wyróżnia się dowody bezpośrednie – dotyczące wprost tego faktu oraz pośrednie – dotyczące tzw. faktów ubocznych, które służą udowodnieniu przesłanek do dalszego rozumo-wania odnośnie faktu głównego. Dowodem ubocznym jest m. in. tzw. poszlaka, która teoretycznie może oznaczać zarówno dowód obciążający jak i odciążający, ale praktycznie chodzi tutaj o okoliczność niekorzystną dla oskarżonego. Tak więc poszlaką jest w istocie fakt uboczny obciążający oskarżonego, a dowód poszlakowy to dowód z poszlak, faktów ubocznych niekorzystnych dla tego podmiotu.

Przykładowo, alibi wykazujące fakt pobytu oskarżonego w momencie czynu w innym miejscu niż zdarzenie przestępne, nie stanowi poszlaki, natomiast brak alibi przy innych poszlakach może pozwolić na wyciągnięcie wniosku o odpowiedzialno-ści oskarżonego.1 W procesie opartym na poszlakach trafność ustaleń faktycznych dokonanych na ich podstawie występuje jednak dopiero wtedy, gdy ustalenia te nie mogą być podważone przez jakąkolwiek inną możliwą wersję zdarzenia.2 A zatem o zgodności ustaleń z rzeczywistym przebiegiem zdarzenia świadczy nie sama wie-lość poszlak, ale logiczne powiązanie ich całokształtu, wykluczające realnie inne wersje danego zdarzenia.

Ze względu na charakter źródła dowodowego wyodrębnia się następujące do-wody:

− osobowe, gdy źródłem takim jest osoba, a sposobem przeprowadzenia – przesłuchanie, zaś w razie sprzeczności uzyskiwanych środków dowodowych także konfrontacja,

− rzeczowe, kiedy to źródłem jest przedmiot, miejsce lub ciało, zaś środkiem dowodowym ich cechy i właściwości, a sposobem przeprowadzenia – oględziny, oraz

* Autorka jest aplikantem adwokackim w Zespole Adwokackim nr 3 w Rzeszowie.1 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 1998, s. 330-331.2 Wyrok SN z dnia 4 czerwca 1983 r., Rw 420/83, OSNKW 1983, nr 12, poz. 101.

12 MAGDALENA SOBOŃ

− inne dowody samoistne przeprowadzane na inne sposoby, np. dokument, taśma z zapisem dźwięku lub obrazu, fotografi a, eksperyment (jeżeli przedmiotem zainteresowania nie jest ich treść, lecz właściwości wówczas stanowią one dowód rzeczowy).

Z uwagi na odległość źródła dowodowego od dowodzonego faktu wyróżnia się dowody pierwotne (z pierwszej ręki), gdy źródło zetknęło się bezpośrednio z udowadnianym faktem, oraz pochodne (z dalszego źródła), jeżeli jest to tylko przekaźnik informacji będący pośrednikiem między źródłem pierwotnym, a faktem dowodzonym. Przyjmuje się, iż z dowodów pochodnych można korzystać zawsze, gdy brak jest dowodu pierwotnego lub gdy chodzi o sprawdzenie wiarygodności dowodu pierwotnego oraz gdy dany dowód, niezbędny w postępowaniu, z natury swej zawsze jest pochodny (np. opinia biegłego). Nie można natomiast zastępować dowodem pochodnym dowodu pierwotnego, rezygnując z jego przeprowadzenia. Jeżeli natomiast dowód pochodny należy do innej kategorii dowodów niż pierwotny (np. dowód osobowy i protokół jego przesłuchania) to korzystnie z dowodów po-chodnych jest możliwe jedynie wówczas, gdy ustawa na to zezwala.3

Z punktu widzenia formalizmu w przeprowadzaniu dowodów mówi się o dowodzie ścisłym i swobodnym. Ścisły (formalny) to dowód przeprowadzony do-kładnie według rygorów prawa dowodowego, a więc w określony prawem sposób i w określonej prawem formie. Natomiast dowód swobodny to taki, przy którym nie ma potrzeby zachowywania wszelkich wymogów procedural nych i moż-na go wykorzystać przy rozstrzyganiu o innych kwestiach np. o dopuszczalności postępowa nia lub w kwestiach wpadkowych w procesie. W związku z powyż-szym, tylko dowody ścisłe (formalne) mogą stanowić podstawę do rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej.4

Jednym ze sposobów przeprowadzenia dowodów jest przesłuchanie osobowego źródła dowodowego. Sposób oraz warunki ważności tej czynności formułuje art. 171 k.p.k., który nie tylko stawia wymóg zagwarantowania osobie przesłuchiwa-nej możliwości swobodnej wypowiedzi, ale również zawiera upoważnienie stron, obrońców, pełnomocników i biegłych do zadawania pytań. Nadto, formułuje zakaz zadawania pytań sugerujących odpowiedź, wskazuje niedopuszczalne sposoby prze-słuchania oraz sytuacje, w których organ procesowy uchyla pytania, a także zakazu-je wykorzystania jako dowodów określonych wypowiedzi.

Osobą przesłuchiwaną jest zarówno osoba składająca zeznania (świadek, biegły) jak i osoba składająca wyjaśnienia (podejrzany, oskarżony) oraz składający zeznania tłumacz czy specjalista, a także osoba, która przeprowadziła wywiad środowiskowy, a zatem jest to przede wszystkim osoba wypytywana o szczegóły dotyczące spra-wy.5

3 T. Grzegorczyk, Kodeks …, op. cit., s. 332.4 Tamże, s. 332.5 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa

1999, s. 631.

13DOWÓD Z PRZESŁUCHANIA W POLSKIM PROCESIE KARNYM

Paragraf 1 art. 171 k.p.k. daje podstawę do przyjęcia, iż każde przesłuchanie powinno być podzielone na dwie fazy, z których pierwsza powinna polegać na swo-bodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej, a druga na udzielaniu przez nią odpowiedzi na pytania.

Swoboda wypowiedzi to taki stan, w którym przesłuchiwany zachowuje pełną, nieskrępowaną możliwość formułowania oświadczenia dowodowego zgodnie ze swo-ją wolą w granicach określonych celem danej czynności, bez przerywania pytaniami i wtrąceniami ze strony organu przesłuchującego, czy też innych uczestników po-stępowania uprawnionych do formułowania pytań.6 Osoba przesłuchiwana powinna przedstawić wszystkie znane jej fakty związane z celem tego przesłuchania. Relacja taka jest bardziej wierna od tej, jaka jest przedstawiana w odpowiedzi na pytania. Może natomiast zawierać materiał o różnej skali wartości, niemniej jednak wypowie-dzi swobodne są mniej kompletne, ale bardziej dokładne.7 Brak swobody wypowiedzi powstaje zatem wówczas, gdy zaistnieją podczas przesłuchiwania takie warunki, które powodują, że formułując swą wypowiedź przesłuchiwany ma na uwadze inne okolicz-ności towarzyszące czynności przesłuchania i w ten sposób oświadczenie dowodowe nie jest wyrazem tylko jego woli, gdyż jest on skrępowany poprzez te okoliczności albo znajduje się on w stanie, w którym nie może panować nad swoją wolą.8

Swobodna relacja osoby przesłuchiwanej jest jednak ograniczona celem danej czynności. Zgodnie z art. 297 k.p.k. cele postępowania karnego, sprowadzają się m. in. do wykrycia sprawcy i pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej, wyjaśnienia okoliczności sprawy, a także zbadania i utrwalenia dowodów dla sądu. Dlatego też swobodna wypowiedź osoby przesłuchiwanej nie oznacza wypowiedzi dowolnej, lecz taką, która mieści się w granicach celów procesu i danej czynności proceso-wej.9 Organ przesłuchujący uprawniony jest do ingerencji w tok wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, ale jedynie po to, by ukierunkować ją na właściwy temat. Jeżeli jednak już w fazie spontanicznego oświadczania (zeznania, wyjaśnienia) zadawa-no przesłuchiwanemu wiele pytań, które nie krępowały swobody wypowiedzi, to uzyskany środek dowodowy nie jest dotknięty wadą braku swobody wypowiedzi. W takim przypadku można mieć jedynie zastrzeżenia, czy przesłuchanie ujawniło wszystkie istotne okoliczności, jakie wyszłyby na jaw przy zapewnieniu spontanicz-ności wypowiedzi, niemniej jednak nie ma podstaw do dyskwalifi kowania takiego dowodu, chyba że naruszono przy tym zakaz zadawania pytań sugerujących odpo-wiedź.10 Nie wolno natomiast pod pozorem ograniczenia swobody wypowiedzi do celu przesłuchania, oddziaływać na treść zeznań lub wyjaśnień.

W orzecznictwie podnoszono zarzut, iż wielokrotność przesłuchań przy jedno-czesnym zmęczeniu i złym samopoczuciu przesłuchiwanych może nasuwać wątpli-wość co do istnienia warunków zapewniających im swobodę wypowiedzi. Ponadto

6 F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, s. 510.7 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s. 738.8 T. Grzegorczyk, Kodeks …, op. cit., s. 343.9 Wyrok SN z dnia 8 lutego 1974 r., V KR 42/74, OSNKW 1974, nr 6, poz. 115.10 Wyrok SN z dnia 1 grudnia 1980 r., II KR 323/80, OSNPG 1981, nr 6, poz. 73.

14 MAGDALENA SOBOŃ

liczne przesłuchania mogą prowadzić do osłabienia mocy dowodowej przyznanych okoliczności ze względu na wiążące się z tym zmęczenie psychiczne i fi zyczne.11

W związku z prawem do swobodnej wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, or-gan procesowy nie może wykorzystywać określonego stanu przesłuchiwanego, przy którym swoboda wypowiedzi, jako możliwość panowania nad własną wolą przy formułowaniu wypowiedzi, nie istnieje. Z tych też względów nie można uznawać jako w pełni ważnych przesłuchań osób nietrzeźwych, czy też osób będących pod wpływem środków narkotycznych, jeżeli na skutek odurzenia „pozbawione były możliwości wypowiedzenia się”.12

Natomiast swobodnej wypowiedzi podejrzanego nie wyłącza jego stan psychicz-ny wywołany „załamaniem się” w związku z zatrzymaniem, aresztowaniem, czy też przedstawieniem dowodów, jeżeli nie towarzyszą temu niedozwolone metody przesłuchania.13 Podobnie, nie ogranicza swobody wypowiedzi doprowadzenie do konfrontacji, jako dopuszczalnego sposobu przeprowadzenia dowodu osobowego, ani też stosowanie innych legalnych środków przymusu procesowego, takich jak kary porządkowe za niestawiennictwo czy bezpodstawną odmowę zeznań.14

Po swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej strony uprawnione do formułowania pytań mogą kierować do niej szczegółowe pytania, które jednak muszą dotyczyć ściśle przedmiotu przesłuchania. Mogą to być pytania:

1) uzupełniające, zmierzające do uzyskania w odpowiedzi dodatkowych informacji, pominiętych w swobodnej wypowiedzi,

2) wyjaśniające, których celem jest otrzymanie konkretnych odpowiedzi w kwestiach, które budzą wątpliwości (mogą również zmierzać do przypom-nienia przesłuchiwanemu określonych okoliczności, o których mógł zapom-nieć),

3) kontrolne, służące weryfi kacji wypowiedzi, a także zmierzające do uściślenia tych spośród kwestii poruszonych przez osobę przesłuchiwaną, które tego wymagają. Pytania kontrolne mają przede wszystkim ułatwić ocenę treści i wiarygodności wyjaśnień lub zeznań osoby przesłuchiwanej. Mogą one dotyczyć źródła wiadomości zawartych w wypowiedzi, np. czy zeznający był naocznym świadkiem opisywanych zdarzeń, okoliczności postrzegania, np. czasu i miejsca, właściwości zmysłów osoby przesłuchiwanej oraz jej zdolności postrzegania albo jej podatności na sugestie.15

Pytania mogą także zmierzać do wyjaśnienia sprzeczności w wypowiedzi osoby przesłuchiwanej, jak również do zweryfi kowania prawdomówności świadka.16

11 Wyrok SN z dnia 26 maja 1981 r., IV KR 100/81, OSPiKA 1982, nr 7-8, poz. 132.12 M. Cieślak, Z. Doda, Kierunki orzecznictwa SN, „Palestra” 1984, nr 10, s. 44. 13 Wyrok SN z dnia 28 lipca 1977 r., III KR 188/77, OSNPG 1977, nr 12, poz. 124.14 Wyrok SN z dnia 5 lutego 1982 r., IV KR 308/80, OSNKW 1982, nr 7-8, poz. 55.15 Z. Czeczot, Kryminalistyczna problematyka osobowych środków dowodowych, Warszawa

1976, s. 85-86.16 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks …, op. cit., s. 633.


Pytania zadawane osobie przesłuchiwanej powinny być dostosowane pod względem treści do konkretnego zagadnienia i dotyczyć jednej treści. Ponadto po-winny one być ścisłe i łatwo zrozumiałe, czyli dostosowane do poziomu inteligen-cji i wiedzy osoby przesłuchiwanej,17 winny być ułożone w logicznej kolejności i sformułowane w sposób jasny. W trakcie przesłuchania należy unikać pytań wie-loznacznych, nieostrych, niewyraźnych i niezrozumiałych. Pytania nie mogą być podchwytliwe lub obraźliwe, jak też dotyczyć okoliczności, co do których wnioski dowodowe były oddalone.18

W trakcie przesłuchania zabronione jest zdawanie pytań sugerujących treść od-powiedzi. Zakaz ten dotyczy zarówno organu przesłuchującego jak i pozostałych uczestników przesłuchania.

Pytanie sugerujące treść odpowiedzi to takie, które daje osobie przesłuchiwa-nej do zrozumienia, jakiej odpowiedzi oczekuje przesłuchujący. Jednakże nie każde pytanie podchwytliwe jest takim, które sugeruje treść odpowiedzi. Dopuszcza się formułowanie tego rodzaju pytań w celu zweryfi kowania prawdomówności osoby przesłuchiwanej. O tym czy dane pytanie sugeruje treść odpowiedzi, czy jest niei-stotne lub niestosowne rozstrzyga ostatecznie organ przesłuchujący, który jest wład-ny je uchylić.19 Jeżeli nie zostało ono uchylone albo pochodziło od przesłuchujące-go, to powinno być oceniane w ramach naruszenia swobody wypowiedzi, zwłaszcza gdy przesłuchanie ograniczyło się do odpowiadania na pytania z uniemożliwieniem swobodnego kształtowania przez przesłuchiwanego swej wypowiedzi i brakiem wy-powiedzi spontanicznej.

Paragraf 4 art. 171 k.p.k. zawiera katalog zabronionych metod przesłuchiwania takich jak stosowanie przymusu, groźby bezprawnej, hipnozy, środków chemicz-nych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanych lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu (narkoanaliza, wa-riograf), który dotyczy organu przesłuchujące go. Przede wszystkim zaś stosowa-nie hipnozy, narkoanalizy i wariografu jest zakazane, gdyż metody te wyłączają z założenia swobodę wypowiedzi.20

Przez przymus należy rozumieć bezpośrednią fi zyczną presję na osobę przesłu-chiwaną, polegającą na zadawaniu jej bólu w celu zmuszenia do złożenia wyjaśnień lub zeznań albo też złożenia wyjaśnień lub zeznań określonej treści, a także na sto-sowaniu w tym celu presji psychicznej. Przymus obejmuje zarówno vis absoluta (wyłączenie zdolności podjęcia decyzji lub możliwości realizacji decyzji woli), jak i vis compulsiva (nacisk na psychikę zmierzający do wyłączenia swobody w zakre-sie podejmowania i realizowania decyzji woli).21

17 P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s. 114.18 Wyrok SN z dnia 27 maja 1974 r., I KR 498/73, OSNKW 1974, nr 10, poz. 189. 19 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks …, op. cit., s. 634-635.20 A. Bulsiewicz, Narkoanaliza i hipnoza w procesie karnym, „Problemy Praworządności”

1986, nr 3, s. 41 i n.21 S. Waltoś, Proces Karny Zarys Systemu, Warszawa 2008, s. 357.

16 MAGDALENA SOBOŃ

Pod pojęciem przymusu należy zatem rozumieć wszelką przemoc i tortury w szerokim tego słowa znaczeniu, rozumiane nie tylko jako naruszenie nietykalno-ści cielesnej czy pobicie, ale także, zgodnie z ratyfi kowaną przez Polskę Konwencją ONZ z dnia 10 grudnia 1984 r. o zakazie stosowania tortur i innych rodzajów okrut-nego, niehumanitarnego lub poniżającego traktowania lub karania, „każde działanie, którym osobie zadaje się ostry ból lub cierpienie fi zyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku, powodowane przez funkcjonariusza państwowego lub inną oso-bę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia.”22 Za naruszające powyższe reguły uznać zatem należy np. wielogodzinne, nękające przesłuchanie, nieuzasadnione wynikami postępowania, przesłuchanie z uniemożliwieniem np. załatwienia potrzeb fi zjologicznych, uzależnienia podania leku lub innego środka leczniczego od złożenia zeznań lub wyjaśnień, grożenie aresztem i pozbawienia kontaktu z dzieckiem w razie nieprzyznania się. Wymuszanie wyjaśnień lub zeznań stanowi przestępstwo z art. 246 k.k.

Zakaz stosowania groźby bezprawnej obejmuje zarówno groźbę karalną w rozumieniu art. 190 k.k. (np. pobicie) jak i groźbę spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczających czci zagrożonego lub osoby mu najbliższej (art. 115 § 12 k.k.).

W literaturze pojawiło się zagadnienie, jak należy traktować kwestię tzw. pod-stępu, czyli świadomego wprowadzania w błąd osoby przesłuchiwanej, oraz czynie-nia tzw. obietnic. W judykaturze przeważa pogląd, iż względy taktyczne nakazują aprobować takie zachowania organów ścigania, gdyż nie odbierają one same w so-bie przesłuchiwanemu możliwości swobodnego kształtowania swojej odpowiedzi, nawet jeśli oddziałują na jego proces motywacyjny.23 W doktrynie pojawiają się jednak głosy by dowód w ten sposób uzyskany został wyeliminowany z uwagi na regułę fair play.24

Podstęp, który jest skuteczny w ściganiu przestępstw, nie wyłącza natomiast możliwości swobodnego kształtowania wypowiedzi przesłuchiwanego, gdyż to jego wola decyduje nadal o tym, jak odpowie przesłuchującemu. Niemniej jednak zdaniem W. Daszkiewicza działanie podstępne jest działaniem nieetycznym i tym samym nie może rodzić „zdrowych dowodów”.25

22 Dz. U. z 1989 r., nr 63, poz. 378-379 wraz z załącznikami.23 Wyrok SN z dnia 15 lipca 1979 r., V KRN 101/79 i V KRN 123/79, OSNPG 1980, nr 5,

poz. 66.24 W. Daszkiewicz, Swoboda wypowiedzi jako przesłanka ważności dowodu w procesie karnym,

„Państwo i Prawo” 1979, nr 4, s. 74-75.25 W. Daszkiewicz, Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa

obywatelskie, „Państwo i Prawo” 1985, nr 3, s. 61.


Przesłuchanie oskarżonego

Wyjaśnienia oskarżonego stanowią dowód szczególny, gdyż z jednej strony zazwyczaj nikt nie zna lepiej przebiegu inkryminowanego zdarzenia niż właśnie oskarżony, a z drugiej (wyłączając sytuację, gdy jest on niewinny) nikt nie ma więk-szego interesu w ukryciu prawdy. W związku z powyższym, dowód z wyjaśnień oskarżonego, choć niezmiernie ważny i równoprawny z innymi, podlega ocenie ze szczególną ostrożnością.26

Wyjaśnienia oskarżonego z jednej strony są bezpośrednim i pierwotnym dowo-dem w postępowaniu, z drugiej zaś są środkiem obrony materialnej oskarżonego. W związku z tym, składanie wyjaśnień nie może być obowiązkowe i nie można wymuszać ich złożenia na oskarżonym.

Prawo do składania wyjaśnień stanowi fakultatywny element prawa oskarżone-go do obrony. Nie jest on zobowiązany do mówienia prawdy. W tej kwestii wypo-wiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając, iż fakt niemówienia prawdy przez oskar-żonego nie może wprawdzie pogarszać jego sytuacji procesowej, ma on bowiem zastrzeżone prawo do obrony nawet w taki sposób, jednakże kłamliwe przedstawie-nie istotnego fragmentu zajścia powinno stanowić dowód do szczególnie krytycznej oceny całości wyjaśnień oskarżonego.27

Oskarżonemu przysługuje prawo do milczenia. Może on odmówić składania wy-jaśnień jak też odmówić udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania dotyczące np. jego osoby, czy istoty sprawy. Odmowy tej oskarżony nie musi uzasadniać, a na dodatek nie może być ona także uznana, z uwagi na zasadę domniemania niewinno-ści, za milczące przyznanie się do winy lub wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa, jak też poczytana za okoliczność obciążającą przy wymiarze kary.28 Ponadto nieudzielenie przez oskarżonego jakichkolwiek odpowiedzi na pytania za-dawane w czasie przesłuchania może stanowić formę odmowy składania wyjaśnień, do czego art. 175 § 1 k.p.k. daje mu prawo.29

Oskarżonemu przysługuje także prawo składania wyjaśnień na piśmie jako uzupełnienie ustnego przesłuchania. Wyjaśnienia te spisane są jednak wyłącznie w załączniku do protokołu przesłuchania i nie mogą prowadzić do zastępowania dowodu z wyjaśnień uzyskanych poprzez przesłuchanie ustne.

Należy zauważyć, iż taktyki przesłuchania świadka i oskarżonego są bardzo do siebie zbliżone, jednakże istotną różnicę stanowi fakt, iż świadek dostarcza materia-łu dowodowego dotyczącego osoby trzeciej, natomiast oskarżony – siebie. Podmio-ty te mogą być przesłuchiwane w podobny sposób, bo przecież rola oskarżonego jest podobna do roli świadka, ale bardzo zainteresowanego. Należy zatem brać tutaj pod uwagę tendencję oskarżonego do kłamania, przy czym nie zawsze sprzeczność w wyjaśnieniach oskarżonego jest dowodem kłamstwa.

26 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks …, op. cit., s. 654.27 Wyrok SN z dnia 4 czerwca 1974 r., III KR 24/74, OSNKW 1974, nr 10, poz. 188.28 Wyrok SN z dnia 4 listopada 1977 r., V KR 176/77, OSNKW 1978, nr 1, poz. 7.29 Postanowienie SN z dnia 27 lipca 1984 r., I KZ 107/84, OSNKW 1985, nr 3-4, poz. 26.

18 MAGDALENA SOBOŃ

Przesłuchując oskarżonego, który nie przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu czynu, najwłaściwszą metodą postępowania jest wykazanie sprzeczności w jego wyjaśnieniach oraz odwoływanie się do logiki oczywistych, niezaprzeczalnych fak-tów.30

Przesłuchanie świadków

Zeznania świadków niemal w każdym procesie należą do najważniejszych środ-ków dowodowych. Dlatego też, świadkiem może być tylko osoba fi zyczna, bez względu na jej wiek i stan zdrowia (także psychicznego). Nie może być nim osoba prawna ani jednostka organizacyjna, niemniej jednak w charakterze świadka może być przesłuchiwana osoba fi zyczna wchodząca w skład organów zarządzających takich podmiotów.

Świadkiem nie może być także osoba, która w tym samym postępowaniu jest: sędzią, oskarżycielem publicznym, obrońcą, pełnomocnikiem, prowadzącym postę-powanie przygotowaw cze, protokolantem, biegłym, tłumaczem lub ekspertem. Nie można też łączyć roli świadka z rolą oskarżonego. W związku z tym, przyjmuje się, że jeżeli istnieją podstawy do przedstawienia danej osobie zarzutów, niedopusz-czalne jest przesłuchiwanie jej w charakterze świadka.31 W procesie natomiast, rolę świadka można kumulować z rolą oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatne-go, pokrzywdzonego, powoda cywilnego i przedstawiciela społecznego, a w postę-powaniu karnym skarbowym także z rolą interwenienta.32

Głównym obowiązkiem świadka jest stawiennictwo i złożenie zeznań, czyli przekazanie organowi procesowemu wiadomości dotyczących przedmiotu proce-su. Zeznanie obejmuje podanie przez świadka danych dotyczących jego osoby (ad generalia) oraz przedstawienie tego, co świadkowi wiadomo w sprawie (ad rem). Obowiązek ten jest wyłączony lub ograniczony w stosunku do niektórych osób, z uwagi na istniejące zakazy dowodowe, ale tylko w zakresie zeznań ad rem.33 W konsekwencji, obowiązek złożenia zeznania nie ma charakteru bezwzględnego, bowiem ustawa przewiduje w odniesieniu do pewnych okoliczności możliwość uchylenia się od zeznawania lub udzielenia odpowiedzi na pewne pytania. Takimi zakazami dowodowymi są:

1) zakaz przesłuchiwania obrońcy, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 k.p.k.),

2) tajemnica państwowa (art. 179 k.p.k.),

30 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 118-119.31 Wyrok SN z dnia 21 stycznia 1982 r., II KR 338/81, OSNKW 1982, nr 3, poz. 14.32 J. Gajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,

Zakamycze 2006, s. 342. 33 J. Bartoszewski, L. Gardocki, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postę-

powania karnego. Komentarz, Warszawa 1998, s. 460.


3) tajemnica służbowa i zawodowa (art. 180 k.p.k.),4) wyłączenie jawności (art. 181 k.p.k.),5) prawo odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.),6) prawo uchylenia się od odpowiedzi na pytania (art. 183 k.p.k.).

Przebieg przesłuchania normuje art. 191 k.p.k., który wyraźnie wskazuje na to, o co należy zapytać świadka rozpoczynając tą czynność procesową. Pytania doty-czące danych osobowych, miejsca zamieszkania, wykonywanego zajęcia, karalno-ści za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron, umożliwiają sądowi zindywidualizowanie świadka, ustalenie do jakiej kategorii świadków należy osoba przesłuchiwana, a zwłaszcza czy może odmówić zeznań (stosunek do stron) lub czy należy odbierać od niej przyrzeczenie (karalność za fałszywe zeznania lub oskar-żenia). Dane te ponadto mogą być podstawą do decyzji o przesłuchaniu świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa (art. 192 § 2 k.p.k.), poddania świadka oględzinom i badaniom lekarskim (art. 192 § 1 i 4 k.p.k.) lub też mogą mieć istotne znaczenie przy ocenie wiarygodności jego zeznań.

Po otrzymaniu powyższych danych sąd uprzedza świadka o prawie odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), uchylenia się od odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.) i możliwości zwolnienia od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie (art. 185 k.p.k.). Obowiązek takiego uprzedzenia zachodzi w sytuacji, gdy ujawnią się oko-liczności skutkujące tego rodzaju uprawnieniem. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 czerwca 1971 r. stwierdzając, iż chociaż art. 191 § 2 k.p.k. wyraźnie zobowiązuje sąd do pouczenia świadka o prawie odmowy zeznań, to jednak żaden przepis tego kodeksu nie nakłada na sąd obowiązku żądania od świad-ka oświadczenia, że nie zamierza on z przysługującego mu w tym zakresie prawa skorzystać. Sam fakt bowiem, że świadek – po pouczeniu go, przystępuje do składa-nia zeznań wskazuje ewidentnie na to, że świadek nie chce korzystać z prawa odmo-wy zeznań. Taka sama sytuacja zachodzi także wówczas, gdy sąd poucza świadka o prawie uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania w oparciu o art. 183 § 1 k.p.k., a świadek mimo tego na pytanie odpowiada.34

Jeżeli w trakcie przesłuchania świadka zostanie powzięte podejrzenie, że mówi on nieprawdę, należy zadawać mu liczne pytania odnoszące się do różnych szczegó-łów sprawy. Świadkowie mówiący nieprawdę, a zwłaszcza będący w zmowie, nie potrafi ą się przygotować na taką sytuację, a skontrolowanie i skonfrontowanie ich wypowiedzi pozwala na wykrycie sprzeczności.

Nie ulega wątpliwości, że dowód z przesłuchania jest jednym z najważniejszych dowodów w procesie karnym. Jednakże, przeprowadzając taki dowód i oceniając go w zakresie jego przydatności należy kierować się szczególną ostrożnością i rozwa-gą, bacząc przy tym, by nie naruszyć zasad przewidzianych w procedurze karnej.

34 Wyrok SN z dnia 28 czerwca 1971 r., I KR 76/71, OSNPG 1971, nr 10, poz. 187.

Monika Wędrychowicz, Anna Wojcieszak*

Małoletni pokrzywdzony w charakterze świadka

Media coraz częściej zasypują nas informacjami na temat przestępstw popełnia-nych przeciwko małoletnim. Pojawia się więc pytanie czy w ostatnich latach wzro-sła liczba przypadków znęcania się nad dziećmi, czy może społeczeństwo stało się bardziej świadome tego zjawiska i przestało je tolerować, co równocześnie spowo-dowało zwiększenie liczby zgłaszanych przypadków? Oczywiście prawdziwa jest druga hipoteza, choć jednocześnie można zauważyć, że społeczeństwo rozszerzyło zakres swoich zachowań uznawanych za niedopuszczalne. To, co jeszcze przez po-przednie pokolenie byłoby uznane za „uzasadnione ukaranie dziecka”, dziś w wie-lu jurysdykcjach zostałoby określone mianem maltretowania. Jednym z ważnych następstw wzrostu liczby zgłaszanych przypadków krzywdzenia i zaniedbywania dzieci jest coraz większa uwaga poświęcana dzieciom występującym w roli świad-ków w procesach karnych i cywilnych oraz w sprawach toczących się z powództwa służb ochrony dziecka.

W obowiązującej ustawie karnoprocesowej defi nicję pokrzywdzonego zawiera art. 49 § 1 i 2 k.p.k., w myśl której pokrzywdzonym jest osoba fi zyczna lub prawna, a także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała oso-bowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagro-żone przez przestępstwo. Osoba fi zyczna może być pokrzywdzonym niezależnie od tego, czy uzyskała pełnoletniość i związaną z nią zdolność do czynności prawnych. Tak więc pokrzywdzonym może być również małoletni. Kodeks karny nie defi niu-je terminu małoletni, toteż należy przyjąć, że pojęcie to trzeba rozumieć zgodnie z treścią, jaką nadają mu przepisy prawa cywilnego. W świetle art. 10 k.c. małolet-nim jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia.

Historia

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza idea ochrony praw dzieci – świadków przesłuchiwa nych w ramach procedur prawnych z racji tego, iż doświadczyły przemo-cy lub wykorzysty wania, zaowocowała wieloma programami wsparcia dzieci – ofi ar przestępstw, fachową literaturą, kodeksami etycznymi i reformami prawa. Coraz częściej dostrzega się fakt, że udział małoletniego w postępowaniu przygotowaw-czym i procesach sądowych jest dla niego kolejnym źródłem cierpienia i poczucia za-gubienia. Wskazuje się na wtórną wiktymizację dziecka wynikającą z wielokrotnych

* Autorki są studentkami IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego.

22 MONIKA WĘDRYCHOWICZ, ANNA WOJCIESZAK

przesłuchań, długotrwałych, często ciągnących się wiele lat procedur, braku pomocy i wsparcia, braku profesjonalizmu osób przesłuchujących, złych regulacji postępowa-nia karnego. Historia zainteresowania problemem dzieci – ofi ar przemocy i wykorzys-tywania uczestniczących w prawnych procedurach jest relatywnie krótka. Narodziny idei ochrony praw dzieci – świadków ściśle wiązały się z dostrzeżeniem problemu krzywdzenia dzieci w latach 60. ubiegłego wieku, kiedy to Kempe, Silverman, Stee-le, Droegemueller i Silver opublikowali artykuł opisujący medyczny obraz syndromu maltretowanego dziecka. Publikacja ta wyzwoliła w Stanach Zjednoczonych społecz-ną i polityczną energię. Ich artykuł, a także inne inicjatywy doprowadziły nie tylko do stanowych, ale i federalnych zmian prawnych. Ich kulminacją było wprowadzenie w połowie lat 70. prawnego obowiązku zgłaszania przypadków krzywdzenia dzieci (Mandatory Reporting Law). Taki zapis prawny adresowany był do profesjonalistów pracujących z dziećmi, którym gwarantował prawną ochronę, gdy zawiadamiali o przypadkach krzywdzenia dzieci, i sankcje prawne, gdy tego zaniechali. W efekcie prawnych obowiązków, nagłośnienia problemu i wzrostu społecznej wrażliwości lawinowo rosły zgłoszenia przypadków krzywdzenia dzieci.

W drugiej połowie lat 80. rozpoczęto realizację programów badawczych doty-czących uwarunkowań efektów przesłuchiwania dzieci. W kolejnych latach pro-gramy, których wyniki służyć miały optymalizacji procedury przesłuchania dzieci rozwinęły się, a głównym celem badawczym były empiryczne ustalenia na temat funkcjonowania pamięci dziecka, jego podatności na sugestię i umiejętności komu-nikacyjnych. Na fali instytucjonalizowania problemu wykorzystywania seksual nego dzieci w Stanach Zjednoczonych pojawiło się w latach 80. szereg inicjatyw, które rozwijane w kolejnych latach, złożyły się na system pomocy dzieciom wykorzysty-wanym, którego znaczącym elementem jest tryb przesłuchiwania „małych” świad-ków. Realizacja idei zapewnienia dziecku, które doświadczyło przemocy lub wyko-rzystywania, przyjaznej interwencji prawnej doprowadziła do powołania Children’s Advocacy Center (którego inicjatorem był Robert Cramer), gdzie dzieci były przesłuchiwane z dala od instytucji wymiaru sprawiedliwości, w zaaranżowanych zgodnie z potrzebami dzieci warunkach, przez profesjonalistów. Centrum Cramera zapewniało dzieciom szeroki zakres wsparcia i pomocy. Instytucja ta zasadniczo zmieniła traktowanie przez wymiar sprawiedliwości spraw, w których uczestniczyły dzieci i stała się modelem powielanym w kolejnych miastach, których liczba rosła lawinowo.

Innowacyjność modelu Children’s Advocacy Center polega na połączeniu w ofercie jednej instytucji większości działań podejmowanych w przypadku ujawnie-nia przestępstwa wobec dziecka: dochodzenia, przesłuchania, opieki, wsparcia dziecka i rodziny, badań medycznych i koordynowania ich w ramach zespołów interdyscypli narnych. Na amerykańskim modelu przesłuchania dzieci bazują pro-gramy, które powstały m.in. w krajach skandynawskich, krajach Europy Środkowo – Wschodniej, w tym także w Polsce. Co oczywiste, w procesie ewolucji formalnych sposobów zapewniania dzieciom specjalnej ochrony w systemach prawnych innych

23MAŁOLETNI POKRZYWDZONY W CHARAKTERZE ŚWIADKA

krajów, doświadczenia Stanów Zjednoczonych były ważnym, lecz nie jedynym źródłem inspiracji.1

Fundacja Childhood Without Abuse

Program „Dzieciństwo bez krzywdzenia” (Childhood Without Abuse), zainicjo-wany i fi nansowany przez Oak Foundation, jest realizowany od stycznia 2005 r., a jego zakończenie planowane jest na koniec 2009 r. W każdym roku realizacji projektu działania są skupione na innym aspekcie problemu krzywdzenia dzieci. W 2005 r. – poświęcono czas profi laktyce krzywdzenia dzieci, w 2006 r. – diagnozie i terapii dzieci pokrzywdzonych, w 2007 r. – ochronie prawnej dziecka i rodziny, w 2008 r. – interdyscyplinarnej pomocy dzieciom krzywdzonym, a w 2009 r. – opie-ce zastępczej nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej.

Wśród głównych celów programu należy wymienić:– podnoszenie kwalifi kacji profesjonalistów w zakresie pomocy dzieciom

krzywdzonym,– rozwijanie systemów pomocy dzieciom krzywdzonym i ich rodzinom,– zabieganie o wzrost świadomości społecznej na temat problemu krzywdzenia

dzieci.

W 2007 roku działania prowadzone w ramach programu „Dzieciństwo bez krzywdzenia” koncentrowały się na prawnych zagadnieniach ochrony dzieci. Jed-nym z aspektów systemu prawnego było i jest nadal zapewnienie przyjaznych wa-runków przesłuchań dzieciom, które występują w procesach karnych w roli świad-ków. Celem opisywanej kampanii jest szeroko rozumiana poprawa sytuacji dzie-ci, które padły ofi arami przestępstw i w konsekwencji muszą zeznawać w sądzie. U podstaw prowadzonych działań leży założenie, że zarówno dzieci, które występu-ją w roli świadka, jak i ich rodzice oraz opiekunowie powinni mieć zagwarantowane odpowiednie wsparcie w czasie trwania procedur sądowych, a osoby zobowiąza-ne np. do gromadzenia materiału dowodowego powinny posiadać wiedzę na temat technik przesłuchiwania dzieci i specyfi cznych potrzeb małych świadków.2

Program „Dzieciństwo bez krzywdzenia” obejmuje siedem państw Europy Środkowej i Wschodniej – Bułgarię, Litwę, Łotwę, Macedonię, Polskę, Republikę Mołdawii oraz Ukrainę. Dzięki zdobytym w czasie kampanii „Dzieciństwo bez prze-mocy” doświadczeniom, możliwe jest poznanie specyfi ki poszczególnych krajów, a na tej podstawie zaprojektowanie nowych działań, adekwatnych do warunków społecz nych, systemowych, prawnych i kulturowych istniejących w tych państwach. Wydaje się to niezwykle ważne, gdyż uwzględnienie tego typu charakterystycznych

1 M. Sajkowska, Wprowadzenie. Przesłuchania dzieci – ewolucja wrażliwości, wiedzy i praktyki, http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.

2 G. Roszkowska, Kampanie społeczne w ramach programu „Dzieciństwo bez krzywdzenia” w krajach Europy Środkowo – Wschodniej, „Dziecko Krzywdzone” 2007, nr 3, s. 126-127.


dla każdego państwa uwarunkowań stanowi czynnik decydujący w dużej mierze o skuteczności i ogólnym sukcesie kampanii.

Fundacja Dzieci Niczyje

Polska jako adresat programu „Dzieciństwo bez krzywdzenia” realizuje założe-nia pomocy krzywdzonym dzieciom poprzez fundację „Dzieci Niczyje”. W 2004 r. organizacja ta wraz z Ministerstwem Sprawiedliwości zainaugurowały ogólnopol-ską kampanię społeczną „Dziecko – świadek szczególnej troski”, która jest adre-sowana do profesjonalistów – sędziów, prokuratorów, policjantów, psychologów – biegłych sądowych, uczestniczących w interwencji prawnej oraz pomagających dzieciom – ofi arom przestępstw. Celem kampanii jest zwiększenie wrażliwości tych grup profesjonalistów na specyfi czną sytuację dziecka w postępowaniu karnym oraz podniesienie ich kompetencji związanych z przesłuchiwaniem małoletniego. W ra mach kampanii, we współpracy z Ministerstwem Sprawiedliwości, Centrum Szkolenia Policji i Mazowieckim Centrum Pomocy Społecznej, organizowano szko-lenia dla sędziów, prokuratorów, policjantów i psychologów – biegłych sądowych. Jesienią 2004 roku w Warszawie odbyła się ogólnopolska konferencja zatytułowana „Dziecko – świadek szczególnej troski”, która pomogła zaprezentować i upowszech-nić standardy postępowania z dzieckiem – świadkiem w procesie karnym.

Do profesjonalistów uczestniczących w procedurach karnych adresowane są również wydawnictwa fundacji „Dzieci Niczyje”, dzięki którym mogą oni poznać teoretyczne i empiryczne ustalenia dotyczące psychologicznego funkcjonowania dziecka – ofi ary i dziecka – świadka, systemowe rozwiązania pomocy takim dzie-ciom w innych krajach oraz polskie doświadczenia w tym zakresie.

Adresatami kampanii są również rodzice i opiekunowie dzieci, którzy ze wzglę-du na doświadczone krzywdy występują w roli świadka w postępowaniu przygo-towawczym i sądowym. To oni, jako osoby najbliższe dziecku, cieszące się jego zaufaniem, odgrywają najważniejszą rolę dla dziecka w chwilach uczestniczenia w przesłuchaniu prokuratorskim lub sądowym. Ich zadaniem jest przygotowanie dziecka do kontaktu z funkcjonariuszami instytucji wymiaru sprawiedliwości i no-wej, budzącej obawy sytuacji. Często jednak sytuacje kontaktu z tymi instytucjami są nowe, nieznane i trudne dla samych rodziców, którzy nie znają litery prawa, przebie-gu procedur prawnych, czasem nie są świadomi tego, co przeżywa ich dziecko i jak chronić je przez stresem. Dla nich właśnie opracowana została broszura zatytułowana „Gdy Twoje dziecko jest świadkiem w sądzie”. Do placówek świadczących pomoc psychologiczną dzieciom krzywdzonym trafi ają również książeczki „Idę do sądu”, dzięki którym psycholog bądź rodzic, współpracując z dzieckiem, może zapoznać je z sądem, osobami, które dziecko tam spotka, oraz sytuacjami, które będą tam miały miejsce.3

3 http://www.dzieckoswiadek.pl/kampania.php?PID=3, stan na dzień: 21.12.2008 r.


W dniu 10 października 2007 r. podczas konferencji prasowej Fundacja „Dzieci Niczyje” oraz Ministerstwo Sprawiedliwości ofi cjalnie zainaugurowały drugą edycję kampanii. Oprócz kontynuacji osiągnięć poprzedniej akcji, aktualna kładzie nacisk na wszechstronne przygotowanie dziecka do wystąpienia w roli świadka. Obejmuje uświadamianie potrzeby pomocy nie tylko w trakcie procedur prawnych, ale także przed nimi i po ich zakończeniu. W ramach tej kampanii skupiono się na działaniach wydawniczych, do których należy zaliczyć:

• publikacje dla profesjonalistów:1) poradnik pt. „Jak przesłuchiwać dziecko”,2) poradnik pt. „Przyjazne przesłuchiwanie dzieci”,

• publikacje dla dzieci – świadków i członków ich rodzin:1) poradnik pt. „Będę świadkiem w sądzie”,2) poradnik pt. „Gdy Twoje dziecko jest świadkiem w sądzie”.

Ponadto kontynuowane są działania szkoleniowe zapoczątkowane podczas pierwszej edycji kampanii w 2004 roku. Aby udoskonalać pracę biegłych psycholo-gów uczestniczących w przesłuchaniach małoletniego świadka powołano „Klub biegłego psychologa”. W ramach kampanii odbywają się również szkolenia dla or-ganizacji powołujących nowe pokoje przesłuchań dzieci.4

Kto powinien przesłuchiwać dzieci

W związku z tym, że przesłuchanie dziecka jest jedną z najtrudniejszych czyn-ności procesowych w toku postępowania, powinna ją przeprowadzać odpowied nio przygotowana do tego osoba. W literaturze przedmiotu występują dwa rozbieżne stanowiska. Pierwsze z nich, reprezentowane przez psychologów i argumentowa-ne wynikami badań nad psychiką dzieci, wyraża się w dążeniu do eliminowania organów policyjnych, prokuratorów, a nawet sędziów, z czynności przesłuchiwania małoletnie go. Uważają oni, że zwłaszcza małe dzieci do 7 – 8 lat powinny być prze-słuchiwane jedynie przez psychologa, zaś rola prokuratora miałaby ograniczyć się wyłącznie do poinformowania biegłego, czego chciałby się od świadka dowiedzieć oraz asystowania w przeprowadzanej czynności. Podatność dziecka na zranienie w tej niezwykle trudnej dla niego sytuacji uzasadnia przeprowadzanie jego prze-słuchania tylko przez profesjonalistów z dużym doświadczeniem tak w psychologii rozwojowej, klinicznej, jak i sądowej oraz przygotowanych do wywiadu z dzieckiem skrzywdzonym przez osobę dorosłą.5

Natomiast według zwolenników drugiego stanowiska przesłuchanie może być re-alizowane wyłącznie przez organy ścigania lub wymiaru sprawiedliwości, nawet bez

4 http://www.dzieckoswiadek.pl/kampania.php?PID=4, stan na dzień: 21.12.2008 r.5 M. Brojek, Uwagi i postulaty dotyczące taktyki przesłuchania w charakterze świadka osoby

nieletniej, „Prokuratura i Prawo” 1998, nr 1, s. 98.


obecności psychologa. Jednak najrozsądniejszy wydaje się pogląd pośredni, zgodnie z którym w zależności od rodzaju sprawy, a zwłaszcza od wieku przesłuchiwanego, prowadzący postępowanie może zrezygnować z pomocy psychologa lub jej żądać. Pomoc ta miałaby polegać na zaopiniowaniu zeznań lub wyjaśnień małoletniego świadka, czyli na wydaniu ekspertyzy psychologicznej na podstawie protokołu oraz ewentualnego badania, bądź udzielenia porady co do taktyki przesłuchania. Nato-miast druga forma pomocy mogłaby przybrać postać bezpośredniego przeprowadze-nia przesłuchania przez psychologa pouczone go odpowiednio przez osobę prowa-dzącą postępowanie co do celu przesłuchania.6

Skuteczność i zasadność przesłuchiwania

Zeznania dzieci to ważny dowód w sprawie, dlatego należy ustalić, czy mogą one być wiarygodnymi świadkami. Kluczem do znalezienia odpowiedzi na to pyta-nie jest zrozumienie mechanizmów działania pamięci dziecka oraz jego podatności na sugestię.

Pamięci dzieci poświęcono wiele badań psychologicznych, których wyniki wskazują, że dzieci – także te w wieku przedszkolnym – są w stanie trafnie zapa-miętywać zdarzenia. Michael Lamb twierdzi, że dzieci, pomimo wyrażanych często zastrzeżeń dotyczących ich wiarygodności i dopuszczalności prawnej ich zeznań, są w stanie trafnie i wiarygodnie relacjonować zdarzenia, których były świadkami lub których same doświadczyły. Przeanalizował on przypadek trzynastolet niej dziew-czynki, która wykazała się niezwykłą przytomnością umysłu i włączyła magnetofon w trakcie doświadczanego przez siebie aktu molestowania seksualnego. Dziewczyn-ka została później przesłuchana, a Lamb porównał nagranie magnetofono we z re-lacją uzyskaną od niej w trakcie przesłuchania. Wykazano, że ofi ara zdała wierną (często dosłowną) i wyczerpującą relację z przebiegu tego zdarzenia – przynajmniej w takim stopniu, w jakim można to było ustalić na podstawie nagrania audio. Na-wet dwu- lub trzylatek potrafi – po stosunkowo długim czasie – przypomnieć sobie informacje dotyczące zdarzenia, którego osobiście doświadczył. Istnieje wiele czyn-ników zakłócających procesy kodowania, przechowywania i wydobywania infor-macji z pamięci. Jednakże Stephen Lindsay i Don Read przestrzegają, że nie należy wyolbrzymiać zawodności ludzkiej pamięci, ponieważ wspomnienia często bywają zdumiewająco szczegółowe i wierne.7

Organ procesowy, przy podejmowaniu decyzji co do zasadności wezwania dziecka w charakterze świadka, nie powinien koncentrować się na jego wieku, lecz ocenić, czy małoletni osiągnął taki stopień rozwoju, że posiada zdolność do zapa-miętywania i odtwarzania określonych faktów związanych z popełnieniem prze-

6 A. Gadomska, Przygotowanie do przesłuchania małoletniej ofi ary w charakterze świadka, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 7-8, s. 181.

7 J. E. B. Myers, Dziecko jako świadek, s. 14, http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.


stępstwa. Przede wszystkim przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości nie powinni z góry zakładać, że dziecko ze względu na wiek jest niepełnowartościowym świad-kiem, zaś jego zeznania nie mogą stanowić dowodu w sprawie z uwagi na ich nie-wiarygodność. Należy wskazać, iż w niektórych przypadkach dzieci mogą nawet lepiej odtwarzać spostrzeżone zdarzenia niż dorośli, co wynika z faktu, że są one w większym stopniu nastawione na obserwację otoczenia. W kwestii dopuszczalno-ści przesłuchania dziecka wypowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 stycznia 1980 r. w sposób następujący: „osoby niepoczytalne czy dzieci nie są wyłączone z grona świadków. Niemożność rozpoznania bowiem znaczenia czynu w zakresie jego treści moralno – społecznej nie oznacza bynajmniej niemożności zapamiętania czynu i przedstawienia jego opisu. Do relacji osób niepoczytalnych czy dzieci należy podejść ze szczególnym krytycyzmem, a nawet skorzystać z opinii biegłego psychologa.”8

Bez wątpienia dziecko jest szczególnym świadkiem, czasem jednak mogącym stwarzać problemy w praktyce sądowo – śledczej. Przede wszystkim jest to związane z tym, że podczas przesłuchania małoletniego organy procesowe mają do czynienia z kształtującą się dopiero psychiką osoby przesłuchiwanej. W zależności od stopnia rozwoju, dziecko ma inne zdolności postrzegania, zapamiętywania i odtwarzania pewnych zdarzeń oraz układania określonych zaobserwowanych zjawisk w jedną logiczną całość. Dlatego też przesłuchanie powinno być poprzedzone stosownymi przygotowaniami, które następnie pozwolą osobie przesłuchującej zastosować odpo-wiednio zmodyfi kowaną taktykę w stosunku do przesłuchi wanego.

Czy istnieje prosta zależność między wiekiem a podatnością na sugestię? Błędne jest twierdzenie, że czterolatek jest zawsze podatny na sugestię, a osoba dorosła takim czynnikom nie ulega. W konkretnych okolicznościach zależy to od licznych faktorów sytuacyjnych, rozwojowych i osobowościowych, takich jak: rodzaj zdarzenia, to, jak dobrze dana osoba je pamięta, typ informacji, o które pyta przesłuchujący, sposób prowadzenia przesłuchania i język, w jakim jest ono prowadzone. Generalnie można jednak zauważyć, że małe dzieci są bardziej podatne na sugestię niż dzieci starsze i dorośli. Jan Aldridge i jego współpracownicy zwracają uwagę, że małe dzieci, a zwłaszcza te w wieku przedszkolnym, częściej niż dzieci starsze odpowiadają niezgodnie z prawdą na sugerujące pytania osoby przesłuchującej dotyczące ich doświadczeń oraz częściej wybierają błędne możliwości w odpowiedzi na pytania z wymuszonym wyborem. Wraz z wiekiem podatność na sugestie maleje i staje się podobna do osób dorosłych około 11 – 12 roku życia.9 Stephen Ceci i jego współ-pracownicy dodają: „Chociaż dorośli również bywają podatni na sugestię, wydaje się, że istnieje związana z wiekiem skłonność do ulegania wpływowi sugerującego sposobu zadawania pytań post factum, przy czym dzieci w wieku przedszkolnym ulegają tym formom sugestii nieproporcjonalnie częściej niż doroś li”.10 Nierzadką

8 Wyrok SN z dnia 15 stycznia 1980 r., III KR 428/79, OSPiKA 1981, nr 4, poz. 59.9 M. Zielona – Jenek, Podatność na sugestię dziecka – zarys teoretyczny, „Dziecko krzywdzone.

Teoria, Badania, Praktyka” 2004, nr 6, s. 82. 10 John E.B. Myers, Dziecko..., op. cit., s. 20.


przyczyną ulegania sugestii przez dzieci są źle sformułowane przez przesłuchują-cych pytania. Następstwem pytania sugestywnego może być odpowiedź niezgodna z tym, co świadek widział i zapamiętał.

W literaturze zwraca się też uwagę na tzw. sugerujący przymus, czyli stoso-wanie technik nakłaniających lub zmuszających dzieci do rozmowy na określony temat czy też złożenia konkretnych zeznań. Przykładem może być odwołanie się do oczekiwań osób bliskich dziecku, dawanie dziecku nagród za wypowiedź itp. Uzy-skanie jak najbardziej wiarygodnych informacji zależy więc przede wszystkim od osoby prowadzącej przesłuchanie. Kiedy jest ona wyczulona na specjalne potrzeby rozwojowe i emocjonalne dzieci oraz dostosowuje przebieg przesłuchania do owych potrzeb, nawet bardzo małe dzieci mogą być wysoce wiarygodnym źródłem infor-macji użytecznych dla wymiaru sprawiedliwości.

Osobom przeprowadzającym przesłuchania sądowe zaleca się zdecydowanie, aby starały się minimalizować ryzyko zadawania dzieciom pytań zawierających błędne sugestie, co może prowadzić do formułowania fałszywych zarzutów krzyw-dzenia, minimalizowania doświadczonego krzywdzenia, fałszywego zaprzeczania krzywdze niu albo odwoływania prawdziwych zeznań wskazujących na krzywdze-nie.11 Kiedy dzieci przesłuchuje się w sposób przyjazny, wspierający i dostosowany do ich potrzeb rozwojowych, wzrasta prawdopodo bieństwo tego, że uda się osiągnąć nadrzędny cel każdego dochodzenia czy śledztwa dotyczącego krzywdzenia dzieci – czyli ustalić, co się naprawdę stało.

Niebieski pokój

Badania wykazują, że sprzyjające miejsce ma kluczowe znaczenie dla uzyskania wiarygodnych informacji od dziecka i zredukowania nieścisłości w jego zeznaniach. Przeżywany stres przeszkadza w prawidłowym odtwarzaniu zdarzeń oraz powoduje większą podatność na sugestię świadków. Neutralne i przyjazne miejsce zapewnia nie tylko uzyskanie większej ilości, ale także dużo lepszych jakościowo informacji od małoletniego. Niezmiernie ważne jest więc umożliwienie dzieciom składania ze-znań w warunkach, które zapewniają maksymalny komfort psychiczny. Przyjazne warunki przesłuchania oznaczają przede wszystkim zapewnienie dziecku poczucia bezpie czeństwa, co pozwala ograniczyć lęk oraz poczucie bezradności i bezsilności związane z odtwarzaniem traumatycznego zdarzenia.12

Lokalizacja pokoju przesłuchań powinna być neutralna, wnętrze natomiast tak zaprojektowane, aby zapewnić maksymalne poczucie intymności. Pokój powi-nien być usytuowany w miejscu cichym, odizolowanym od hałasu ulicy, rozmów prowadzo nych na korytarzu lub w sąsiadujących pokojach. Niezbędna jest atmosfe-

11 L. D. Reed, Podatność dzieci na sugestię: ustalenie badawcze i ich implikacje dla przesłuchiwania dzieci, s. 22, http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.

12 M. Keller – Hamela, Standardy wyposażenia i korzystania z przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci, s. 80, http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.


ra zaufania, ponieważ dziecko przychodzi tu opowiadać o kwestiach wstydliwych, które stanowią nieraz jego najskrytszą tajemnicę. Słysząc głosy dochodzące zza drzwi lub ściany, może się obawiać, że jego słowa również zostaną usłyszane przez kogoś z zewnątrz. W pokoju nie powinien znajdować się telefon, który w każdej chwili może zadzwonić. Niedopuszczalne jest również, aby obce osoby wchodziły do pomieszczenia w trakcie przesłuchania. Zaburza to bowiem u dziecka poczu-cie bezpieczeństwa i prywatności, powoduje dekoncentrację, może doprowadzić do wycofania się z kontaktu i utrudnie nia kontynuacji zeznań. Sala obserwacyjna musi być dostosowana do większej liczby osób, które mają prawo w niej przebywać (protokolant, prokurator, adwokat oskarżonego/podejrzanego, rodzic, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego). Ważne jest więc, aby ta sala była przestronna. Jednym ze sposobów połączenia pokoju przesłuchań z salą obserwacyjną jest umieszczenie lustra fenickiego, które pozwala osobom siedzącym w pokoju obok widzieć, co się dzieje podczas przesłuchania, bez dekoncentrowania dziecka.13

W Polsce pierwszy pokój przesłuchań został otworzony w Warszawie, w Cent rum Dziecka i Rodziny Fundacji „Dzieci Niczyje” w 1996 roku. Obecnie podmiot ten udo-stępnia sądom pokój w Centrum Pomocy Dzieciom „Mazowiecka” Warszawie. Od kwietnia 2003 r. do grudnia 2006 r. przeprowadzono tam 238 przesłuchań małoletnich świadków. W Polsce istnieje obecnie około 200 takich pokoi, przy czym większość z nich znajduje się w komisariatach Policji. Różnią się one wyposażeniem oraz czę-stością użytkowania. Ważne jest, aby każdy sąd miał do dyspozycji taki pokój na terenie swojej działalności oraz by sędziowie, prokuratorzy i biegli psycholodzy rzeczywiście z nich korzystali, dostrzegając, jak ogromne ma to znaczenie dla prze-słuchania dziecka.

W 2007 r. z inicjatywy Fundacji „Dzieci Niczyje” powstała „Koalicja Na Rzecz Przyjaznego Przesłuchiwania Dzieci”, której celem, oprócz wymiany doświadczeń, jest wypracowanie ogólnopolskich standardów wyposażenia pokojów przesłuchań małoletnich świadków. Można mieć nadzieję, że wyznaczenie takich trendów bę-dzie inspirowało instytucje i organizacje prowadzące pokoje przesłuchań i w konse-kwencji zapewni dzieciom optymalne warunki składania zeznań.

Fazy rozwoju dziecka a sposób przesłuchania

Uzyskiwanie informacji od dziecka o zdarzeniu, które obserwowało lub w któ-rym uczestniczyło, wymaga od przesłuchującego podstawowej wiedzy o jego rozwo-ju na wielu płaszczyznach – poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej, społecznej. Wiedza ta jest niezbędna, by uzyskać wiarygodny opis faktycznych doświadczeń dziecka i jego przeżyć. Jednocześnie nie wolno zapominać, że samo powracanie w trakcie rozmowy z dzieckiem do drastycznych, tragicznych i często niezrozu-miałych dla niego zdarzeń jest bardzo silnym, stresującym przeżyciem. Zadaniem

13 Tamże, s. 87.


dorosłego rozmawiającego z dzieckiem jest więc taki sposób postępowania, by w miarę możliwości nie utrwalać traumatycznych przeżyć, przywołując je kolej-ny raz, jak również by minimalizować wpływ przeżywanego w trakcie wywiadu stresu. Tak więc psycholog przygotowany do prowadzenia wywiadu z dzieckiem – świadkiem nie pełni wyłącznie roli przesłuchującego, gdyż jego zadaniem jest także ochrona psychiki dziecka, a nie tylko zdobycie opisu popełnionego przeciwko małoletniemu przestępstwa. Niestety, nie zawsze da się uniknąć stawiania dziecka przed sądem, dlatego też osoby je przesłuchujące muszą być wyposażone w nie-zbędne informacje o tym, jak z nim rozmawiać, uwzględniając specyfi kę jego roz-woju. Prowadzenie wywiadu z dzieckiem skrzywdzonym przez dorosłych wiąże się z koniecznością rozwiania w fazie nawiązywania kontaktu szeregu lęków gnębiących je niezależnie od wieku. Dziecko boi się przede wszystkim tego, że to ono jest winne całej sytuacji przestępstwa. Poczucie winy często wytwarza w nim sprawca. Dziecko obawia się, że zostanie zabrane z domu i umieszczone w zakładzie poprawczym czy w więzieniu. Im młodsze dziecko, tym mniej rozumie sprawę i bardziej się boi.

W przypadku małoletnich świadków należy pominąć pierwszy okres życia, czyli niemowlęctwo (do 1 roku). Jest oczywiste, że chociaż dzieci nawet tak małe padają ofi arą dorosłych, to nie może być mowy, by były świadkami.14

Dzieciństwo (2 – 3 rok życia)Przy prowadzeniu badania dziecka w tym wieku wszelkie próby wyjaśnienia

jego przeżyć muszą być związane z upewnieniem się, jak dziecko rozumie poszcze-gólne słowa i pytania dorosłego. Diagnoza może być prowadzona wyłącznie w cza-sie zabawy. Nie można zapominać, że dziecko w tym wieku czuje się bezpiecznie jedynie z opiekunem, a relacja z obcą dorosłą osobą może budzić lęk, ale także chęć podporządkowania się temu dorosłemu, a więc przytakiwanie.

Wiek zabawy, średnie dzieciństwo (4 – 6 rok życia)Słownictwo podczas przesłuchiwania powinno być proste i zrozumiałe dla dzie-

cka. Należy też ograniczyć stosowanie pytań otwartych przy zbieraniu informacji na temat konkretnego zdarzenia. Dziecko w tym wieku boi się także przyznać, że nie spełnia oczekiwań dorosłego, jeśli więc nie pamięta jakiegoś zdarzenia, to nie ma odwagi powiedzieć, że nie wie. Oznacza to, iż prowadząc wywiad należy otwar-cie powiedzieć dziecku, że może czegoś nie wiedzieć lub nie pamiętać. Odrębnym problemem jest wpływ wielokrotnego przesłuchiwania dziecka i ukierunkowania go przez rodziców lub uprzednio przesłuchują cych. Przeprowadzone badania wska-zują wyraźnie, iż przedszkolaki nie umieją rozróżnić rzeczywistych i wyimagino-wanych zdarzeń. Jeżeli dziecko w tym wieku często rozmyśla o fi kcyjnym zdarze-niu, jest wielce prawdopodobne, że zacznie je realistycznie opowiadać, ubarwiając szczegóła mi.

14 M. Toeplitz – Winiewska, Fazy rozwojowe a metody przesłuchania dzieci, s. 2, http://www.dziecko swiadek.pl/artykul, stan na dzień: 21.12.2008 r.


Późne dzieciństwo, wiek szkolny (7 – 12 rok życia)Należy stosować najbardziej ogólne, otwarte pytania, które pozwalają na swo-

bodną relację o przestępstwie. Z badań przeprowadzonych w 1999 roku wynika, że swobodne wypowiedzi dzieci w tym wieku nie są mniej dokładne od zeznań osób dorosłych. Zauważono także, że dziewczynki udzielają bardziej dokładnych i pełniej szych odpowiedzi niż chłopcy. W wieku szkolnym dziecko jest w stanie zrozumieć bardziej złożone stwierdzenia i pytania, ale należy wystrzegać się ter-minów prawnych czy prawniczych, które mogą być niezrozumiałe, źle zrozumiane i budzić lęk lub zwiększać poczucie winy. W trakcie wywiadu ważne jest także usta-lenie motywacji świadka. Jest to możliwe, ponieważ dziecko może oceniać własne i cudze zachowanie w kategoriach moralnych. Ustalenie motywacji zeznań pozwala określić stosunek dziecka do zdarzenia i sprawcy, co może być ważne w terapii.

Wczesna adolescencja (13 – 18 rok życia)Metody postępowanie w czasie diagnozy psychologicznej w grupie nastolatków

nie odbiegają od standardów diagnozy dorosłego świadka – pokrzywdzonego. Istotny jest jednak fakt dużej podatności tych młodych ludzi na zranienie, co może powodować utrwalenie i wzmocnienie traumatycznych przeżyć, które są przedmiotem sprawy.15

Biegły sądowy, badając dziecko, które było ofi arą maltretowania psychicznego czy fi zycznego lub molestowania seksualnego, musi mieć pełną wiedzę o procesach rozwojowych charakterystycznych dla wieku świadka. Do tego tła musi dopiero od-nieść indywidualne właściwości badanego, jego fazę rozwoju w zakresie poznaw-czym, emocjonalnym, społecznym. Uwzględniając te wszystkie warunki, psycholog przygotowując się do badania dziecka musi pamiętać, iż jego zadaniem jest przede wszystkim ochrona kondycji psychicznej świadka, a nie tylko stwierdzenie psycho-logicznego prawdopodobieństwa jego zeznań.

Regulacje prawne

Niżej przedstawione zostaną regulacje prawne związane z czynnością przesłu-chania dziecka. Uzyskanie pełnoletniości skutkuje nabyciem pełnej zdolności do czynności prawnych, które z kolei jest warunkiem sine qua non do osobistego dzia-łania w procesie. Zasadą jest, że pokrzywdzony, będący osobą fi zyczną, występuje w procesie karnym samodzielnie. Nie dotyczy to jednak przypadku stypizowanego w art. 51 § 2 k.p.k., w którym to wymienione są podmioty legitymowane do wyko-nywania uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu, który ze względu na mało-letniość albo ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe nie może skutecznie dokonać czynności procesowej. Zgodnie z art. 51 § 2 k.p.k. do grupy osób mo-gących wykonywać prawa pokrzywdzonego nie mającego zdolności do czynności procesowych należą: przedstawiciel ustawowy oraz osoba, pod której stałą pieczą

15 Tamże, s. 5-6.


pozostaje pokrzywdzony. Przedstawicielami ustawowymi dziecka są, jak wskazuje art. 98 § 1 k.r.o. jego rodzice. Jeżeli dziecko jest pod władzą rodzicielską obojga rodziców, to każde z nich jest jego przedstawicielem ustawowym. Co jednak na-leży zrobić, gdy pomiędzy rodzicami dojdzie do rozbieżności stanowisk w danej sprawie? W doktrynie podnosi się, iż w takiej sprawie rozstrzygnięcie należy do sądu. Sytuacja komplikuje się w zakresie reprezentacji dziecka w przypadku popeł-nienia przestępstwa przez rodziców na małoletnim, pozostającym pod ich władzą rodzicielską. Otóż, kłóciłaby się z demokratycznym porządkiem prawnym sytuacja, w której rodzice najpierw dokonują przestępstwa, a następnie wykonują pra-wa pokrzywdzone go. Aby zapobiec tej kuriozalnej sytuacji, ustawodawca w art. 99 k.r.o. wskazał kuratora do wykonywania praw pokrzywdzonego, który każdora-zowo wyznaczany jest przez sąd opiekuńczy.16

Dlatego na plan pierwszy wysuwa się pytanie – czy przedstawiciel ustawowy dziecka zawsze musi być obecny podczas jego przesłuchania? Zgodnie z art. 171 § 3 k.p.k., jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła 15 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie. Zasadą powinno być przesłuchanie takiego małoletniego w obecności tych osób, a jedynie wyjątkowo można od niej odstąpić i to tylko ze względu na dobro postępowania. Z ograniczonym udziałem przedstawicieli ustawowych może-my mieć do czynienia w sytuacji stypizowanej w art. 185a § 2 k.p.k., kiedy to jego udział może zostać ograniczony z uwagi na fakt, iż jego obecność może wpływać na swobodę wypowiedzi przesłuchiwanego.17

Osoba przesłuchująca dziecko winna przygotować się do tej czynności niezwykle starannie. Powinna przede wszystkim zapoznać się z zebranym dotychczas materia-łem (protokoły przesłuchań innych świadków, ewentualnych podejrzanych w sprawie, opinie biegłych, protokoły oględzin itp.). Przygotowując się do przesłuchania należy także sporządzić jego plan, ustalić jego czas i miejsce oraz przeprowadzić rozmowę z rodzicami czy też opiekunami dziecka. Jeżeli chodzi o czas, w jakim powinno na-stąpić przesłuchanie, to badania wykazały, że najpełniejsze i najwierniejsze zeznania można uzyskać w okresie od 2 – 3 do 8 dni, co sprzyja też wygaśnięciu czy osłabie-niu emocji związanych z przeżywanym zdarzeniem, gdyż mogą zniekształcać prze-kazywane treści. Daje to możliwość przemyślenia i uporządkowania materiału pa-mięciowego. Przesłuchanie powinno być tak zaplanowane, aby świadek nie musiał na nie zbyt długo czekać. Może to bowiem wywołać stan przemęczenia. Także samo przesłuchanie, trwające zbyt długo, może powodować taki stan – należy pamiętać, że im młodsze dziecko, tym szybciej się męczy. Jeżeli małoletni świadek nie został, z różnych względów, objęty trybem przesłuchania, wynikającego z art. 185b k.p.k., to w szczególnie uzasadnionych wypadkach można by zrezygnować z udziału ma-

16 A. Kaznowski, Udział pokrzywdzonego małoletniego w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 5, s. 75-80.

17 Tamże, s. 84.


łoletniego świadka w postępowaniu sądowym. Wówczas sąd odczytałby protokół przesłuchania świadka z postępowania przygotowawczego. Podstawę mógłby sta-nowić art. 391 § 1 k.p.k., który przewiduje taką możliwość, w wypadku gdy świadek nie stawił się z powodu nie dających się usunąć przeszkód. W przypadku małolet-niego świadka nie dającą się usunąć przeszkodą mógłby być zły stan jego zdrowia psychicznego i zagrożenie jego pogorszenia w trakcie przesłuchania w sądzie.

W przypadku przesłuchiwania dzieci zalecana jest metoda mieszana. Przesłu-chanie prowadzone metodą mieszaną można podzielić na cztery fazy: wstępną, wy-powiedzi spontanicznej, zadawania pytań oraz czynności końcowych. W wypadku przesłuchania dzieci, zwłaszcza małych, można poprzestać tylko na dwóch etapach – wstępnym i zadawania pytań. Dzieci nie potrafi ą snuć opowieści, a tym samym trudno jest od nich uzyskać relację spontaniczną.

Faza czynności wstępnych

Przesłuchanie, zgodnie z brzmieniem art. 191 § 1 k.p.k., rozpoczyna się od zapy-tania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron.18

W tym miejscu pojawia się pytanie, czy należy uprzedzić małoletniego świadka, zgodnie z art. 190 k.p.k., o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy bądź zatajenie prawdy oraz czy należy od niego odebrać przyrzeczenie. Obowiązek zło-żenia przyrzeczenia, zgodnie z art. 189 pkt 1 k.p.k. nie dotyczy osób poniżej 17. roku życia. Tak więc dzieci poniżej 17 roku życia nie składają przyrzeczenia i nie uprzedza się ich o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań. Byłoby to bezzasadne, gdyż za przestępstwo z art. 233 KK odpowiadają tylko osoby, które ukończyły 17 lat. Niewątpliwie, przed przesłuchaniem dziecka trzeba go poinfor-mować o wadze tej czynności oraz o skutkach złożenia oświadczeń niezgodnych z prawdą, w najbardziej odpowiedni dla niego sposób, w szczególności uwzględnia-jąc jego wiek, rozwój umysłowy oraz cechy charakteru.19

Równie istotnym problemem jest to, czy małoletniemu pokrzywdzonemu wy-stępującemu w roli świadka przysługuje prawo do odmowy zeznań i uchylenia się od odpowiedzi na pytania, które to zostały zagwarantowane świadkom na mocy art. 182 k.p.k. i art. 183 § 1 k.p.k. W tej niezwykle trudnej sytuacji ustawodawca dał prymat dobru rodziny przed interesem wymiaru sprawiedliwości, pozostawiając świadkowi decyzję, czy będzie zeznawał przeciwko najbliższemu. Tym samym, tyl-ko świadek jest uprawniony do skorzystania z prawa do odmowy zeznań. Mogłoby się wydawać, że jeżeli świadek jest małoletni, to decyzję o odmowie składania przez niego zeznań, zgodnie z art. 98 k.r.o., podejmuje jego przedstawiciel ustawowy.

18 V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k., http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.

19 A. Kaznowski, Udział…, op. cit., s. 84.


Mając jednak na uwadze, że przedstawiciel małoletniego nie może przymusić go do składania zeznań, jak również do odmowy składania zeznań, nasuwa się wniosek, że także sam małoletni może skorzystać z możliwości zawartej w art. 182 § 1 k.p.k. Do poglądu tego przychylił się również Sąd Najwyższy, stanowiąc, że „prawo od-mowy zeznań, przysługuje każdemu świadkowi, a więc także małoletniemu”. Zda-niem Sądu Najwyższego, art. 182 § 1 k.p.k. nie zawiera żadnych postanowień, które w zakresie przewidzianego w nim uprawnienia uzasadniałyby odmienne traktowa-nie osoby małoletniej. Jeżeli ustawa z wiekiem świadka łączy określone konsekwen-cje proceso we, to daje temu wyraz w konkretnym przepisie.20

Kolejną, niezwykle istotną kwestią jest to, czy z uwagi na jego małoletniość istnie-je nakaz przesłuchiwania takiego świadka z udziałem biegłego psychologa. Art. 192 § 2 k.p.k. stanowi, że jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świad ka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez nie-go postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udzia łem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić. Przepis ten jest także podstawą przesłuchania nieletniego z udziałem psychologa, gdy sąd lub prokurator uzna to za niezbędne. Literalne brzmienie art. 192 § 2 k.p.k. nie nakłada obowiązku na sąd lub prokuratora, aby przesłuchanie świadka odbyło się z udziałem biegłego, jeśli przemawiają za tym względy wyrażone w tym przepi-sie. Jak wynika z wykładni tego przepisu sam fakt, że świadek jest nieletni, nie prze-sądza jeszcze o konieczności udziału w przesłuchaniu biegłego. Pogląd taki wyraził również Sąd Najwyższy, twierdząc, że powołanie biegłych nie może stanowić regu-ły przy przesłuchaniu osób nieletnich, zwłaszcza, jeśli zeznania tych osób nie budzą w przeważającej części wątpliwości, w świetle ustalonych bezspornie okolicz ności sprawy.21 Potrzebę udziału biegłego w przesłuchaniu nieletniego należy wnikli wie rozważyć, w szczególności pod kątem cech osobistych świadka, jak i okoliczności danej sprawy. Istotne odrębności w zakresie przesłuchania małoletniego pokrzywdzo-nego przewidują art. 185a i 185b k.p.k. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, w sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI k.k., pokrzywdzo-nego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Przesłuchanie przeprowa-dza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa.22 Psycholog musi czynnie uczestniczyć w przesłuchaniu, pełnić rolę pomocnika organu procesowego. Niedo-puszczalna jest, nierzadka niestety praktyka, gdy psycholog biernie przysłuchuje się przesłuchaniu, a później wydaje opinię co do wiarygodności zeznań. Brzmienie art. 185a k.p.k. wyraźnie wskazuje, że przesłuchanie ma się odbyć z udziałem, nie zaś w obecności psychologa.

20 Tamże, s. 84-85.21 Wyrok SN z dnia 19 marca 1984 r., I KR 48/84, OSNGP 1985, nr 2, poz. 26.22 A. Kaznowski, Udział…, op. cit., s. 85-87.


Aby chronić ofi ary przestępstw stypizowanych w rozdziałach XXV i XXVI k.k. przed wielokrotnym ich przesłuchiwaniem, art. 185a k.p.k. stwierdza, iż tego typu świadka przesłuchuje się tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, któ-rych wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Owe istotne okoliczności powinny być nowe, nie ujawnione wcześniej w sprawie. Ponadto mu-szą to być okoliczności istotne, co z powodu tego, iż jest to pojęcie ocenne, nakłada na organ procesowy obowiązek rozważenia, czy nie można rozwiać tych wątpliwo-ści przy pomocy innych dowodów.23

Przesłuchujący powinien wcześniej z dzieckiem porozmawiać i przygotować je do przesłuchania, poinformować np. o tym, że jego przesłuchanie będzie rejestro-wane (art. 147 § 1 k.p.k.).

W dalszej części tej fazy przesłuchania wskazana jest ogólna rozmowa, zmierza-jąca do nawiązania kontaktu ze świadkiem, ośmielenia go. Umożliwia ona wstępną ocenę jego stanu emocjonalnego, kondycji psychicznej oraz poziomu intelektual-nego. W tym przypadku, rozładowaniu napięcia może służyć rozmowa na tematy neutralne, takie jak ulubione zajęcia, książki, krąg przyjaciół. Umożliwi to orga-nowi procesowemu poznanie specyfi cznego języka przesłuchiwanego dziecka, co z kolei pozwoli na właściwe formułowanie pytań. Przesłuchujący powinien okazać przesłuchiwanemu współczucie i stworzyć ciepłą atmosferę. W przypadku nasile-nia się emocji u dziecka, przesłuchujący powinien delikatnie zmienić temat, a póź-niej powrócić do głównego wątku. Winien on także czuwać nad kondycją fi zyczną i psychiczną dziecka, umożliwić mu wyjście do toalety, zaspokojenie głodu lub pragnienia.

Faza relacji spontanicznej

Relacja spontaniczna to swobodna wypowiedź (na ogół nie przerywana) osoby przesłuchiwanej (świadka, oskarżonego) na temat przedmiotu procesu. Uzyskanie relacji swobodnej jest jednak trudne, gdyż spostrzeganie i zapamiętywanie odby-wa się w określonym kontekście sytuacyjnym, dlatego też trudno jest z niego wy-rwać konkretne zdarzenie. Swobodna wypowiedź nie oznacza dowolności i dlatego w wielu wypadkach konieczna jest ingerencja przesłuchującego, która powinna być jednak ograniczona do minimum, gdyż nie przerywana relacja spontaniczna sprzy-ja poznaniu świadka i ułatwia przypominanie kolejnych, następujących po sobie zdarzeń, nawet jeżeli nie jest bezpośrednio związana z tematem. Tym bardziej nie należy przerywać dziecku, które samo opowiada o zdarzeniu, nawet jeżeli znacz-nie odbiega od tematu. Mogłoby to negatywnie wpłynąć na swobodę wypowiedzi, zwłaszcza że bardzo trudno jest uzyskać spontaniczną wypowiedź od małych dzieci.

23 A. Wesołowska, Zmiany kodyfi kacji karnych w zakresie przepisów dotyczących ochrony prawnej małoletnich, s. 4-6, http://www.dzieckoswiadek.pl/artykul.php, stan na dzień: 21.12.2008 r.


Szczególnie ciężko jest nawiązać kontakt z ofi arami przestępstw o charakterze sek-sualnym. Badania wykazały, że zwłaszcza zeznania ofi ar kazirodztwa charakteryzu-ją się brakiem spontaniczności, ogólnikowym i ubogim w szczegóły opisem zajścia, dlatego nieodzowny jest aktywny udział psychologa w przesłuchaniu. W sytuacjach, kiedy uzyskanie spontanicznej relacji od dziecka jest bardzo trudne, przesłuchujący powinien je poprosić o narysowanie tego, o czym trudno jest mu powiedzieć. Ry-sunek wraz z zaprotokołowanym komentarzem należy załączyć do akt. W trakcie spontanicznej wypowiedzi przesłuchujący powinien powstrzymać się od zadawania pytań oraz od wypowiedzi na tematy relacjonowane przez świadka.

Faza pytań szczegółowych

Do fazy pytań szczegółowych przesłuchujący powinien przejść niepostrzeżenie, po relacji spontanicznej. Powinno się to odbyć bez jakichkolwiek uwag absorbują-cych świadka, np. „teraz będziesz odpowiadał na pytania” czy też „a teraz zadam ci kilka pytań”. Może to bowiem wywołać u dziecka obawę, czy będzie potrafi ło udzielić na nie odpowiedzi.

Najważniejszym jest, aby przesłuchujący właściwie formułował pytania (tylko krótkie i zrozumiałe wpływają na skuteczność przypominania oraz tworzą płasz-czyznę porozumienia pomiędzy przesłuchującym i przesłuchiwanym). Nabiera to szczególne go znaczenia w przypadku przesłuchiwania dzieci, które dysponują nie-wielkim zaso bem słownictwa i mogą nie zrozumieć tego, o co się je pyta. Nie po-winno się zadawać pytań wielokrotnie złożonych, skomplikowanych, niezrozumia-łych, dotyczących więcej niż jednego problemu lub tematu, wymagających więcej niż jednej odpowiedzi.

Zadawane pytania nie powinny zawierać w sobie zarzutu winy, jak np. „Dlacze-go tam stałeś?”, „Dlaczego wcześniej o tym nie powiedziałeś?” Niedopuszczalne jest używanie zwrotów z żargonu zawodowego oraz zawierających w sobie ładu-nek emocjonalny. Niewskazane jest również używanie języka prawniczego, ponie-waż pewne sformułowania mogą być niezrozumiałe nawet dla dorosłych. Istotne znaczenie ma też odpowiednie tempo wypowiedzi, gdyż za szybką i płynną mową przesłuchują cego, dziecko może nie nadążyć. Ważne, by pytania trudne lub przykre dla przesłu chiwanego zadawać na końcu.

Ustawodawca przewidział możliwość zadawania osobom przesłuchiwanym py-tań zmierzających do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi (art. 171 § 1 k.p.k.), wykluczył natomiast zadawanie pytań sugerujących treść odpowiedzi (art. 171 § 4 k.p.k.), pytań nieistotnych (art. 171 § 6 k.p.k.) oraz niestosownych (art. 370 § 4 k.p.k.).

Pytania uzupełniające mają na celu wzbogacenie treści relacji spontanicznej o informacje istotne dla odtworzenia zdarzenia, a pominięte przez świadka. Zmie-rzają do usunięcia luki w zeznaniu spontanicznym.


Pytania wyjaśniające mogą mieć dwojaki charakter – precyzujący i przypomi-nający. Pytania precyzujące są zbliżone do uzupełniających, jednak dotyczą bardziej szczegółowych kwestii. Mają one umożliwić przesłuchującemu dotarcie do bardziej dokładnych informacji o zdarzeniu, osobie, jej zachowaniu, sytuacjach i rzeczach, o których świadek co prawda mówił podczas relacji spontanicznej, ale bardzo ogólni-kowo. Pytania przypominające mają na celu przypomnienie przesłuchiwanemu oko-liczności, o których mógł zapomnieć. Ciąg zadawa nych pytań przypominających sprzyja aktywizacji pamięci świadka.

Pytania kontrolne nie zmierzają bezpośrednio do ustalenia stanu faktycznego, lecz dotyczą: źródła wiadomości o przestępstwie, informacji o dalszych źródłach do-wodowych okoliczności spostrzegania, funkcjonowania zmysłów, spostrzegawczoś-ci przesłuchiwanego, podatności na sugestię, prawdomówności, poziomu inteli-gencji oraz rozumienia używanych pojęć. Pytania kontrolne mają istotne znaczenie w przesłuchaniu dzieci, zwłaszcza w zakresie używanych pojęć i rozumienia słów.

Pytania niestosowne stypizowane w art. 370 § 4 k.p.k. mogą polegać na:• błędzie logicznym w stylizacji pytania (jego wieloznaczności, niezrozumiało-ści, błędzie wielu pytań, fałszywego założenia w osnowie pytania),

• proceduralnej niedopuszczalności pytania (zadający pytanie zmierza do ujaw-nienia treści zeznań osoby, która po ich złożeniu uchyliła się od zeznań),

• niedostosowaniu pytania do roli procesowej pytanego (pytanie, które powinno być skierowane do biegłego, zadano świadkowi),

• braku związku ze sprawą,• podstępnym charakterze pytania,• obrażającym, dokuczliwym lub trywialnym wystylizowaniu pytania,• niedostosowaniu pytania do poziomu intelektualnego przesłuchiwanego.

Pytania nieistotne to pytania nie mające związku ze sprawą. Nie wywierają one tak negatywnych skutków jak omówione powyżej pytania niestosowne. Przedłużają jednak przesłuchanie. W postępowaniu sądowym świadkowi mogą zadawać pyta-nia oprócz sądu, także strony. Nad ich prawidłowym zadawaniem powinien czuwać przewodniczący, który w razie potrzeby może je uchylić. Jest on również władny zarządzić zadawanie pytań świadkowi za swoim pośrednictwem. Wszystkie pytania kierowane do dziecka – świadka powinny być zadawane zawsze za pośrednictwem sądu. Uwzględniając tryb przesłuchania uregulowany w art. 185a i art. 185b, gdzie podmiotem przesłuchującym jest sąd przy aktywnym udziale psychologa, można spotkać się z zarzutem stron, zwłaszcza podejrzanego, iż uniemożliwiono mu za-danie pytań. W tej jednak sytuacji sam głos podejrzanego mógłby spowodować u dziecka obawę i tym samym zniechęcić je do składania zeznań.


Faza czynności końcowych

Podczas czynności końcowych przesłuchujący sprawdza czy nie zachodzi po-trzeba uzupełnienia czynności. W postępowaniu przygotowawczym świadek po-winien zapoznać się z protokołem przesłuchania poprzez jego osobiste odczytanie. W przypadku przesłuchania dziecka protokół powinien odczytać rodzic czy opiekun, jeżeli uczestniczył w przesłuchaniu. W sytuacji zastosowania trybu wynikającego z art. 185a i art. 185b, gdy podmiotem przesłuchującym jest sąd, protokół podpisuje sąd i protokolant, a protokołu nie odczytuje się.24

Niezwykle istotne jest odpowiednie udokumentowanie przesłuchania, tak aby mogło ono stanowić dowód w sprawie, zwłaszcza gdy przesłuchanie małoletniego odbywa się jednokrotnie i z udziałem ograniczonego kręgu osób. Istnieje kilka me-tod dokumentowania przesłuchania dzieci. Należą do nich:

– notowanie,– rejestrowanie przesłuchania za pomocą urządzenia audio,– rejestrowanie przesłuchania z wykorzystaniem kamery wideo,– kombinacje wymienionych wyżej technik.

Niezależnie od zastosowanej metody, dokumentacja przesłuchania powinna za-wierać informacje na temat:

– miejsca, w którym prowadzono czynność,– daty i ram czasowych, z uwzględnieniem godziny rozpoczęcia i zakończenia

przesłuchania oraz przerw,– osób uczestniczących w przesłuchaniu,– ewentualnych szczególnych okoliczności zaistniałych podczas przesłuchania,– stanu rozwoju fi zycznego i wyglądu dziecka.

Do dokumentacji powinny być dołączone również materiały pisemne i rysunko-we wykonane przez dziecko podczas przesłuchania. Usunięcie nawet pozornie nieistotnych materiałów wytworzonych przez dziecko może stać się podstawą za-kwestionowania wartości dowodowej jego przesłuchania. W szczególnie trudnych sprawach najkorzystniejszą techniką dokumentowania przesłuchania dziecka jest re-jestrowanie z wykorzystaniem kamery wideo, przy równoczesnym notowaniu przez protokolanta, pozostającego poza przyjaznym pokojem przesłuchań. Nie może to stanowić jednak sztywnej reguły. Technika dokumentowania przesłuchania powin-na być bowiem dostosowana do potrzeb wynikających z przedmiotu sprawy, wieku i możliwości rozwojowych dziecka oraz konkretnej sytuacji i warunków, w jakich ma być prowadzona czynność. Niekorzystnym jest rejestrowanie przesłuchania za pomocą sprzętu audiowizualnego w pomieszczeniu do tego nieprzystosowanym, przypadko wym. Na przykład, obecność kamerzysty, zbyt małe lub zbyt duże po-

24 V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie…, op. cit., s. 50-54.


mieszczenie, ustawiona przed oczami kamera lub mikrofon, mogą być dla dziecka krępujące, nadmiernie obciążające, a równocześnie niesprzyjające uzyskaniu war-tościowego materiału dowodowego od świadka.

Jako szczególne okoliczności towarzyszące przesłuchaniu i wymagające odnoto-wania należy uznać postawy rodziców lub opiekunów małoletniego świadka, które mogą wpływać na treść czy też formę jego zeznań. Dla pełnej oceny materiału do-wodowego ważne jest zamieszczenie informacji o stanie dziecka w momencie przy-stępowania do jego przesłuchania, np. czy jest zdrowe, czy jego rozwój fi zyczny od-powiada wiekowi metrykalnemu, czy jest zadbane, czy w jego wyglądzie widoczne są specyfi czne cechy (specyfi ka ubioru).

Protokołowanie

Protokoły z przesłuchań dzieci powinny wiernie i szczegółowo odzwierciedlać przebieg czynności. Powinny dokumentować zarówno wypowiedzi dziecka, jak również komunikację niewerbalną, do której możemy zaliczyć zmiany pozycji ciała, symptomy niepokoju ruchowego, reakcji wegetatywnych jak zaczerwienienie twa-rzy, drżenie rąk. Udokumentowanie reakcji pozawerbalnych w trakcie przesłuchania jest pomocne w dostrzeżeniu zmian w zachowaniach i emocjach dziecka zależnie od treści rozmowy. W przypadku młodszych dzieci wskazane jest notowanie w proto-kole nie tylko odpowiedzi dziecka, ale również pytań w dokładnym ich brzmieniu. Pozwoli to w razie konieczności wykazać, że pytania były dostosowane do możliwo-ści dziecka, właściwie przez nie zrozumiane, a ponadto nie zawierały treści sugeru-jących odpowiedzi lub wtórnie traumatyzujących. Osoba prowadząca przesłuchania dzieci powinna mieć świadomość, że protokoły tych czynności są mniej uporząd-kowane niż zapisy z zeznań osób dorosłych, ponieważ w pracy z dzieckiem należy podążać za jego tokiem myślenia i jego aktywnością. Protokół powinien zatem od-zwierciedlać tok myślenia dziecka oraz jego słownik. Dbałość o jego uporządkowa-nie w logiczną całość, jak również przeformułowywanie określeń używanych przez dziecko na język powszechnie używany przez osoby dorosłe, związany z prawnymi procedurami, jest wobec powyższego poważnym błędem merytorycznym, którego konsekwencją może być podważenie wartości dowodowej materiału pochodzącego z przesłuchania małoletniego. Poważnym błędem jest również zapisywanie w pro-tokole streszczeń wypowiedzi dziecka. Z uwagi na specyfi kę możliwości rozwojo-wych małoletnich świadków tego typu zapis może istotnie zniekształcać nie tylko formę wypowiedzi, ale również jej sens, prowadzić do błędnego odczytania wskaź-ników wiarygodności wypowiedzi. Należy również zwrócić uwagę, że dyktowanie do protokołu przez przesłuchującego określonych treści wprawdzie porządkuje ma-teriał, ale może zakłócać koncentrację uwagi składającego zeznania dziecka, znie-kształcając jego tok myślenia, ingerować w formułowanie wypowiedzi. Utrudnia równocześnie skupienie się przesłuchującego na dziecku i rozmowie z nim. Pytania


i odpowiedzi takiego małoletniego dotyczące najistotniejszych i najtrudniejszych kwestii należy zanotować dosłownie, zaś osoba protokołująca przesłuchanie dziecka powinna robić to w sposób nie zakłócający przebieg czynności.

Obowiązujące regulacje prawne, po nowelizacji w 2003 r. art. 147 § 3 k.p.k., po-zwalają na ograniczenie protokołu do zapisu jedynie najistotniejszych oświadczeń przesłuchiwanego świadka, jeżeli czynność jest utrwalana za pomocą urządzenia re-jestrującego dźwięk. Zapisy dźwięku i obrazu stają się załącznikami do protokołu.

Wykorzystując sprzęt rejestrujący wypowiedź małoletniego świadka należy zwrócić uwagę, aby mikrofon był zamocowany w sposób stabilny i niekrępujący, to jest w pewnej odległości od dziecka, nie na linii jego wzroku i nie dzieląc prze-strzeni między świadkiem i osobą przesłuchującą. Wykorzystany do nagrywania przesłucha nia sprzęt powinien być wysokiej jakości, która pozwoli na rejestrowa-nie dźwięków nawet bardzo cichych oraz na ich różnicowanie i rozumienie. Do-świadczenie wskazu je, że treści szczególnie trudne do opisania dzieci przekazują ściszonym, stłumionym głosem, często mało słyszalnym szeptem. Warto pamiętać, że nagrane muszą być nie tylko treści przekazywane przez świadka, ale również py-tania zadawane przez prowadzącą przesłuchanie osobę. Pozwoli to uniknąć zarzutu zadawania pytań sugerujących dziecku odpowiedzi.

Najkorzystniejszym rozwiązaniem w wypadku przesłuchiwania dzieci wydaje się być rejestrowanie zeznań za pomocą sprzętu audiowizualnego, z możliwością za-pisu obrazu i dźwięku. Doświadczenie w pracy z małoletnimi świadkami pokazuje, że nie mają oni na ogół problemu z oswojeniem się z umieszczoną w pomieszczeniu w dyskretny sposób kamerą i szybko zapominają o jej obecności.

Przy planowanym nagrywaniu przesłuchania należy pamiętać o odpowiednim ustawieniu kamery, aby mogła ona utrwalać nie tylko wypowiedzi dziecka, ale także jego całą sylwetkę, a jej techniczne parametry pozwalały na rejestrację nie tylko reakcji ruchowych, ale również mimiki twarzy, symptomów wegetatywnych, które są waż-nymi wskaźnikami wiarygodności wypowiedzi. Zdecydowanie wskazane jest, aby na taśmie widoczna była osoba przesłuchująca. Zarejestrowanie jej reakcji i mimiki pozwoli uniknąć zarzutu narzucania świadkowi odpowiedzi przez ich sugerowanie w sposób werbalny lub pozawerbalny.25

Podsumowując, należy jeszcze raz podkreślić, że przesłuchanie dziecka należy do jednych z najtrudniejszych czynności procesowo – kryminalistycznych, stawiają-cych wysokie wymagania wobec osób realizujących tę czynność. Tylko gruntowna wiedza z zakresu kryminalistyki oraz psychologii, w tym psychologii dziecka, gwa-rantuje prawidłowe przeprowadzenie tej czynności, bez jakiegokolwiek uszczerb-ku dla przesłuchiwanego dziecka. Przesłuchanie wymaga wzajemnej współpracy i zrozumienia, że dobro dziecka powinno być dobrem najwyższym, którego ochrona uzasadnia niekiedy nawet rezygnację z jego przesłuchania.

25 A. Budzyńska, Jak przesłuchiwać dziecko. Poradnik dla profesjonalistów uczestniczą-cych w przesłuchiwaniu małoletnich świadków, s. 41-45, http://www.dzieckoswiadek.pl/page.php?PID=26, stan na dzień: 21.12.2008 r.


Jeżeli wymiar sprawiedliwości to zrozumie, będzie można w Polsce stworzyć jeden z lepszych systemów przesłuchań małego świadka. Konieczne w tym celu jest rozszerzenie ochrony dziecka przed wtórną wiktymizacją, na postępowanie w spra wach nieletnich, jak również wprowadzenie możliwości objęcia szczególnym trybem przesłuchania, w uzasadnionych przypadkach, dzieci pomiędzy 15. a 18. rokiem życia.

Piotr Charzewski*

Przeszukanie osoby i mieszkania w świetle prawa do prywatności

Wprowadzenie

„Nie wchodźcie do domów, które nie są waszymi domami, zanim nie poprosicie o pozwolenie (…)”1

Słowa Koranu, zbioru norm prawnych i moralnych jednej z największych społeczności świata, w prosty i zrozumiały sposób wskazują przedmiot ochrony bardzo istotnej sfery życia człowieka – nietykalności mieszkania. W polskim sy-stemie prawnym fundament w tym zakresie stanowi art. 50 obowiązującej Kon-stytucji2 mówiący, iż „Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony”. Patrząc przez pryzmat prawa do prywatno-ści, które staje naprzeciw potrzeby dokonania czynności przeszukania, mającej nie-jednokrotnie kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia w procesie karnym, należy za każdym razem dokonywać wyboru, czy ze względu na wagę sprawy czynność ta jest konieczna, czy też stanowi element zbędnej ingerencji w życie prywatne jednost-ki. Nie wolno wszakże zapominać, że samo przystąpienie do przeszukania nie jest jeszcze równoznaczne ze znalezieniem czegokolwiek istotnego z punktu widzenia prowadzonego postępowania, gdyż, jak wskazuje praktyka, spora część operacji nie przynosi efektów. Z tego też względu istnieje konieczność dokładnego wskazania sytuacji, warunków oraz sposobu przeprowadzania przeszuka nia. Dotyczy to nie tylko tych odnoszących się do mieszkań, pomieszczeń, ale zwłaszcza do przeszuka-nia osoby, gdzie prawo do prywatności, nietykalność osobista są tymi wartościami, w których rozmiar ingerencji ze strony organów państwa pozwala na wyznaczenie poziomu jakości życia w danym społeczeństwie, a także wskazuje, czy instrumenty, jakimi posługuje się aparat władzy, są adekwatne dla realizacji modelu demokraty cz nego państwa prawa.

Literatura w zakresie odnoszącym się do przeszukania, w marginalnym stopniu omawia płaszczyznę praw i wolności, jakie doznają uszczerbku w wyniku zastoso-wania tego środka, zaś polskie piśmiennictwo dotyczące prawa do prywatności, zdaje się nie dostrzegać zbytnio wpływu przeszukania na te wartości. Z uwagi na

* Autor jest aplikantem adwokackim w Rzeszowie, absolwentem Uniwersytetu Rzeszowskiego.1 Koran, sura XXIV: Światło, wersety 27, 28, przekład i komentarz J. Bielawski, Warszawa

1986.2 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, (Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz.

483, z późn. zm.), określana w dalszej części jako „Konstytucja”.

44 PIOTR CHARZEWSKI

zasięg ingerencji w sferę prywatności, w pracy omówione zostanie przeszukanie osoby oraz mieszkania. Poza polem zainteresowania znajduje się przeszukanie po-mieszczeń niezamieszkałych, gdyż w tym wypadku naruszenie nie ma tak dużego znaczenia dla prywatności człowieka.

Celem pracy jest przedstawienie oraz ocena obowiązujących regulacji prawnych w materii odnoszącej się do przeszukania, rozpatrywanego w kontekście prawa do prywatności jednostki. W związku z tym niezbędnym jest wyjaśnienie istoty poję-cia prywatności, a następnie, przez omówienie rozwiązań normatywnych, wskaza-nie gwarantujących jej zachowanie, jak i tych godzących w prawo do prywatności, przez co wymagających korekty. Dla całościowego ukazania poziomu naruszeń sfe-ry intymności, przedstawienia wymaga także taktyczna i techniczna strona czynno-ści przeszukania.

Przeszukanie w przepisach ustawy a prawo do prywatności Na wstępie należy wyjaśnić pojęcie prawa do prywatności. Jest ono nie-

rozerwalnie związane z interesem własnym jednostki, wszelkimi jej dobrami, a także aktywnością w sferze ochrony tych dóbr. W przeciwieństwie do działań gwa rantujących wartości ogółu, tu orientacja ukierunkowana jest na własną prywat-ną płaszczyznę życia jednostki. Pojęcie prywatności bywa defi niowane jako „prze-strzeń wolnego poruszania się, domena autonomicznej aktywności wolnej od kontro-li, obejmująca przestrzeń fi zyczną, przedmioty i budowle, do których inni nie mają dostępu. Prywatność i jej zasięg są określane rodzajem interakcji, stopniem dystansu i izolacji, które w danym systemie kulturowym składają się na obszar, którego granic bez zgody danej osoby lub grupy nie można przekroczyć”.3 Analizowana wartość przybiera dwie postacie – pierwsza, wiążąca się z bezpieczeństwem i wol-nością, tworzy zamknięty obszar działań i zaniechań jednostki, nie podlegający kon-troli zew nętrznej. Druga postać pozostaje w związku z pojęciem godności osobistej i polega na budowaniu dystansu w stosunku do pozostałych osób, co ma na celu eliminację zagrożenia ze strony nieuprawnionej ciekawości, braku dyskrecji.4 Pod-stawową konsekwencją wynika jącą z najważniejszej wartości łączącej się z istotą człowieczeń stwa – godności, jest nakaz nieinstrumentalnego traktowania człowieka, czego naruszenie bardzo często ma miejsce podczas przeszukania osoby.

W skład prawa do prywatności wchodzi prawo do odosobnienia. W omawianym temacie dotyczy to zarówno autonomii fi zycznej człowieka, jak i jego otoczenia materialnego, w tym przypadku mieszkania. Uprawnienie to zakłada kreowanie prywatnej sfery życia, by pozostawała wolna od ingerencji oraz niedostępna dla innych, chyba że dana jednostka dobrowolnie wyraziła zgodę np. na wejście kogoś do mieszkania, bądź z własnej woli godzi się na oglądanie jej nagiego ciała przez

3 J. Braciak, Prawo do prywatności, Warszawa 2004, s. 7.4 Tamże, s. 26.

45PRZESZUKANIE OSOBY I MIESZKANIA W ŚWIETLE PRAWA DO PRYWATNOŚCI

inne osoby. Oba przykłady mogą zostać wykorzystane dla prezentacji wtargnięcia na grunt prywatności jednostki, gdy odbywa się to bez jej zgody, co ma zazwyczaj miejsce podczas przeszukań. Jednak w tym momencie należy pamiętać, iż dobro w postaci życia prywatnego, pozostaje w związku z innymi, waż niejszymi z punktu widzenia życia społecznego wartościami, podlegającymi również zabezpieczeniu prawnemu.

Celem prawa do prywatności jest ochrona jednostki i jej rodziny, najbliższych przed ingerencją ze strony władzy publicznej i społeczeństwa. Ma zapewnić by-cie pozostawionym w spokoju. Wolność i godność człowieka sprawiają, iż prywat-ność jest utożsamiana z autonomią, samostanowieniem i niezależnością jednostki. Autonomia owa uwidacznia się na obszarze cielesności – jako nietykalność osobi-sta, eliminująca min. nieakceptowane zabiegi medyczne i około medyczne. To rów-nież autonomia terytorialna, polegająca na określeniu granic własnej przestrzeni.5 W omawianym kontekście będzie to poszanowanie miru domowego. Podmiotem korzystającym z atrybutów stanowiących treść prawa do prywatności, pozostaje każdy człowiek, bez względu na obywatelstwo, wiek, wykształcenie itp. Prawo to posiada charakter przyrodzony, co oznacza, że źródłem jego powstania nie jest wola państwa, gdyż to ma obowiązek je zabezpieczać, a także może wprowadzać ogra-niczenia w korzystaniu z niego, czego przykładem jest dopuszczalność przeprowa-dzenia przeszukania na warunkach wskazanych w ustawie. Sprawia to, iż prawo do prywatności nie posiada charakteru absolutnego.

Prawo do prywatności, czyli inaczej do zachowania dla siebie czegoś bez in-gerencji innych, w sposób naturalny przysługuje człowiekowi, dając tym poczucie siły i odpowie dzialności za całokształt swej aktywności życiowej.6 Podsumowując należy stwierdzić, iż prywatność jest szerokim pojęciem, zawierającym min. swo-bodę myślenia, kontrolę nad własnym ciałem, dobrowolność odosobnienia w swym domu, wolność od nadzoru oraz ochronę przed przeszukaniem i przesłuchaniem.7

Kolejnym etapem jest wyjaśnienie pojęcia, jak i ukazanie motywu przewodnie-go przeszukania. W zakresie defi nicji pojawia się wiele poglądów, z których naj-bardziej przydatne, odzwierciedlające tę czynność w omawianym aspekcie ujęcie mówi, iż przeszukanie posiada charakter czynności wykrywczej, dowodowej, która jest równocześnie środkiem przymusu dającym możliwość legalnego wkroczenia w sferę gwarantowanych przez Konstytucję praw i wolności, takich jak nietykalność osobista, nienaruszalność mieszkania.8 Pojęcie to defi niowane dla potrzeb kryminalis-tyki, stawia przeszukanie jako „czynność zmierzającą do uzyskania rzeczo wego ma-teriału dowodowego, której cele wykraczają poza zadania osiągane w drodze oglę-

5 Tamże, s. 41.6 Z. Zaleski, Prawo do prywatności – aspekty psychologiczne, [w:] K. Motyka (red.), Prawo do

prywatności. Aspekty prawne i psychologiczne, Lublin 2001, s. 95.7 K. Motyka, Prawo do prywatności i dylematy współczesnej ochrony praw człowieka, Lublin

2006, s. 140.8 T. Grzegorczyk, Dowody, [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne,

Warszawa 2007, s. 531.

46 PIOTR CHARZEWSKI

dzin miejsca przestępstwa.”9 Inny pogląd defi niuje je jako „czynność mającą na celu znalezienie przedmiotów stanowiących rzeczowe środki dowodowe w sprawie. Czasem służy też do wykrycia i zatrzymania poszukiwanej osoby, wyjątkowo na-kierunkowania jest na ujawnienie i zabezpieczenie śladów kryminalistycznych.”10 Przeszukanie to także czynność procesowa prowadzona przez uprawniony organ, w ramach toczącego się postępowania, o rygorach określonych w przepisach Ko-deksu postępowania karnego (zwanego dalej k.p.k.), potocznie nazywana rewizją,11 a jej celem „jest odnalezienie i zatrzymanie przedmiotów, które pozostają w ścisłym związku z przestępstwem.”12 Bardziej kompleksowe rozwiązanie proble mu, wska-zujące na kierunek działania, prezentuje przeszukanie jako określoną przez pra-wo procesowe czynność kryminalistyczną, posiadającą charakter dochodzeniowo – śledczy, która co do zasady nastawiona jest na znalezienie i zabranie przedmiotów, zwierząt lub osób.13

Ustawodawca problematykę przeszukania porusza w art. 219 k.p.k., który jest odzwierciedleniem delegacji ustawowej z art. 50 Konstytucji, gdzie wskazano podstawowy warunek konieczny dla nadania przeszukaniu charakteru legalności. Niezbędność jego zastosowania trzeba rozpatrywać z punktu widzenia celu, jakim jest wykrycie, zatrzymanie, czy też przymusowe doprowadzenie osoby podejrza-nej (także oskarżonego i podejrzanego). Innym torem przeszukania jest podejrze-nie znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępo waniu karnym. Dotyczy to tych samych rzeczy, które podlegają obowiązkowi wydania na podstawie art. 217 k.p.k. Skorzystanie z tej instytucji jest możliwe jedynie wtedy, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, iż w pomieszczeniach znajduje się osoba lub rzecz, zwierzę, które są poszukiwane, bądź w przypadku przeszukania osoby, istnieje duże prawdopodobieństwo posiada-nia wskazanych przedmiotów.14 Organ nie może samoistnie, bez posiadania wiary-godnej wiadomości dokonać przeszukania. Musi dysponować wiedzą, która została uzyskana i odpowiednio udokumentowana w ramach toczącego się postępowania. Potrzeba udokumentowania jej pochodzenia odpada w przypadkach niecierpiących zwłoki, gdzie trudno oczekiwać wyklarowanych kierunków pochodzenia informa-cji, np. w sytuacji, w której przeszu kanie jest pierwszą czynnością procesu karnego. Ważny z punktu widzenia prawa do prywatności jest wymóg weryfi kowania takich stanów wiedzy. Należy postulować, by pochodziły one ze źródeł, które mogą póź-niej występować w roli środka dowodowego.

9 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s. 364.10 Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996, s. 191.11 J. Widacki, Wybrane czynności taktyczne o charakterze procesowym prowadzone z udziałem

podejrzanego lub świadka, [w:] J. Widacki (red.), J. Konieczny, T. Widła, Kryminalistyka, Warszawa 2008, s. 114.

12 P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s. 236.13 Z. Uniszewski, Przeszukanie. Problematyka kryminalistyczna, Warszawa 2002, s. 44.14 R. A. Stefański, [w:] Z. Gostyński (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz,

Warszawa 2003, s. 980.


Obowiązujące przepisy dają możliwość przeprowadzenia przeszukania celem znalezienia każdego dowodu, brak jest ograniczenia tej przesłanki do odnalezienia dowodów istotnych, ważnych. Jednak wątpliwości pojawiają się, gdy celem miało-by być szukanie dowodów nieistotnych, pośrednich i pochodnych.15 Taką sytuację wypada określić mianem nadużycia prawa, aczkolwiek w praktyce ciężkie będzie do udowodnienia znaczenie danego środka.

Trudno się także zgodzić z poglądem dopuszczającym przeprowadzenie prze-szukania w przypadku niskiego prawdopodobieństwa znajdowania się w danym mieszkaniu lub u określonej osoby przedmiotów będących celem działania, już w oparciu tylko o samą taką możliwość.16 Przeszukanie w głównej mierze nasta-wione jest na odnalezienie dowodów świadczących o winie wskazanej osoby. Ra-czej życzeniowy charakter ma twierdzenie, iż zasadniczym kierunkiem działania jest także poszukiwanie tych, świadczących o jej niewinności,17 co jednak nie jest w praktyce wykluczone. Za nadużycie należy traktować zarządzenie przeszukania w sprawie, gdzie z jej istoty jest ono niepotrzebne, przykładowo przy znieważeniu funkcjonariu sza publicznego.

Kompleksowe wskazanie przyczyn przeszukania realizujących jego cel, dotyczy wspomnianych już dowodów rzeczowych, śladów kryminalnych, rzeczy podlegają-cych zajęciu, a także tych przedmiotów, których posiadanie jest prawnie zabronione. Ponadto może się odnosić do zwierząt, potrzeby zatrzymania i przymusowego do-prowadzenia osoby podejrzanej lub świadka, czy też osoby skazanej, uchylającej się od realizacji orzeczeń wymiaru sprawiedliwości. Przeszukanie może być również uzasadnione potrzebą odzyskania dokumentów niezbędnych w celu odtworzenia akt sprawy, które zaginęły albo zostały zniszczone. Usprawiedliwieniem jest też zapew nienie bezpieczeństwa konwoju, wymóg gwarancji bezpieczeństwa w miej-scu pobytu zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych, osób umieszczonych w iz-bach wytrzeź wień oraz osadzonych w więzieniu. Ostatnim celem przeszukania jest ogólno pojęte zwalczanie przestępczości w wymiarze globalnym z wykorzystaniem czynności operacyjno-rozpoznawczych.18

Od przeszukania na podstawie k.p.k., będącego przedmiotem zainteresowania w ramach niniejszej pracy, należy odróżnić kontrolę osobistą, przegląd bagażu, ładunku, dokonywanych min. na dworcach, lotniskach, w środkach transportu, co przewidują ustawy szczególne. Materialna przesłanka dokonywania kontroli oso-bistej przez określone tam organy, to wystąpienie uzasadnionego podejrzenia, że został popełniony czyn zagrożony karą. W przypadku regulacji kodeksowej, istnie-

15 J. Skorupka, Konstytucyjne i konwencyjne granice przeszukania w postępowaniu karnym, „Palestra” 2007, nr 11-12, s. 52.

16 Kwestionowany pogląd głosi R. A. Stefański, [w:] Z. Gostyński (red.), Kodeks…, op. cit., s. 980.

17 Tak też: Z. Młynarczyk, Przeszukanie i odebranie przedmiotów w postępowaniu karnym, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 4, s. 98.

18 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 55.

48 PIOTR CHARZEWSKI

nie zasadnego przypuszczenia popełnienia czynu przestępnego, daje podstawę dla wszczę cia postępowania przygotowaw czego. W związku z tym, jeśli takie podej-rzenie faktycznie ma miejsce, niezbędnym jest wszczęcie postępowania karnego lub postępowania w niezbędnym zakresie i dopiero wtedy dokonywanie wszelkich czynności procesowych przewidzianych w k.p.k., w tym także przeszukania. W prak-tyce, kontrola osobista nie odbiega od przeszukania, którym de facto jest, jednak podstawę prawną ma unormowaną poza procesem karnym, zwłaszcza poza k.p.k.19

W art. 220 k.p.k. zostały określone podstawy formalne przeszukania. Dokony-wane jest ono przez prokuratora bądź na jego lub sądu polecenie, przez Policję oraz inne przewidziane w ustawach organy np. Straż Leśną, Państwową Straż Łowiecką, Straż Graniczną. Z założenia nie może dokonywać tej czynności sąd. Zarządzenie przeszukania posiada formę postanowienia wskazującego cel, przedmiot poszukiwa-ny, dane osoby u której ma zostać przeprowadzone. Postanowienie powinno zostać okazane takiej właśnie jednostce jeszcze przed rozpoczęciem operacji. W sytuacji, gdy nie można pozwolić sobie na zwłokę, a brak jest możliwości uzyskania posta-nowienia sądu lub prokuratora, organ dokonujący przeszukania dysponuje dwiema drogami postępowania – okazując nakaz kierownika swej jednostki przystępuje do czynności lub też robi to po samym wylegitymowaniu się. W tych przypadkach istnieje obowiązek niezwłocznego zwrócenia się do wspomnianych podmiotów, z wnioskiem w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania. Postanowienie sądu lub prokuratora w tej gestii, należy w terminie 7 dni od daty dokonania czynności do-ręczyć osobie, u której przeszukanie zostało przeprowadzone. Nie jest to jednak zadanie obligatoryjne, ponieważ obowiązek powstaje wówczas, gdy osoba pouczo-na na temat tego uprawnienia, co bezwzględnie musi zostać uczynione w każdym przypadku, zgłosi takie żądanie do protokołu.

Z punktu widzenia prawa do prywatności, pomimo praktycznego zmniejszenia poziomu formalizmu przez omawianą konstrukcję, należy ocenić owo rozwiąza-nie negatywnie. O ile jeszcze polecenie kierownika jednostki stwarza gwarancję zachowa nia wysokiego prawdopodobieństwa nieodzowności skorzystania z analizo-wanej instytucji, to już przeprowadzenie przeszukania za wcześniejszym ukazaniem legitymacji służbowej budzi wątpliwości. Pozostawienie do oceny funkcjonariusza, czy dana sytuacja mieści się w pojęciu „wypadku niecierpiącego zwłoki” oraz czy przeszukanie jest potrzebne dla dalszego, prawidłowego przebiegu procesu karne-go, nie do końca odpowiada zasadzie rzetelności postępowania. Choć wprawdzie w sytuacji, gdzie sąd lub prokurator wykryją w tym zakresie nieprawidłowości, przykładowo brak wezwania do dobrowolnego wydania przedmiotów, nie zostaje wydane postanowienie zatwierdzające czynność, dając w ten sposób podstawę do pociągnięcia wskazanych osób do odpowiedzialności dyscyplinarnej, to jednak do tego etapu cała sytuacja poparta jest majestatem prawa i dopiero następnie delega-lizowana.

19 A. Kazanowski, Karnoprocesowe aspekty przeszukania osoby w polskiej procedurze karnej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2008, nr 3, s. 63.


Również na krytykę zasługuje częściowa fakultatywność doręczenia postanowie-nia zatwierdzającego przeszukanie, która może wpłynąć na obniżenie poziomu wni-kliwości rozpoznania sprawy na tym etapie. Kolejnym argumentem jest ogranicze-nie czasowe do złożenia żądania w danym przedmiocie, do chwili zakończenia spisywania protokołu z czynności. Pamiętać należy, iż całe zdarzenie wiąże się ze stresem u osoby, której dotyczy, a zatem niekoniecznie musi mieć ona rzeczywi-stą świadomość przysługujących jej uprawnień. Może też obawiać się pogorszenia w wyniku takiego działania swej sytuacji procesowej. Jednocześnie ustawodawca nic nie wspomina na temat doręczeń postanowień niezatwierdzających przeszuka-nia. Wnioskowanie a contrario, wskazuje właśnie na taki obowiązek.

Zatwierdzenie przeszukania powinno nastąpić jedynie wówczas, jeżeli w chwi-li jego rozpoczęcia, obiektywnie istniała materialna podstawa do przeprowadzenia takiej czynności. W sytuacji przeciwnej, z racji inwazyjnego charakteru działania w zakresie prawa do prywatności, jeżeli nawet znalezione zostały dowody popeł-nienia przes tępstw, których dotyczy postępowanie lub innych, wszelkie działania powinny zostać uznane za nielegalne.20 Wątpliwym staje się natomiast status znale-zionych dowodów oraz możliwość ich wykorzystania w dalszym procesie karnym. Racjonalność przemawia za całkowitym ich uwzględnieniu w materiale dowodo-wym.

Kolejna kwestia, być może mniej istotna z punktu widzenia prawa do prywatnoś-ci, jednakże z racji omawiania problematyki przeszukania, wymagająca zasygnalizo-wania, to czas w jakim powinno się ono odbywać. Zasadą jest, iż w sytuacji, gdy dotyczy pomieszczeń aktualnie zamieszkałych, czyli nie tylko mieszkań, ale wszel-kich obiektów, takich jak: hotele, szpitale, namioty,21 przeszukanie powinno być przepro wadzone w porze dziennej między godziną 6 a 22, zaś w porze nocnej, czyli od godziny 22 do 6, jedynie na zasadzie wyjątku, jeżeli sprawa posiada charakter wypadku niecierpiącego zwłoki. Są to sytuacje, gdzie z uwagi na niebezpieczeń-stwo schowania poszukiwanych przedmiotów, możliwość zniszczenia ich lub ukry-cia się szukanych osób, niewłaściwym byłoby czekanie do nadejścia pory dziennej. Konieczność przeprowadzenia takiego przeszukania może mieć oparcie w wadze i charakte rze przestępstwa, wysokim prawdopodobieństwie osiągnięcia spodziewa-nych wyników przeszukania oraz w istniejącej realnej groźbie ucieczki osoby podej-rzanej lub groźbie dokonania innego przestępstwa.22 W przypadku rozpoczęcia prze-szukania za dnia, gdy niemożliwym jest jego ukończenie przed porą nocną, może być ono kontynuowane. Z tej racji, właściwym wydaje się zaplanowanie czynności na godziny ranne, nie zaś przykładowo na 20, gdyż może to zostać poczytane za nadużycie uprawnień. W końcu, prawo do odpoczynku to bardzo istotna sfera życia jednostki, a ingerencja w tej płaszczyźnie narusza również prawo do prywatności.

20 K. Dudka, Ochrona prawa do prywatności i jej granica w polskim prawie karnym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2000, nr 2, s. 83.

21 R. A. Stefański, [w:] Z. Gostyński (red.), Kodeks…, op. cit., s. 982.22 J. Bartczak, T. Zbański, Komentarz do Kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1979,

s. 258.

50 PIOTR CHARZEWSKI

Ważną gwarancję prezentowanej wolności ustanawia art. 223 k.p.k., czyniąc zasadą przeszukanie osoby oraz znajdującej się na niej odzieży za pośrednictwem osoby tej samej płci, chyba że jest to w danych okolicznościach niewykonalne. Uza-sadnienie takiego rozwiązania znajduje się w racji, iż charakter prawny działalno-ści funkcjonariuszy państwowych czyni koniecznym, by dokonywane przez nich czynności nie wywoływały uczucia wstydu, stając się tym samym bardzo przykrym zjawiskiem dla osoby przeszukiwanej. Ponadto wszelkie reakcje emocjonal ne, za-chowania osoby przeszukującej, gdy jest ona odmiennej płci, mogą doprowadzić do niedokładnego wykonania czynności.23 Takie unormowanie ma zmniejszyć po-czucie wstydu spowodowane np. koniecznością rozebrania się. Dotyczy to głównie kobiet, aby uchronić je przed nieusprawiedliwioną przykrością bycia dotykanymi przez mężczyzn, co również nie zawsze jest wykonywane z należytą delikatnością.24 Redakcja takiego rozwiązania ma także na uwadze zapobieganie wszelkim naduży-ciom seksualnym.25 Dla potrzeb realizacji tego warunku, ze względu na brzmie nie art. 223 k.p.k., który nie wskazuje expressis verbis, czy „osoba o tej samej płci” musi być zarazem funkcjonariuszem państwowym, dopuszczalne jest, by organ posłużył się pomocą innej osoby nie posiadającej takiego statusu, która powinna jednak budzić zaufanie oraz zostać należycie poinformowana co do celu przeszuka-nia.26 Sytuacja problematyczna pojawia się w przypadku, gdy osoba tej samej płci jest orientacji homoseksualnej bądź jest transseksualistą. W pierwszym przypadku trudno oczekiwać, by organ dysponował wiarygodną informacją odnoszącą się do preferencji seksualnych danej jednostki, więc polemika w tym zakresie nie wymaga dalszego rozwinięcia. Zaś rozbieżności między fi zycznymi a psychicznymi cechami płciowymi należy rozstrzygać w oparciu o aktualny zapis w aktach stanu cywilnego poruszają cych tę kwestię.

Odnośnie prawa do prywatności norma ta nie gwarantuje zachowania wskazanej wartości, lecz minimalizuje wynikające z naruszenia negatywne konsekwencje. Bez wątpienia intymność zostaje zachowana w wyższym stopniu, jeżeli działania w nią godzące pochodzą od osoby tej samej płci. Po części wyłączona zostaje naturalna blokada przed nieakceptowa nym oglądaniem czy dotykaniem ciała przez osobnika o przeciwnych cechach biologicznych.

Artykuł 224 k.p.k. określa tryb rozpoczęcia przeszukania. Osobę, u której ma ono nastąpić „należy przed rozpoczęciem czynności powiadomić o jej celu i we-zwać do wydania poszukiwanych przedmiotów”. Żądanie wydania stanowi tu jedną z barier chroniących prywatność przez ograniczenie możliwości przeprowadzenia przeszuka nia, ponieważ daje zainteresowanej osobie możliwość uniknięcia wszel-kich wynikają cych stąd trudności, jeśli zastosuje się do wezwania. Sporne w dok-

23 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 183.24 A. Mogielnicki, E. S. Rapaport, Kodeks postępowania karnego. Część II. Motywy

ustawodawcze, Warszawa 1929, s. 168.25 L. Peiper, Komentarz do Kodeksu postępowania karnego i przepisów wprowadzających

tenże kodeks, Kraków 1933, s. 231, 245.26 A. Kazanowski, Karnoprawne…, op. cit., s. 63.


trynie jest stanowisko w zakresie możliwości przeprowadzenia przeszukania, gdy zostały wydane przedmioty, do których odnosiło się żądanie. Jednoznacznie należy poprzeć stanowisko nie zezwalające na kontynuowanie w takim przypadku czynno-ści, chyba że wezwanie nie posiada charakteru zindywidualizowa nego przedmioto-wo, a jedno cześnie występuje realne podejrzenie nieprzekazania wszystkich rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie.27 Odebranie przedmiotu bez dokonywania czynności jest jednak przeszukaniem z prawnego punktu widzenia, na podstawie funkcji sprawo zdawczej protokołu, który powinien odzwierciedlać faktyczny prze-bieg działań procesowych, umożliwiając ich kontrolę.28

Dla zachowania prawa do prywatności, znikome znaczenie ma przepis wymaga-jący, w przypadku nieobecności gospodarza lokalu podczas czynności przeszukania, przywołania co najmniej jednego domownika lub sąsiada. Z tej też przyczyny wy-starczającym jest samo zasygnalizowanie takiego rozwiązania.

Istotną gwarancję prezentuje regulacja odnosząca się w swej treści do doku-mentów i pism znalezionych, odebranych w trakcie przeszukania. Normatywne przedstawienie tej sytuacji zawierają art. 225 i 226 k.p.k. Przepisy wyznaczają tryb postępowania z materiałami zawierającymi tajemnicę państwową oraz tajemnicę innego, chronionego ustawą, rodzaju, a także ważne dla tematu pracy, informacje o charakterze osobistym. Przymiot „osobiste” nie dotyczy tylko pism i dokumentów odnoszących się do życia intymnego, ale także wiadomości tam zawartych, któ-rych ujawnienie może kształtować sytuację prawną jednostki. Środki „uzyskują” w oczach organu charakter tajemnicy lub informacji osobistej, w oparciu o oświad-czenie osoby wydającej rzecz, bądź u której je znaleziono. Podmiot dokonujący prze-szukania nie dysponuje kompetencją w zakresie weryfi kacji wiarygodności oświad-czenia, czytając lub inaczej zapoznając się z uzyskanymi materiałami. Ograniczenie nie ma zastosowa nia wobec prokuratora przeprowadzającego te czynności.29

Przez fakt złożenia oświadczenia, na organie przeszukującym ciąży obowiązek opakowania, opieczętowania pisma albo dokumentu, a następnie przekazania go sądowi bądź też prokuratorowi, od którego pochodziło zarządzenie przeszukania. Wskazany tryb znajduje zastosowanie za każdym razem, gdy dotyczy tajemnicy państwowej. Pozostałe przypadki nie niosą takiego wymogu, jeżeli posiadaczem materiałów jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa, w tym podejrzany i oskarżony. Wówczas zapoznanie się z zawartością odebranych nośników informa-cji jest dopuszczalne.

Organ dysponuje możliwością sprawdzenia treści materiałów o charakterze osobistym, których osoba podejrzana jest posiadaczem, autorem, współautorem lub adresatem. Jednak, gdy dokument, pismo dotyczy innej osoby nie występującej

27 R. A. Stefański, [w:] Z. Gostyński (red.), Kodeks…, op. cit., s. 985.28 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 51.29 R. A. Stefański, Wykorzystanie dokumentów zawierających tajemnicę państwową, służbową

lub zawodową w nowym Kodeksie postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 1998, nr 5, s. 114.

52 PIOTR CHARZEWSKI

w procesie we wspomnianej roli, należy przyjąć, iż poznanie ich treści jest ograni-czone podmiotowo do sądu lub prokuratora. Problematyczne może się wydawać, w jaki sposób powinno się postąpić z środkami informacji, jeżeli mają związek z osobą skazaną, ukrywającą się, która została zatrzymana w trakcie przeszukania. Z racji uchylania się od realizacji orzeczonej kary, popełnia ona kolejny czyn zabro-niony, przez co wkracza na pozycję osoby podejrzanej. Z tego względu nie powstaje obarczenie organu stosowaniem szczególnego trybu postępowania.

Oceniając regulację w oparciu o spełnianie postulatu ochrony prawa do prywat-ności, wypada uznać za niezbyt trafne, rozwiązanie dające pośrednio możli wość zapoznania się z treścią informacji osobistych, wiążących się w przedstawiony w k.p.k. sposób z osobą podejrzaną, wszystkim biorącym udział w przeszukaniu. W końcu, z uwagi na domniemanie niewinności, nie jest to jeszcze osoba pono-sząca odpowiedzialność karną, na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Brak wskaza nia w tym względzie podmiotu uprawnionego sprawia, iż informacje osobiste mogą zostać poznane nawet przez świadków przeszukania, co niekoniecznie musi akceptować przeszukiwany. W późniejszym czasie, nawet w wypadku nie przedsta-wienia mu zarzutów, może to spowodować dla niego negatywne konsekwencje po-zaprawne. Nie przypadkowo tajemnica komunikowania się, w tym korespondencji, posiada rangę zasady konstytucyjnej, wyrażonej w art. 49 ustawy zasadniczej, zaś jej naruszenia podlegają sankcji karnej.

Pisma i dokumenty obejmujące okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, choć mogą bezpośrednio dotyczyć sytuacji procesowej danej osoby, pod-legają wzmożonej ochronie, w porównaniu z prawem do prywatności, pod postacią tajemnicy obrończej (art. 225 § 3 k.p.k.). W przypadku przeszukania dokonywanego u obrońcy, (nie dotyczy to jedynie adwokatów, ale i innych podmiotów występujących w takim charakterze), czy też u osoby nie pełniącej tej roli, gdy złoży oświadczenie o związku odebranych materiałów z działalnością obrończą, organ ma obowiązek pozostawić je bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem. Wymóg taki ma charakter bezwzględny, jedynie jeżeli pochodzi od obrońcy, nawet w przypadku nikłej wiarygodności oświadczenia. Jednak, gdy oświadczenie takie złożyła osoba nie będąca obrońcą, a budzi ono wątpliwości, organ przekazuje niezwłocznie pismo bądź dokument, bez jego odczytywania, w opieczętowanym opakowaniu do sądu, który po zapoznaniu się z zawartością, w części lub całości, opieczętowany zwraca osobie od której je zabrano albo postanawia o zatrzymaniu materiałów dla potrzeb procesowych.

Analogiczna procedura postępowania, jak w przypadku środków informacyjnych tyczących się tajemnicy państwowej, ma zastosowanie przy odebraniu dokumenta-cji psychiatrycznej, która musi zostać przekazana sądowi albo prokuratorowi. Jest to trafne rozwiązanie z racji intymnego charakteru informacji. Ich powszechna dostęp-ność mogłaby, ze względu na stosunek społeczny do ludzi chorych psychicznie, przyczynić się jedynie do napiętnowania osoby, której dotyczy. Postulować można, by podobną regulacją objąć całą dokumentację medyczną, gdyż nie tylko leczenie


psychiatryczne wywiera wpływ na pozycję jednostki w procesie karnym. Istotny charakter posiadają też inne czynności lecznicze.

Rola monumentu w zakresie gwarancji ochrony prawa do prywatności, przypada wskazanej w art. 227 k.p.k. dyrektywie umiaru i poszanowania godności osób, których dotyczy przeszukanie. Nakazuje ona unikać zbędnych szkód i ograniczać dolegliwości stąd wynikające. Sposób dokonywania czynności, z uwagi na wkraczanie jej w sferę praw i wolności człowieka, powinien być wyznaczony na podstawie zasady skutecz-ności oraz zasady proporcjonalności zysków i strat społecznych poniesionych w tej sytuacji.30 Ingerencja musi być tu za każdym razem konieczna oraz dokonana w taki sposób, by niosła ze sobą minimalne negatywne skutki uboczne dla zdrowia, majątku i sytuacji osobistej przeszukiwa nego oraz jego bliskich.31 W przeszukaniu legalne są tylko te czynności, które stają się nieodzownymi dla dotarcia do miejsc, gdzie może znajdować się osoba lub rzecz stanowiąca motyw działania. Jednostki podda-ne czynności muszą ją biernie znosić, w przeciwnym razie usprawiedliwionym staje się naruszenie także ich nietykalności cielesnej. Jako nadużycie należy traktować wymaganie od takiej osoby, aby aktywnie ułatwiała przeszukanie.

Z istoty zasady minimalnej dolegliwości wynika potrzeba faktycznego przestrze-gania wymogów dyskrecji, szacunku dla praw i dobrego imienia innych osób, przy-padkowo znajdujących się w miejscu przeszukania.32 Zasada ta ma na uwadze nie-naruszanie dóbr osobistych chronionych w Kodeksie cywilnym, co odnosi się także do osoby podejrzanej. Bez znaczenia jest tu rodzaj stawianych jej zarzutów. Wyso-ce nagannym należy określić nieposzanowanie sfery intymnej, osobistej, jak i brak działań w zakresie eliminacji zbytecznych szkód. Przestrzeganie zasady minimum dolegliwości potrzebuje respektu dla praworządności, zasady humanizmu, a także postępowania w oparciu o reguły celowości działania.33

Taktyczne i techniczne aspekty przeszukania osoby Przeszukanie osoby, w oparciu o cel, któremu ma służyć, przybiera dwie pod-

stawowe formy. Pierwsza z nich odnosi się do zatrzymania osoby i związanej z tym konieczności podjęcia wobec niej konkretnych czynności prawnych, takich jak potwierdzenie tożsamości, doprowadzenie lub konwojowanie. Czynności ukierunko-wane są przede wszystkim na odebranie niebezpiecznych przedmiotów, zwłaszcza broni. Całe działanie ograniczone jest w zasadzie do oklepania miejsc newralgicz-nych oraz wodzenia rękami wzdłuż ciała, zaczynając od góry, ku dołowi. Również, w razie potrzeby, dopuszczalne staje się żądanie opróżnienia kieszeni, umożliwiając w ten sposób m.in. ustalenie tożsamości osób twierdzą cych, iż nie posiadają przy so-

30 Zob. szerzej J. Grochowski, Defi nicja i elementy składowe instytucji przeszukania w procesie karnym, „Problemy Prawa Karnego Uniwersytetu Śląskiego” 1991, nr 17.

31 R. A. Stefański, [w:] Z. Gostyński (red.), Kodeks…, op. cit., s. 991.32 T. Hanausek, Zarys taktyki kryminalistycznej, Warszawa 1994, s. 29.33 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 102.

54 PIOTR CHARZEWSKI

bie żadnego dokumentu pozwalającego zweryfi kować ten fakt, bądź dysponujących fałszywym dowodem identyfi kacyjnym.34

Druga forma przeszukania osoby występuje na etapie postępowania dowodowe-go w związku z potrzebami procesu karnego, a także w sporadycznej liczbie przypad-ków odnosi się to do postępowania w sprawach o wykroczenia. Głównym celem tej czynności jest odnalezienie oraz odebranie wszelkich przedmiotów pochodzących z przestępstwa, czy też takich, które służyły lub mogą być użyte do jego popełnienia. Poza tym, w wyniku przeszukania ujawnione mogą zostać ślady przestępstwa35 (np. ugryzienie przez ofi arę gwałtu). Ten przypadek nie może być kwalifi kowany jako instytucja oględzin ciała, której też nie zastępuje, ale pozwala na odkrycie śladów, dając możliwość wstępnego typowania konkretnej osoby jako mogącej mieć bezpoś-redni związek z określonym zdarzeniem. W konsekwencji, niejednokrotnie owe czynności stają się kluczowe dla realizacji funkcji sprawiedliwości prawa.

Instrukcje dotyczące tematu przeszukania osoby, które są kierowane do Policji, zawierają zazwyczaj szczegółowe opisy, precyzujące prawie wszystkie ruchy rąk oso-by dokonującej przeszukania. Przeszukanie, jako czynność niejednokrotnie rutyno-wa, wymaga profesjonalnego podejścia, z racji tego, iż pomysłowość ludzka, jak i możliwości wykorzystania odzieży oraz własnego ciała do ukrywania wszelkich przedmiotów lub materiałów, jest prawie nieograniczona. Przedmioty metalowe mogą być ujawnione za pomocą bramkowych detektorów stacjonarnych czy choćby ręcznych detektorów metali.36

Z uwagi na fakt, że ślady, zwłaszcza zabrudzenia oraz plamy, jakie mogą po-chodzić z miejsca przestępstwa, niekiedy nawet niecelowo zostają usunięte przez sprawcę z odzieży czy obuwia, szczególną uwagę należy zwrócić na szwy, kołnierze oraz fałdy ubrania, nie zapominając także o kieszeniach, w tym o znajdującym się w nich substancjach i przedmio tach.37 Poszukiwanie dowodów na osobie wywołu-je konieczność posiadania pewnej wiedzy o śladach i materiałach, które wiążą się z danym przestępstwem. Wielokrotnie dla pewności, że przeszukanie miało cha-rakter kompleksowy, zwłaszcza ze względu na potrzebę dokładnego sprawdzenia odzieży, bielizny, wymagane jest, aby osoba taka rozebrała się do naga. Powinna w tym czasie stać na czystym papierze lub innym materiale, by zapobiec zniszczeniu bądź uszkodzeniu ewentualnego materiału dowodowego. Takie sytuacje wymagają ponadto zwrócenia szczególnej uwagi na zachowanie przeszukiwanego. W tym celu konieczna jest obecność drugiego pracownika organu, co ma uchronić przed pozby-ciem się podejrzanych przedmiotów, połknięciem ich,38 a także sprawić, by dana osoba nie oczyściła się z krwi lub innych śladów wykorzystując mocz, ślinę, ewen-tualnie pozostałe wydaliny i wydzieliny organizmu. Ponadto, nie wolno dopuścić

34 Tamże, s. 238, 239.35 Tamże, s. 238, 239.36 B. Młodziejowski, Taktyka przeszukania terenu, pomieszczeń i osób, [w:] J. Kasprzak,

B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński, Kryminalistyka, Warszawa 2006, s. 268.37 P. Horoszowski (red.), Oględziny śledcze w praktyce, Warszawa 1955, s. 72.38 W. Gutenkunst, Kryminalistyka. Zarys systematycznego wykładu, Warszawa 1974, s. 197.


do umycia rąk, czy działań ukierunkowanych na zniszczenie lub zmianę dowodów. Realia polskich warunków pozwalają na sporadyczne odebranie osobie podejrzanej albo podejrzanemu ubrania i obuwia, z powodu braku funduszów na odzież skarbo-wą (inaczej drelich więzienny), co w powiązaniu z wymogami sanitarnymi – obo-wiązkiem prania oraz dezynfekcji, wielokrotnie doprowadza do bezpowrotnej utraty bezcennych źródeł wiedzy na temat przestępstwa.

Rewizja osobista powinna być systematyczna, rozpoczęta od obejrzenia i prze-czesania włosów, następnie po kolei kontroluje się uszy, nos, usta, tułów, pachwiny, ramiona, łokcie brzuch, pępek, ręce, palce dłoni, odbyt, genitalia, kolana, uda, łydki, stopy, palce stóp.39 Szczególnie wrażliwy temat stanowi przeszukanie naturalnych otworów ciała człowieka, co wymaga udziału w czynnościach wykwalifi kowanego personelu medycznego, gdyż zdarzają się przypadki, gdzie konieczne jest wykorzysta-nie specjalistycznych narzędzi służących głównie do rozszerzania tych otworów ciała i badania ich zawartości, co ma kluczowe znaczenie podczas sprawdzania cewki moczowej u mężczyzn, waginy kobiet oraz odbytu, jamy ustnej, nosa. Wszelkie używane tu narzędzia medyczne wymagają sterylizacji. Jest to sytuacja oczywista z punktu widzenia praw człowieka i jego podstawowych wolności.

Z uwagi na stan zaniedbania, dozwolone jest obcięcie włosów, jak i brody, ale tylko wtedy, gdy nie jest możliwe ich rozczesanie za pomocą grzebienia lub innych przedmiotów i urządzeń. Obecnie przeszukanie może objąć wszelkie zakamarki ciała ludzkiego. W tym celu możliwe jest wykorzystanie aparatury do wykonywania ba-dań radiologicznych, ultra sonografi zcnych, a także podanie środków przeczyszcza-jących, co powinno traktować się jednak jako ostateczność.40 Kontrowersyjne wciąż pozostaje wywołanie wymiotów np. poprzez wprowadzenie sądy do żołądka, gdyż może to nieść negatywne skutki dla organizmu, a dodatkowo wiąże się z dużym dy-skomfortem psychicznym i fi zjologicznym, ponieważ należy pamiętać, że całe zda-rzenie zazwyczaj przeprowadzane jest bez zgody zainteresowa nego. Zastosowanie takiego środka uzasadniają wypadki połknięcia m.in. narkotyków w ampułkach, czy też (często spotykany przypadek) w prezerwatywach, wszelkich trucizn, kruszców i kamieni szlachetnych, nawet dokumentów z akt postępowania.

W ramach ciekawostki należy traktować jedną z technik przeszukania, która ma mieć zastosowanie wyłącznie wobec kobiet i polega na robieniu nago przysiadów,41 co miałoby pozwolić w sytuacji płytkiego ukrycia, na wypadnięcie przedmiotów schowanych w odbycie, szparze międzypośladkowej lub niezbyt głęboko w sromie.

Pamiętać należy, aby pobieranie materiału miało charakter priorytetowy. Po-winno ono, w miarę możliwości, poprzedzać inne czynności, bez potrzeby pozba-wienia możliwości poruszania się osoby wytypowanej, czy też obezwładnienia jej.42 Ma to uchronić wszelkie potencjalnie przydatne, z punktu widzenia proce-

39 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 243.40 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I,

Warszawa 1999, s. 834.41 J. Bartczak, Przeszukanie w przepisach prawa i w praktyce, Warszawa 1973, s. 102.42 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 249.

56 PIOTR CHARZEWSKI

su, ślady przed ich zniszczeniem, zwłaszcza, że te znajdujące się na skórze, pod paznokciami, czy też we włosach, mogą zostać w bardzo łatwy sposób usunięte. W obecnych czasach technika, która wcześniej nie odgrywała zbyt ważnej roli przy przeszukaniu, staje się niezastąpionym instrumentem. Wykorzystanie znajduje głównie w przypadkach ustalenia kontaktu z bronią danej osoby. W tym celu, nie-zbędnym jest wykrycie na jej odzieży lub ciele cząstek substancji „rozrzuconych” na strzelającego i otoczenie, wskutek wystrzału. Wykorzystywana jest tu głównie metoda analizy cząstek GSR, wydostających się za pociskiem oraz łuską, posiada-jących charakterystyczny, rozpoznawalny pod mikroskopem kształt, jak i skład che-miczny.43 Występują one najczęściej na zewnętrznej powierzchni dłoni, mankie tach i rękawach do wysokości łokci.

Skrótowe nakreślenie aspektów taktyczno – technicznych w zakresie przeszuka-nia osoby uświadamia, na czym dokładnie polega ono w praktyce. Ponadto, patrząc z nieco innej strony, można dostrzec rozmiar wtargnięcia na pole prywatności jed-nostki. W oparciu o przypuszczenie posiadania pewnych przedmiotów, człowiek zo-staje pozbawiony tej części swobody, która pozwala mu decydować o ujawnieniu tej sfery, mogącej wzbudzić poczucie wstydu, zażenowania. Występuje to w przypadku dokonywania rewizji osobistych, wiążących się z potrzebą bycia rozebranym oraz dokładnymi oględzinami intymnych stref ciała, które są wskazywane w kryminali-styce jako podstawowe miejsca poszukiwań. Możliwość działania organów proceso-wych sięga jeszcze dalej, pozwala na wywołanie określonych reakcji fi zjologicznych organizmu, czy też zmianę wyglądu takiej osoby np. przez obcięcie włosów. Trudno w całości zaakceptować to zjawisko z racji sprzeczności z zasadą nieingerencji w sferę nietykalności osobistej, a przez to naruszające także godność ludzką. Reali-zacja funkcji gwarancyjnej, mającej legalizować tę instytucję, kryje się pod dwiema postaciami – ma zabezpieczać przed niepożądanym zachowaniem ze strony innych osób, jak również chronić przed niezgodnym z prawem działaniem organów pań-stwa. W tym przypadku granica bywa bardzo cienka, zwłaszcza z powodu wrażli-wości naruszonego dobra.

Taktyka i technika przeszukania pomieszczeń mieszkalnych

Ograniczenie omówienia przeszukania tylko do pomieszczeń mieszkalnych wy-nika z zakresu tematu, gdyż mieszkanie stanowi jeden z najważniejszych przedmio-tów objętych ochroną prawa do prywatności, a ponadto jest to najczęściej stosowany rodzaj przeszukania. Stanowi ono proces bardzo skomplikowany, wymagający przed przystąpieniem do realizacji czynności poszukiwawczych, przeprowadzenia szeregu działań np. obserwacji, wywiadu, co ma szczególne znaczenie, jeżeli przeszukanie

43 Na temat badania śladów powstających po wystrzale zob. szerzej A. Filewicz, Badanie pozostałości po wystrzale metodą skaningowej mikroskopii elektronowej i energodyspersyjnej mikroanalizy rentgenowskiej SEM-EDX. Zarys teoretyczny i obecny stan badań, „Problemy Kryminalistyki” 1996, nr 212, s. 16-26.


dotyczy dużych budynków lub mieszkań. Czynności rozpoznawcze w tym przypadku nie tylko wpływają na orientację w miejscu, ale dostarczają wiedzy co do ilościowego i jakościowego dostosowania grupy dla potrzeb przeprowadzanych czynności.44 Prze-szukanie musi być dokonywane przez minimum dwie osoby, co ma na uwadze nie tylko względy praktyczne, ale również bezpieczeńs two funkcjonariuszy.

Jeden z najistotniejszych elementów stanowi wejście do mieszkania. Musi być ono zgodne z przepisami prawa, jednocześnie pozwalając na jak najbardziej efek-tywny wynik. Powinno być ono poprzedzone obserwacją obiektu oraz przyległego do niego terenu. Ważne jest również zapewnienie przez organy procesowe, jeszcze przed wejściem, świadka przeszukania, który będzie mógł obserwować je od po-czątku.45 Wejście stanowi wstęp do zdarzeń o różnym stopniu prawdopodobieństwa, który zależy głównie od postawy właściciela, mogącego przecież np. stawiać opór, udawać, że jest nieobecny lub próbować ostrzec wspólników. W tych sytuacjach, pojawia się także niebezpieczeństwo zniszczenia przez niego dokumentów lub przedmiotów stanowiących cel poszukiwań, przygotowania się do obrony, czy też popełnienia samobójstwa.46

By uniknąć tego typu sytuacji, w praktyce znajdują zastosowanie różnorodne metody „bezpiecznego” wejścia do pomieszczeń. To w głównej mierze rodzaj i cha-rakter przeszukania wpływają na zastosowanie poszczególnych metod poszukiwa nia osób i rzeczy, a także sposobu wejścia.47 Najbardziej popularna to zakonspirowane oczekiwanie ekipy śledczej do momentu, gdy pojawi się osoba posiadająca klucze do mieszkania.48 Metoda ta jest modyfi kowana przez wcześniejsze zatrzymanie podejrza nego i następnie udanie się z nim na miejsce. Kolejny sposób to tzw. wejście „pod legendą”,49 co ma zastosowanie głównie w sprawach o mniejszym znaczeniu. W praktyce polega na tym, iż funkcjonariusz podaje fi kcyjny cel wejścia do miesz-kania i dopiero, gdy się tam znajdzie, wyjawia rzeczywiste intencje. Jednak nie za-wsze metoda ta okazuje się skuteczna.

Następny sposób polega na upozorowaniu tożsamości funkcjonariusza, który wchodzi przebrany za listonosza, pracownika gazowni itp. Jest to jednak niezbyt korzystna forma, gdyż nie gwarantuje zawsze powodzenia, a wymaga sporo wy-siłku, niejednokrotnie dokumentów, legitymacji służbowych, których uzyskanie z uwagi na możliwość nadużyć, jest skomplikowane. Poza tym, w grę wchodzi wy-wołanie sytuacji prowokującej gospodarza mieszkania do wyjścia na zewnątrz oraz ewentualne wejście siłowe, polegające na wyłamaniu drzwi przy użyciu różnych narzędzi.50 Odmianą tego sposobu wejścia jest zniszczenie mechanizmów zapad-

44 W. Gutenkunst, Kryminalistyka…, op. cit., s. 196.45 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 251.46 T. Hanausek, Zarys…, op. cit., s. 135, 136.47 K. Sławik, Kryminalistyka. Przegląd zagadnień, Warszawa 2002, s. 158.48 T. Hanausek, Zarys…, op. cit., s. 135.49 Z. Uniszewski, Przeszukanie…, op. cit., s. 252.50 Na temat sprzętu szybkiego dostępu zob. W. Fowler, Broń i wyposażenie sił specjalnych,

Warszawa 1998, s. 88, 89.

58 PIOTR CHARZEWSKI

kowych, odsunięcie rygli, blokad rozporowych, zamków zawiasów, zdetonowanie niewielkich ładunków wybuchowych etc. W tym przypadku należy pamiętać jed-nak, że sposób taki niszczy nieodwracalnie mienie, wiąże się ze sporym hałasem, a co za tym idzie, wywołaniem ogólnego zainteresowania. Może się w konsekwencji okazać zjawiskiem bardzo niekorzystnym dla właściciela, gdyż nawet niewykrycie szukanych przedmio tów, czy też brak oskarżenia w procesie, nie są w stanie zatrzeć jego negatywnego wizerunku, jaki w związku z przeszukaniem ukształtował się w danej społeczności.

Inna, bardzo drastycznie wyglądająca, forma wejścia siłowego, polega na równoczes nym wtargnięciu do pomieszczenia wszystkimi dostępnymi otworami, jak okna, drzwi, włazy piwniczne. Jest ona stosowana przez oddziały antyterrory-styczne wyposażone w odpowiedni sprzęt. Pozytywna strona tej metody polega na zaskocze niu przeciwnika oraz jego zdezorientowaniu. Jednakże, powinno się ją sto-sować jako ostateczność, za czym przemawiają koszty i duże ryzyko.

Wszelkie fortele towarzyszące wejściu w celu przeszukania, są oceniane w różny sposób, ich funkcja polega jedynie na minimalizowaniu negatywnych konsekwen-cji, które wystąpiłyby najprawdopodobniej w przypadku ofi cjalnej próby wejścia do pomieszczenia.

Po wejściu, miejsce przeszukania powinno zostać otoczone, okna oraz drzwi pomieszczeń zamknięte, żeby wyeliminować możliwość ucieczki podejrzanego, czy też wynoszenie poszukiwanych przedmiotów poza krąg wykonywanych czynności. Sposoby stosowane w trakcie przeszukania są różnorodne i uzależnione od przed-miotu oraz właściwości miejsca poszukiwań. Z tej racji niemożliwym jest kazui-styczne ich wyliczenie i omówienie.51

Czasami, w oparciu o specyfi kę przeszukania wymagana jest daleko idąca in-strumentalizacja, zwłaszcza gdy celowym staje się stosowanie specjalistycznego sprzętu, jak wykrywacze metali, radary ziemne, aparaty rentgenowskie, sprzęt ter-mowizyjny. W sprawach poszukiwania narkotyków, materiałów wybuchowych, broni, samogonu lub zwłok wielokrotnie niezbędnym będzie skorzystanie ze spe-cjalnie przeszkolonych w tym celu psów.52 Takie sytuacje wywołują konieczność uzupełnienia składu ekipy przeprowadzającej przeszukanie o osoby specjalistów obsługujących daną aparaturę, czy też przewodnika psa.

Ukazanie przeszukania pomieszczeń mieszkalnych od strony taktycznej i tech-nicznej, dobitnie obrazuje rodzaj naruszeń w materialnej przestrzeni intymności człowieka. Jednak nie wolno zapomnieć, iż prawo do prywatności staje w opozy-cji wobec potrzeb procesowych. Wielokrotnie pogwałcenie tej sfery wolności jest wymagane dla wykrycia lub ujęcia sprawcy czynu przestępnego. Ingerencja w tym przypadku przybiera także czysto materialne oblicze za sprawą możliwości znisz-czenia wielu rzeczy, które nie tylko mogą posiadać znaczenie sentymentalne dla właściciela, ale także charakteryzują się obiektywną wartością pieniężną. Orga-

51 W. Gutenkunst, Kryminalistyka…, op. cit., s. 196.52 J. Widacki, Wybrane…, op. cit., s. 116.


ny uprawnione mają m. in. możliwość zgodnego z prawem wprowadzenia kogoś w stan błędnego przekonania na temat tożsamości swych funkcjonariuszy. Podczas wejścia do pomieszczeń zamieszkałych dysponują arsenałem środków umożliwia-jących przede wszyst kim zaskoczenie domowników. Na drugi plan schodzą kwestie materialne, takie jak zniszczenie drzwi, czy też różnych przedmiotów, a nawet ca-łego pomieszczenia. Wszelkie straty zostają usprawiedliwione, jeżeli przeszukanie przynie sie spodziewane efekty, jednakże w sytuacji, gdy skutku takiego brakuje, czynność ta jest zjawiskiem negatywnym, dyskredytującym zarówno organy, które wyraziły zgodę na operację, jak i te faktycznie ją dokonujące. Uszczerbku w oczach społeczeństwa doznaje autorytet sprawujących władzę, a przez to całego państwa.

Uwagi końcowe Ochrona prawa do prywatności i konieczność przeprowadzenia czynności proce-

sowej w postaci przeszukania, to dwie stojące naprzeciw siebie instytucje. Zapew-nienie prywatności ma służyć zachowaniu w spokoju życia osobistego, rodzinnego. Przeszukanie ukierunkowane jest na wykrywanie, a w konsekwencji na zapobie-ganie przestępczości. Wobec tego, działanie wykonywane w interesie ogółu, godzi w sferę praw i wolności jednostki. Wobec tego dywagacje na temat samej dopusz-czalności przeszukania są bezcelowe, ponieważ z aksjologicznego punktu widzenia negowanie takiej czynności, jedynie przez fakt, iż narusza ona wartości przysługu-jące osobie podejrzewanej o popełnienie czynu zabronionego, byłoby nadzwyczaj dużym błędem.

Problem nie tkwi w tym, czy przeprowadzać przeszukania, ale w tym, kiedy i jak to robić. Pamiętać należy jak bardzo ważnych wartości dotyka omówiona instytu-cja. Może wywołać poczucie upokorzenia lub doprowadzić do zniszczenia cennych, z różnych względów, rzeczy. Inny negatywny skutek, jaki niesie ze sobą ta czyn-ność, to stygmatyzacja osób, których dotyczyło przeszukanie, w ich środowiskach lokalnych, zawodowych. Ciemne strony prezentowanej instytucji znikają, jeżeli przypuszczenie organów inicjujących operację, okaże się prawdziwe, gdyż postulat bezpieczeństwa i porządku publicznego dla swej realizacji nie może zatrzymywać się na progu mieszkania przestępcy lub jego nietykalności. Nawet nieefektywna czynność ma swe pozytywne strony, zdejmując w ten sposób jarzmo podejrzeń z osoby poddanej przeszukaniu.

Piotr Karlik*

Wykrywanie przestępstw pedofi lii w Internecie z zastosowaniem instytucji zakupu kontrolowanego,

a także innych metod prowokacji policyjnej

Wstęp

W zwalczaniu seksualnego wykorzystywania małoletnich za pośrednictwem In-ternetu, główną przeszkodą, jaką napotykają na swojej drodze organy ścigania przy stosowaniu prowokacji, jest niedoskonałe prawo lub – co w przypadku Polski jest bardziej adekwatne – jego brak. W opracowaniu ukazane są te braki, jak i niedoskona-łości, które wynikają z obowiązujących już unormowań, jak i z tych, które są dopiero na etapie projektowania. Przedstawiono tu również proces powstawania przepisów, które mają być podstawą do zastosowania „prowokacji policyjnej”, co obrazuje, jak trudno jest stworzyć i wprowadzić do systemu obowiązującego prawa skuteczne regulacje. Zawarta jest tu także krótka charakterystyka zjawiska pedofi lii i najnow-szych zagrożeń jakie ono ze sobą niesie.

Pedofi lia a Internet

Rozwój technologii współczesnego świata wpłynął również na możliwości do-konywania przestępstw pedofi lii (prawo nie posługuje się terminem pedofi l, gdyż jest to pojęcie czysto medyczne, aczkolwiek na potrzeby poniższego opracowania będę się nim posługiwał jako swoistego rodzaju skrótem myślowym). Głównym miejscem, a zarazem narzędziem stała się globalna sieć – Internet. Skala zjawi-ska jest tak duża, że wręcz niemożliwe jest kontrolowanie i wykrywanie wszystkich przejawów tej przestępczej działalności. Warto jednak zobrazować rozmiar zagro-żenia jakie niesie ze sobą ogólnoświatowa sieć komputerowa. W tym celu posłużę się wynikami badań socjologicznych przeprowadzonych w 2004 r. przez fundację Dzieci Niczyje. W badaniach udział wzięło ok. 9000 dzieci w wieku 12 – 17 lat, które za pośrednictwem Internetu wypełniły ankietę. Z badań wynika, że:

– 91,9 % dzieci korzysta ze stron www, – 92 % korzysta z serwisów komunikacyjnych,– 54,7 % dzieci wchodzi na tzw. czaty– 87 % przyznało, że podaje swój e-mail,– 65 % podaje swój numer telefonu (w tym 43% wielokrotnie),– 44 % przesyła swoje zdjęcia,1*

* Autor jest studentem V roku prawa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

62 PIOTR KARLIK

– 42 % podaje adres zamieszkaniaBlisko 54% dzieci przyznało, że otrzymało propozycję spotkania od osoby,

którą poznało za pośrednictwem Internetu. Z propozycji tej skorzystało ponad 25% ankietowanych natomiast około 29% dzieci nie odważyło się skorzystać z takiej propozycji.

Jak łatwo można zaobserwować, pole działania do seksualnego wykorzystywa-nia dzieci za pośrednictwem Internetu jest praktycznie nieograniczone. Osoby, któ-re popełniają przestępstwo pedofi lii są doskonale zorientowane w możliwościach, jakie stwarza im globalna sieć i najnowsze technologie. Zjawisko wykorzystywania seksualnego dzieci przy użyciu Internetu nie dotyczy wyłącznie pornografi i dziecię-cej, obejmuje także wiele innych przestępstw, w tym m.in.:

− wykorzystywanie/molestowanie seksualne dzieci, − produkcję materiałów pornografi i dziecięcej, − dystrybucję materiałów zawierających pornografi ę dziecięcą, − sprzedaż takich materiałów, − posiadanie pornografi i dziecięcej (jest karalne w większości krajów europej-

skich).1

Na rozmiar i zuchwałość ich działań niebagatelny wpływ ma również brak właś-ciwych regulacji prawnych, które umożliwiałyby skuteczną walkę z tym przejawem przestępczości.

„Grooming” – nowe zagrożenie

Należy zwrócić szczególną uwagę na zjawisko tzw. „grooming”, które wią-że się z zachęcaniem dziecka do udziału w czynności seksualnej (np. poprzez obietnicę nagrody), dyskutowanie na temat intymnych zachowań, prezentowa-nie treści o charakterze pornografi cznym w celu przełamania oporu czy też za-hamowań dotyczących sfery seksualnej. Wykorzystywanie dziecka w kontekście „groomingu” może przybierać różne formy, obejmujące również wykorzystywanie w celach związanych z pornografi ą, a możliwe dzięki nawiązywaniu za pomocą tech nologii komunikacyjnych kontaktu z dziećmi i doprowadzaniu do spotkania z nimi.2 Wiele krajów takich jak: Australia,3 Kanada4 czy USA5 uznały takie zachowa-

1 Zagrożenia dzieci w Internecie – raport Fundacji Dzieci Niczyje z 2004 r., http://www.fdn.pl/ strona.php?p=30; stan na dzień: 5.01.2009 r.

2 Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, nr druku 1276 z dnia 31.10.2008 r.

3 Australian Criminal Code Act 1995 section 474.26 and 474.27 in Act Compilation C2008C00291 Act No. 66 of 2008.

4 Canadian Criminal Code section 172. Criminal Code, R.S.C. (Republican Study Committee) 1985, c. C-46.

5 18 United States Code § 2425.

63WYKRYWANIE PRZESTĘPSTW PEDOFILII W INTERNECIE...

nia za przestępstwo. Jednakże, w sferze prawa międzynarodowego pierwszą pró-bą reakcji na zjawisko seksualnego wykorzystywania dzieci przez osoby dorosłe za pośrednictwem Internetu i innych technologii komunikacyjnych, jest przepis art. 23 Konwencji Rady Europy z Lanzarote, który stanowi, że: „Każda Strona przyjmuje konieczne środki ustawodawcze lub inne w celu zapewnienia karalności umyślnego składania dziecku, które nie ukończyło wieku określonego w wyniku zastosowania art. 18 ust. 2, przez osobę dorosłą za pośrednictwem technologii informacyjnych i telekomutacyjnych, propozycji spotkania w celu popełnienia przeciwko dziecku któregokolwiek z przes tępstw określonych na podstawie art. 18 ust. 1 lit. a lub art. 20 ust. 1 lit. a, w sytuacji gdy za taką propozycją idą faktyczne działania mające na celu doprowadzenie do takiego spotkania”.6

Prowokacja policyjna w świetle obowiązującego prawa

Powyższe wprowadzenie ma pomóc ukazać jak istotne może się okazać zastoso-wanie tzw. policyjnej prowokacji przy wykrywaniu i ściganiu przestępstw pedofi lii. Przede wszystkim, na samym początku należy wyjaśnić, że posługiwanie się terminem prowokacja w odniesieniu do czynności podejmowanych przez Po-licję jest błędem. Ustawodawca nie używa tego terminu, został on wprowadzony do obiegu jako skrót myślowy, któremu stanowczo sprzeciwia się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 stycznia 2004 r., IV KK 200/03,7 w którym daje do zrozumie-nia, że instytucja zakupu kontrolowanego i łapówki kontrolowanej nie może polegać na postawie czynnej wobec przestępstwa, tzn. np. na prowokowaniu przestęp stwa (karalne nakłanianie – podżeganie), gdy nie ma jeszcze skrystalizowanego zamiaru u osoby, wobec której prowokacja ma być stosowana.8 Doktryna posługuje się terminem: czynności operacyjno – rozpoznawcze oparte na podstępie,9 które mogą polegać na zakupie kontrolowanym (transakcja pozorna)10 czy łapówce kon-trolowanej11 (art. 19a ustawy o Policji). Instytucje te zostały wprowadzone ustawą z dnia 21 lipca 1995 roku o zmianie ustaw: o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrz-nych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw.12 Stanowią one ustawowy kontratyp w relacji do art. 235 k.k., a mogą

6 www.brpd.gov.pl/uploadfi les/Konwencja_RE.doc, stan na dzień: 5.01.2009 r.7 OSNwSK 2004, nr 1, poz. 101.8 Granice legalności prowokacji policyjnej – opinia prawna sporządzona na zlecenie Kancelarii

Sejmu RP 13 lipca 2007 roku, http://www.lex.com.pl/czasopisma/gs/granice.html, stan na dzień: 5.01.2009 r.

9 Tak B. Kurzępa, Podstęp w toku czynności karnoprocesowych i operacyjnych, Toruń 2003, s. 203 i nast.

10 Tak S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2002, s. 395.11 Niektórzy autorzy do tych czynności zaliczają także przesyłkę kontrolowaną, zob. A. Taracha,

Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin 2006, s. 111.

12 Dz. U. z 1995 r., nr 104, poz. 515.

64 PIOTR KARLIK

być stosowane w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej, w drodze czynności operacyj nych, wiarygodnych informacji o przestępstwie, sprawcach i ewentualne uzyskania dowodów.

Na chwilę obecną Policja może zastosować tego typu czynności tylko w odnie-sieniu do art. 200 k.k.,13 co wynika z zakresu przedmiotowego art. 19 ust. 1 ustawy o Policji, do którego wspomniany artykuł został dodany w wyniku nowelizacji z 2007 roku.14 Niestety, jak się okazało w praktyce, rozwiązanie to nie przyniosło pożądanych rezultatów, wskutek czego nowelizacja okazała się tylko martwą regulacją. Wynika to z faktu, że art. 200 k.k. stanowi o płciowym obcowaniu z małoletnim poniżej lat 15, a stosowanie czynności operacyjno – rozpoznawczych opartych na zakupie kontrolo-wanym czy łapówce kontrolowanej byłoby co najmniej spóźnione i zupełnie nieuzasad nione. Kolejnym wytłumaczeniem braku możliwości zastosowania takich działań, jest zapis ustawodawcy, który mówi o małoletnim poniżej lat 15, wobec czego w przypadku braku takiego małoletniego po stronie pokrzywdzonej, nie możemy mówić o przestępstwie, a jedynie o usiłowaniu nieudolnym, aczkolwiek trudno sobie taką możliwość wyobrazić. Istotnym brakiem jest również pominięcie zapisu umożliwiają cego podejmowanie działań z art. 19a w sprawach związanych z porno grafi ą dziecięcą.

Skuteczność ścigania a art. 202 k.k.

Znaczącym krokiem naprzód w walce z wykorzystywaniem seksualnym dzieci w Internecie i za jego pośrednictwem byłoby dodanie do art. 19 ust. 1 ustawy o Policji art. 202 k.k. Pozwoliłoby to funkcjonariuszom zastosować czynności ope-racyjno-rozpoznawcze oparte na podstępie w zakresie likwidacji internetowych wi-tryn o takiej tematyce, a także umożliwiłoby to dotarcie do osób, które utrwalają, sprowadzają, przechowują lub posiadają treści pornografi czne z udziałem mało-letniego poniżej lat 15.15 Takie działania mogłyby polegać na nabyciu materiałów o treści pedofi lskiej, zbyciu takich materiałów, a także, jak się wydaje, na tworzeniu przez Policję fi kcyjnych stron internetowych o takiej tematyce, tak jak to ma miejsce np. w Wielkiej Brytanii. Oczywiście stosowanie tego typu metod przez funkcjo-nariuszy budzi opór moralny i wątpliwości natury etycznej, jednakże, jak pod-kreślają ofi cerowie Policji, którzy codziennie zajmują się ściganiem tego rodzaju przestępstw, bardzo często jest to jedyny skuteczny sposób, aby do takiego pedofi la dotrzeć, a także trafi ć na ślad większej grupy, która zajmuje się tym procederem.

13 §1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje małoletniemu poniżej lat 15 wykonanie czynności seksualnej.

14 Dz. U. z 2007 r., nr 140, poz. 981.15 Art. 202 § 3, 4, 4a Kodeksu karnego.


Właśnie podobne metody pozwoliły Policji w USA i Wielkiej Brytanii rozwiązać sprawę o kryptonimie CATHEDRAL (1998) dotyczącej tzw. klubu WONDERLAND, która toczyła się przeciwko podejrzanym z 51 krajów. W jej toku ujawniono zdję-cia aż 1236 różnych dzieci z wielu krajów. Innym przykładem była prowadzona w Stanach Zjednoczonych sprawa dotycząca korporacji LANDSLIDE, w którą za-mieszanych było 150 tysięcy osób z 60 krajów.16

Tym oczekiwaniom wychodzi naprzeciw ustawodawca, który w projekcie ustawy z dnia 14. października 2008 roku o zmianie ustawy o Policji i niektó-rych innych ustaw, przewiduje dodanie wspomnianego artykułu Kodeksu kar-nego do katalogu przestępstw wymienionych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji.

Mogłoby się wydawać, że wraz z wejściem w życie omawianego projektu, ściganie przestępstw o charakterze pedofi lskim przestanie stanowić problem. Niestety, należy obawiać się, że tak nie będzie, a powodów które rodzą takie obawy jest co najmniej kilka. Przede wszystkim, główny problem tkwi w samym art. 202 k.k., bowiem nie reguluje on wszystkich kwestii związanych z tą problematyką. Artykuł ten w obecnym brzmieniu nie jest wystarczającym rozwiązaniem na potrzebę dostosowa nia naszego prawa do postanowień Konwencji Rady Europy z Lanzarote, którą Polska jako jeden z ponad 30 krajów podpisała w 2007 roku, a jak dotąd nie ratyfi kowała. Na szczęście w Sejmie trwają intensywne prace nad zmianą takiego stanu rzeczy.

Projektowane zmiany i ich ocena

Tym, co ma stanowić odpowiedź na omawiany problem, ma być dodanie do rozdziału XXV k.k. nowego rodzaju przestępstwa – art. 202a. Projekt ustawy z dnia 31 października 2008 r. (o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy o Policji), przewiduje następujące brzmienie tego art.: „Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 197 § 3 pkt 2 lub art. 200 (k.k. – przyp. autora), jak również produkowania lub utrwalania treści pornografi cznych z udziałem małoletniego poniżej 15 lat, nawiązuje kontakt z małoletnim za pośrednictwem systemu te-leinformacyjnego lub sieci telekomunikacyjnej i podejmuje czynności zmierza-jące do spotkania z nim podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”, które wynika z konieczności dostosowania polskiego prawa do postanowień Konwencji Rady Europy z Lanzarote o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzys tywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, podpisanej przez Polskę w dniu 25 października 2007 roku.17 W art. 4 tego samego projektu zakłada się również

16 http://209.85.229.132/search?q=cache:5wNiNDyoGkUJ:www.kluczbork.policja.gov.pl/index. php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D158%26Itemid%3D77+Cathedral+Wonderland+Landslide&cd=3&hl=pl&ct=clnk&lr=lang_pl., stan na dzień: 5.01.2009 r.

17 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy o Policji, pozycja 12, http://www.ms.gov.pl/projekty/projekty.php, stan na dzień: 5.01.2009 r.

66 PIOTR KARLIK

dodanie tak sformułowanego art. 202a k.k. do katalogu przestępstw wymienio-nych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji. Takie rozwiązanie wynika z racjonalności ustawodawcy, który słusznie przewiduje, że czynności operacyjno-rozpoznawcze zastosowane w odniesieniu do nowo utworzonego przepisu, będą stanowiły istot-ną broń do walki z wykorzystywaniem małoletnich za pośrednictwem Internetu, a zwłaszcza ze szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem „groomingu”. Rozwiązania, jakie wprowadza omawiany projekt przyszłego art. 202a k.k., pojawiają się jednak z dużym opóźnieniem, jeżeli wziąć pod uwagę, że podobne zapisy, które zamiesz-czone są we wspomnianej Konwencji, zawarte są również w Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej.18 Rozwiązania te obowiązują już 4 lata, a Decyzja Ramowa jest aktem wiążącym dla wszystkich państw członkowskich.

Nie jest tajemnicą, że głównym celem, jaki chce osiągnąć ustawodawca poprzez taką nowelizację Kodeksu karnego jest umożliwienie funkcjonariuszom podszy-wania się pod małoletnich na różnego rodzaju czatach i forach internetowych, aby w ten sposób nawiązać kontakt z potencjalnym pedofi lem. Celowo użyto tutaj słowa „potencjalnym”, aby przestrzec przed pochopnym ferowaniem wyroków, gdyż nie każdy, kto podejmuje rozmowę z małoletnim musi być pedofi lem. Wydaje się to być oczywiste, aczkolwiek opinia społeczna w rezultacie nagłaśniania tego typu spraw w mediach, dosyć mocno zradykalizowała swoje poglądy w tej kwestii. Rezultatem takich nastrojów społecznych jest branie przez obywateli spraw we własne ręce. Chodzi tu o dokonywanie prowokacji w Internecie przez osoby prywatne. Tego typu działania są o tyle niebezpieczne, że osoby, które podejmują się takich czynności narażają się na odpowiedzialność karną z art. 18 i 24 k.k. Dlatego właśnie tak ważnym jest, aby wyposażyć organy Policji w możliwość stosowania czynności operacyjno – rozpoznawczych w odniesieniu do przestępstw seksualnego wykorzystywania małoletnich za pośrednictwem Internetu, co niewątpliwie również pozytywnie wpłynie na odczucia społeczeństwa.

Jednakże, wracając do zagadnienia bezpośrednio związanego z art. 202a k.k. i możliwości, jakie ma on ze sobą nieść w założeniu ustawodawcy, należy się za-stanowić, czy tak brzmiący art. 202a k.k. pozwoli stosować Policji skuteczne akcje w oparciu o art. 19a ustawy o Policji. Moim zdaniem, cel taki jest niemożli-wy do osiągnięcia. Po pierwsze, jak słusznie zauważa Jakub Śpiewak założyciel fundacji Kidprotect.pl: „takie brzmienie przepisu oznacza, iż nadal konieczny jest udział małoletniego, czyli dziecka, by można było uznać, iż popełniono przestęp-stwo. Jeżeli ktoś będzie rozmawiał z udającym dziecko policjantem, to nie nawiąże kontaktu z małoletnim, czyli przestępstwa nie popełni”.19 Natomiast drugą istot-ną kwestią jest problem dopuszczalności tego typu czynności policyjnych. Moim zdaniem, zachowa nie funkcjonariusza Policji polegające na podszywaniu się pod

18 Decyzja Ramowa Rady UE 2004/68/WSiSW z dnia 22 grudnia 2003 r. dot. zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i pornografi i dziecięcej, Dziennik Urzędowy L 013, 20/01/2004 P. 0044 – 0048.

19 Opracowano na podstawie rozmowy telefonicznej przeprowadzonej przez autora z J. Śpiewa-kiem w dniu 15.12.2008 r.


małoletniego wykracza poza ramy czynności operacyjno – rozpoznawczych z art. 19a, a ponadto działanie tego typu wykracza również, w mojej opinii, poza granice zwykłego „monitorowania” sieci. Jak już wcześniej wspomniano, stosowanie in-stytucji z art. 19a powinno być poprzedzone uzyskaniem wcześniej wiarygodnych informacji o przes tępstwie, a dzia łania, które mają być w założeniu podejmowane w związku z przes tępstwami z art. 202a k.k. będą polegać na prowokowaniu prze-stępstwa, czyli przyjmą postać prowokacji, która zgodnie z cytowanym już postano-wieniem Sądu Najwyższe go nie powinna być stosowana. Oczywiście, takie działania są potrzebne i często są jedyną możliwością ujęcia przestępcy, ale dopóki nie będzie spójnego prawa w tej kwestii, dopóty informacje uzyskane z czynności operacyjno – rozpoznawczych nie będą mogły stanowić dowodu w danej sprawie. Pomijam tu kwestię wprowadzenia tego typu dowodów do procesu i ewentualnej potrzeby ich przekształcania. Niemniej jednak, funkcjonariusze, którzy nawiążą kontakt za pośrednictwem Internetu z osobą podejrzaną w wyniku wspomnianych czynności, będą mogli objąć tę konkretną osobę kontrolą operacyjną z art. 19 ustawy o Policji, a uzyskane w ten sposób informacje, będą mogły stanowić podstawę zastosowania art. 19a tejże ustawy. Takie rozwiązanie jest możliwe, gdyż w polskim procesie karnym nie obowiązuje zasada „zakazu wykorzystywania owoców zatrutego drze-wa”, która zabrania korzystania z nielegalnie zdobytych informacji. Takie działania są swoistym obejściem prawa, które nie powinno mieć miejsca, jednakże mając na szali dobro dzieci, należy się zastanowić nad tym, co powinno się wybrać.

Niestety, może się jednak okazać, że nawet i takiej nowelizacji nie będzie. Ten pesymistyczny obraz wyłania się z najnowszego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks kar-ny wykonawczy , ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, z dnia 21 listopada 2008r.20 w którym to projekcie artykuł 202a pojawia się w zu-pełnie zmienionej treści.21 Taka zmiana treści projektowanego art. 202a k.k., w do-datku niczym nie uzasadniona, prowadzi do pominięcia problemu jaki stanowi zja-wisko „groomingu”, które uwzględnił ten artykuł w swoim pierwotnym brzmieniu. Krok wydaje się być wielce nieodpowiedzialny, gdyż nie tylko pomija problemy współczesnej pedofi lii internetowej, ale także jest on działaniem nieracjonalnym w świetle zobowiązań wobec Unii Europejskiej. Należy jednak mieć nadzieję, że ustawodawca powróci do pierwotnego brzmienia art. 202a k.k., który budzi tyle emocji jeszcze przed jego wprowadzeniem.

Jak ukazano, na dzień dzisiejszy, stosowanie zakupu kontrolowanego i łapówki kontrolowanej w odniesieniu do przestępstw seksualnego wykorzysty-

20 Projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, z dnia 21 listopada 2008 r., druk nr 1394.

21 §1. Kto utrwala treści pornografi czne z udziałem osoby bez jej zgody, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§2. Kto sprowadza, przechowuje lub posiada treści pornografi czne z udziałem osoby, która nie wyraziła zgody na utrwalanie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

68 PIOTR KARLIK

wania małoletnich za pośrednictwem Internetu w świetle obowiązującego prawa jest niemożliwe. Wniosek, jaki się przede wszystkim nasuwa, to kwestia uzależnie-nia efektywności czynności z art. 19a ustawy o Policji od prawidłowego zredagowa-nia przepisów prawa karnego materialnego. Tak długo, jak przepisy Kodeksu kar-nego będą nieprecyzyjne i nie będą obejmować swoim zakresem całości problemu, tak długo stosowanie czynności operacyjno – rozpoznawczych opartych na podstę-pie będzie nieefektywne. Niepokojący jest fakt, że ustawodawca usuwa błędy i luki w przepisach, unormowaniami, które również nie są pozbawione takich wad, albo też całkowicie rezygnuje z wprowadzania określonych zmian, tak jak to miało miejsce w omówionym projekcie ustawy dotyczącym m.in. art. 202a k.k. Może to rodzić podejrzenie, że nie traktuje on poważnie zagrożenia, jakie niesie ze sobą pedofi lia, a zwłaszcza jej przejawów, które występują z takim nasileniem w Internecie. Dru-gą kwestią, która pojawia się po takiej analizie problemu, jest zagadnienie zakresu i charakteru „prowokacji policyjnej”. Nasuwa się wątpliwość, czy istniejące obec-nie unormowanie w polskim prawie, a więc co do zasady, niedopuszczanie do jej aktywnej postaci, nie stanowi znaczącej przeszkody w efektywności działań Poli-cji? Jednakże, na samym początku należy wprowadzić skuteczną regulację prawną, a dopiero potem zastanowić się nad bardziej radykalnymi działaniami.

Anna Wilińska*

Dziennikarstwo śledcze – wybrana problematyka

„Prasa musi mieć swobodę mówienia wszystkiego,by niektórzy ludzie nie mieli swobody robienia wszystkiego”

Louis Terrenoire1

Czym jest dziennikarstwo śledcze?

Dziennikarstwo śledcze jest pojęciem niezdefi niowanym na gruncie języka praw-nego i prawniczego. Próby stworzenia defi nicji podejmują środowiska związane z mediami, budując termin quasi-prawniczy, należący do języka dziennikarskiego. Najkrótsza istniejąca defi nicja mówi o tym, że „dziennikarstwem śledczym jest ujaw-nianie tego co ma być skrywane”. L. Sellers mówi o żurnalistyce interwencyj nej w sposób następujący: „jest to takie dziennikarstwo, które sięga po informac ję świadomie ukrytą, ponieważ narusza ona prawo lub zasady etyki”.2 M. Worso-wicz przytacza defi nicję tekstu śledczego, który klasyfi kuje jako „publikację pra-sową o znacznej objętości, często skomplikowanej strukturze, niejednorodnej pod względem gatunkowym; poświęconej ujawnieniu faktów mających istotny wpływ na życie publiczne, porządek społeczny, polityczny lub prawny; która jest efektem zazwyczaj długotrwałego, niejawnego ustalania przez dziennikarzy przebiegu zda-rzeń (śledztwa) prowadzącego do publicznej kompromitacji osób, których szkod-liwe działania zostały opisane w tekście; inicjuje publiczną dyskusję na dany te-mat oraz zapoczątkowuje lub – częściej – intensyfi kuje działania organów ścigania w określonej sprawie”.3

Dziennikarstwo śledcze polega na zdobyciu i wykorzystaniu niezależnych od siebie źródeł informacji przy użyciu technik zbliżonych do stosowanych przez instytucje posiadające uprawnienia śledcze. Mówiąc o tekstach śledczych, często podkreśla się, że przesłanką do zakwalifi kowania jakiegoś artykułu do tej właśnie kategorii, jest wyjątkowość zdobytych informacji.

Żurnalistyka interwencyjna zdecydowanie różni się od dziennikarstwa informują-cego, relacjonującego czy komentującego. Jest nastawiona na ujawnianie, demaskowa-

* Autorka jest studentką IV roku administracji oraz III roku prawa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

1 http://www.wprost.pl/ar/56039/Prosze-wstac-cenzura-idzie/, stan na dzień: 5.12.2008 r.2 M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo śledcze. Teoria i Praktyka w Polsce,

Europie i Stanach Zjednoczonych, Łódź 2006, s. 6.3 M. Worsowicz, Pragmatyka tekstów śledczych. Wybrane zagadnienia, [w:] M. Palczewski,

M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo…, op. cit., s. 123-124.

70 ANNA WILIŃSKA

nie i odkrywanie. Reporterzy śledczy prowadzą dochodzenia w świecie polityki i w sfe rze biznesu, interesują się działaniami służb specjalnych i policji. Budzą za-ufanie ludzi, którzy chętniej niż organom ścigania, im właśnie przekazują informa-cje na temat przestępstw. Idea dziennikarstwa śledczego oparta jest o szereg postu-latów, w tym o: wychodzenie poza rutynowy porządek newsów w obronie ludzi za-pomnianych i mało wpływowych; uświadomienie społeczeństwu istnienia szeregu negatywnych zjawisk, w tym niekompetencji służb publicznych; drążenie sprawy i wychodzenie poza stawianie zarzutów i odpowiedź na nie. Dziennikarze starają się udowodnić lub obalić oskarżenia.4

W literaturze spotykany jest pogląd, iż teksty śledcze powinny posiadać nastę-pujące cztery podstawowe cechy: poruszane problemy winny dotyczyć kwestii, któ-rych niektórzy ludzie nie chcieliby ujawniać; są one efektem rzeczywistej pracy reportera; są sprawozdaniem o sprawach ważnych (dotyczących przestępstw czy za chowań nieetycznych) i mają na względzie dobro publiczne.5 Z praktyki obserwu-jemy, że dziennikarstwo śledcze zdaje się być formą, która przede wszystkim ma na celu wykrywanie nieprawidłowości w szerokim tego słowa znaczeniu.

Dziennikarstwo śledcze jest trudne zarówno pod względem warsztatowym, or-ganizacyjnym, jak i redakcyjnym. Artykuł interwencyjny jest oceniany nie tylko w kategoriach „co jest napisane” i „w jaki sposób”, ale też w jaki sposób dochodzi się do opisanych informacji. Dziennikarz przy tworzeniu tekstów śledczych korzysta z takich elementów jak: wywiad, reportaż uczestniczący, analityczne badanie do-kumentów, listy od czytelników, poufne wiadomości od informatorów, długotrwałe drążenie tematu.

Sieć ds. Profesjonalizacji Mediów w Europie Południowo-Wschodniej (South--East European Network for Professionalization of the Media) organizuje szkolenia mające przygotować specjalistów w zakresie omawianej dziedziny.6 Szczególnie roz-winięte dziennikarstwo śledcze istnieje w Stanach Zjednoczonych, na terenie których działają stowarzyszenia – Center for Investigative Reporting (www.muckraker.org) czy Investigative Reporters and Editors. W Polsce ukazał się podręcznik do dzienni-karstwa śledczego, wydany przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.7

Na pytanie, od kiedy możemy mówić o żurnalistyce interwencyjnej, odpowie-dzieć jest niezwykle trudno. W literaturze oświecenia możemy zaobserwować, że już wówczas istniała świadomość tego, iż poszukiwawcza praca dziennikarza ma społecznie doniosłe znaczenie, zapewniające ujawnianie nieprawidłowości życia publicznego.8 Za prekursora uważa się B. Harissa, który w 1690 r. opisał tortu-

4 D. Spark, Dziennikarstwo śledcze. Studium techniki, Kraków 2007, s. 5.5 W. Adamczyk, Ujawnianie korupcji i nadużyć władzy w działalności amerykańskich

muckrakerów, [w:] M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo… op. cit., s. 14.6 M. Bierzyńska-Sudoł, Rola dziennikarstwa śledczego w budowaniu demokracji i społeczeństwa

obywatelskiego, [w:] M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo… op. cit., s. 76.7 Zob. D. Spark, Dziennikarstwo…, op. cit.8 Por. H. Boventer, Odpowiedzialność mediów i zaufanie publiczne. Etyka, moralność i wolność

prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” 1995, z. 1–2, s. 8.

71DZIENNIKARSTWO ŚLEDCZE – WYBRANA PROBLEMATYKA

rowanie jeńców francuskich przez Indian. Przez długi okres nie miał on jednak swoich naśla dowców.9 W 1753 roku P. Zenger opisał przypadki korupcji w otocze-niu brytyjskiego gubernatora. Za pierwszego dziennikarza śledczego uważany jest H.D. Lloyd, który na początku lat 80. XIX wieku opublikował serię artykułów ujaw-niających przypadki korupcji w biznesie i w polityce.10 Samo pojęcie „dziennikar-stwa interwencyjnego” wprowadził w 1906 roku L. Steffens.

Dziennikarstwo śledcze w służbie kryminalistyki

Dziennikarstwo śledcze należy traktować jako przejaw negatywnej oceny działa-nia policji i prokuratury, nie wypełniania podstawowych zadań względem obywateli oraz nie wywiązywania się z ustawowego obowiązku ścigania przestępstw publicz-noskargowych.11

Podstawowym zadaniem dziennikarstwa śledczego i osób nim się trudnią-cych, jest pomoc w wykrywaniu przestępstw oraz wszelkich nieprawidłowości bądź ich samodzielne wykrywanie (zwłaszcza w sytuacji, gdy sprawa nie znajduje się w obszarze zainteresowania organów ścigania).12

Moim zdaniem, warto zastanowić się nad problemem opisywanego zagadnie-nia ze względu na niesłabnącą popularność takich programów telewizyjnych jak „Uwaga” (TVN), „Superwizjer” (TVN), „Interwencja” (Polsat), „Magazyn Eks-presu Reporte rów” (TVP2). Stanowią one dowód na to, że dziennikarstwo śledcze istnieje, ma realny wpływ na przeciwdziałanie zachowaniom przestępnym oraz na świadomość społeczną w zakresie polityki karnej i kryminalnej państwa. Pojawiają się wątpliwości, czy sytuacja taka może i powinna mieć miejsce z uwagi na liczne słowa krytyki, zwłaszcza dotyczące negatywnych skutków zniekształcania faktów lub niedostatecz nego ich dochodzenia, które to w efekcie stają się dezinformacją.

9 T. Goban-Klas, Dziennikarstwo śledcze w USA. Postanie, rozkwit, rozkład, [w:] M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo…, op. cit., s. 8.

10 W. Adamczyk, Ujawnianie…, op. cit., s. 24.11 M. Kędzierska, Śledztwo dziennikarskie – wybrane zagadnienia, „Prokuratura i Prawo”

2007, nr 4, s. 45-57.12 Zob. schemat 1, który ukazuje etapy postępowania w dziennikarstwie śledczym i pozwala na

ich porównanie z podejmowanymi działaniami przez organy ścigania.

72 ANNA WILIŃSKA

Schemat 1. Etapy postępowania w dziennikarstwie śledczym13

Ocena dziennikarstwa śledczego i problemy prawne ze szczególnym uwzględnie niem odpowiedzialności karnej

Dziennikarstwo śledcze, którego zadaniem jest wykrywanie przestępstw, spo-tyka się ze zróżnicowanym odbiorem. „Elita czwartej władzy, spełniająca swoją misję” – tak lubią o sobie myśleć sami twórcy materiałów interwencyjnych. M. Pal-czewski i M. Worsowicz z kolei, napisali we wstępie do jednej z książek: „Dzien-nikarze śledczy nie opisują rzeczywistości – oni chcą ją zmienić”,14 natomiast K. Klimczak stwierdza: „dziennikarz śledczy, twórcza reportażu, to przede wszyst-kim badacz i analityk. Kiedy trzeba, zmienia się w szpiega i policjanta, który uda-

13 Por. M. Bierzyńska-Sudoł, Rola…, op. cit., s. 86.14 M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo…, op. cit., s. 5.

Etapy postępowania w dziennikarstwie śledczym

Sygnał od widza, słuchacza, czytelnika, własne spostrzeżenia

zgromadzenie materiałów, dowodów

weryfi kacja, ocena źródeł oraz informacji

postawienie tezy/hipotezy co do zdarzenia

przetworzenie informacji na materiał medialny

opublikowanie materiału

oczekiwanie na reakcję społeczną i organów sprawiedliwości

wszczęcie dochodzenia przez prokuratora

przewód sądowy

ukaranie winnych

efekty pracy dziennikarza(sukces społeczny, osobisty, zawodowy, zwiększenie popularności,

prestiżu, uznania społecznego medium, obnażanie,zapobieganie, łagodzenie nieprawidłowości)


remnia naruszanie prawa i zapo biega czynom o mniejszej szkodliwości, jak i aferom na wielką skalę”.15 „Hieny na usługach służb szukających taniej sensacji” – tak by-wają określani przez znawców mediów. F. Denton, redaktor pewnej amerykańskiej gazety regionalnej, podkreślił, że za kryterium sukcesu uważane jest to, ile głów lo-kalnych urzędników lub polityków powiesili na ścianie, ile osób zwolniono z pracy lub wtrącono do więzienia.16

Należy podkreślić, że sami dziennikarze śledczy w znaczący sposób wpłynęli na negatywny wizerunek wykonywanego zawodu. W latach 2000-2006 Fundacja im. Stefana Batorego organizowała konkurs „Tylko ryba nie bierze?”, który miał na celu wsparcie rozwoju dziennikarstwa śledczego w Polsce (głównie w zakresie ujawnia-nia przypadków korupcji). Kapituła konkursu, przyznając nagrody, brała pod uwagę profesjonalizm i rzetelność w podejściu do tematu. Nagradzani byli zarówno dzienni-karze z mediów ogólnopolskich, np. autorzy słynnego cyklu „Łowcy skór” w „Gaze-cie Wyborczej”, jak i przedstawiciele mediów lokalnych, np. autorzy serii artykułów w „Dzienniku Polskim” o aferze korupcyjnej w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim (I nagroda w 2001 roku). Konkurs został zakończony w 2007 roku.

W IV edycji konkursu (rok 2003) pierwszą nagrodę otrzymali M. Solecka i A. Stankiewicz z „Rzeczpospolitej” za serię artykułów „Leki za miliony dolarów”. Waldemar Deszczyński, były szef gabinetu politycznego Ministra Zdrowia, wyto-czył dziennikarzom proces cywilny. Sąd Okręgowy oddalił powództwo. Sąd Ape-lacyjny zmienił wyrok pierwszej instancji, uznając, że dziennikarze ”nie dochowali obowiązku należytej staranności przy zbieraniu” i wykorzystaniu materiałów praso-wych i dopuś cili się naruszenia dóbr osobistych powoda powodującego niewymier-ne straty moralne po jego stronie. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną dzienni-karzy, utrzymując tym samym w mocy wyrok Sądu Apelacyjnego. Przypadek ten nie był odosobniony.

Pamiętać należy o odpowiedzialności nie tylko za słowa, ale i za czyny pozba-wionego profesjonalizmu dziennikarza. Redaktor nie ma podstaw praktycznych i teoretycznych do tego, by móc prowadzić śledztwo. Wyjątkiem są specjalnie szko-leni reporterzy w Stanach Zjednoczonych (prowadzone szkoły nie są jednak kontro-lowane przez państwo).

W tekstach śledczych, fakty podawane są często w oparciu o niewiarygodne źródła. Wątpliwości budzą również takie zabiegi, jak ten zastosowany przez dzienni-karzy poznańskich – w artykule na temat korupcji w Policji, w trosce o bezpieczeńst-wo informatorów, rozbili relacje 6 osób na dziesięciu anonimowych bohaterów.17

W wypadku dziennikarstwa śledczego, niezwykle istotne są bardzo dobre re-lacje osób zaangażowanych w zbieranie informacji z wydawcami, producentami telewizyj nymi i innymi osobami odpowiedzialnymi za ich pracę.

15 K. Klimczak, Reporter – szpieg i artysta. Dziennikarstwo śledcze Hanny Bogoryja-Zakrzewskiej i Ernesta Kozunia, [w:] M. Palczewski, M. Worsowicz, Dziennikarstwo…, op. cit., s. 152.

16 http://www.ejo.ch/index.php?option=com_content&task=view&id=1012&Itemid=177, stan na dzień: 12.12.2008 r.

17 M. Worsowicz, Pragmatyka…, op. cit., s. 128.

74 ANNA WILIŃSKA

W Kodeksie Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polski stwier-dzono expressis verbis, iż „w zbieraniu materiałów nie wolno posługiwać się meto dami sprzecznymi z prawem i nagannymi etycznie; wyjątkiem jest dzienni-karstwo śledcze, tj. tropienie w imię dobra publicznego – za wiedzą i zgodą przełożonych – zbrodni, korupcji czy nadużycia władzy”. Cytowany zapis uspra-wiedliwia działania niezgodne z prawem i budzi wiele wątpliwości. Warto zauwa-żyć, że wskazany kodeks zezwala na naruszanie nie tylko prawa, ale i norm etycz-nych, które sam wyznacza.

Dziennikarz, mimo wszystko, związany jest prawem i prawa powinien prze-strzegać. W doktrynie oraz orzecznictwie pojawia się jednak szereg wątpliwości, które bezpośrednio dotyczą dziennikarstwa śledczego. Wokół problemu pojawia się wiele pytań dotyczących atrakcyjności materiału i społecznego odbioru informacji. Obserwuje się zjawisko ekonomizacji dziennikarstwa śledczego.

Na gruncie Kodeksu postępowania karnego pojawiają się pytania dotyczące po-wiązania żurnalistyki interwencyjnej ze śledztwem unormowanym w k.p.k. Wątpli-wości rodzą się m.in. w zakresie konsekwencji prawno dowodowych, zadośćuczynie-nia przez dziennikarzy obowiązkowi zawiadomienia o przestępstwie (art. 304 § 1 k.p.k.) czy wpływu dziennikarstwa śledczego na naczelne zasady postępowania kar-nego.18 Pamiętać należy również, że rozpowszechnianie błędnych efektów śledztw dziennikarskich to zagrożenie dla prawidłowego uzyskania czy zabezpie czenia do-wodów, narażonych na zatarcie, zniekształcenie lub zniszczenie.

Dziennikarz, w przypadku prowadzenia śledztwa, może ponieść odpowie-dzialność karną, cywilną i karno-administracyjną. W niniejszym opracowaniu skupiono się na odpowiedzialności karnej.

Dziennikarze tworzący materiały, często naruszają wiele przepisów, ingerując w działania zarezerwowane dla organów państwa. Wśród nich należy wyróżnić następu jące artykuły ustawy Kodeks karny:

• Art.193 – naruszenie miru domowego,• Art. 212 § 1 – zniesławienie oraz art. 212 § 2 – tzw. zniesławienie prasowe,• Art. 216 § 1 – zniewaga oraz art. 216 § 2 – tzw. znieważenie w mediach,• Art. 229 § 1 – łapownictwo czynne,• Art. 233 § 1 – fałszywe zeznania,• Art. 234 – fałszywe oskarżenie innej osoby o popełnienie czynu zabronionego,• Art. 235 – podstępne zabiegi dokonywane celem oskarżenia osoby o popełnie-

nie czynu zabronionego,• Art. 238 – fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa,• Art. 241 § 1 – publiczne rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygo-

towawczego lub zamkniętej rozprawy,• Art. 265 § 1 – wykorzystywanie informacji stanowiącej tajemnicę państwową,• Art. 267 § 1 – nielegalne uzyskiwanie informacji,

18 R. Kmiecik, Dokumenty prywatne i ich „prywatne gromadzenie” w sprawach karnych, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 5, s. 3.


• Art. 270 § 1 – materialne fałszerstwo dokumentu,• Art. 272 – wyłudzenie poświadczenia nieprawdy.

W swych rozważaniach pominę problematykę wyłączenia odpowiedzialności karnej przewidzianej w kolejnych paragrafach danych artykułów (np. w wypadku łapownictwa czynnego – art. 229 § 6 k.p.k.).

Zgodnie z art. 14 Konstytucji RP, Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność pra-sy i innych środków społecznego przekazu. Art. 51 stanowi natomiast, że zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa. Dziennikarze, Powo łując się na art. 31 Konstytucji RP mówiący o tym, że ograniczenie prawa do gromadzenia informacji może nastąpić tylko wtedy, gdy zostało przewidziane w ustawie i służy ochronie wartości wymienionych w tymże przepisie, dochodzą do wniosku, że przepisy wprowadzone w Kodeksie karnym naruszają istotę wolności i praw prasy, gdyż nie mają oparcia w przesłankach z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Należy jednak pamiętać, że podstawowym zadaniem prasy jest jednak „kontrola i krytyka społeczna” (zgodnie z art. 1 ustawy Prawo prasowe19), a nie ściganie kar-ne20 – dlatego trudno uznać opisane wyżej wnioskowanie za słuszne, co w konse-kwencji powoduje narażanie się dziennikarzy na odpowiedzialność karną.

Przedstawiciele mediów, dla usprawiedliwienia swoich działań sprzecznych z prawem, powołują się zazwyczaj na Konstytucję, Konwencję Europejską czy zniko mą szkodliwość społeczną. Jej stwierdzenie nie wyłącza jednak bezprawności, lecz przestępność. Uzasadnienia te jednak budzą wątpliwości.21

Uznanie ostatnio zyskała również koncepcja powoływania się na stan wyższej konieczności. W wypadku dziennikarstwa śledczego można bowiem mówić o poświę-ceniu jakiegoś dobra (np. prawidłowego funkcjonowania organów państwowych) w celu zagwarantowania realizacji innego dobra – prawa do informacji itp.22 Zgodnie z art. 26 k.k. stan wyższej konieczności wyłącza przestępność czynu, gdy osoba po-święca dobro niższej wartości w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa, grożącego innemu dobru chronionemu prawem o wyższej wartości, a niebezpieczeń-stwa nie można było inaczej uniknąć. Każdy przypadek powinien być badany indy-widualnie, ale na podstawie kryteriów obiektywnych, uznanych w społeczeństwie. Pamiętać jednak należy, że „wystąpienie stanu wyższej konieczności, w rozumieniu art. 26 § 1 i 2 k.k., nie musi oznaczać uwolnienia sprawcy od wszelkiej odpowiedzial-ności karnej”.23

19 Dz. U. z 1984 r., nr 5, poz. 24, z późn. zm.20 C. Kulesza, Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawno-

porównawczej, Kraków 2005, s. 428.21 M. Zaremba, Ogólne zasady odpowiedzialności dziennikarzy za naruszenia prawa popełnione

na etapie gromadzenia informacji, [w:] M. Palczewski, M. Worsowicz (red.), Dziennikarstwo..., op. cit., s. 91.

22 Tamże, s. 93-94. 23 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1-116 Kodeksu karnego,

Zakamycze 2000, s. 234.

76 ANNA WILIŃSKA

Kolejny problem stanowi subsydiarność stanu wyższej konieczności. Powoły-wać się można bowiem na ten kontratyp, gdy „niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć” przez co należy rozumieć, że ujemnych następstw niebezpieczeństwa nie da się inaczej zniweczyć, jak tylko przez poświęcenie dobra chronionego prawem. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy publikacja i śledztwo dziennikarskie może odpowiadać powyższym przesłankom. Ponadto, trzeba również wziąć pod uwagę, że „z przekroczeniem granic stanu wyższej konieczności mamy do czynienia wtedy, kiedy działania zmierzające do ratowania dobra zostały podjęte, gdy niebezpieczeńs-two nie było jeszcze bezpośrednie.”24 Pamiętać należy, że bardzo często zdarza się, iż śledztwo podejmuje się, gdy powzięte już zostały pewne działania.

Orzecznictwo w tym zakresie, nie zawiera jednoznacznej odpowiedzi na posta-wione pytania. W jednym z orzeczeń, sąd komentuje zachowanie pewnego dzien-nikarza śledczego, który posłużył się sfałszowanym dowodem osobistym w sposób następujący: „(…) jest powszechnie znanym faktem, że w wielu przypadkach, dzięki działaniom dziennikarzy noszącym znamiona tzw. prowokacji dziennikarskiej do-szło do wykrycia szeregu patologicznych społecznie zjawisk, w tym wielu groźnych przestępstw. Działania takie nie mogą być więc uznane za społecznie szkodliwe, wręcz przeciwnie, leżą w interesie społecznym”.25

Teoretyczna koncepcja kontratypów, ma swoje potwierdzenie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: „(…) wolność dziennikarska obejmuje również możliwe odniesienie się do pewnego stopnia przesady czy prowokacji”,26 gdzie prowokacja właśnie stanowi częsty, o ile nie podstawowy element dziennikarst-wa śledczego.

Podsumowanie

„Można tylko ubolewać, że media tak wyprzedzają pracę powołanych do ścigania instytucji. Fakt, że media dość łatwo

zdobywają tego typu informacje dobrze świadczy o prasie, a źle o stanie państwa. Prowadzone śledztwa nie dość,

że trwają długo, to jeszcze nie są szczelne.”Janusz Wojciechowski27

Dziennikarstwo śledcze stanowi problem o charakterze zarówno prawnym jak i etycznym. Granice śledztwa dziennikarskiego w zakresie ochrony dóbr osobistych wyznacza przede wszystkim prawo karne oraz prawo cywilne. Orzecznictwo sądów

24 Tamże, s. 244.25 Prowokacja dziennikarska w interesie społecznym, „Rzeczpospolita” z dnia 11.07.2005 r.,

nr 160, s. A5.26 Orzeczenie z dnia 26 kwietnia 1995 r. w sprawie Prager i Oberschlick przeciwko Austrii.27 J. Blikowska, D. Macieja, Demokracja dziennikarska, „Wprost” z dnia 27.03.2003, nr 1078,

s. 17.


oraz literatura wskazuje na to, że śledztwa medialne podlegają różnorodnej ocenie – bierze się pod uwagę przepisy dotyczące stanu wyższej konieczności, podkreśla isto-tę niskiej szkodliwości społecznej, innym razem traktując je jako karygodne łamanie prawa. Sami dziennikarze lubią o sobie mówić i myśleć jako o bohaterach IV władzy, osobach spełniających obywatelską misję. Znawcy mediów podkreślają ekonomiza-cję dążenia do prawdy w tymże zawodzie oraz negatywne skutki, które mogą nastąpić w wyniku podjęcia niewłaściwych, nieprofesjonalnych działań. Stwierdzają rów-nież, że dziennikarskie śledztwo to nic innego jak anachroniczna samopomoc spo-łeczna. Przychylam się do stanowiska C. Kuleszy, podkreślającego, iż nie należy odbierać prawa dziennikarzom (jako osobom prywatnym) do poszukiwania dowo-dów rzeczo wych i dokumentów w sposób nieformalny i w grani cach k.p.k. oraz prawa do niefor malnego poszukiwania informacji o źródłach dowodo wych, niezna-nych orga nom ścigania. Jest to bowiem nieoceniona pomoc dla organów ścigania i stanowi swoistą realizację obywatelskiego i zawodowego obowiązku. Działania dziennikarzy muszą jednak mieścić się w granicach legalności, nie naruszać praw osób trzecich oraz nie wkraczać w ustawowe kompetencje organów. Ściganie kar-ne, gromadzenie i utrwala nie dowodów nie należy do działalności dziennikarskiej. Podstawowym zadaniem prasy jest bowiem „kontrola i krytyka społeczna” (zgodnie z art. 1 Prawa prasowe go).28

Nie należy przyznawać ustawowo praw do prowadzenia śledztw przez dzienni-karzy, lecz skupić się na współpracy pomiędzy redakcjami oraz stowarzysze niami dziennikarskimi i organami ścigania. Powinna ona być uregulowana prawnie. Nie-dopuszczalne są regulacje etyczne, które zezwalają dziennikarzowi na działania sprzeczne z prawem.

W wypadku działań podjętych w sposób właściwy oraz w wypadku, gdy teza dziennikarskiego śledztwa okaże się prawidłowa, można wziąć pod uwagę przepisy dotyczące stanu wyższej konieczności (pamiętając o warunkach przewidzianych dla tej instytucji), znikomej szkodliwości społecznej oraz działania w interesie publicz-nym (wyłączenie odpowiedzialności cywilnej).

Stwierdzone przypadki naruszeń dóbr osobistych i prawa należy jednak oceniać indywidualnie.

28 C. Kulesza, Efektywność…, op. cit., s. 428.

Tomasz Bednarek*

Wybrane aspekty badań osmologicznych i ich znaczenie w procesie karnym

Osmologia, mimo dość burzliwej historii, jest dalej jedną z najmłodszych dzie-dzin polskiej kryminalistyki. Wykorzystuje ona psy specjalnie wytresowane do identyfi kacji osób na podstawie śladów zapachowych, pozostawianych na różnych podłożach i przedmiotach na miejscach przestępstw. Za faktyczną cezurę dla pol-skiej osmologii, mimo że już dużo wcześniej w latach 70-tych ubiegłego stulecia podejmowano próby identyfi kacji zapachów przy użyciu psów,1 należy uznać wpro-wadzenie do policyjnego użytku służbowego w 1992 r. „Wytycznych dotyczących zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawania śladów zapachowych ludzi meto-dą „K”,2 gdyż było to w istocie rzeczy pierwsze w polskiej kryminalistyce uregulo-wanie procedur związanych z badaniami osmologicznymi. Niebagatelne znaczenie dla rozwoju tej dyscypliny badawczej miało przeniesienie jej z policyjnych pionów szkoleniowego i kryminalnego do pionu kryminalistyki i uznanie jej jako samodziel-nej specjalności kryminalistycznej.3

Osmologia, jako metoda identyfi kacji osób, stosowana jest przez polską Policję (i w zasadzie tylko Policję) w obecnym kształcie od kilkunastu lat i w związku z tym wymagała w krótkim okresie czasu podjęcia szeregu przedsięwzięć, które obecnie funkcjonują już w postaci pełnego i wzajemnie uzupełniającego się systemu. Przygotowanie systemu badań osmologicznych wymagało niemalże równoległego wypracowania nie tylko szczegółowych procedur badawczych, ale również bieżące-go prowadzenia i wdrażania prac badawczo-rozwojowych, realizacji ekspertyz dla potrzeb organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, kształcenia kandydatów na ekspertów oraz weryfi kację uzyskanych wyników badań, itp. Nie mniej intensywnie rozwijany był i jest w dalszym ciągu proces przygotowania „narzędzi badawczych”

* Autor jest doktorem nauk prawnych, Naczelnikiem Laboratorium Kryminalistycznego Ko-mendy Stołecznej Policji w stopniu podinspektora, współtwórcą polskiej szkoły badań osmolo-gicznych.

1 J. Kuczys, R. Milewski, Wykorzystanie psa służbowego w oględzinach śledczych, „Problemy Kryminalistyki” 1973, nr 103-104, s. 341-346; także: J. Głogowski, J. Kuczy, Użycie psów tropiących do identyfi kacji śladów zapachowych człowieka, „Problemy Kryminalistyki” 1975, nr 113, s. 61-67; A. Beuth, Przechowywanie zapachów, „Problemy Kryminalistyki” 1978, nr 133-134, s. 380-384.

2 Zarządzenie Nr 19/92 Komendanta Głównego Policji z dnia 12.10.1992 r. w sprawie psów służbowych Policji – nie publikowane.

3 Decyzja nr 9/96 Dyrektora Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego z dnia 11 czerwca 1996 r. zmieniająca Decyzję nr 4/94 w sprawie trybu i zasad nadawania i pozbawiania uprawnień do samodzielnego wydawania opinii w CLK KGP i laboratoriach kryminalistycznych k.w.p., „Biuletyn Informacyjny” CLK KGP nr 101, Warszawa 1996, s. 5.

80 TOMASZ BEDNAREK

(psów) i kształcenia przewodników psów specjalnych. Modyfi kacjom uległa również metodyka doboru, tresury i kontroli sprawności użytkowej psów specjalnych wyko-rzystywanych w badaniach osmologicznych. Doniosłą rolę w tym zakresie odegrało w latach 1995 – 96 szkolenie instruktorów tresury psów na Węgrzech. Kompilacja doświadczeń wyniesionych ze szkolenia węgierskiego i doświadczeń wynikających z pracy laboratoriów krajowych pozwoliły na opracowanie własnej metodyki przygo-towania psów do badań osmologicznych, uzbrojonej w instrumenty istotne dla meto-dyki badawczej. Obecnie, w znacznym stopniu odbiega ona już od metody szkolenio-wej stosowanej na Węgrzech, chociaż sama jej istota pozostała niezmieniona.

Osmologia od początku wykorzystywania w polskim procesie karnym wzbudza wielkie emocje. Zwolennicy badań śladów zapachowych dostrzegają w nich wartoś-ciowy materiał dowodowy, przeciwnicy wskazują natomiast na wiele niebezpie-czeństw związanych z wprowadzeniem do procesu dowodu, który opiera się na ba-daniu niewidocznych z jednej strony śladów, a z drugiej wykorzystaniu niekonwen-cjonalnego „narzędzia”, jakim jest pies.

Niniejsze opracowanie zostało podzielone na dwie zasadnicze części, które tworzą wzajemnie uzupełniającą się całość. W pierwszej, wskazane zostaną nie-bezpieczeństwa związane z wykonywaniem ekspertyz osmologicznych. Omówione w nich zostaną podstawowe czynniki wpływające na brak wiarygodności otrzyma-nych wyników badań, a powstające na różnych etapach, od zabezpieczenia materia-łu dowodowego poczynając, na wykonywaniu badań kończąc. Druga część koncen-trować się będzie wokół dwóch orzeczeń Sądu Najwyższego, gdyż ramy niniejszego opracowania pozwalają na zaprezentowanie jedynie tych najistotniejszych z punktu widzenia wykorzystania badań śladów zapachowych w postępowaniu karnym.

Elementy o kluczowym znaczeniu dla wyników badań osmologicznych

Zasady metodologiczne wykonywania czynności, jaką jest identyfi kacja śladów zapachowych ludzi przy użyciu psów specjalnych, określone zostały początkowo w wytycznych z 1992 r. dotyczących zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawa-nia śladów zapachowych ludzi metodą “K”. Od tego czasu, dzięki nabywanym do-świadczeniom praktycznym z zakresu prowadzenia i dokumentowania badań śla-dów zapachowych, wynikom przeprowadzonych ekspertyz krajowych i zagranicz-nych, ewolucji ulegały zarówno technika tresury psów specjalnych, jak i metodyka prowadzenia tego typu czynności. Obecnie, badania4 uwzględniają dodatkowo m.in.

4 Metodyka pobierania, zabezpieczania, powielania i rozpoznawania zabezpieczonych śladów zapachowych ludzi – wprowadzona do testowego stosowania pismem l.dz. H-V-32/1/98 Dyrekto-ra CLK KGP z dnia 16.06.1998 r. i usankcjonowana następnie prawnie Zarządzeniem Nr 10/99 Komendanta Głównego Policji z dnia 28.05.1999 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań związanych z organizacją, sposobami używania i utrzymania psów służbowych Policji oraz Meto-dyka badań osmologicznych – wprowadzona w życie na podstawie decyzji nr 36/2003 Dyrektora CLK KGP z dnia 29 maja 2003 r. – wszystkie akty normatywne nie były publikowane.

81WYBRANE ASPEKTY BADAŃ OSMOLOGICZNYCH I ICH ZNACZENIE W PROCESIE KARNYM

szereg prób kontrolnych mających na celu określenie dyspozycyjności psów i ich przydatności do badań, zapewnienie niezależności rozpoznań przez wykorzysty-wane w cyklu badawczym psy specjalne, wykluczenie ewentualnej atrakcyjności zapacho wej badanych materiałów.5

Efektywność badań śladów zapachowych uzależniona jest od wielu czynników, które decydują o ich wiarygodności, w szczególności zaś od: poprawności zabezpie-czenia materiału dowodowego, poprawności pobrania materiału porównawczego, eliminacji możliwych interakcji między materiałem dowodowym a porównaw-czym, prawidłowego pod kątem metodologicznym przeprowadzenia czynności ba-dawczych, w tym użycie minimum 2 atestowanych psów specjalnych i właściwe wykonanie prób w ciągu selekcyjnym, eliminacji tzw. efektu Rosenthala,6 ujedno-licenie warunków badania, między innymi poprzez stosowanie zunifi kowanych po-chłaniaczy zapachów, poziomu udokumentowania wykona nych czynności, oceny rezultatów przeprowadzo nych badań i sformułowania wniosków adekwatnych do zachowań psów.

Poprawność zabezpieczenia materiału dowodowego

Sposób zabezpieczania materiału dowodowego obwarowany jest szeregiem za-sad wypracowanych przez praktykę, których rygorystyczne wręcz przestrzeganie decyduje o jego pełnej przydatności do badań i rzutować może na ich końcowy wynik.

Po pierwsze, ślady zapachowe powinien zabezpieczać technik kryminalistyki.Po drugie, zabezpieczanie śladów zapachowych wykonuje się przede wszyst-

kim na miejscu zdarzenia.Po trzecie, przed przystąpieniem do zabezpieczania śladów zapachowych na-

leży ustalić miejsca oraz przedmioty, z którymi mógł mieć kontakt przez dłuższy okres czasu sprawca przestępstwa.

Po czwarte, należy pamiętać, że ślady osmologiczne łatwo mogą ulec zniszcze-niu, dlatego też wszelkie czynności należy wykonywać dokładnie i przy użyciu od-powiedniego sprzętu.

Po piąte, ślady zapachowe jako najdelikatniejsze ze wszystkich śladów krymi-nalistycznych powinno się pobierać i zabezpieczać w pierwszej kolejności, jeszcze przed dynamiczną częścią oględzin.

Zabezpieczenie śladu zapachowego polega na przeniesieniu z wytypowanego podłoża ulatniających się molekuł zapachowych. Wykonywane jest ono przez

5 Szerzej na temat prób kontrolnych oraz ekspertyzy osmologicznej zob. T. Bednarek, G. Su-towski, Schemat ekspertyzy z zakresu kryminalistycznych badań śladów zapachowych, „Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 224, s. 5.

6 Efekt Rosenthala – zwany równie często efektem eksperymentatora lub efektem „mądrego Hansa” – jest to możliwość, nawet nieświadomego, sugerowaniu przez przewodnika poszczegól-nych wskazań psom identyfi kującym ślady zapachowe.

82 TOMASZ BEDNAREK

kontakt pochłaniacza z tym podłożem przez czas nie krótszy niż 30 minut. Czas zabezpieczania śladów zapachowych powinien być dostosowany do rodzaju podło-ża. W odniesieniu do śladów „słabych”7 korzystniej jest ten czas wydłużyć. Osoba pobie rająca ubrana w rękawiczki gumowe lub foliowe wykorzystując pęsetę nakry-wa neutralnym zapachowo pochłaniaczem wytypowany uprzednio przedmiot lub miejsce. W celu ograniczenia procesu ulatniania się molekuł zapachowych, całość nakrywa się folią aluminiową. „Stare”8 lub „słabe” ślady zapachowe można wzmoc-nić poprzez spryskanie podłoża wodą destylowaną. Wodę należy rozpylać tak, aby mgła wodna swobodnie opadła. Nie powinno się natomiast bezpośrednio spryski-wać podłoża, ze względu na możliwość nadmiernego zawilgocenia śladu osmolo-gicznego, które to sprzyja, po jego zabezpieczeniu, rozwojowi bakterii gnilnych i pleśni – prowadząc tym samym ostatecznie do zniszczenia śladu.

Warto zwrócić uwagę na ślady zapachowe zabezpieczane z wilgotnych podłoży. Jest to specyfi czny rodzaj śladów, który ze względu na swoje właściwości wymaga przyjęcia specjalnego sposobu postępowania. Po pierwsze, ślad zapachowy zabezpie-czony z wilgotnego podłoża powinien zostać umieszczony w warunkach zamrożenia. Dobrym rozwiązaniem jest natychmiastowe przekazanie takiego śladu do pracowni osmologicznej, w której zostanie on zamrożony, a następnie wykorzystany w odpo-wiednim momencie do badań. Po wtóre, fakt zabezpieczenia śladu z wilgotnego pod-łoża powinien zostać bezwzględnie odnotowany w metryczce śladu.

Ślady zapachowe z odzieży pobierać się powinno w miarę możliwości z tej jej części, z którą ciało osoby miało bezpośredni kontakt. Z małych części odzieży lub małych przedmiotów, ślady zapachowe można pobrać zamykając je w pojemniku razem z pochłaniaczami, natomiast przy pobieraniu śladów zapachowych z obuwia, pochłaniacze umieszcza się w jego wnętrzu. Ślady krwawe przeznaczone do ba-dań osmologicznych zabezpiecza się jako wysuszone zeskrobiny, małe przedmioty (w całości) z wysuszonymi śladami krwawymi oraz wilgotne ślady krwawe – nie-możliwe do zabezpieczenia sposobami opisanymi powyżej, zabezpiecza się bezpo-średnio na pochłaniacze, które po wysuszeniu umieszcza się w słoikach.

Po upływie co najmniej 30 minut, używając pęsety, zdejmuje się folię aluminio-wą, pochłaniacze przenosi do neutralnego zapachowo pojemnika szklanego, który następnie szczelnie się zamyka. Takie zabezpieczenie śladu pozwala na wieloletnie jego przechowywa nie i ponowne wykorzystanie w celach porównawczych prak-tycznie na każdym etapie postępowania karnego.

Techniczne zabezpieczenie śladu zapachowego ma również na celu uniemożli-wienie otwarcia pojemnika osobie niepowołanej, bez zniszczenia zabezpieczeń. Istnie-je szereg form zabezpieczenia pojemników ze śladami zapachowymi, np.: lakowanie,

7 „Słaby ślad zapachowy” – pojęcie zwyczajowe (obiegowe) – odnosi się do śladów zapacho-wych zabezpieczanych z podłoży będących słabymi nośnikami lub podłoży, z którymi czas kontak-tu człowieka był krótki (z teoretycznego punktu widzenia krótszy niż 30 minut).

8 „Stary ślad zapachowy” – pojęcie zwyczajowe (obiegowe) – odnosi się ono do śladów zapa-chowych zabezpieczanych z dużym opóźnieniem, charakteryzujących się niewielką zawartością molekuł zapachowych.


oklejanie taśmą samoprzylepną i pieczętowanie, banderolowanie, przesznurowanie i zalakowanie oraz opieczętowanie itp., przy czym wszystkie wskazane powyżej sposoby postępowania należy traktować jako formę zabezpieczenia przed dostępem osób niepowołanych. Zabezpieczenie to stanowi również bardzo istotną informację dla biegłego, którego zadaniem jest między innymi ocena przydatności materiałów do badań.

Ślady zapachowe, tak samo jak każde inne ślady kryminalistyczne, podlegają również zabezpieczeniu procesowemu, które obejmuje dokonanie w protokole oglę-dzin opisu faktu zabezpieczenia śladu oraz sporządzenie stosownej metryczki trwale przymocowanej do pojemnika ze śladem. Zabezpieczenie procesowe wprowa dza generalnie ślady zapachowe w proces karny i jednocześnie nadaje im ochronę praw-ną – przeciwdziałając ich zniszczeniu lub zagubieniu. Koniecznym jest uwzględ-nianie w protokóle oględzin następujących elementów: numerycznego oznaczenia śladu, przesłanek wytypowania miejsca, rzeczy z których zabezpieczono ślady za-pachowe, dokładnego opisu podłoża i technicznego sposobu zabezpieczenia śladu, opisu warunków środowiskowych mogących mieć wpływ na jakość śladu zapacho-wego, osób, zwierząt które mogły mieć kontakt z podłożem, a z którego następnie zabezpieczono ślady zapachowe, szacowanego czasu opóźnienia. Istotne jest także podanie innych informacji mogących mieć wpływ na zastosowanie później taktyki i techniki badań osmologicznych.

Poprawność pobrania materiału porównawczego

Zasada pierwsza. Czynność pobrania materiału porównawczego powin-na być przeprowadzona przez osobę, która nie uczestniczyła bezpośrednio w zabezpieczaniu materiału dowodowego. Pobranie materiału porównawczego przez osobę, która zabezpieczała materiał dowodowy lub w inny sposób bezpośred-nio uczestniczyła w zabezpieczeniu tego materiału, skutkować może uzyskaniem w ramach badań osmologicznych błędnych wyników – w kontekście uzyskania zgodnoś ci zapachowej. W opisanej sytuacji, tj. zabezpieczania materiału dowodo-wego oraz pobierania porównawczego przez tą samą osobę i ustalenia zgodności za-pachowej, nie możemy wykluczyć możliwości, iż zostanie ona wykazana przez psy jedynie na podstawie wspólnego dla obu materiałów zapachu osoby wykonującej przedmiotowe czynności. Wpływ zapachu osoby zabezpieczającej na końcowe wyni-ki badań wykluczyć można jedynie w sytuacji uzyskania braku zgodności zapachowej w badaniach. Dlatego też, eliminacja tego typu interakcji, w relacji materiał dowodo-wy a materiał porównawczy, jest z punktu widzenia prawidłowości badań niezbędna.

Zasada druga. Materiał porównawczy pobiera się w pomieszczeniu wolnym od silnych, obcych zapachów. Warunek powyższy jest zabiegiem o charakterze pro-fi laktycznym. Ma on na celu zapobieżenie zniszczeniu lub zniekształceniu materia łu

84 TOMASZ BEDNAREK

porównawczego w takim stopniu, w którym mógłby on utracić swą „czytelność” dla psów w ramach badań osmologicznych lub chociażby uczynić z tego materiału materiał dla nich atrakcyjny.

Zasada trzecia. Materiał porównawczy pobiera się z uprzednio umytych i osuszonych dłoni, w szczególnych przypadkach można go pobrać również z in nych części ciała, a także z krwi. Przestrzeganie warunku, iż materiał porów-nawczy powi nien zostać pobrany z dłoni, ma niebagatelne znaczenie dla prawidło-wego przeprowadzenia badań, szczególnie w kontekście konstrukcji przez biegłego ciągu zapachowego. Pobieranie zapachu porównawcze go z dłoni traktować należy jako zasadę, od której występują jednak wyjątki, lecz zostały one sprowadzone je-dynie do sytuacji szczególnych. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż materiał uzu-pełniający – dodatkowo dobierany do ciągu selekcyjnego od osób niezwiązanych ze sprawą – również pobierany jest z dłoni.

Zasada czwarta. Pochłaniacze należy przekazać osobie, od której pobiera się materiał porównawczy, w sposób minimalizujący nanoszenie innych zapachów. Przestrzeganie tej zasady ma prowadzić do uzyskania maksymalnie „czystego” za-pachu osoby, od której jest on pobierany. W tym celu korzysta się ze standardowo przygotowanych i opakowanych pochłaniaczy zapachów (obecnie są to pochłaniacze TZMO9). Osoba, od której pobiera się zapachowy materiał porównawczy, powinna przed tą czynnością umyć ręce w letniej wodzie i je osuszyć. Następnie, najlepiej, aby samodzielnie otworzyła opakowanie zawierające pochłaniacze (standardowo Opako-wania zawierają po 5 sztuk pochłaniaczy) i umieściła je w dłoniach. Korzystnym, z punktu widzenia jakości prowadzonych badań, jest to, aby do jednokrotnego po-brania materiału porównawczego wykorzystać całą zawartość pakietu – czyli 5 po-chłaniaczy. W celu ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania zapachu osoby pobierającej – czyli swoistego zanieczyszczenia materiału najlepiej, aby wszystkie czynności wyko nywane były w rękawiczkach gumowych lub foliowych.

Zasada piąta. Czas pobierania materiału porównawczego wynosi 15 minut. Jest to doświadczalnie wyznaczony okres, niezbędny do przeniesienia na pochłania-cze wystarczającej do identyfi kacji ilości molekuł zapachowych. Pobieranie zapachu porównawczego powinno mieć więc charakter dynamiczny i nie być ograniczone do statycznego utrzymywania pochłaniaczy w dłoniach. Osoba, od której pobierany jest materiał powinna ugniatać i przekładać pochłaniacze z jednej dłoni do drugiej. Wcześniejsze uregulowania czas niezbędny do pobrania zapachu precyzowały na 10 minut. Praktyka w zakresie pobierania materiału porównawczego, najczęściej niestety bagatelizowała ten wymóg i do badań nadsyłano materiały zabezpieczane od osób przez okres 20, 30, 45, a nawet 60 minut. Brak jednolitości w zakresie cza-

9 TZMO – tzw. tampony zapachowe – produkowane przez Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych.


su pobierania materiału porównawczego, częstokroć prowadzić mógł do zaburzeń w prawidłowym toku badań.

Zasada szósta. W wyjątkowych przypadkach, jeśli nie ma możliwości po-brania materiału porównawczego bezpośrednio od osób, może on zostać pobra-ny także z przedmiotów lub rzeczy, co do których istnieje pewność, że dana oso-ba miała z nimi bezpośredni kontakt. Warunek szósty odnosi się po raz kolejny do sytuacji szczególnej. Coraz częściej zdarza się, że podejrzanego albo nie ma na terytorium kraju, albo co gorsze, odmawia on, wbrew ustawowemu obowiązkowi, poddania się procedurze pobrania materiału porównawczego. Trudno wówczas sku-tecznie pobrać taki materiał od osoby (wymagając przy tym jej aktywności), która odmawia poddania się wspomnianej procedurze. Sięgnąć w tej sytuacji należy po inne metody pobrania materiału, np. w sposób statyczny. W tym kontekście warto również zwrócić uwagę za J. Wójcikiewiczem na jeszcze jeden aspekt zagadnienia. Wobec braku podstawy prawnej do użycia przymusu bezpośredniego dla wyegze-kwowania dowodowych obowiązków oskarżonego, taka procedura realizowana pod przymusem byłaby sprzeczna z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.10

Prawidłowe wykonanie czynności badawczych

Podjęcie czynności w ramach ekspertyzy rozpoczyna się z chwilą otrzymania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, instytucji naukowej lub specjalistycznej.

Analiza i ocena materiału stanowiącego przedmiot badań

W pierwszej kolejności dokonuje się sprawdzenia zgodności nadesłanych ma-teriałów, dowodowego i porównawczego, z wyszczególnieniem zawartym w posta-nowieniu, zabezpieczeń materiałów stanowiących przedmiot badań i ich fi zycznej nienaruszalności. Ocena ta jest o tyle ważna, że stanowi jeden z pierwszych sy-stemów zabezpieczeń stosowanych w ramach badań osmologicznych, szczególnie w odniesie niu do śladów osmologicznych, które przecież są śladami niewidoczny-mi. Nadesłane do badań materiały nie powinny nosić fi zycznych cech naruszania. Nieprawidłowo zabezpieczony materiał nie powinien zostać zakwalifi kowany do badań osmologicz nych. Przeprowadza się również analizę treści zawartych na me-tryczkach dołączonych do materiału dowodowego i porównawczego. Informacje te są istotne, gdyż stanowić mogą podstawę do przyjęcia przez biegłego szczególnego postępowania lub też zastosowania specjalnej taktyki badań.

10 J. Wójcikiewicz, Dowód naukowy w procesie sądowym, [w:] Biblioteka Prawa Dowodowe-go, Kraków 2000, s. 38.

86 TOMASZ BEDNAREK

Dla przykładu, materiał dowodowy zabezpieczony z wilgotnego podłoża wy-maga zamrożenia. Materiał zabezpieczony natomiast z miejsca, z którym kontakt miał pies tropiący, wymaga odpowiedniej „budowy” ciągu selekcyjnego (w rachu-bę wchodzi tylko wariant MD→MP11). Stwierdzenie faktu, że osoba (np. technik kryminalistyki) zabezpieczała oba materiały (dowodowy i porównawczy) wymaga zastosowania specjalnego układu badań lub zwrócenia się do organu procesowego o ponowne pobranie materiału porównawczego, tym razem przez inną osobę. W sytuacji braku faktycznej zgodności zapachowej między materiałem dowodowym a porów nawczym może dojść do jej ustalenia wyłącznie na podstawie zapachu oso-by zabezpieczającej – jest to tzw. fałszywie pozytywny łącznik zapachowy .

Obok analizy treści metryczek, nie mniej istotne są również oględziny stanu pochłaniaczy, które na tym etapie przeprowadza się bez otwierania pojemników i naruszania zabezpieczeń. Zwrócić należy uwagę na ewentualnie zaawansowane na powierzchni pochłaniaczy procesy gnilne, będące skutkiem nieprzestrzegania zasad postępowania z materiałem dowodowym po jego zabezpieczeniu na miejscu zdarzenia, czy chociażby niewłaściwego pobierania materiału porównawczego od podejrzanych. Z praktyki badawczej wynika, iż materiał taki należy traktować jako nieprzydatny do badań.

Przygotowanie materiału uzupełniającego Przygotowanie materiału uzupełniającego12 uzależnione jest od przyjętego przez

biegłego wariantu badania: wariant (MD-MP) – „materiał dowodowy → materiał porównawczy” – zalecany jako podstawowy – materiał uzupełniający jakościowo zbliżony do porównawczego, wariant (MP-MD) – „materiał porównawczy → mate-riał dowodowy” – stosowany w szczególnych przypadkach – materiał uzupełniający jakościowo zbliżony do dowodowego.

Materiał uzupełniający , jak wcześniej wspomniano, powinien być dobrany grupowo do materiału badanego. Oznacza to, że materiał uzupełniający powinien zostać pobrany według kryteriów wyznaczonych przez materiał badany. W odniesie-niu np. do materiału porównawczego kryteriami grupowego doboru materiału uzupeł niającego będą między innymi: wiek osoby przybranej, płeć, okolica ciała, z której pobierano materiał porównawczy, technika pobrania, czas pobrania materia-łu, zbliżony okres pobierania, rodzaj zastosowanych pochłaniaczy itp.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż grupowy dobór materiałów uzupełniają-cych do materiałów badanych jest chyba przecenianym warunkiem w krajowych badaniach osmologicznych, gdyż z jednej strony nie potwierdzają konieczności tego

11 Wariant badawczy MD=>MP polega na tym, że pies otrzymuje do nawęszenia materiał dowodowy, natomiast w szeregu zapachowym umieszcza się materiał porównawczy.

12 Materiał uzupełniający – dodatkowe materiały zapachowe używane do tworzenia ciągu se-lekcyjnego.


do końca wyniki badań zagranicznych (szczególnie układ kontroli odwrotnej),13 jak również metodyki prowadzenia tego typu badań.14 Jednakże, póki w krajowych ba-daniach eksperymentalnych nie zostanie dowiedziona bezcelowość przestrzegania zasad doboru grupowego materiałów, warunek ten nie może być w żadnej mierze bagatelizowany.

Testowanie sprawności psów oraz badania atrakcyjności Kolejnym etapem w ramach ekspertyzy osmologicznej jest przeprowadzenie

oceny sprawności użytkowej psów i zakwalifi kowanie ich do badań (lub brak takiej kwalifi kacji). Wypada w tym miejscu przypomnieć, iż w ramach badań osmologicz-nych wykorzystuje się minimum dwa psy specjalne wytresowane w tym kierunku, które muszą posiadać aktualne atesty informujące o ich sprawności użytkowej.

Z materiału uzupełniającego, o którym mowa była wcześniej, wybierany jest materiał kontrolny, potrzebny do określenia sprawności węchowej psów. Zarówno próby kontroli sprawności węchowej psów, jak i badania atrakcyjności odróżniają w sposób istotny badania realizowane dla procesu karnego przez krajowe laboratoria kryminalistyczne od badań zagranicznych (rzadko przyjmujących obligatoryjność prób kontrolnych), z wyjątkiem, i to w pewnym zakresie, taktyki stosowanej w ba-daniach rosyjskich.

Dla porządku warto przypomnieć, iż zgodnie z metodyką badań osmologicznych, próby kontrolne mają na celu ustalenie czy w ciągu selekcyjnym nie ma zapachów zaburzających pracę psa oraz czy pies jest w dyspozycji do pracy.15 Należy wykonać minimum 3 próby kontrolne (2 próby w układzie kontroli pozytywnej i 1 próbę w układzie kontroli negatywnej). O wyborze rodzaju wykonywanych prób kontrol-nych oraz ich liczbie decyduje biegły.

W literaturze przedmiotu pojawiło się w ostatnim okresie dużo propozycji reali-zacji prób kontrolnych,16 a niektóre spośród nich są, co przyznać należy, chyba nad

13 G. A. A. Schoon, Scent identifi cation lineups by dogs (Canis familiaris); experimental design and forensic application, “Animal Behaviour” 1996, nr 49, s. 257-267.

14 por. T. N. Szamonowa, W. I. Starowojtow, W. W. Gricenko, K. T. Sulimow, Wykorzystanie informacji zapachowych w śledztwach dotyczących przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, Mos-kwa 1997; także, M. Miłkowski, R. Łuczak, J. Godlewski, T. Bednarek, Sprawozdanie z wyjazdu szkoleniowego delegacji CLK KGP do Centrum Ekspertyz Kryminalistycznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rosji, „Biuletyn Informacyjny” 1998, nr 109, s. 23; także T. Bednarek, Sprawo-zdanie z wyjazdu szkoleniowego do Szkoły Tresury Psów Służbowych w Dunakeszi na Węgrzech, „Biuletyn Informacyjny” 1999, nr 110, s. 30; także, G. A. A. Schoon, – tekst dysertacji doktorskiej, Uniwersytet w Leiden – Holandia 1997.

15 Metodyka badań..., op. cit.16 A. Gola, J. Orzechowski, Rola i znaczenie badań na atrakcyjność w procesie identyfi ka-

cji śladów zapachowych, „Problemy Kryminalistyki ” 1998, nr 222, s. 40; także: A. Gola, Wpływ wielokrotne go wykonywania prób na atrakcyjność w procesie badań osmologicznych, „Problemy Kryminalis tyki” 1999, nr 225, s. 49; J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 1999.

88 TOMASZ BEDNAREK

miarę rozbudowane i skomplikowane.17 Przyglądając się mnogości propozycji doty-czących prób kontrolnych stwierdzić należy, że ich nadmierna rozbudowa nie wpływa na poprawność identyfi kacji, a czasami wręcz uniemożliwia jej przeprowa dzenie. Za-stanowić się warto w tym miejscu, dokąd prowadzić może tak obrana droga. Rozbu-dowywanie prób kontrolnych ponad naturalne granice, może niekorzystnie odbić się na sprawności psychofi zycznej „instrumentów biologicznych”, a także spowodować niebezpieczne zachwianie proporcji między tymi próbami, a próbami identyfi kacji właściwej. Przeforsowanie zwierząt na etapie prób kontrolnych (nadmierna liczba wykonanych prób) skutkować może bardzo negatywnie w bada niach identyfi kacyj-nych, których jakość nie tylko nie zostanie podniesiona, lecz może się znacznie obni-żyć. Nie można oczywiście akceptować rezygnacji z wykonawstwa prób kontrolnych w ramach badań osmologicznych, lecz nie powinno się ich nad miarę rozbudowywać.

Badania identyfi kacyjne Taktykę i technikę użycia psów i prowadzenia badań określa biegły prowadzący

czynności, w zależności od jakości i ilości nadesłanych materiałów. Należy jednak podkreślić, że badanie identyfi kacyjne można przeprowadzić dopiero po upływie 24 godzin od zabezpieczenia materiału dowodowego lub porównawczego. Jest to niezbędny czas na przesycenie pochłaniaczy zabezpieczonym zapachem oraz na jego stabilizację.

Badania identyfi kacyjne polegają na kilkukrotnym porównywaniu materiału dowodowego z zapachem porównawczym przy użyciu co najmniej dwóch psów specjalnych, wyposażonych w aktualny atest. Posiadanie przez psy identyfi kujące ślady zapachowe aktualnych atestów, informujących o przydatności psów do badań osmologicznych oraz obowiązek ich odnawiania, są sprawami pozostającymi poza wszelką dyskusją. Należy mieć przy tym świadomość, że atesty oprócz stwierdze-nia faktu, że psy zostały poddane okresowej kontroli sprawności użytkowej przez niezależną komisję (co jest ogromnie ważne ze względu na fakt kontroli zewnętrz-nej), nie mówią o ich sprawności węchowej w dniu realizacji badań. Per analogiam samochód wyposażony w „aktualne badanie stanu technicznego pojazdu” też może być niesprawny. O sprawności psów informuje natomiast prawidłowe zrealizowanie prób kontrolnych w ramach wykonywanej ekspertyzy, określające również przydat-ność psów do badań w danym dniu. Tylko biegły w trakcie realizacji badań jest w stanie tę przydatność „biologicznych narzędzi” ocenić.

Zgodnie z obowiązującą metodyką, dopuszcza się następujące warianty zesta-wienia ciągu selekcyjnego: szereg (minimum 5 stanowisk), okrąg (minimum 10 sta-nowisk) oraz inne układy – po uzyskaniu akceptacji CLK KGP. 18

17 A. Gola, Propozycja badań kontrolnych w procesie identyfi kacji śladów zapachowych ludzi – referat wygłoszony podczas I Międzynarodowej Konferencji Naukowej pt. „Osmologia – przece-niany czy niedoceniany dział kryminalistyki?” – Legionowo, 2-4 października 2000 r.

18 Metodyka pobierania..., op. cit.


Generalnie badania osmologiczne prowadzone są w układzie „z materiału do-wodowego na materiał porównawczy” (MD→MP) (pies otrzymuje do nawęszenia materiał dowodowy a w ciągu umieszcza się materiał porównawczy wśród materia-łów uzupełniających). Jest to układ najbardziej akceptowany zarówno w teorii, jak i praktyce. Można jednak również sięgać, w uzasadnionych sytuacjach, po układ od-wrotny („z materiału porównawczego na materiał dowodowy” ). Badanie zgodności zapachowej w odniesieniu do każdego układu należy wykonywać, używając minimum dwóch psów specjalnych. Pies, na polecenie przewodnika, powinien zapoznać się z materiałem zapachowym, a następnie, pracując bez smyczy, przejść ciąg, obwąchu-jąc ustawione pojemniki i w sposób określony wcześniej przez przewodnika wska-zać pojemnik ze zidentyfi kowanym zapachem. Sposoby zaznaczania zidentyfi ko-wanego zapachu mogą być bardzo różne (warowanie, drapanie, oszczekiwanie), uzależnione od metody, jaką pies został wytresowany. Obecnie, najczęściej w tre-surze wykorzysta wany jest statyczny sposób zaznaczania zapachu – warowanie. Badanie zgodności zapachowej wykonuje się minimum 3 razy, zmieniając za każ-dym razem położenie pojemnika z zapachem, który pies identyfi kuje. W sytuacjach, w których nie jest ustalana zgodność zapachowa między materiałem dowodowym a porównawczym warto zakończyć próbą kontrolną w układzie „kontroli pozytyw-nej”. Wykonanie trzech prób identyfi kacyjnych daje podstawy do wnioskowania, że powtarzane wskazania tego samego zapachu przez psy nie są przypadkowe.19 Liczba ta jest przy tym rozwiązaniem konsensualnym, wyznaczonym doświadczal-nie, między optymal nym poziomem motywacji zwierząt do pracy, niezbędną liczbą sygnałów (wskazań psów) potrzebną biegłemu do upewnienia się, co do ich popraw-ności, a objawami znużenia zwierząt związanymi z rozpoznawanym zapachem.

Przy omawianiu badań osmologicznych konieczne jest zwrócenie uwagi na po-trzebę eliminacji tzw. efektu Rosenthala.20 Należy zapewnić takie warunki w trakcie prowadzenia badań, aby przewodnik nie znał rozmieszczenia materiałów w ciągu se-lekcyjnym. Podstawową bowiem zasadą w badaniach osmologicznych jest rozdzie-lenie funkcji eksperta od funkcji przewodnika psa. Biegły, posiadający specjalną wiedzę w tej dziedzinie, jest organizatorem badania śladów zapachowych, ustala warianty badania, ocenia przydatność psów do pracy, selekcjonuje i przygoto wuje materiał do badań, ocenia prawidłowość zabezpieczenia śladów i pobrania materiału porównawczego itp. Przewodnik psa, jako technik, odpowiedzialny jest za obsługę „biologicznego instrumentu badawczego” i zapewnia prawidłowość jego funkcjono-wania. Aby mówić w ogóle o efekcie Rosenthala w badaniach osmologicz nych, na-leży mieć świadomość, kiedy może on de facto wystąpić. Musi bowiem istnieć silny

19 P. Kozioł, G. Sutowski, Identyfi kacja zapachów – przypadek czy pewność?, „Problemy Kryminalistyki ” 1998, nr 222.

20 Chodzi tu o wspomniany efekt Rosenthala; por. J. Wójcikiewicz, Metaekspertyza osmologiczna, „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 1998, nr XXXVII, s. 158-164; także: J. Widacki, Kilka uwag o identyfi kacji zapachów ludzkich przez psa na użytek procesu karnego, „Palestra” 1998, nr 11-12, s. 102-108; J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit.; S. Hart, Mowa zwierząt, Warszawa 1996; H. Dem-bek, Pojętne zwierzęta, Warszawa 1970.

90 TOMASZ BEDNAREK

i utrwalony związek emocjonalny między zwierzęciem a jego opiekunem, podobnie jak to miało miejsce w odniesieniu do osławionego już w literaturze etologicznej konia zwanego mądrym Hansem, który „potrafi ł” liczyć.21

O związku takim możemy mówić na linii przewodnik – pies. Z tego też po-wodu współczesna metodyka badawcza22 nakłada na eksperta prowadzącego ba-danie obo wiązek spełnienia podstawowego warunku – przewodnik nie może znać rozmieszcze nia śladów w ciągu selekcyjnym. Niektórzy z autorów proponują, aby ograniczyć do zera wiedzę przewodników na temat materiałów sprawy poddawanej badaniom,23 co należy uznać za postulat słuszny.

Istotnym zagadnieniem w trakcie badań osmologicznych jest również zachowa-nie niezależności rozpoznań przez psy uczestniczące w badaniu. Osiągnąć to można konstruując dla każdego psa niezależny ciąg selekcyjny, w oparciu o niewykorzysty-wane dotychczas w badaniach pochłaniacze pochodzące z materiału dowodowe-go, porównawczego, uzupełniają cego i kontrolnego, umieszczane w neutralnych zapacho wo słoikach.

Opinia

Opinię z badań osmologicznych należy przygotować zgodnie z rygorami art. 200 § 2 k.p.k. We wnioskach stanowiących końcową jej część powinno się natomiast udzielić odpowiedzi na pytania zawarte w postanowieniu o dopuszczeniu tego dowodu oraz ewentualnym postanowieniu uzupełniającym, wydanym na podstawie art. 198 § 3 k.p.k. Wnioski powinny zawierać zwięzłe i logiczne sformułowanie odpowiedzi na postawione w postanowieniu pytania, jak również inne ustalenia, które według oceny biegłego w istotny sposób mogą przyczynić się do rozstrzygnięcia wątpliwości w danej sprawie. Należy również podać, na które pytania nie udzielono odpowiedzi, jakich badań nie wykonywano oraz wskazać powody takiego stanu rzeczy. Przepro-wadzone badania nie zawsze pozwalają na sformułowanie wniosków kategorycz-nych. Niekiedy wskazują one jedynie na prawdopodobieństwo zaistnienia takich, czy innych zdarzeń oraz takiej lub innej oceny tych zdarzeń.

21 Na początku XX wieku duży rozgłos zdobył koń zwany Mądrym Hansem, którego właści-ciel, niejaki von Osten, wyuczył konia udzielania odpowiedzi na zadane pytania, m.in. podawa-nie wyników prostych matematycznych obliczeń, podawanie godziny itp. Odpowiednią liczbę koń wystukiwał kopytem. W 1907 roku psycholog Oskar Pfungst, wykazał, że koń nie rozwiązywał żadnych zadań, lecz reagował na niezwykle nikłe i co najważniejsze nieświadome ruchy swego opiekuna. Minimalne drgnięcia mięśni twarzowych, czy nachylenia tułowia były dla konia sygna-łem do zaprzestania stukania kopytem. Gdy koń miał udzielać odpowiedzi pod nieobecność swego opiekuna, stukał kopytem znacznie więcej razy, niż wymagała tego poprawna odpowiedź., por. S. Hart, Mowa…, op. cit.; także: H. Dembek, Pojętne…, op. cit.

22 Metodyka pobierania.. ., op. cit.23 G.A.A. Schoon, A First Assessment of the Reliability of an Improved Scent Identifi cation

Line-up, „Journal of Forensic Sciences” 1998, nr 1, s. 70-75.


Dodać tylko wypada, iż biegły formułując wnioski, powinien pamiętać o roli, jaką pełni w procesie karnym. Nie powinien więc dokonywać ocen dowodów z badań przeprowadzonych przez innych biegłych, albowiem jest to wyłączna domena sądu. Nie powinien również, co wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy , wypowiadać się w kwestii winy oskarżonego.

Konkludując tę część rozważań należy podkreślić, iż opinia biegłego – podobnie jak każdy inny środek dowodowy – podlega swobodnej ocenie organu procesowego. Powinna ona zatem być opracowana w ten sposób, aby dokonanie takiej oceny było możliwe. Natomiast o kontroli i ocenie opinii można realnie mówić tylko wtedy, gdy organowi znane są wszystkie przesłanki, na których biegły oparł się podczas formu-łowania swoich wniosków. Ponadto, niezawarcie w opinii któregoś z istotnych jej elementów może stanowić przyczynę uznania jej za niepełną bądź niejasną, a co za tym idzie, może być powodem wezwania jej autora na przesłuchanie, a nawet powo-łania nowego biegłego (art. 201 k.p.k.).

Wybrane orzeczenia sądowe

Warto wiedzieć, że problematyka wykorzystania opinii z badań osmologicz-nych w polskim procesie karnym zajmuje od kilku lat bardzo poczesne miejsce w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Jest to niezmiernie istotna okoliczność, gdyż niektóre z orzeczeń – choć nierzadko budzą kontrower-sje wśród biegłych i przedstawicieli szeroko rozumianej kryminalistyki – wskazują na zasady, których przyjęcie pozwala na wypracowanie takich metod badawczych, które byłyby możliwe do zaakceptowania przez organy procesowe. Spośród naji-stotniejszych orzeczeń warto chociażby wymienić następujące: Sądu Najwyższego (z 7 maja 2002 r., II KKN 467/99,24 z 5 lutego 2001 r., III KKN 333/98,25 z 14 stycz-nia 2003 r., III KKN 465/2000,26 z 7 lipca 2003 r., III KK 108/02,27, z 3 lipca 2001 r., IV KKN 105/97,28 z 16 stycznia 2002 r., IV KKN 30/98,29 z 12 stycznia 2000 r. IV KKN 269/99,30 z 5 listopada 1999 r., V KKN 440/9931) oraz Sądów Apelacyjnych (w Lublinie z 4 grudnia 1996 r., II AKz 385/96,32 w Warszawie z 19 stycznia 2000 r., II AKa 436/99,33 w Białymstoku z 29 maja 2003 r., II AKa 90/0334)

24 „Lex”, nr 53895.25 „Lex”, nr 52013.26 „Lex”, nr 56843.27 „Lex”, nr 81194.28 „Prokuratura i Prawo – orzecznictwo” 2003, nr 5, poz. 8.29 Tamże.30 „Lex”, nr 51139.31 OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 76.32 OSA 1998, nr 1, poz. 9.33 „Wokanda” 2001, nr 3, poz. 49.34 OSA 2003, nr 4, poz. 17.

92 TOMASZ BEDNAREK

Wyrok Sądu Najwyższego z 5 listopada 1999 r., V KKN 440/9935

Jest to niezmiernie istotne orzeczenie z punktu widzenia praktyki wykonywania badań osmologicznych. Na uwagę zasługuje przede wszystkim fakt uznania przez Sąd Najwyższy konieczności wykonywania tego typu badań w formie ekspertyzy biegłego, nie zaś – co w praktyce zdarzało się często – w formie eksperymentu. Bez wątpienia do prawidłowego przeprowadzenia badań porównawczych śladów zapachowych potrzebne są wiadomości specjalne i nie każdy policjant je posiada. W przypadku konieczności przeprowadzenia eksperymentu procesowego policjant lub prokurator co najwyżej powołuje do udziału w czynności biegłego, ma on jednak spełniać jedynie rolę pomocniczą wobec osoby kierującej, która ma decydujący głos w kwestii organi zacji i przebiegu czynności. Biorąc pod uwagę, że już w 1999 roku, a więc w czasie wydawania orzeczenia, istniała i była stosowana obszerna metodyka badań Osmolo gicznych, tezę Sądu Najwyższego o konieczności przeprowadzania badań osmologicz nych w formie opinii biegłego uznać należy za w pełni uzasad-nioną. Jak podkreśla Sąd Najwyższy w cytowanym wyroku, badania porównawcze śladów zapachowych muszą być przeprowadzone z metodologicznego punktu wi-dzenia w sposób nienaganny. Wykonywanie badań w formie eksperymentu bez wy-mogu posiadania przez osobę nimi kierującą wiadomości specjalnych z pewnością nie gwarantowałoby spełnienia tego standardu.

Orzeczenie zawiera także wiele metodologicznych wskazówek dla biegłych wykonujących badania osmologiczne (podobnie jak wyrok Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2002 r., IV KKN 30/98,36 który powtarza dokładnie wymogi sprecyzo-wane w omawianym orzeczeniu). Większość z nich zasługuje na aprobatę z punktu wi-dzenia praktyki, np. konieczność uchronienia się przed efektem Rosenthala, potrzeba wykonywania badań porównawczych przez dwa psy posiadające aktualne atesty czy też odpowiednie dobieranie zapachów uzupełniających. Z punktu widzenia prawa natomiast – niezależnie od słuszności wyrażonych przez Sąd Najwyższy poglądów w tej mierze – zastrzeżenia może budzić sam fakt bardzo istotnego ingerowania w sferę, która – jak by się wydawało – leży już w obszarze wiadomości specjalnych biegłego. Zgodnie z poglądami wyrażonymi w doktrynie, m.in. przez T. Tomaszews-kiego, „z prawem do wydania opinii wiąże się nierozerwalnie prawo do niezależno-ści w opi niowaniu. Do kompetencji biegłego z zasady należy wybór odpowiedniej metody badawczej oraz techniki badań i materiału badawczego, jako że te składniki badań należą do wiadomości specjalnych.”37 Prawdziwy problem zaczyna się w sy-tuacji, kiedy sąd powołując biegłego z zakresu osmologii wskazuje w postanowie-niu, że ekspertyza ma być wykonana zgodnie ze wskazówkami zawartymi w danym orzeczeniu, zaś biegły – w oparciu o swoje wiadomości specjalne – stwierdza, że

35 OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 76.36 „Prokuratura i Prawo – orzecznictwo” 2003, nr 5, poz. 8.37 T. Tomaszewski, Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków 2000, s. 38 i 42.


uwzględnienie takich wymogów spowoduje wystąpienie błędów metodologicznych w opinii. Z jednej strony biegły jest oczywiście związany postanowieniem organu procesowego, z drugiej jednak obowiązuje go etyka zawodowa. Dlatego rozsądnie byłoby pozostawianie biegłym wyboru metodyki badań, nie zapominając, że w każ-dym przypadku sąd ma obowiązek dokonać swobodnej oceny tego dowodu.

W omawianym orzeczeniu Sąd Najwyższy nie uniknął – niestety – błędów me-todologicznych. Wynikło to najprawdopodobniej z faktu oparcia się w głównej mie-rze nie bezpośrednio na metodyce badań, ale – prawdopodobnie – na jednym tylko z poglądów wyrażonych w nauce kryminalistyki.38

Niezwykle skrupulatnie opisane zostały procedury związane z dokonywaniem kontroli pracy psów. Są one bardzo istotne, gdyż każdorazowa niedyspozycja psa lub mylne wskazanie spowodowane np. atrakcyjnością zapachu, skutkować może wyda niem błędnej opinii, a co za tym idzie – niesprawiedliwego rozstrzygnięcia organu procesowego. Niestety, wykonanie prób kontrolnych (w orzeczeniu nazy-wanych „próbami pustymi”) zaproponowanych przez Sąd Najwyższy nie tylko nie gwarantuje, że pies będzie pracował prawidłowo, ale wręcz powoduje zwiększone ryzyko upośledzenia pracy zwierzęcia. Obie próby wykonywane miałyby być w sy-stemie kontroli negatywnej. W pierwszej z nich, w szeregu selekcyjnym nie mógłby znaleźć się materiał porównawczy. Próba ta nie sprawdzałaby, więc atrakcyjności zapachu porównawczego. W drugiej próbie, zamiast materiału dowodowego pies otrzymywał by do nawęszenia pozbawiony zapachu pochłaniacz, zaś materiał po-równawczy powinien zostać umieszczony w szeregu selekcyjnym. W obu tych pró-bach zachowanie psa powinno polegać na „przejściu” szeregu selekcyjnego i powro-cie do przewodnika bez zaznaczenia któregokolwiek stanowiska. Poddawanie psów podobnym testom – jak wykazały wieloletnie badania – wpływa na zwierzęta wyso-ce stresująco. Brak możliwości rozpoznania i wskazania zapachu dekoncentruje psy. Niejednokrotnie i dziś – wykonując zupełnie inne próby kontrolne – wskazuje się, że próba w systemie negatywnym (a więc taka, w której prawidłowe zachowanie psa polega na niewskazaniu żadnego ze stanowisk) nie powinna być wykonywana bez-pośrednio przed próbami właściwymi, tylko powinna być umiejscowiona między próbami w systemie kontroli pozytywnej, aby pozostawić psa „w nastroju zwycięz-cy”. Odniesiony przez psa sukces w postaci prawidłowego rozpoznania, motywuje go do dalszej pracy. Szczególnie zaś niebezpieczne jest podawanie psom do nawę-szenia pozbawionych zapachu pochłaniaczy, gdyż psy nie rozumieją konieczności poszuki wania w szeregu selekcyjnym czegoś, co nie istnieje. Trudno także zgodzić się z tezą, że próby atrakcyjności zapachu przeprowadzać powinien biegły tylko „ewentualnie”. Jeśli zapach porównawczy jest dla psa atrakcyjny, będzie on do nie-go uparcie powracał – będzie go zaznaczał mimo braku zgodności z materiałem dowodowym. Spowoduje to wyprowadzenie przez biegłego błędnego wniosku, że materiał zabezpieczony na miejscu zdarzenia i pobrany od podejrzanego pochodzą od jednej osoby. Z tych względów, obecnie w metodyce podkreśla się konieczność

38 Por. J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit., s. 270 – 273.

94 TOMASZ BEDNAREK

wykonywa nia prób kontrolnych w celu sprawdzenia dyspozycji psa do pracy w da-nym dniu oraz ustalenia, czy zapach nie jest dla psa atrakcyjny.

Zastrzeżenia może też budzić teza, że każdy pies powinien wykonywać dwie próby właściwe, zaś zwiększanie ilości przeprowadzanych prób nie ma znaczenia dla wyniku badań, gdyż „pies raz rozpoznawszy ślad, będzie go już rozpoznawał w kolejnych próbach”. Rzeczywiście prawdą jest, że pies niejako „uczy się na pa-mięć” nawęszanego zapachu i mnożenie prób nie poprawia wartości ekspertyzy. Zbędne ponawianie prób na tych samych konserwach zapachowych prowadzić może nawet do znużenia węchu psa, co w efekcie skutkować może jego niedyspozycją do dalszej pracy lub pojawieniem się błędnych wskazań. Jednak – jak wskazuje się w metodyce – optymalnym jest przeprowadzenie trzech, nie zaś dwóch prób. Jest to ilość zapewniająca jeszcze niewystąpienie efektu zmęczenia węchu psa. Nie bez znaczenia jest też możliwość ustawienia szeregu selekcyjnego w ten sposób, aby pies zapoznał się z każdym wykorzystanym w badaniu zapachem uzupełniającym, co przy dwóch próbach byłoby niewykonalne.

Wyrok Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2003 r., III KKN 465/2000,39 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 stycznia 2000, II AKa 436/9940

Są to przykłady orzeczeń nakazujących z dużą ostrożnością traktować dowód z opinii osmologicznej i sceptycznie podchodzące do wartości diagnostycznej badań osmologicznych. W treści uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego wskazuje się, że „dowód osmologiczny nie daje jak dotąd takiego przekonania, jakie może wynikać np. z badań daktyloskopijnych lub badań DNA. Nie dyskredytując go, należy zatem dowód ów in concreto poddawać wnikliwej i wszechstronnej analizie”. Podobnie, w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie stwierdza się, że „na obecnym etapie postępu naukowego i dorobku praktyki, dowód z badań osmologicz-nych powinien być traktowany z dużą ostrożnością i w każdym jednostkowym przy-padku poddany wnikliwej i wszechstronnej analizie”. Nie ulega wątpliwości, że sąd – w ramach swobodnej oceny dowodów – może w każdym przypadku ocenić opinię biegłego jako niewiarygodną czy nieprzekonującą, jednak trudno ustalić, dlaczego dowód ten ma być a priori traktowany jako mniej wartościowy. Podobieństwem badań osmologicznych i genetycznych jest to, że są to metody stosunkowo krót-ko wykorzys tywane w procesie karnym, materiał badawczy nie jest możliwy do zaobserwowania gołym okiem i w obu tych badaniach istnieje realna możliwość kontaminacji, czyli zanieczyszczenia dowodu, zarówno zresztą na etapie jego za-bezpieczania, jak też w trakcie wykonywania ekspertyzy przez biegłego. Zagroże-nia w każdym przypadku są więc podobne. Nie można uznać, że przewagą badań genetycznych jest wykorzystanie w ekspertyzie wysoce specjalistycznego sprzę-tu badawczego, podczas gdy „narzę dziem” w osmologii jest pies, na co wskazuje

39 „Lex”, nr 56843.40 „Wokanda” 2001, nr 3, poz. 49.


Sąd Apelacyjny w Warszawie. Oczywiś cie, nie należy wykluczyć możliwości, że ekspertyza osmologiczna przeprowadzona zostanie błędnie, jednak zdarzyć się to może w przypadku każdej innej ekspertyzy, także daktyloskopijnej lub genetycznej. W każdym razie, podkreślić warto, że wszel kie dowody – nie tylko osmologicz-ne czy biologiczne – stosownie do wskazań art. 7 k.p.k. powinny być analizowane przez sąd wnikliwie i ostrożnie. Uwagi zawarte w omawianych orzeczeniach trakto-wać więc należy jako uniwersalne.

Niezwykle ważne przy ocenie dowodu osmologicznego jest – na co zwraca uwa-gę Sąd Najwyższy w cytowanym orzeczeniu – właściwe zabezpieczenie materiału dowodowego na miejscu zdarzenia oraz pobranie w odpowiedni sposób materiału porównawczego od podejrzanych. Niewątpliwie, oceniając dowód, sąd powinien aspekty te także wziąć pod uwagę. Nie sposób jednak zgodzić się z wymogami za-wartymi w wyroku Sądu Najwyższego, dotyczącymi konieczności pobierania mate-riału porównawczego z tych miejsc ciała podejrzanego, które bezpośrednio stykały się z przedmiotem, z którego zabezpieczono ślad dowodowy.41 Wskazać należy, że w wielu przypadkach trudne bądź niemożliwe jest określenie, czy w danym miej-scu sprawca stał, siedział czy np. klęczał, dotykał przedmiotu lewą czy prawą dło-nią. Ponadto – paradoksalnie – pobieranie materiału porównawczego ze szczegól-nie „bogatych” zapachowo miejsc, jak okolice pośladków, pachwin czy pach może utrudnić psu rozpoznanie do tego stopnia, że przeprowadzenie badań będzie po pro-stu niemożliwe. Niektóre bowiem składniki zapachu z tych okolic mogą być dla psa atrakcyjne lub mogą go rozpraszać, szczególnie jeśli czuć je będzie w każdym nawęszanym pochłaniaczu. Oczywisty jest bowiem fakt, że podstawą identyfi kacji jest dla psa zapach osobniczy człowieka, nie zaś to, co ludzie są w stanie wyczuć swoim powonieniem, czyli zapach kosmetyków bądź potu.

Dodatkowym aspektem sprawy jest drugorzędna okoliczność, że pobieranie ma-teriału porównawczego z różnych części ciała utrudniłoby też pracę biegłym, po-wodując konieczność uzyskiwania w podobny sposób materiału uzupełniającego. Dlatego też – uznając, że zapach osobniczy jest na całym ciele człowieka identyczny – metodyka wskazuje na konieczność pobierania materiału porównawczego z dłoni, a tylko w szczególnych przypadkach z innych części ciała podejrzanego. Gwoli wyjaś-nienia dodać wypada, że od 1992 roku do 16. czerwca 1998 roku obowiązywały wy-tyczne, zgodnie z którymi dopuszczalne było uzyskiwanie materiału porównawcze-go z tych części ciała, które prawdopodobnie pozostawiły ślad dowodowy. Jednak, w dniu wydawania orzeczenia przez Sąd Najwyższy (14 stycznia 2003 r.), a nawet w czasie zdarzenia będącego przedmiotem postępowania (noc z 18 na 19 czerwca 1999 r.) wytyczne te zastąpione były metodyką wykonywania badań osmologicz-nych. Oznacza to, że skrytykowane w niniejszym wyroku zachowania policjan-tów, polegające na pobraniu materiału porównawczego z dłoni świadków, były w rzeczy wistości prawidłowe. W żadnym razie, nie jest też konieczny udział biegłego w czynności pobierania materiału porównawczego. Odpowiednio przeszkolony polic-

41 Podobnie wyrok SN z dnia 12 stycznia 2000 r., IV KKN 269/99, „Lex”, nr 511139.

96 TOMASZ BEDNAREK

jant (np. technik kryminalistyki – jednak inny od tego, który zabezpieczał materiał dowodowy) jest w stanie prawidłowo pobrać pełnowartościowy materiał porównaw-czy, gdyż do czynności tej nie są potrzebne wiadomości specjalne biegłego.

Omawiając wybrane aspekty prawne nie można nie wspomnieć, iż warun-kiem determinującym wykorzystanie każdego dowodu, nie tylko osmologicznego, w ra mach postępowań sądowych jest jego „powszechna akceptacja”, składająca się na m.in. tzw. standard Daubert’a42 i to akceptacja szeroko rozumiana – nie tylko przez specjalistów realizujących na co dzień ekspertyzy osmologiczne, ale również, a może przede wszystkim, przez judykaturę i przedstawicieli poważnych ośrodków nauko wych.

Podsumowując tę część rozważań warto zauważyć, że orzecznictwo sądów polskich jest raczej przychylne osmologii, choć nie zawsze do końca jednomyślne i często podkreślana jest konieczność wykazania „dużej ostrożności” w ocenie takie-go dowodu. Trudno się temu też dziwić, gdyż sądy dokonując oceny dowodów, biorą pod uwagę przede wszystkim wzajemną ich konfi gurację, a nie samodzielną ocenę pojedynczych dowodów. W odniesieniu zaś do nowych metod w naukach sądowych, a taką z całą pewnością jest osmologia, ostrożne podejście należy uznać za jak najbar-dziej uzasadnione. Dosyć przychylnie również do metody odnoszą się uniwersytec-cy kryminalistycy43 i przedstawiciele instytutów naukowych,44 co jednak nie może być utożsamiane z tym, że jest to akceptacja całkowicie bezkrytyczna. Świadczą o tym chociażby toczone na łamach periodyków specjalistycznych polemiki, które generalnie zmierzają do wyjaśniania szeregu wątpliwości i zbliżania stanowisk.45 O akceptację metody, o której mowa, wśród praktyków realizujących badania pytać raczej nie trze ba. Świadczą o niej chociażby na bieżąco prowadzone prace badawcze i doświadczal ne.

Puentując zaś, należy podkreślić, że wykorzystanie badań osmologicznych, któ-rych, podobnie jak każdej innej specjalności kryminalistycznej, nie wolno ani prze-ceniać ani dyskredytować, pozwala na skuteczne wzbogacenie „palety dowodowej”, którą dysponować może prawnik w docieraniu do prawdy materialnej.

42 Daubert v. Merrell Dow Pharmaceuticala Inc.(1993).43 M. Kulicki, Kryminalistyka – wybrane problemy teorii i praktyki sądowo-śledczej, Toruń

1994; także: T. Hanausek, Meandry osmologii, „Palestra” 1998, nr 481-482, s. 41-46; J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit., s. 267-273; B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2000; J. Wójcikiewicz, Dowód..., op. cit.

44 T. Jezierski, Podstawy fi zjologii węchu, uczenia się i etologii zwierząt, „Zeszyty Metodyczne Nr 4 – Badania osmologiczne”, Warszawa 1999 r.

45 J. Widacki, Ani przypadek. Ani pewność. O jednej z metod określania wartości diagnostycz-nej identyfi kacji osmologicznej, „Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 225, s. 62; także: G. Sutowski, P. Kozioł, T. Jezierski, Między przypadkiem a koniecznością, czyli raz jeszcze o konieczności obiektywnej interpretacji wyników identyfi kacji osmologicznej, „Problemy Kryminalistyki” 2000, nr 227, s. 61; T. Bednarek, Przypadek, pewność czy tylko mnożenie wątpliwości? O kreowaniu wizerunku badań osmologicznych raz jeszcze, „Problemy Kryminalistyki” 2000, nr 227, s. 64; J. Widacki, Który wizerunek badań osmologicznych jest prawdziwy?, „Problemy Kryminalistyki” 2000, nr 229, s. 44.

Remigiusz Rabiega*

Traseologia – zagadnienia elementarne

Znaczenie omawianego zagadnienia i przyczyny jego podjęcia

Głównym powodem podjęcia przeze mnie tytułowego zagadnienia jest pozosta-wanie traseologii niejako na uboczu, gdy weźmiemy pod uwagę znajomość przecięt-nego zjadacza chleba, czy nawet statystycznego prawnika w kwestii technik krymi-nalistycznych. Wszakże, nie tylko daktyloskopia stanowi niezbędne narzędzie przy identyfi kacji osób mających styczność z miejscem zdarzenia.1

Jak słusznie zaznaczył B. Hołyst: „Prawnik nie znający kryminalistyki ipso facto „kapituluje” przed biegłym, często nie mogąc należycie ocenić znaczenia dowodowego przeprowadzonych badań, wartości zastosowanych metod oraz kwalifi kacji eksperta. Prokurator czy sędzia może nie umieć przeprowadzić eks-pertyzy, jednakże musi się orientować, jaki procent niepewności tkwi w metodach badawczych zastosowanych przez eksperta. Niepewności te musi on uwzględniać, oceniając całokształt materiału dowodowego. Jak wynika z obserwacji praktyki śled-czej i sądowej, a także badań, poziom wiedzy kryminalistycznej wśród prokurato-rów, sędziów i adwokatów jest, niestety, niski.”2 Powyższe stwierdzenie implicite zawiera także przesłanie kierowane do praktyków, które odnieść można właśnie do traseologii oraz immanentnie wiążącego się z nią ichnogramu.

L. Rodowicz, powołując się na publikację S. Mithen’a z Uniwersytetu w Cam-bridge wskazała, iż „identyfi kacja użytkowa”, stanowiąca podłoże dla współczes-nych badań kryminalistycznych, stosowana była już w okresie górnego paleolitu i jest w istocie tak stara, jak sam człowiek. Jako przykład, przytoczono we wspom-nianym artykule malowidła z jaskiń człowieka pierwotnego, przedstawiające roz-maite zwierzęta. Galerie te nie pełniły jednakże, jak powszechnie się uważa, funkcji religijnej, lecz edukacyjną. Starszyzna plemienna w obrazowy sposób przekazywała młodym mężczyznom, jak tropić i identyfi kować zwierzynę. „Ta swoista nauka pro-wadzona była w trzech semestrach:

* Autor jest absolwentem prawa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.1 Należy mieć na uwadze, iż sam fakt znalezienia na miejscu zdarzenia odcisków określonej osoby

nie musi oznaczać, że zidentyfi kowano sprawcę czynu zabronionego, któremu bez większych trud-ności można przypisać odpowiedzialność za zaistniały czyn. Jak słusznie bowiem podniósł H. Ko-łecki, samo odnalezienie śladów na miejscu zdarzenia nie musi oznaczać, że zostały one naniesione w związku z analizowanym zdarzeniem, albowiem mogły one być pozostawione wcześniej, a na-wet umyślnie przeniesione przez rzeczywistego sprawcę w celu, dajmy na to, odwrócenia od siebie podejrzeń. Por. H. Kołecki, Dowód identyczności nie jest dowodem aktywności, [w:] J. Błachut, M. Szewczyk, J. Wójcikiewicz (red.), Nauka wobec przestępczości. Księga ku czci Profesora Tade-usza Hanauska, Kraków 2001, s. 61 i nast.

2 Zob. B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2007, s. 36-37.

98 REMIGIUSZ RABIEGA

a) pierwszy – obejmował rozpoznanie śladów pozostawionych przez określone Ga tunki zwierząt i innych przejawów ich obecności (identyfi kacja grupowa),

b) drugi – polegał na identyfi kowaniu pojedynczych zwierząt, odróżnianiu ich posz czególnych póz i zachowań: biegu, postoju, żerowania, rui, defekacji itp. (analo gie do współczesnego naukowego wnioskowania z ichnogramu oraz do identyfi kacji indywidualnej pojedynczego obiektu są niewątpliwe),

c) trzeci – to przewidywanie momentów pojawienia się zwierząt w zasięgu oka, określające możliwości łowieckie ludów z górnego paleolitu (czy nie są to przypadkiem prapoczątki taktyki kryminalistycznej?)”.3

Pojęcie, metody badań i znaczenie traseologii

Traseologia należy do technik śledczych, zajmujących się analizą i identyfi -kowaniem śladów człowieka, pojazdu lub zwierzęcia w związku z wystąpieniem przestępstwa, których pojawienie się uwarunkowane jest pewnym ruchem. W niektórych krajach traseologia ma szersze znacznie, aniżeli w Polsce i wówczas pojmowana jest ona, jako nauka zajmująca się wszelkiego rodzaju śladami odwzoro-wanymi na powierzchni. I tak przykładowo, w omawiane określenie wpisuje się także badanie śladów daktyloskopijnych, czy mechanoskopijnych. Dziedzina ta jest szcze-gólnie ważna przy sytuacjach takich jak: potrącenie, ucieczka z miejsca zdarzenia, ustalenie osób związanych z danym pobiciem czy włamaniem. Niestety, w ostatnim czasie technika ta, pomimo większej skuteczności i dostępności aparatury technicznej oraz rozwoju ekspertów, uległa pewnemu ograniczeniu. Fakt ten związany jest m.in. z rozwojem infrastruktury drogowej. Mianowicie, liczne czyny zabronione popeł-niane, czy to na drogach utwardzonych, czy w mieście na chodnikach – zwiększają trudności przy zdobyciu materiału dowodowego przez wzgląd na twardość przywo-łanych wyżej powierzchni, na których widoczne są jedynie odbitki zamiast odci-sków, i które dodatkowo ulegają stosunkowo szybkiemu zatarciu.

Głównym materiałem badawczym jest tutaj wszelkiego rodzaju nawarstwienie lub odwarstwienie, które należy odpowiednio zabezpieczyć (poprzez sfotografo-wanie, opisanie i odwzorowanie). Właśnie dla odwzorowania ujawnionych śladów używa się najczęściej gips alabastrowy, choć przy podejmowaniu decyzji dotyczącej zastosowa nia określonego materiału utrwalającego ślad pierwszoplanowe znaczenie ma dla specjalisty podłoże, z którym aktualnie pracuje.4 Przykładowo, na śniegu korzysta się z parafi ny lub schłodzonego lakieru do włosów, przy podłożach sypkich stosuje się sylikon, natomiast ślady utajnione ujawnia się przy pomocy licznych tech-nik wykorzystujących zjawiska fi zyczne (korzystanie z fi zycznych wywoływaczy, czy też praw elektrostatyki – zob. zdj. 1), a następnie przenosi się je na folię daktylo-

3 Por. L. Rodowicz, Wczoraj, dziś i jutro traseologii, „Problemy Kryminalistyki” 2001, nr 234, s. 5.

4 W. J. Bodziak, Footwear impression evidence. Detection, recovery and examination, Boca Raton 2000 r., s. 29.

99TRASEOLOGIA – ZAGADNIENIA ELEMENTARNE

skopijną. Oczywiście, ślady pozostawione przez sprawcę, jak wynika z niniejszego opisu, znajdować się mogą w różnych miejscach i niemal na dowolnych powierzch-niach. By nie być gołosłownym, przytoczę pewne przykłady z życia wzięte, gdzie jeden ze sprawców bójki pozostawił odbitkę swego buta na twarzy poszkodowane-go, a w in nym przypadku – na koszulce, co zostało odpowiednio zabezpieczone przy użyciu metod optyczno-fotografi cznych. Na ludzkim ciele mogą pozostać też ślady wewnętrzne, objawiające się wystąpieniem podbiegnięć krwawych.

Zdj. 1. Ujawnianie śladów przy pomocy technik wykorzystujących zjawiska fi zyczne5

Przyjmuje się, że w Polsce traseologia zyskała autonomię w roku 1987, kiedy to wyodrębniono ją z grona innych nauk identyfi kujących ślady osób i rzeczy. Zajmu-je się ona obecnie identyfi kacją indywidualną człowieka, względnie identyfi kacją grupo wą, a nadto w zakres jej zadań wchodzi typowanie obuwia porównawcze-go oraz inne zadania, jak np. rozróżnianie gatunków zwierząt. Badania obejmują w głównej mierze: porównywanie śladów stóp bosych i obutych, odwzorowania stóp wewnątrz butów, porównywanie śladów obuwia, zestawianie par, wnioskowa-nie o osobie na podstawie ścieżki chodu oraz inne związane z poruszaną tematyką przejawy działalności badawczej.

W przypadku znalezienia porzuconego na miejscu zdarzenia obuwia – porów-nuje się odbitki stóp z materiałem pochodzącym od wytypowanej w toku postępo-wania przygotowawczego osoby. Z kolei, gdy po sprawcy pozostały jedynie ślady butów, to porównuje się je ze wzorem obuwia zabezpieczonego w trakcie śledztwa. Podobnie, jak w toku analiz daktyloskopijnych czy mechanoskopijnych, możliwa jest do przepro wadzenia identyfi kacja grupowa (mierzy się w tym celu długość śladu od obcasa do czubka palców oraz długość kolejnych elementów podeszwy), jak również indywidualna (po rodzajowym rozpoznaniu buta przechodzi się do szczegółowej analizy, polegającej na badaniu cech charakterystycznych, takich jak: ubytki, uszkodzenia, ślady napraw, zniekształcenia wywołane indywidualną eksplo-atacją itp.).

5 Źródło: Tamże, s. 29.


W celach identyfi kacyjnych korzysta się również ze śladów pozostawionych przez sprawcę wewnątrz obuwia (np. ślady potu), o ile oczywiście taki przedmiot zostanie na miejscu zdarzenia odnaleziony.6

Jeśli chodzi o czynności, jakich dokonuje ekspert po prawidłowym zabezpiecze-niu śladu (o czym była już mowa powyżej), to przede wszystkim (podob nie, jak w innych gałęziach analiz kryminalistycznych), musi on odnaleźć elementy wskazujące na pewien indywidualizm cech występujących w badanym śladzie (o czym była już mowa wcześniej). Owe charakterystyczne przymioty porówny-wane są następnie z zabezpieczonym materiałem, w celu wykazania dowodu iden-tyczności. Naturalnie, nie należy deprecjonować znaczenia uprzedniej identyfi kacji grupowej, gdyż to ona wskazuje typ obuwia, jaki winien być zabezpieczony.

Zdj. 2. Odcisk stopy w suchym środowisku7

Na zdj. 2 można zauważyć, że odcisk stopy w suchym środowisku tworzy elek-trostatyczne zmiany, które mogą być wizualizowane poprzez przyłożenie do nich pudru lub tonera wzdłuż powierzchni, na której ślad pozostawiono. Ten obraz stano-wił ukrytą zmianę statyczną na podłodze, dopóki nie zastosowano kilku podmuchów sypkiego proszku daktyloskopijnego. Puder przywarł do miejsc ze zmienionym ła-dunkiem elektrostatycznym tworząc obraz.8

Ślady pozostawione przez sprawcę na miejscu zdarzenia wykazują jego ich-nogram, czyli tzw. „ścieżkę chodu”. W jednej ze scen fi lmu pod tytułem „Imię róży” na kanwie powieści Umberto Eco, bohaterowie niezwykle trafnie analizują

6 W celu pogłębienia analiz związanych z tą materią odsyłam do artykułu: Z. Ochnik, A. Pie-trych, Identyfi kacja osoby na podstawie śladów znajdujących się wewnątrz obuwia, „Problemy Kryminalistyki” 1993, nr 202.

7 W. J. Bodziak, Footwear…, op. cit., s. 9.8 Tamże, s. 9. Por. także: L. Rodowicz, Kryminalistyczne badania śladów obuwia, Warszawa

2000.


ślady pozostawione przez sprawcę na śniegu.9 W dialogu pada wówczas znamienna parafraza, przyrównująca śnieg do pergaminu, na którym zawsze pozostają skut-ki działania sprawcy. W czasach obecnych, dla rozpoznania sprawcy stosuje się badania ustalające: kierunek i linię chodu, kąt oraz linię stopy, kąt kro-ku, długość i szerokość kroku, jak również długość i szerokość poszczególnego śladu (pozwala to na identyfi kację grupową). Przy badaniach, najłatwiejszy do ustalenia jest kierunek przemieszczania wyznaczony przy pomocy linii prostej,10 krzywej lub łamanej przebiegającej między odwzorowaniami przeciwnych stóp. W tym celu łączy się na śladach obu stóp (bosych lub obutych) te same elementy, np. krawędzie obcasów. Podobne czynności wykonywane są dla określenia długoś-ci kroku, wyznaczanego osobno ze strony prawej na lewą, oraz z lewej na prawą. Z kolei, szerokość kroku określa się przez mierzenie na śladach prawej i lewej stopy krawędzi znajdujących się najbliżej wewnętrznej strony. Linię stopy można zmie-rzyć na dwa sposoby: przez połączenie punktów na środku tylnej krawędzi obca-sa i przedniej krawędzi drugiego palca (zarówno dla stóp bosych, jak i obutych), bądź przez połączenie (podobnie, jak poprzednio) środka tylnej krawędzi stopy oraz przedniej krawędzi czubka buta. Linia stopy w stosunku do kierunku chodu tworzy kąt stopy;11 tymczasem kąt kroku stanowi stosunek linii obu stóp.12 Jako ciekawost-kę, warto wskazać, iż badania wykazały wrodzone lub nabyte zniekształcenia stóp u około 80 % populacji, co w znacznej mierze pozwala wykazać indywidualne zmiany w chodzie poszczególnych ludzi.

Rys. 1. Kierunek oraz linia chodu13 Rys. 2. Kąt kroku14

9 Zwrócono wówczas uwagę na fakt, iż jedne ślady są głębsze od innych, co wskazywało na to, że sprawca musiał mieć na sobie dość spory balast. Były to zwłoki ofi ary, która umyślnie została przeniesiona w inne miejsce.

10 Zob. Rys. 1.11 W. J. Bodziak, Footwear…, op. cit., s. 6; zob. Rys. 3. 12 Zob. Rys. 2.13 Źródło: http://www.kryminalistyka.wortale.net/art.php?art=9, stan na dzień: 04.01.2009 r.14 Źródło: Tamże, stan na dzień: 04.01.2009 r.


Rys. 3. Długość śladu, kroku; szerokość kroku; kąt stopy15

Zależnie od ustalenia typu obuwia oraz długości kroku, można wywniosko-wać, czy ślady na miejscu zdarzenia nalezą do kobiety, czy mężczyzny. Przykłado-wo – krok męski jest zazwyczaj dłuższy, aniżeli kobiecy. Również przyspieszenie kroku odwzorowuje się na powierzchni poprzez jego wydłużenie (nawet do ok. 40 cm w przypadku biegu, przy równoczesnym zmniejszeniu kąta kroku i stopy). Zmianę kąta stopy powoduje również odłożenie ciężaru lub przyjęcie go na siebie. Dodatko-wo, osoba kulejąca na skutek urazu lub kalectwa pozostawia ichnogram o różnej dłu-gości kroków dla poszczególnych stóp, a osoba pod wpływem alkoholu albo skraj-nego wyczerpania zostawia ślady bardzo nierówne pod kątem ścieżki chodu. Nadto, gdy osoba, której ślady poddawane są analizie, skoczyła na dwie nogi, to pozostawia ona większe wgłębienie w obszarze obcasów; przeciwnie jest w przypadku skoku na jedną nogę – wtenczas ślad wyraźniejszy jest w okolicy czubka palców amortyzują-cej upadek stopy. Dla eksperta nie stanowi także problemu wskazanie przybliżonego wzrostu analizowanej osoby. W tym celu korzysta się z dwóch prostych reguł: po pierwsze – tradycyjnie przyjmuje się, że wzrost człowieka odpowiada około sied-miu długościom stopy; i po drugie – dodanie do średniej długości kroku jednego metra również winno w przybliżeniu podać wysokość sprawcy. Podczas badania ichnogramu należy pamiętać, że prócz standardowych założeń, przyjąć trzeba także pewne odchylenia od normy. Ewentualne nieścisłości wynikać mogą między innymi

15 Źródło: W. J. Bodziak, Footwear…, op. cit., s. 6.


z warunków pogodowych, rodzaju podłoża, które w danej sytuacji może charakteryzo-wać się np. wyboistością lub śliskością, wzrostu oraz tuszy człowieka, upojeniem alkoholowym i innymi uwarunkowaniami. Powyższe czynniki mogą w znacznym stopniu wpłynąć na zniekształcenie ścieżki sprawcy. Oprócz tego tak, jak w innych przypadkach znanych kryminalistyce, pozostawione ślady mogą być umyślnie znie-kształcone, przeniesione bądź też mogły zostać pozostawione na miejscu nie przez sprawcę i w dodatku w sytuacji prawnokarnie irrelewantnej. Szczególne odstępstwa występują w przypadku śladów kobiet, gdyż uwarunkowane są one rodzajem noszo-nego obuwia, strojem, ciążą etc.

Gdy w zaciemnionym pomieszczeniu użyjemy silnego źródła światła emitowa-nego w sposób pochyły blisko podłoża, to istnieje spora szansa na odnalezienie nie-widocznych prima facie śladów (zdj. 3).

Zdj. 3. Użycie silnego źródła światła w celu zbadania śladów traseologicznych

Aby odnaleźć ślady obuwia, należy w pierwszym rzędzie określić punkt wejścia i wyjścia sprawcy. Koniecznie, trzeba też wytypować miejsca, w których sprawca się zatrzymał oraz należy sprawdzić powierzchnię drzwi i okien, które zo-stały wyważone.

Dodać w tym miejscu należy, że tak, jak przyczynkiem śladu stóp jest obu-wie (względnie bosa stopa), tak dla przestępstw znamionowanych m.in. przez wystąpie nie określonego środka transportu – ekspert zajmuje się badaniem śla-dów kół samochodowych.16 Dzięki temu, że znana jest szerokość bieżnika, śledczy może wytypować samochód, jakim poruszał się sprawca. W tej kwestii wykrywal-ność typów czynów zabronionych, których popełnienie wiąże się z korzystaniem ze środków lokomocji jest sprawniejsza, albowiem (przeciwnie do śladów butów), Poli-cja dysponuje dość szczegółowymi katalogami opon, co w znacznej mierze wpływa na szybkość i skuteczność odnajdywania sprawcy. Przy tej okazji należy wspomnieć,

16 Najczęściej, badania traseologiczne dla pojazdów przeprowadza się w sytuacji, gdy doszło do wypadku komunikacyjnego lub gdy samochód stanowił narzędzie, przedmiot, albo środek uła-twiający popełnienie przestępstwa.


iż przy sporządzaniu ekspertyz korzysta się także ze znacznie bardziej zaawansowa-nych technologii, jak choćby skanery, mikroskopy i komputery, o czym będzie mowa w dalszej części.

Zasadniczo, analogicznie jak w przypadku przywołanych uprzednio dzia-łań mających na celu zidentyfi kowanie sprawcy na podstawie śladów stóp lub obuwia, postępuje się w związku ze śladami pozostawionymi przez sa-mochód. Podczas badania śladów ruchu pojazdów można ustalić kierunek prze-mieszczania się pojazdów. W kierunku pojazdu są wyrzucane, przesuwane lub zgniatane grudki ziemi, błota, źdźbła trawy, śniegu, natomiast w odwrotnym kie-runku podłoże się odwarstwia. Również ślady wyciekającego płynu zwężają się w kierunku jazdy. Na podstawie śladów ogumienia można ustalić szerokość opo-ny, średnicę ogumienia oraz długość jej zewnętrznego obwodu. Różnorodność w rzeźbie bieżnika wpływa na dokonanie identyfi kacji indywidualnej. Szcze-gólnie przydatne są w tym przypadku odnalezione cechy charakterystyczne, ta-kie, jak: uszkodzenia, przetarcia, ślady napraw itp. Czynności badawcze opierają się o porównywanie zabezpieczonych i utrwalonych śladów z miejsca zdarzenia z bezpośrednim obiektem wytypowanym do analizy lub próbką z przesłanego do badania przedmiotu. Badania te znajdują zastosowanie także w przypadku wy-padków drogowych, pomagają one bowiem ustalić drogę hamowania, prędkość pojazdu oraz reakcje i zachowanie kierowcy. Nierzadko korzysta się z nich także przy kompleksowych badaniach całego pojazdu, głównie w związku ze sprawdza-niem sprawności układu kierowniczego i hamulcowego, odpryskami lakieru oraz ubytkami różnych części, przy czym dokonuje się też badań mechanoskopijnych i fi zykochemicznych.

Oprócz przytoczonych już elementów wpływających na analizę ścieżki ruchu dla pojazdów podnieść jeszcze wypada, iż ślad traseologiczny pozostawiony być może nie tylko przez sam układ jezdny,17 ale też przez inną część pojazdu, jego ładunek, czy wyposażenie. Wgłębienia i ślady powierzchniowe mogą być zostawia-ne na drodze, obiektach, innych pojazdach lub ciele poszkodowanego. Występują też ślady zarysowań, gdy ciśnienie w oponie jest za niskie i obręcz koła styka się z podłożem. Na miejscu zdarzenia zabezpiecza się wszelkiego rodzaju odłamki szkła, tworzyw sztucznych, plamy, pozostawione elementy pojazdu i inne. W proto-kole należy zawrzeć dokładny opis umiejscowienia pojazdów, uczestników zdarze-nia, a w przy padku ofi ar także, położenie części jej garderoby. Naturalnie, bardzo pomocne jest załączenie szkicu, obrazującego miejsce zdarzenia.

17 Zob. http://www.kryminalistyka.fr.pl/crime_traseologia_02.php, stan na dzień: 04.01.2009 r.; zob. także Zdj. 4.


Zdj. 4. Porównanie gipsowego odlewu bieżnika z miejsca przestępstwa z odlewem bieżnika samochodu zakwestionowanego w trakcie śledztwa18

Ważnym dla traseologii środkiem badawczym są obecnie mikroślady, czyli drobne cząsteczki materii, które określić można przy pomocy metod laboratoryj-nych. Znaczenie mikrośladów ciągle rośnie, ponieważ sprawcy pozostawiając je, często nie wiedzą o tym, że się tego dopuszczają, albo nie są w stanie ich usunąć, gdy tymczasem stanowią one nieprzebraną skarbnicę wiedzy dla eksperta i zasadniczo w niepodważalny sposób pozwalają na przypisanie sprawcy odpowiedzialności. Przywo łane nośniki informacyjne mogą występować w wielu różnych odmianach: jako cząstki gleby, minerałów, szkła, kurzu i brudu, włókien z odzieży, pyłów, drobne fragmenty naskórka, odpryski spodów obuwia, włosy, kawałki paznok-ci, drobiny wydzielin czy wydalin, drobiny lakierów, nasiona, trawy etc. Jak więc widać, są to drobne chemiczne lub biologiczne mikroślady cząsteczek materiałów o właściwoś ciach ciekłych lub stałych. Nanoszone są one w sytuacjach kontakto-wych, gdy mamy przykładowo do czynienia z zetknięciem się człowieka z okre-ślonym podłożem, czy zderzeniem samochodów. Niestety z uwagi na rozmiar, no-men omen, mikrośladów, przy ich ujawnianiu, zabezpieczaniu i transportowaniu wymagana jest naprawdę wielka uwaga i staranność, by nie uległy one zniszcze-niu. Mikroślady, takie, jak odpryski lakieru samochodowego, pobrane z odzieży ofi ary wypadku mają swoje własne, niepowtarzalne cechy powstałe na skutek np. zanieczyszczeń powietrza, deter gentów, wosków, wody, oddziaływania promieni słonecznych (garaż czy parking), sposobów mycia nadwozia (myjnia, szczotka, gąbka itp.) powodujących różne mikrorysy19 ułatwiające identyfi kację indywidu-alną.

18 Źródło: http://www.kryminalistyka.fr.pl/crime_traseologia_02.php, stan na dzień: 04.01.2009 r.19 Por. ostatnie zdanie z http://pl.wikipedia.org/wiki/Badanie_mikrośladów, stan na dzień:

5.01.2009 r.


Wskazówki przy metodach poszukiwawczych

Szukając odcisków lub odbitek należy każdorazowo ograniczyć się do nie-wielkiej przestrzeni lub jednego pomieszczenia. Najpierw, należy zastosować metody poszukiwawcze dostępne przy istniejącym oświetleniu, pozwoli nam to na dostrzeżenie najbardziej widocznych i oczywistych śladów, takich jak ślady krwi, trawy, czy inne pozostałości. W tym momencie, należy zwrócić uwagę na ogólne rozmieszczenie przestrzeni, co da nam podstawę do wyznaczenia prawdopodobnych przedmiotów dotykanych przez sprawcę oraz miejsc, w których mógł się on znajdo-wać. Tym samym, należy unikać kontaktu z tymi powierzchniami, aby nie zatrzeć ewentualnych pozostałości. Poszukiwanie śladów nie należy do czynności łatwych, szczególnie przy normalnym oświetleniu, dlatego też w miarę możliwości winno się prowadzić dalsze poszukiwania w ciemności korzystając z silnego źródła światła (zob. zdj. 3), wówczas można spostrzec pozostałości lub odciski pozosta-wione w kurzu, które są słabo widoczne przy normalnym oświetleniu. Przenośny halogen powinien być w tych okolicznościach wystarczający, o ile w pomieszczeniu rzeczy wiście panuje zupełna ciemność. Pochylone światło jest najlepsze dla odkry-wania śladów na gładkich powierzchniach, takich jak płytki ceramiczne, parapety, czy drewniane podłogi. Odciski na dywanach lub innych szorstkich, czy porowatych powierzchniach mogą nadal być niewidoczne, nawet przy ukośnie padającym stru-mieniu światła. Urządzenia służące do wykrywania zmiany pól elektrostatycznych mogą być wykorzystywane również do wyszukiwania specyfi cznych obszarów, na których znajdują się pozostałości stanowiące odbitki.

Bardzo często śledczy zaniedbują przeszukiwanie pewnych miejsc popełnienia czynu zabronionego, ponieważ są one „zadeptane” przez innych funkcjonariuszy, sanitariuszy lub inne osoby. Należy podkreślić, że nawet, jeśli po śladach sprawcy ktoś chodził wiele razy, to niekoniecznie musi to oznaczać, iż ślady te są doszczętnie zatarte. Szanse, że ślady sprawcy są zupełnie wymazane przez niestaranne działanie personelu pomocniczego, czy medycznego są raczej niewielkie. A nawet, jeśli ślady zostały zatarte, należy przypuszczać, że na miejscu zdarzenia wciąż pozostają frag-menty nienaruszone, które potencjalnie są równie cenne, jak inne fragmenty istot-nych odwarstwień lub nawarstwień.

Z życia wzięte…

W literaturze można spotkać kilka interesujących kazusów oraz faktów związa-nych z traseologią, które w tym miejscu chciałbym skrótowo przytoczyć.

Niekiedy zdarza się, że eksperci zajmujący się ichnologią, są w stanie, z pewnym prawdopodobieństwem przewidzieć, jaki zawód sprawuje osoba, która zostawiła ba-dane ślady. Tyczy się to przede wszystkim myśliwych i gajowych, którzy z racji przyzwyczajenia do cichego i delikatnego chodzenia – pozostawiają stosunkowo małe ślady długości kroków. Przeciwnie jest z kolejarzami i geometrami, którzy


przez wzgląd na obowiązek pokonywania długich dystansów (np. konieczność cho-dzenia po torach) – pozostawiają najdłuższe kroki.20

Ponadto, swoiste novum stanowi obecnie powstała specjalnie dla policjantów aplikacja o nazwie Traser, w której bazie znajduje się ogrom śladów przeróż-nych typów obuwia. Program ten w dużej mierze ułatwia i przyspiesza pracę or-ganów ścigania, których przedstawiciele nie muszą już godzinami przeszukiwać papierowych kartotek w poszukiwaniu odpowiedniego śladu, gdyż teraz wystarczy wprowadzić skan śladu (lub jego fragment), a system sam wyszuka najbardziej pa-sujące kompozy cje wzornicze. Nadto, proces poszukiwawczy regulowany jest bez-pośrednio przez samego zainteresowanego, który korzystając z odpowiednich opcji może regulować stopień podobieństwa wyszukiwanych śladów.21

L. Rodowicz w przywołanej już wcześniej publikacji wskazała bardzo ciekawy przykład zastosowania ichnogramu w XVIII w. „Najstarsza, zarejestrowana w literatu-rze specjalistycznej identyfi kacja śladów obuwia pochodzi ze sprawy Richardsona w Szkocji z 1786 roku. W trakcie oględzin miejsca zabójstwa młodej dziewczy-ny ofi cer dochodzeniowy zlokalizował krwawe ślady obuwia na otwartym terenie w pob liżu domu ofi ary. Analiza śladów ze ścieżki chodu wykazała, że na odwzo-rowanych spodach widoczne były gwoździe o specyfi cznym (indywidualnym) roz-mieszczeniu między sobą i krawędziami buta. Wykonano odlew najbardziej czytel-nego śladu. Podczas uroczystości żałobnych kordon policji otoczył cmentarz. Buty każdego uczestnika pogrzebu, który wychodził z cmentarza, poddano oględzinom. Te prymi tywne, ale jak się później okazało, skuteczne badania porównawcze wy-konane ad hoc w konsekwencji doprowadziły do kategorycznej identyfi kacji buta Richardso na. Dowód ten wraz ze śladami krwi odegrał zasadnicze znaczenie w pro-wadzonym postępowaniu karnym.”22

Wnioski końcowe

Reasumując należy stwierdzić, że traseologia, jest techniką śledczą, która zaj-muje się, w przypadku przestępstwa, ustalaniem osoby, pojazdu lub zwierzę cia na podstawie śladów przemieszczania się pozostawionych na miejscu zdarze-nia. Jak starałem się w przedmiotowym wywodzie wykazać, jest to dział nauki kryminalistycznej, który – pomimo pewnego deprecjonowania – stanowi w istocie niezwykle ważne ogniwo, pomagające dotrzeć do sprawcy czynu zabronionego popełnionego chociażby w związku z wypadkiem drogowym, czy korzystaniem z pojazdu podczas akcji przestępczej.

Wprawdzie przyszłość traseologii osnuta jest ciemnymi chmurami, ale niech przykłady z praktyki – takie jak chociażby nieoceniona pomoc, przy identyfi kacji

20 Por. http://kryminalistyka.fr.pl/crime_traseologia_02.php, stan na dzień: 5.01.2009 r.21 Szczegółowe informacje na stronie internetowej: http://republika.pl/traser/, stan na dzień:

04.01.2009 r.22 Zob. L. Rodowicz, Wczoraj…, op. cit.


„Wampira” z Gdańska – wielokrotnego zabójcy kobiet – bronią się same w swej wy mowie. Nie należy jednak zapominać o tym, iż pomimo trudności wiążących się z pracą traseologa, każdy dzień przynosi nowe możliwości i metody działania wzmac niające czytelność śladów obuwia, takie, jak przejście do stosowania kamie-nia dentystycznego zamiast gipsu, nowe metody chemiczne z zachodu, czy cyfro-wa obróbka i bogate bazy danych. Wszystko to zmierza ku usprawnieniu działania wymiaru sprawiedliwości. Dlatego ważne jest, by ten ostatni poważnie zastanowił się nad metodą, która może okazać się niezwykle przydatna, gdyż same technologie i chęci badaczy w niczym nie pomogą.

Ewelina Kowal*

Wybrane metody identyfi kacji zwłok ludzkich

Wypadki komunikacyjne, zamachy terrorystyczne, klęski żywiołowe oraz przes-tępczość pociągają za sobą liczne ofi ary śmiertelne, których tożsamość często nie jest znana. Prawidłowa odpowiedź na pytanie, kim jest śmiertelna ofi ara zdarzenia, będącego przedmiotem śledztwa nadaje mu kierunek, a przede wszystkim ułatwia wykrycie sprawcy. Ustalenie tożsamości zwłok ma nie tylko bardzo duże znaczenie dla prawa karnego i kryminalistyki, ale wywołuje również skutki w innych dziedzi-nach prawa jak np. prawo spadkowe, rodzinne, cywilne, czy też ubezpieczeniowe.

Pojęcie zwłok odgrywa w nauce kryminalistyki ważną rolę, gdyż mogą one być przedmiotem procesu wykrywczego, licznych ustaleń identyfi kacyjnych, zaś wyniki badań zwłok, szczególnie ich sekcji, mogą mieć istotne znaczenie dowodowe. Zwłoki mogą stanowić przedmiot oględzin (art. 188 § 1 k.p.k.), czynności określonych w art. 267 k.p.k., a przede wszystkim różnych ekspertyz, poczynając od identyfi kacyjnych, a kończąc na badaniach toksykologicznych, histologicznych czy chemicznych. Zwłoki mogą występować jako całość, której wymierność nadaje integralny kształt zażyciowy ciała ludzkiego, bądź też można mieć do czynienia z ich poszczególnymi częściami, elementami, pozostałoś ciami, względnie szczątkami.1

Identyfi kacja nieznanych zwłok w każdym przypadku musi być poprzedzo na oględzinami miejsca ich znalezienia i dokładnym opisem odzieży oraz przedmiotów znalezionych przy zwłokach. Odzież zdjęta ze zwłok powinna być przechowywana do dalszych badań, a następnie wysuszona i prawidłowo oznakowana.

Ustaleniu tożsamości, w czasie oględzin zewnętrznych zwłok, służy stwierdze-nie wielkości (długości) ciała, wagi, płci, wieku, ogólnego stanu odżywienia, cech owło sienia (także poza głową), rysunku i barwy tęczówki, stanu paznokci, znamion barwnikowych skóry, tatuaży, blizn, wszelkiego rodzaju zniekształceń lub uszko-dzeń ciała.2

Kolejną czynnością, jaka powinna być przeprowadzona w celu identyfi kacji nieznanych zwłok jest ich sekcja (sectio cadaveris), która w istocie polega na ot-warciu odpowiednimi cięciami, co najmniej trzech głównych jam ciała i zbadaniu zawartych w nich narządów w celu ustalenia przyczyny śmierci i okoliczności jej towarzyszą cych. W szerszym ujęciu, sekcja zwłok oznacza badanie pośmiertne zwłok, obejmują ce zarówno oględziny zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Sekcja zwłok

* Autorka jest studentką V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rze-szowskiego.

1 M. Kaliszczak, Zwłoki, ich części, elementy oraz szczątki z punktu widzenia kryminalistyki, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 1991, t. XLI, nr 4, s. 254-257.

2 S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiewicz, Medycyna sądowa, Warszawa 1993, s. 65.

110 EWELINA KOWAL

pozwala na uzyskanie informacji potrzebnych do ustalenia tożsamości zwłok, a pra-widłowe jej wykonanie pozwala ustalić przyczyny zgonu.3

W zależności od okoliczności znalezienia zwłok stosuje się różne metody ich identyfi kacji, które zostały opracowane podczas V Konferencji Komisji Interpolu do spraw Identyfi kacji Ofi ar Katastrof Masowych i Klęsk Żywiołowych, która odbyła się w Lyonie w 1993 roku. Kolejność metod identyfi kacji zwłok została podana od metod najbardziej wiarygodnych do metod tylko sugerujących tożsamość. Kolej-ność ta przedstawia się następująco: porównanie profi lu genetycznego DNA, po-równanie odcisków palców, badanie uzębienia i innych danych odontologicznych, badania radiologiczne, porównanie danych medycznych (przebyte zabiegi lecznicze i chirur giczne), porównanie znaków szczególnych – blizny, tatuaże, porównanie danych rysopisowych, identyfi kacja rzeczy osobistych, identyfi kacja na podstawie dokumen tów ujawnionych przy zwłokach lub szczątkach, rozpoznanie przez świad-ków, członków rodziny lub znajomych.4

Identyfi kacja nieznanych zwłok na podstawie porównania kodu genetyczne-go DNA jest jednym z największych osiągnięć naukowych XX wieku. Naukowe podstawy tej metody oparte są na odkryciu przez A. Jeffreysa w 1985 roku tzw. DNA – Fingerprint. Po raz pierwszy badania genetyczne zastosowano w Anglii w 1985 roku w postępowaniu imigracyjnym. W roku 1992 Komitet Badań Nauko-wych USA uznał badania DNA za niezmiernie cenne narzędzie do identyfi kacji zwłok i szczątków ludzkich. W roku 1996 Sąd Najwyższy uznał, że dowód z badań genetycznych ma pełną wartość poznawczą i dowodową.5

DNA jest osobliwą strukturą chemiczną, która w każdym organizmie żywym jest nośnikiem informacji genetycznej. Cały świat żywy, wszystkie jego organizmy, są zbu dowane na poziomie molekularnym według jednej powszechnej zasady, takiej mia nowicie, że każdy organizm biologiczny posiada unikatowy, charakterystyczny tylko dla siebie kod genetyczny tzw. genom. Kod genetyczny DNA tworzy 46 chro-mosomów zbudowanych z DNA, czyli kwasu dezoksyrybonukleinowego, zlokali zo-wanego wewnątrz jądra komórki. Obraz układu DNA jest indywidualny dla każdego człowieka, za wyjątkiem bliźniąt jednojajowych. Prawdopodobieństwo powtórzenia się identycznego układu DNA szacuje się – według A. Jeffreysa – na ok. 1:30 mld. Bio rąc pod uwagę liczbę ludności zamieszkującej na naszej planecie – ponad 6,5 mld – można przyjąć, że pewność identyfi kacji opartej na DNA jest stuprocento-wa.6

Identyfi kacja genetyczna osób o nieznanej tożsamości to jedno z podstawo-wych badań wykonywanych w laboratoriach genetycznych Zakładów Medycyny Sądowej. Często ujawnione zwłoki ludzkie podlegają takim zmianom (rozkładowi,

3 Tamże, s. 66-71.4 I. Sołtyszewski, Kryminalistyczne i sądowo-lekarskie metody identyfi kacji zwłok i szczątków

ludzkich, „Problemy Kryminalistyki” 2003, nr 239, s. 7-10. 5 A. Filewicz, I. Sołtyszewski, Bazy danych DNA w Europie – rozwiązania legislacyjne,

„Problemy Kryminalistyki” 2003, nr 241, s. 5-12.6 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2004, s. 937-938.

111WYBRANE METODY IDENTYFIKACJI ZWŁOK LUDZKICH

rozczłon kowaniu, zwęgleniu lub zeszkieleceniu), że wizualna identyfi kacja ciała przez najbliższą rodzinę zmarłego nie jest możliwa. W tym przypadku, jedynym sposobem na ustalenie danych osobowych denata staje się analiza genetyczna obej-mująca określenie profi lu DNA nieznanej osoby i porównanie go z profi lami gene-tycznymi jego domniemanych krewnych.7

Ważne jest to, aby poszczególne państwa dysponowały bazami danych profi -li DNA, co w znacznym stopniu ułatwiłoby identyfi kację nieznanych zwłok. Jako przykład można podać Wielką Brytanię, która jako pierwsza na świecie przystąpiła do tworzenia narodowej bazy danych profi li DNA w Birmingham.8

Decyzją Rady Unii Europejskiej z dnia 9 czerwca 1997 roku (97/C 193/2) – pań-stwa członkowskie Unii zostały zaproszone do utworzenia krajowych baz danych DNA. Dotyczyło to również krajów ubiegających się o przyjęcie do struktur unij-nych, w tym także Polski. Na przełomie 1998/1999 roku podjęto działania organiza-cyjne zmierzające do utworzenia polskiej bazy DNA.9

Poza badaniami genetycznymi, stosunkowo najpewniejsza jest identyfi kac ja daktyloskopijna zwłok na podstawie linii papilarnych. Jak wykazują liczne bada-nia, wieloletnia praktyka daktyloskopijna oraz obliczenia statystyczne, linie papi-larne są indywidualne dla każdego człowieka i można przyjąć, że nie ma dwóch różnych osób posiadających identyczny układ linii papilarnych.10

Daktyloskopowanie zwłok sprawia na ogół więcej trudności niż daktyloskopowa-nie żywych osób i często wymaga stosowania specjalnych technik. O skali tych trud-ności decyduje stan zwłok, który zależy od czasu, jaki upłynął od momentu zgonu, oraz warunki, w jakich ciało przebywało. Jeżeli zwłoki nie były poddane działaniu szczególnie szkodliwych czynników zewnętrznych, to w ciągu kilku dni od zgonu skóra i tkanka podskórna pozostają wystarczająco elastyczne, aby zastosować stan-dardową technikę daktyloskopowania przy użyciu tuszu.11

Metoda daktyloskopijna może znaleźć zastosowanie tylko wtedy, gdy dysponuje-my materiałem porównawczym w postaci wykonanej za życia osoby zaginionej kar-ty daktyloskopijnej. Możliwa jest również sytuacja, że karta istnie je, ale rozkład gnilny zwłok uniemożliwia pobranie śladów linii papilarnych.12

W wielu krajach (np. w Hiszpanii) tworzy się specjalne bazy danych – tzw. zbio-ry daktyloskopijne, które są bardzo pomocne przy identyfi kacji. Odciski palców pobierane są w momencie otrzymywania przez osobę dowodu tożsamości, paszpor-

7 E. Kapińska, Z. Szczerkowska, Ustalenie tożsamości nieznanej osoby w oparciu o określenie profi lu DNA z ekshumowanych szczątków ludzkich, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2008, nr LVIII, 32-36.

8 http://www.forensic-medicine.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=44&Itemid=999 99999&limit=1&limitstart=1, stan na dzień: 30.12.2008 r.

9 M. Goc, J. Moszczyński, Ślady kryminalistyczne. Ujawnianie, zabezpieczanie, wykorzystanie, Warszawa 2007, 177-179.

10 J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 2002, s. 205.11 M. Goc, J. Moszczyński, Ślady kryminalistyczne..., op. cit., s. 69.12 M. Wroński, Daktyloskopowanie i identyfi kacja zwłok w szczególnie trudnych przypadkach,

„Problemy Kryminalistyki” 2002, nr 235, s. 25-27.

112 EWELINA KOWAL

tu itp. W Polsce do 1956 roku istniała tradycja, że pobierano odciski palców od osób otrzymujących dowody tożsamości. Odciski te umieszczano na specjalnych kartach o nazwie DP-A1. Karty te są do dzisiaj wykorzystywane w celu identyfi kacji zwłok. Od tego czasu odciski palców pobierane są tylko w celu rejestracji przestępców.13

Kolejną metodą identyfi kacji zwłok jest badanie uzębienia i innych danych odontologicznych. Ludzkie zęby odgrywają w identyfi kacji nieznanych zwłok klu-czową rolę, gdyż często dostarczają prowadzącym dochodzenie istotnych wskazó-wek dla ustalenia tożsamości osoby. Odnosi się to do spraw, w których wskutek pośmiert nych zmian (skutki pożaru, zeszkieletowanie) nie można brać pod uwagę zewnętrznych cech indywidualnych.14

Zapisy stomatologiczne, jak również pamięć dentystów, stanowią nieocenioną pomoc w policyjnej identyfi kacji zwłok. Na podstawie, zapisanych w kartotekach, czynności stomatologów, a także opierając się na dodatkowych dokumentach, które są przechowywane (zdjęcia rentgenowskie, odlewy uzębie nia), można przy pomocy lekarza stomatologa ustalić tożsamość dawnego pacjenta, porównując dane ze zgło-szenia policyjnego z danymi zarchiwizowany mi.15

Bardzo ważne znaczenie w czasie badań identyfi kacyjno – porównaw czych ma szczególny opis stanu uzębienia przedstawiający: obecność zębów stałych, mlecz-nych, zębów mądrości, braki i ubytki w uzębieniu, stany chorobowe, stany po le-czeniu zębów, wypełnienia ubytków plombami, niepra widłowości zgryzu, sztuczne uzupełń nienia (protezy, mostki, koronki z określe niem materiału, z którego zostały wykonane) oraz stan powierzchni żującej. Istotne dla identyfi kacji zwłok jest okre-ślenie wieku, który w dużym przybliżeniu może być ustalony na podstawie sta-nu i rozwoju uzębienia. Skuteczność tej metody identyfi kacji zależy w znacznym stopniu od prawidłowego i bardzo szczegółowego oznaczenia i wypełniania kart stomatologicz nych z opisem stanu uzębienia w całej jamie ustnej oraz możliwie jak najdokładniej szym odtworz e niem na nich wszystkich zmian w uzębieniu.16

Metodą, która jest dość powszechnie stosowana w praktyce indentyfi ka cyjnej szkieletu czaszki jest tzw. metoda superprojekcji zwana również superimpozy-cją. Podstawą do zastosowania tej techniki jest posiadanie zdjęcia przeżyciowego osobnika identyfi kowanego. Może to być zdjęcie, którego projekcja, np. portretowa o wymia rach 18 × 24 cm, była wykonana w okresie niezbyt odległym od momentu śmierci, zdjęcie nieretuszowane, wykonane w płaszczyźnie czołowej, w ustawieniu zbliżonym do linii frankfurckiej głowy. Do celów identyfi kacji jest także przydatne zdjęcie wykonane w płaszczyźnie bocznej.17

13 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 938.14 Tamże, s. 938-943.15 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 938-943.16 M. Kaliszczak, Obrazowanie diagnostyczne w kryminalistycznej identyfi kacji kośćca, Czę-

stochowa 2006, s. 65.17 B. Młodziejowski, Badania sądowo – lekarskie szczątków kostnych (osteologia sądowo le-

karska), „Palestra” 1993, nr 9-10, s. 21-30.


Na specjalnym urządzeniu, tzw. superprojektorze, wkomponowuje się czaszkę nieznanych zwłok w zarysy twarzy ze zdjęcia (negatywu, diapozytywu) osoby wy-typowanej spośród zaginionych. Stan potwierdzający całkowitą zgod ność, tj. pokry-wanie się elementów twarzy z odpowiadającym im umiejscowie niem na czaszce, przy uwzględnieniu grubości pokrywy tkanki miękkiej, a także wszelkie niezgodno-ści we wzajemnym ustawieniu wymienionych wyżej elemen tów dokumentuje się na mon tażu fotografi cznym wykonanym na jednym arkuszu papieru światłoczułego.18

Kolejność czynności wykonywanych w procesie identyfi kacji metodą super-projekcji to:19

1. Ustalenie płci i wieku osobnika na podstawie znanych powszechnie kryteriów, w tym cech szkieletu pozaczaszkowego.

2. Wykonanie pomiarów kraniometrycznych (pomiary czaszki) oraz wylicze nie odpowiednich wskaźników ilorazowych w celu określenia proporcji twarzy i jej typu morfologicznego.

3. Ustalanie indywidualnych cech budowy czaszki, które powinny odzwiercied-lać zdjęcia przeżyciowe np. asymetria, skrzywienia przegrody nosa, pochyle-nie czoła itp.

4. Superprojekcja polegająca na wprojektowaniu zdjęcia czaszki w zdjęcie prze-życiowe należące do domniemanego osobnika. W praktyce czaszkę ustawia się do momentu uzyskania nałożenia na siebie odpowiednich punktów głowy i czaszki. Gdy czaszka jest odpowiednio ustawiona, wykonuje się kilka zdjęć.

5. Fotomontaż polegający na wmontowaniu w negatyw zdjęcia przeżyciowego negatywu czaszki wykonanego w tej samej skali.

Identyfi kacja metodą superprojekcji została zastosowana w Polsce po raz pierw-szy w 1955 roku w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Krako-wie przez prof. J. S. Kobielę.20

Rekonstrukcja twarzy na podstawie czaszki tzw. metodą Gierasimowa polega na takim modelowaniu plastycznym poszczególnych elementów twarzy, aby efekt końcowy stanowił przybliżony przyżyciowy wygląd twarzy i głowy danej osoby. Twórcą tej metody jest antropolog rosyjski M. M. Gierasimow. Na podstawie nauko-wo stwierdzonych anatomicznych związków między morfologią czaszki a kształtem i grubością tkanki miękkiej twarzy, modeluje się części tkanki miękkiej i nanosi je na czaszkę.21

W skrócie metoda ta przedstawia się następująco:22 • najpierw wykonuje się odlew czaszki,• w ważnych miejscach anatomicznych wbija się małe kołeczki, na których za-

znacza się grubość tkanki mięśniowej w danym miejscu,18 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 954-956.19 B. Młodziejowski, Badania…, op. cit., s. 21-30.20 M. Kaliszczak, Obrazowanie…, op. cit., s. 66-70.21 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 946-947.22 http://www.kryminalistyka.fr.pl/, stan na dzień: 30.12.2008 r.

114 EWELINA KOWAL

• w oczodoły wkłada się kulki z polistyrenu,• na odlew nakłada się glinę rzeźbiarską do wysokości zaznaczonej na kołecz-

kach,• po wyschnięciu gliny uzupełnia się głowę o włosy, brwi itp.

Identyfi kacja zwłok metodą Gierasimowa jest jednak w praktyce stosowana dość rzadko i nie zawsze daje dobre rezultaty. Przestrzega się nawet, iż tego rodzaju odtwarzanie cech indywidualnych głowy obarczone jest zbyt dużym marginesem błędu, m.in. dlatego, że kształt czaszki niekoniecznie dokładnie wskazuje na wy-gląd zbudowanych z tkanki miękkiej poszczególnych elementów twarzy, takich jak kształt powiek, szerokość ust, grubość warg, dolna część nosa czy uszy. W związku z tym, po metodę tę powinno sięgać się dopiero po wyczerpaniu innych sposobów identyfi kacji. Większe nadzieje wiąże się natomiast z rekonstrukcją wyglądu głowy (głównie twarzy) na podstawie czaszki przy wykorzystaniu techniki komputero-wej.23

Nowe możliwości identyfi kacji zwłok stwarza implantoskopia. Termin ten defi -niuje się w terminologii kryminalistycznej jak i sądowo – lekarskiej jako identyfi -kacja zwłok na podstawie biomateriałów. Biomateriały są to ciała obce wszczepio-ne do organizmu człowieka w celach leczniczych, zwane inaczej stabilizatorami, implantami lub protezami. Implantowane biomateriały w leczeniu różnego rodzaju schorzeń mogą mieć wartość porównawczo – indentyfi kacyjną w ustalaniu tożsa-mości nieznanych zwłok, zapoczątkowując tym samym powstanie nowego systemu identyfi kacyjnego, pod warunkiem zrealizowania następujących postulatów:24

1) każdy implantowany do organizmu biomateriał będzie oznaczony indywidu-alną sygnaturą,

2) utworzony zostanie centralny rejestr implantoskopijny, umieszczanych w organi-zmie człowieka biomateriałów.

Problem spełnienia wyżej wymienionych postulatów mogą rozwiązać odpowied-nie uregulowania legislacyjne, warunkujące wdrożenie implantoskopii do zastoso-wań praktycznych jako nowej dziedziny w dziale identyfi kacji kryminalistycznej.

Masowe katastrofy, pożary, klęski żywiołowe, wielkie wybuchy i kataklizmy po wodują śmierć tysięcy ludzi, na skutek zwęglenia i spopielenia ich w wyniku działania wysokich temperatur, a indywidualnie oznaczane implanty ceramiczne i me talowe wszczepione do organizmu człowieka mogą być pewnym materiałem identyfi kacyjnym.

Wybitny współczesny kryminalistyk Tadeusz Hanausek, omawiając zagadnienie implantoskopii w monografi i pt. Kryminalistyka – Zarys wykładu zwrócił uwagę na możliwość zastosowania implantoskopii również do identyfi kacji osób żyjących,

23 T. Kozieł, Z. Dębiński, Portret pamięciowy-rekonstrukcja przeżyciowego wyglądu twarzy na podstawie czaszki, „Problemy Kryminalistyki” 1993, nr 202.

24 M. Kaliszczak, Obrazowanie…, op. cit., s. 74-89.


a tak że na perspektywy rozwoju tej techniki, pisząc między innymi: „Metoda ta może w przyszłości stanowić odrębny dział identyfi kacji, stojący na pograniczu kryminalis-tyki i medycyny sądowej”. Przydatność metody w kontekście znacznego wzrostu implantacji jest oczywista.25 Ustalenie tożsamości zwłok sprawia wiele trudności w procesie identyfi kacyjnym, mimo wykorzystania najnowszych technik kryminalis-tycznych i sądowo – lekarskich. Dzieje się tak najczęściej w przypadku katastrof i klęsk żywiołowych, kiedy dochodzi do masowych spaleń.

Metody identyfi kacji zwłok mają przede wszystkim znaczenie etyczno – moral-ne, gdyż dopiero po ustaleniu tożsamości denata rodzina może go godnie pocho-wać.

25 Tamże, s. 74-89.

Marta Witwicka*

Specyfi ka oględzin zwłok i miejsca ich znalezienia w środowisku wodnym

Zbrodnia możne zdarzyć się wszędzie – w domu, w lesie, na dworcu itd. Biorąc pod uwagę fakt, że ponad 70 % powierzchni ziemi pokrywa woda, zbrodnia może zdarzyć się i tam. Czynności techniczne polegające na utrwaleniu miejsca przestępstw-wa w takim stanie, w jakim je zastano, oraz ujawnieniu, utrwaleniu i zabezpiecze-niu śladów i dowodów za pomocą sprzętu i środków techniki kryminalistycznej,1 w środowisku wodnym znacznie odbiegają od standardowych procedur.

Nie jest to jakaś ciekawostka, zagadnienie czysto teoretyczne, jakby się prima facie mogło wydawać. Co roku na świecie ponad 500 000 osób umiera na skutek utonięcia, które defi niowane jest jako śmierć, następująca na skutek zablokowania wymiany gazowej w płucach przez wodę. Oprócz braku dostępu do tlenu, w organiz-mie zachodzi szereg procesów biochemicznych, spowodowanych obecnością wody w płucach. Jest to druga w kolejności przyczyna zgonów wypadkowych po urazach komunikacyjnych w przedziale wiekowym 5 – 44 lata.2

Przyczyny utonięć mogą być różne, a do najczęstszych zaliczamy nieumiejęt-ność pływania, alkohol i inne używki lub stany chorobowe. Możemy mówić rów-nież o ofi arach z zespołem nagłego zanurzenia, bardzo częstym przypadkiem zgo-nów w zimie, gdy pod ciężarem ciała załamie się lód np. na jeziorze. Wskutek kon-taktu z lodowatą wodą dochodzi u ofi ary do zatrzymania krążenia, prawdopodob nie na skutek odruchu z nerwu błędnego. Wreszcie, znalezione w wodzie zwłoki mogą być ofi arą zabójstwa. Przy takim podejrzeniu istotne jest, czy zwłoki nie zostały wrzucone do wody po uprzednim zadaniu śmiertelnych obrażeń na powierzchni.3 Utonięcie może być również aktem samobójczym.

Możemy zatem mówić o „utonięciu typowym” – chodzi o zablokowanie dróg odde chowych wodą (przykładowo przy nieumiejętności pływania) oraz o „utonięciu nietypowym”, gdzie przyczyna, a contrario, jest inna (zawał serca, zabójstwo, etc.). Dlatego też, przy wyłowieniu zwłok z wody stawia się zawsze dwa kluczowe pytania: czy ofi ara była żywa w momencie kontaktu z wodą i jaka była przyczyna śmierci?

By na nie odpowiedzieć, konieczne jest ustalenie okoliczności poprzedzających zgon, analiza sytuacji towarzyszących ich odkryciu oraz sekcja zwłok.

* Autorka jest studentką IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego.

1 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2007, s. 437.2 A. Zawadzki, Medycyna ratunkowa i katastrof, Warszawa 2006, s. 106.3 A. Bodziak, Oględziny miejsca znalezienia zwłok pod wodą, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 6,

s. 75.

118 MARTA WITWICKA

Oględziny miejsca znalezienia zwłok pod wodą są czynnością nie tylko krymi-nalistyczną, ale i procesową. Muszą zatem być zachowane wszelkie normy wyznaczo-ne przez Kodeks postępowania karnego (zwany dalej k.p.k.), jak i przepisy szczegól-ne. W k.p.k. nie sprecyzowano pojęcia oględzin w procesowym systemie dowodo-wym, lecz dopuszczono możliwość uzyskania środków dowodowych w drodze czynności oględzinowych określonych w rozdziale 23, zatytułowanym „Oględziny, Otwarcie Zwłok, Eksperyment Procesowy”, a wymienionych w art. 207-212. Uzy-skane w wyniku czynności oględzinowych środki dowodowe, kodeks traktuje na równi z osobowymi środkami dowodowymi i nie wprowadza ograniczeń co do ich mocy dowodowej i znaczenia procesowego.4 Dlatego też niezrozumiałe wydaje się bagatelizowanie możliwości dowodowych, jakie niosą ze sobą oględziny miejsca znalezienia zwłok pod wodą.

Wypada tu przywołać przykładowo zarządzenie Komendanta Głównego Poli-cji, gdzie czytamy: „Do zadań komisariatów specjalistycznych Policji i komórek specjalistycznych Policji należy w szczególności: w miarę posiadanych możliwo-ści przeprowadzanie oględzin miejsca zdarzenia pod wodą.”5 Jak słusznie zauwa-ża prokurator A. Bodziak, użyty w w/w zarządzeniu zwrot „w miarę możliwości”, w prak tyce postrzegany jest raczej w znaczeniu negatywnym. Tak szerokie pojmowa-nie wymienionego sformułowania nie ma z całą pewnością na celu profesjonalnego us prawnienia dokonywania tak ważnej czynności procesowej jaką są oględziny.6

Realizując cele śledztwa, oględziny stanowią jedną z jego najistotniejszych cząstek. Niemi świadkowie, czyli dowody rzeczowe, mogą przemówić zrozumia-łą mową, pod warunkiem, że będą przestrzegane wszelkie zasady dotyczące tego zagadnienia.7 Powinny zostać uwzględnione i przeanalizowane czynniki zarówno działania ludzkiego (przestępnego bądź nie) jak i samej natury. W każdym przy-padku, gdy mamy do czynienia z podejrzeniem działania osób trzecich i czynem przestęp nym, odnalezienie zwłok jako dowodu ma w postępowaniu przygotowaw-czym znaczenie kardynalne.8

Akcje ratunkowe i poszukiwawcze w każdym terenie należą do akcji trudnych, wymagających od ratowników zdyscyplinowania oraz umiejętności. Zajmujący się tym zespół specjalistyczny uzależnia zawsze metody poszukiwania, wykorzystany sprzęt i taktykę od rodzaju akwenu, warunków atmosferycznych i innych okolicz-ności, szczególnych w danej sprawie. W akcji poszukiwawczej/ratowniczej współ-pracują ze sobą jednostki organizacyj ne Państwowej Straży Pożarnej, Policji, opieki zdrowotnej, płetwonurkowie, specjalnie przeszkolone psy wraz z prze-wodnikami oraz inne jednostki będące w stanie udzielić pomocy. Często udział

4 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 443.5 Dz. Urz. KGP z 2004 r., nr 13, poz. 68. 6 A. Bodziak, Oględziny..., op. cit., s. 76.7 J. Gurgul, Standardy postępowania dla kierujących oględzinami miejsca zdarzenia. Próba

komentarza, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 10, s. 121.8 A. Bodziak, Nietypowe metody poszukiwania ofi ar wypadków na wodzie oraz profi laktyka

oględzin miejsca znalezienia zwłok pod wodą, „Polish Hyperbaric Research”, nr 2, s. 41.

119SPECYFIKA OGLĘDZIN ZWŁOK I MIEJSCA ICH ZNALEZIENIA W ŚRODOWISKU WODNYM

biorą również rybacy, którzy przeczesują sieciami uprzednio wytypowane miejsca, w których mogą znajdować się zwłoki.

Płetwonurek pracujący przy poszukiwaniu zwłok pod wodą, przede wszyst-kim powinien znać specyfi kę danego zbiornika: prąd, termoklinę, rodzaj dna itp. Do podstawowych zadań przewodnika psa należeć będzie wstępne ukierunkowanie schodzących pod wodę płetwonurków na obszar, w którym powinni szukać zwłok. Musi on wiedzieć, jakim zjawiskom pod wodą i nad wodą podlega zapach, tj. któ-re miejsca zatrzymują zapach, jaki wpływ ma na niego prąd w danym zbiorniku, a jaki jest kierunek wiatru na powierzchni wody itd.9 Biologiczne i organiczne żywe istoty produkują po śmierci podobne chemiczne substancje i gazy, co oznacza, że ludzie, ptaki i ryby mogą pachnieć dla psa bardzo podobnie, w szczególności we wczesnym procesie rozkładu gnilnego. Zapach podlega specyfi cznym procesom nie tylko na powierzchni lądu, ale również pod wodą.10 Dlatego też na potrzeby akcji poszukiwawczych/ratowniczych wykorzystuje się coraz częściej osiągnięcia osmo-logii podwodnej. Kryminalistyka nie dysponuje jak dotąd odpowiednio czułymi metodami analitycznymi, które pozwoliłyby ujawnić, a następnie zidentyfi kować ślady zapacho we człowieka, wobec czego jedynym sposobem jest wykorzystanie specjalnie przesz kolonych psów,11 te bowiem są w stanie rozróżnić ponad pół milio-na zapachów, szczególnie pochodzenia organicznego.

Należy w tym miejscu również podkreślić, iż do podstawowych obowiązków płetwonurków należy przeprowadzenie, chociażby namiastki, wizji lokalnej. Nale-ży określić ułożenie zwłok, stan odzieży i innych przedmiotów, rodzaj zbior-nika wodnego, temperaturę wody, rodzaj dna, prąd itp. Wszystkie te czynniki powinny być skrupulatnie zapamiętane przez płetwonurków do momentu spisania protokołu oględzin, co jest obligatoryjne. Należy nadto utrwalić je w formie zdjęć, taśmy magnetowidowej, fi lmu, rysunku, szkicu sytuacyjnego. Zasada ta odnosi się zresztą do wszystkich innych oględzin, gdyż każde z nich jest czynnością niepowta-rzalną.12 Zgodnie zatem z dyspozycją art. 207 § 2 k.p.k., jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, jego część należy w miarę możności Zacho wać w stanie niezmienionym, a gdy to nie jest możliwe – stan ten utrwalić w inny sposób.

Przykładowo jednak, sama podwodna fotografi a dowodów jest procesem o wiele bardziej skomplikowanym niż na lądzie, i nie chodzi tu tylko o konieczność zastoso-wania specjalis tycznego sprzętu, ale również o oddziaływanie środowiska wodnego na jakość zdjęć. Głównym problemem, który napotka podwodny fotograf będą znie-kształcenia. Kąt padania promieni słonecznych pod powierzchnią wody jest inny niż na lądzie. Zjawisko to powoduje, że obserwowane przedmioty i odległości wydają

9 Por. A. Bodziak, Miłość do wody, „W akcji” 2006, nr 6.10 A. Bodziak, Niektóre osmologiczne aspekty pracy psa przeszkolonego do poszukiwania

zwłok pod wodą. Podstawy prowadzenia akcji poszukiwawczej, „Problemy Kryminalistyki” 2005, nr 249, s. 55.

11 Tamże, s. 53.12 S. Waltoś, Proces Karny, zarys systemu, Warszawa 2001, s. 384.

120 MARTA WITWICKA

się większe o około 33%. Dlatego też niesamowicie istotne jest umieszczenie na każdym zdjęciu, przedmiotu wraz ze skalą, by następnie ustalić naturalne wielko-ści. Kolejnym problemem jest kolorystyka obrazu. Wraz ze wzrostem głębokoś ci, woda coraz intensywniej fi ltruje promienie czerwieni i żółci, co w rezultacie skut-kuje niebieskawo – zielonymi zdjęciami, które nie oddają w pełni rzeczywistej bar-wy fotografowanych przedmiotów. Jakość zdjęć (nagrań) zależy również od skali zanieczyszcze nia, przejrzystości i mętności wody.13

Zabezpieczanie środków dowodowych ma miejsce nie tylko pod wodą, ale i na powierzchni. Mówimy tu zatem o dwóch „poziomach” – górnym, jak przykładowo przedmioty pływające na powierzchni wody, pomosty, linia brzegowa, wybrzeże itd., oraz dolnym – będzie to, co do zasady, dno zbiornika wodnego. Istotne jest prawidło-we wyznaczenie obszaru miejsca zdarzenia, gdyż nie zawsze jest ono tożsame z miejscem znalezienia zwłok. Należy tu również wziąć pewną „poprawkę” ze wzglę du na warunki atmosferyczne i przemieszczanie się zwłok z nurtem rzeki (o czym dalej).

O ile na powierzchni, zwłoki zazwyczaj pozostają w takim ułożeniu, w jakim na-stąpił zgon, o tyle w wodzie poddają się prawom fi zyki. Ułożenie ciała pod wodą zależy nie tylko od rodzaju zbiornika wodnego (roślinności, prądów, typu dna), ale też od rodzaju utonięcia. Najbardziej charakterystyczne jest ułożenie zwłok dla utonięć wypadkowych. Jako że głowa dorosłego człowieka waży około 4 – 5 kilogramów, ona pierwsza idzie na dno. Topielec leży zatem zazwyczaj na brzuchu, głową do dołu, opierając się na czole, łokciach i kolanach. Tam najczęściej tworzą się plamy opado-we. W związku z nurtem rzeki i przemieszczaniem się ciała, tam też najczęściej pows-tają obrażenia, dochodzi do zdarć naskórka i rozdarcia odzieży. Natomiast, obrażenia zadane przez pędniki jednostek pływających czy elementy budowli hydrotechnicz-nych lokalizują się w okolicy grzbietowej, pośladkowej bądź potylicznej.14

Sposób ułożenia ciała przy utonięciach wypadkowych zwany jest „embrional-nym”. Zwłoki w pozycji embrionalnej mogą również występować w ułożeniu bocz-nym, ciało będzie usytuowane na boku przy jednoczesnym podkurczeniu kończyn. Każdy przypadek, w którym występuje ułożenie podwodne zwłok odmienne od pozycji embrionalnej, powinien sugerować możliwość przestępnego działania osób trzecich.15 Ułożenie zwłok pod wodą, zgodnie z art. 143 k.p.k. powinno być odnoto-wane w protokole. Niedopuszczalne jest jednak opisywanie w protokołach pozycji zwłok już na brzegu, jako że jest to pozycja wtórna. Mija się to z nakazem dokumen-towania rzeczywistego przebiegu czynności, zawartym w art. 148 § 1 k.p.k.16

Ciało zazwyczaj pozostaje w pozycji embrionalnej pod wodą, dopóki bakterie wewnątrz jelit i jamy klatki piersiowej nie wytworzą wystarczającej ilości gazów

13 A. Duelle, Underwater Crime Scene Photography, http://www.redorbit.com/news, stan na dzień: 29.12.2008 r.14 P. Siermontowski, Rola nurka w dochodzeniu medycznym, „Polish Hyperbaric Research”

2005, nr 2, s. 54.15 A. Bodziak, Oględziny…, op. cit., s. 77.16 A. Bodziak, Podwodni świadkowie, „Przegląd Pożarniczy” 2004, nr 4, s. 21.


gnilnych (głównie metanu, siarkowodoru i dwutlenku węgla). Proces ten trwa od kilku dni do kilku tygodni. W konsekwencji, ciało zaczyna unosić się na powierzch-nię. Tors ma większą wyporność niż inne części ciała, dlatego też głowa i kończyny niejako „ciągną się” za nim. Co do zasady, jeżeli głębokość zbiornika nie przekracza 10 met rów, ciało pływa „na brzuchu”, z głową zanurzoną całkowicie w wodzie. Im mniejsze jednak są kończyny ofi ary, tym bardziej jest prawdopodobne, że odwróci się ona twarzą ku górze. Pływając w tej pozycji, na skutek ciągłych uderzeń o ta-fl ę wody, możliwe jest powstanie nieznacznych obrażeń głowy. Od ran doznanych przed śmiercią odróżniać je będzie brak krwawienia. Niestety, od tej zasady istnieją wyjątki powodujące trudności w zdiagnozowaniu źródła obrażeń, gdyż przekrwie-nie części ciała znajdujących się najniżej może powodować ich krwawienie, rów-nież pośmiert nie.

Należy tu także zaznaczyć, iż po dłuższym czasie, na skutek ujścia gazów gnil-nych ciało zanurza się ponownie i w wyniku dalszego rozkładu, proces się powtarza. Schemat ten nie ma zastosowania do ofi ar, które były już martwe przed kontaktem z wodą (np. w razie wrzucenia ofi ary zabójstwa do jeziora). Przypadkowe ułożenie ciała obserwowane będzie również w wypadku celowego obciążenia ciała – np. ka-mieniami, lub w przypadku występowania bujnej roślinności na dnie jeziora.

Na sposób ułożenia zwłok, wpływ mają również czynniki wtórne, takie jak tem-peratura czy głębokość zbiornika wodnego. W temperaturze 4o C procesy gnilne zo-stają spowolnione aż do tego stopnia, że tworzące się w niewielkich ilościach gazy nie są wystarczające do wzniesienia zwłok na powierzchnię wody.17

Co więcej, ustanie funkcji biologicznych wywiera niezatarte piętno na ciele człowieka i zmienia jego wygląd, a proces ten pogłębia się wraz z upływem czasu. Zmiana ta spowodowana jest bladością, utratą napięcia tkanek, brakiem ciśnienia i zwiotczeniem mięśni. Wymienione elementy powodują tzw. maskowatość twa-rzy na skutek zaniku funkcji mięśni mimicznych.18 W wodzie ponadto czasami dochodzi do wyjadania tkanek przez ryby, raki, szczury wodne, owady wodne (chruściki, chrząsz cze) oraz skorupiaki, takie jak kiełże i krewetki. Może utrudnić to ustalenie tożsamości denata, jest też niekiedy na swój sposób przydatne. Przy-kładowo, w ustale niu czasu zgonu pomocne mogą być pchły i wszy „zamieszkują-ce” ciało przed śmiercią. Prze ciętna pchła może przeżyć pod wodą do 24 godzin, wesz przetrwa od 12 do nawet 48 godzin. Materiał entomologiczny zebrany ze zwłok, a także ich bliskiego otoczenia, może w niektórych przypadkach stano-wić istotny dowód w ustaleniu czasu śmierci. Metoda ta ma szczególne znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy zwłoki są poddane procesom gnilnym i konwencjonalne metody zawodzą.19

17 A. Bodziak, Oględziny..., op. cit., s. 82.18 I. Sołtyszewski, B. Młodziejowski, R. Płoski, W. Pepiński, J. Janica, Kryminalistyczne

i sądowo-lekarskie metody identyfi kacji zwłok i szczątków ludzkich, „Problemy Kryminalistyki” 2003, nr 239, s. 7-10.

19 E. Kaczorowska, D. Pieśniak, Z. Szczerkowska, Entomologiczne metody określania czasu śmierci, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2002, nr 4, s. 169 i n.

122 MARTA WITWICKA

Jako że rozkład zwłok w ciepłej wodzie jest przyspieszony, bowiem ciepłota cia-ła jest tracona dwa razy szybciej niż na lądzie, już po dwóch tygodniach przebywa nia w tym środowisku, ciało może być bliskie szkieletyzacji.20 Znane są również przy-padki, gdy zwłoki zasiedlone zostały przez węgorze. Utrudnia to znacznie ustale nie nie tylko tożsamości denata (często nawet rozpoznanie zwłok przez rodzinę lub bli-skich jest niemożliwe), ale także czasu śmierci i, co najważniejsze, jej przyczyny. Problem ten podkreśla P. Siermontowski pisząc, iż na szczególną uwagę zasługują obrażenia zadane wolno pływającym zwłokom przez ptaki wodne, mewy i rybitwy. Ze względu na kształt dzioba wyrywającego fragmenty tkanki, obrażenia takie mogą być uznane za rany kłute, co może w istotny sposób zaciemnić okoliczności zgonu.21 Niebezpieczeństwo takie stwarzają również wtórne urazy powstałe podczas wydoby-wania zwłok, chodź te spowodowane urządzeniem wydobywającym łatwo jest ziden-tyfi kować ze względu na znajomość zastosowanego narzędzia.22

Należy w tym miejscu również nadmienić kilka cech typowych dla niemal wszystkich zwłok zanurzonych w wodzie. Pierwszą i chyba najbardziej charakterys-tyczną cechą będzie maceracja naskórka, zwana inaczej „skórą praczek” lub „rę-kawiczkami śmierci”. Początkowo skóra na dłoniach i stopach pęcznieje, bieleje, a następnie mocno fałduje się. Przy postępującym procesie naskórek zostaje od-dzielony. Zależnie od temperatury wody, naskórek może nawet całkowicie się zsu-nąć po kilku dniach lub tygodniach. I tak przykładowo, w wodzie o temperaturze 19o C naskórek ulega oddzieleniu już po 3 dniach, natomiast w temperaturze 5o C po upływie co najmniej jednego miesiąca.23 Na zwłokach zauważalny jest rów-nież „grzybek topielczy”, czyli grzybek piany wokół ust i w okolicach nosa, któ-ry powstaje na skutek zmieszania się wody i powietrza w drogach oddechowych ze znajdującym się tam śluzem. Jest to istotne zjawisko wskazujące, iż ofi ara żyła w momencie kontaktu z wodą. Może on być jednak jedynie wynikiem obrzęku płuc, urazu głowy lub przedawkowania narkotyków.

Dla zwłok przebywających w wodzie słodkiej charakterystyczne jest również „wodne rozdęcie płuc”, polegające na nieprawidłowym zwiększeniu ich upowietrz-nienia. Po ponad dobie przebywania zwłok w środowisku wodnym, można zauważyć zielonkawe zabarwienie skóry. Jest kwestią dyskusyjną, czy piasek, muł, szczątki ro-ślin czy inne ciała obce znalezione w drogach oddechowych świadczą, iż ofi ara żyła w momencie zanurzenia. Niewątpliwie wskazuje na taką sytuację duża ilość wody w żo-łądku, gdyż na skutek reakcji obronnych organizmu dochodzi do tak silnego skurczu głośni, że woda zamiast do tchawicy jest odruchowo połykana do żołądka. Zupełny brak wody w żołądku niekoniecznie jednak musi oznaczać śmierć przed zanurzeniem – może być skutkiem nagłej śmierci w wyniku utonięcia, jak np. przy zawale.

Przy ustalaniu przyczyny zgonu pomocny może być również fakt, iż przy wy-padkowych utonięciach zawartość substancji za paznokciami jest w wielu przypad-

20 Tamże, s. 169 i n.21 P. Siermontowski, Rola..., op. cit., s. 54.22 Tamże, s. 55.23 A. Bodziak, Oględziny..., op. cit., s. 82.


kach tożsama z rodzajem dna w danym zbiorniku wodnym – najczęściej jest to muł, który również występuje w otworach nosowych i usznych.24

Procedura oględzin miejsca znalezienia zwłok w środowisku wodnym oraz ce-chy zwłok wydobytych z wody różnić się będą w każdym przypadku. Sytuacja ina-czej będzie wyglądać przy utonięciu w wodzie słonej, inaczej w słodkiej, w basenie, w wannie czy pod lodem. Dlatego trudno jest tu nakreślić ogólne wzorce, które wol-ne by były od wyjątków i sprawdzały się dosłownie w każdej sytuacji.

Należy przytoczyć ogólną zasadę, iż oględziny stanowią ważną czynność kry-minalistyczną i procesową, ponieważ dostarczają istotnych i często bezpośrednich wiadomości o przestępstwie oraz sprawcy.25 Oględziny zwłok i miejsca ich znalezie-nia pod wodą, ze względu na odmienność środowiskową, powinny skłaniać organy dokonujące tej czynności do wszechstronnego i fachowego podejścia do zagadnie-nia. Oględziny miejsca przestępstwa stanowią jedno z pierwszych źródeł informacji o czynie i jego sprawcy.26 Problem ten nie może być bagatelizowany. Nieumiejęt-ność w tym zakresie może skutkować utratą, kontaminacją lub niedopusz czalnością dowodu w dalszym procesie, co w znacznym stopniu może utrudnić ustalenie praw-dy materialnej.

24 Tamże, s. 77.25 B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 436.26 A. Bodziak, Oględziny..., op. cit., s. 84.

Rafał Skowron*

Upadki z wysokości – cechy charakterystyczne oraz sposoby odróżniania samobójstw, wypadków i czynów zabronionych

Upadki z wysokości stanowią dla organów ścigania, z dowodowego punktu widze-nia duże wyzwanie. Ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo bywa w takich przypadkach niezwykle trudne. Należy zadać pytanie: czy zgon nastąpił z przyczyn naturalnych, nienaturalnych, czy może był to wypadek. Jeżeli przyczyny wydają się nienaturalne, to czy było to samobójstwo, czy zabój-stwo. Istnieje wiele przyczyn, dla których człowiek decyduje się odebrać sobie życie – i wiele przyczyn, dla których popełnia się zabójstwo. Często można pomylić jedno z drugim. Jak napisał Cyril Polson w książce zatytułowanej Essentials of Forensic Medicine: „Przebiegły samobójca (…) może zaplanować swoją śmierć tak, żeby su-gerowała morderstwo. Częściej jednak zdarza się, że morderca usiłuje rezultat swojej zbrodni przedstawić jako samobójstwo”.1 Upadki z wysokości dają tu znaczne pole manewru dla przestępców. Upadek może być bowiem skutkiem wypadku (zsunięcie się, wypadnięcie), próby samobójczej (świadome wyskoczenie), bądź też zabójstwa zrealizowane go przez popchnięcie, wypchnięcie, wyrzucenie lub zrzucenie ofi ary.2 Różnorodność sytuacji, z jakimi można mieć do czynienia, jest duża, ponie waż czło-wiek może wypaść (np. z balkonu) w pozycji stojącej, siedzącej lub leżącej. Czyn zabroniony zrealizowany przez popchnięcie, wypchnięcie, wyrzucenie, czy też zrzu-cenie ofi ary również może być dokonany w każdej z wymienionych pozycji. Dodat-kowo, ofi ara może upadać przodem, tyłem lub bokiem do kierunku nadanego przez napastnika. Także próby samobójcze charakteryzować się będą zróżnicowaniem co do formy i sposobu ich podejmowania. Wymienione kwestie, często w połączeniu z brakiem świadków lub też ich sprzecznymi zeznaniami, powodują, że w toku śledz-twa należy podjąć szereg działań, a także wykazać się szeroką wiedzą i precyzją, aby odtworzyć przebieg zdarzenia i wskazać przyczynę upadku, a w razie potrzeby znaleźć również sprawcę. Niejednokrotnie, szczególnie w przypadkach, kiedy przy oględzi nach miejsca zdarzenia pominięto istotne szczegóły, dla potwierdzenia wnio-sków z analizy zebranych materiałów, celowe jest przeprowadzenie eksperyment-tów rzeczo znawczych na przygotowanych w tym celu modelach i manekinach.3

Omawiając upadki z wysokości, należy podkreślić, jak istotne znaczenie mają dla sprawy czynności podejmowane na miejscu zdarzenia. Oględziny miejsca zna-lezienia ciała, zewnętrzne oględziny zwłok, badanie odzieży oraz dokumentacja fo-

* Autor jest doktorantem w Instytucie Prawa Karnego UMCS w Lublinie, aplikantem aplikacji ogólnej w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, absolwentem Uniwersytetu Rzeszowskie go.

1 B. Innes, Niezbity dowód – metody wykrywania zbrodni, Warszawa 2001, s. 23.2 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza sądowa, Zakamycze 2002, s. 256.3 Tamże, s. 258.

126 RAFAŁ SKOWRON

tografi czna powinny zostać wykonane z najwyższą starannością. Prawdopodobnie najczęściej popełnianym błędem jest pominięcie tak istotnej rzeczy, jak próba usta-lenia, często oczywistego, miejsca początku upadania. Tymczasem, w sprawach, w których zabój stwa dokonano przez spowodowanie upadku z dużej wysokości, bardzo istotne ślady znajdować się mogą także w miejscu, gdzie działanie przestęp-cze miało swój początek.4 Udokumentowaniem oględzin jest protokół wymagany na podstawie art. 143 § 1 pkt 3 Kodeksu postępowania karnego, który oprócz zachowa-nia odpowiedniej strony formalnej powinien szczegółowo opisywać m.in.:5

1) godzinę podjęcia i zakończenia czynności,2) wykaz przedmiotów znalezionych przy zwłokach,3) ułożenie zwłok,4) rysopis zwłok przy ich nieustalonej tożsamości,5) stan poszczególnych części ciała: płeć, wiek (z wyglądu), wzrost, budowa cia-

ła, stan odżywienia, szczegółowy opis głowy,6) ujawnione obrażenia (umiejscowienie, kształt, wymiary),7) informację o utrwaleniu stanu zwłok i czynności oględzin za pomocą urządzeń

rejestrujących obraz lub dźwięk oraz szkiców.

Protokół oględzin powinien także zawierać precyzyjny opis ułożenia ciała na podłożu, który uwzględnia następujące okoliczności:6

1) ułożenie ciała na plecach, na brzuchu lub na boku i na którym,2) ułożenie kończyn górnych i dolnych w stosunku do tułowia,3) kierunek zwrócenia ciała: głową, nogami, czy bokiem do miejsca wypadania

(np. ściany budynku) i odległość od tego miejsca,4) kąt ułożenia ciała w stosunku do miejsca wypadania: prostopadle, równolegle,

skośnie, a jeżeli skośnie, to w którą stronę,5) ułożenie ciała w linii prostej, w lewo, w prawo od miejsca wypadania, a jeżeli

w bok, to jak daleko od linii prostej oznaczającej miejsce wypadnięcia,6) wysokość oznaczająca miejsce początku upadania,7) wysokości, na których znajdowały się ewentualne przeszkody mogące zakłó-

cić swobodne spadnie ofi ary,8) okoliczności i ślady mogące świadczyć o tym, że człowiek po upadku jeszcze

żył i mógł sam zmienić pierwotne miejsce położenia.

Nadmienić należy, że oględziny zewnętrzne zwłok przeprowadzać powinien na miejscu ich znalezienia lekarz – ekspert medycyny kryminalnej. W przypad-ku niemoż liwości jego sprowadzenia, może to być również specjalista z zakresu medycy ny sądowej. Przy tej okazji, wyjaśnienia wymaga kwestia nazewnictwa oraz

4 Tamże, s. 275-276.5 Z. Mazak – Łucyk, Rola lekarza w ekspertyzie ogólnokryminalistycznej, „Problemy Kry-

minalistyki” 2004, nr 245, http://www.lex.com.pl/czasopisma/pk/tekst245.html, stan na dzień: 03.01.2009 r.

6 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 278.

127UPADKI Z WYSOKOŚCI – CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ORAZ SPOSOBY ODRÓŻNIANIA SAMOBÓJSTW...

upraw nień wymienionych podmiotów. Odnośnie ekspertów medycyny kryminal-nej, Centralne Laboratorium Kryminalistyczne (CLK) Komendy Głównej Policji (KGP) organizuje na podstawie Zarządzenia Nr 294 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 marca 2007 r. w sprawie uprawnień do samodzielnego wydawania opinii w policy jnych laboratoriach kryminalistycznych,7 proces kształcenia kandydatów i egzamin końco wy. Pozytywny wynik egzaminu uprawnia m.in. lekarzy – policjan-tów zatrudnionych w laboratoriach kryminalistycznych do otrzymania tytułu eks-perta medycyny kryminalnej. Miano lekarza medycyny sądowej jest z kolei praw-nie zastrzeżone dla lekarzy, którzy złożyli wymagany egzamin kończący szkolenie w Zakładach Medycy ny Sądowej Akademii Medycznych, według odpowiedniego programu specjalizacji.8 Wśród dyscyplin i specjalności kryminalistycznych, w za-kresie których nadaje się uprawnienia, za czasów obowiązywania poprzedniego, uchylonego Zarządzenia Komendanta Głównego Policji z dnia 12 stycznia 2004 r., widniała medycyna krymi nalistyczna. Rozwinięciem nowego Zarządzenia jest Decyzja nr 32/07 Dyrektora CLK KGP z dnia 16 maja 2007 r. w sprawie określenia wykazu dyscyplin, w zakre sie których wydawane są opinie w policyjnych laborato-riach kryminalistycznych oraz specjalności, w zakresie których nadaje się uprawnie-nia do samodzielnego wydawa nia opinii. Decyzja ta, z informacji posiadanych przez autora, nie została jednak opublikowana.

Jak stwierdza Z. Mazak – Łucyk, przeprowadzenie oględzin zewnętrznych zwłok na miejscu ich znalezienia pozwala precyzyjniej na podstawie znamion śmierci i po-miaru temperatury określić czas zgonu. Istnieje wtedy ponadto możliwość konfron-tacji obrażeń na ciele, ze śladami na odzieży. Na okryciu ofi ary mogą występować zna-ki, które nie znajdują odzwierciedlenia w obrażeniach na ciele. Stanowią one jednak pomoc przy rekonstrukcji przebiegu zdarzenia. Zalicza się tu: rozdarcia, przecięcia, przetarcia, zabrudzenia, a nawet odwzorowania cech charakterystycznych podłoża, z którym pokrzywdzony miał kontakt w czasie zderzenia.9 Inne podejście do kwestii określania czasu zgonu już na miejscu zdarzenia prezentuje B. Innes. Twierdzi on mianowicie, że „dawniej, pierwszy lekarz pojawiający się na miejscu zbrodni, po stwierdzeniu zgonu mierzył temperaturę zwłok (…). Najczęściej jednak skutkowało to wprowadzeniem nieładu w ubraniu ofi ary i nieuniknionym zakłóceniem przeprowa-dzanego później poszukiwania śladów (…). Bezpieczniej jest zaczekać z oceną cza-su zgonu tą metodą (pomiaru temperatury – R.S.) do momentu zakończenia rutyno-wych poszukiwań”.10 Także T. Hanausek zaznacza, że: „udział biegłego w oględzi-nach zwłok na miejscu zdarzenia nie oznacza bynajmniej, by to biegły kierował tą czynnością. Przeprowadza ją bowiem organ procesowy, który tylko korzysta z Pomo-cy biegłego, nie oddając mu przez to kierownictwa czynnością. Należy przypomnieć, że biegły medyk sądowy też przeprowadza oględziny zwłok, ale nie na miejscu zda-rzenia, lecz w ramach ekspertyzy medyczno – sądowej, a ściślej, w ramach czynno-

7 Dz. Urz. KGP z dnia 5 kwietnia 2007 r., nr 6, poz. 54.8 Z. Mazak – Łucyk, Rola…, op. cit.9 Tamże.10 B. Innes, Niezbity…, op. cit., s. 18.

128 RAFAŁ SKOWRON

ści poprzedzających sekcję zwłok. Oględziny miejsca zdarzenia są zaś domeną or-ganu procesowego w każdej sytuacji, nawet wówczas, gdy punktem centralnym tego miejsca są zwłoki”.11 Trudno jednoznacznie wskazać, które podejście jest prawidło-we. Każdy stan faktyczny należałoby rozpatrywać osobno i z pewnością w konkret-nych przypadkach zastosowanie znaleźć może zarówno podejście postulujące pełne i kompleksowe oględziny zwłok na miejscu zdarzenia, jak i przeciwstawne.

Zdarzają się sytuacje, że na miejscu zdarzenia przed przybyciem służb technicz-nych i Policji pojawia się Pogotowie Ratunkowe. W takich przypadkach często po-krzywdzonego już nie ma, ponieważ – jeżeli przeżył, został przewieziony do szpitala. Jeżeli zwłoki pozostały na miejscu, to ich ułożenie może być inne niż początkowe. Lekarz ma bowiem prawo zmienić ułożenie ciała w celu podjęcia próby ratowania życia lub stwierdzenia zgonu. Takie niewątpliwe utrudnienie należy zastąpić do-kładnym zbadaniem śladów przemawiających za innym położeniem ciała. Plamy krwi, wygniecenie roślinności, czy odkształcenie podłoża mogą wyjaśnić pojawiają-ce się wątpliwości.12 Ekspert medycyny kryminalistycznej oprócz wiedzy medycz-nej jest zaznajomiony z zasadami technik kryminalistycznych, co znacznie ułatwia interpretację napotkanych śladów. Mimo to, przy wyciąganiu wniosków zalecana jest ostrożność. Z praktyki wynika, że w wielu przypadkach nie przeprowa dza się niestety nie tylko badań, ale nawet zwykłych oględzin odzieży pokrzywdzone go. Ubrania zostają niejednokrotnie wydane rodzinie ofi ary przed rozwiązaniem spra-wy, a w następstwie odzież ta nie przedstawia wartości do dalszych badań, gdyż została poddana czyszczeniu, praniu lub zniszczeniu jako nieprzydatna.13

Gromadzenie materiału dowodowego jest kontynuowane podczas sekcji zwłok. Opisowi podlega zewnętrzny wygląd ciała: cechy budowy, rasa i poszczególne ele-menty ubrania. Po zdjęciu, lub w razie potrzeby rozcięciu, poszczególnych części garderoby, dokonuje się bliższej oceny zewnętrznego stanu ciała. Wszystkie stłucze-nia, zadrapania i rany są dokładnie opisywane. Lekarz szuka też plam opadowych i innych znamion śmierci.14 Oznaczenie momentu zgonu ma duże znaczenie w przy-padku podejrzenia przestępnego spowodowania śmierci, pozwala bowiem skonfron-tować te ustalenia z wyjaśnieniami i ewentualnym alibi podejrzanego. Przy upadkach z wysokości, istotne będą takie kwestie ujawnione podczas sekcji zwłok, jak znaczne obrażenia wewnętrzne: oderwanie się narządów, pęknięcia, wylewy krwawe do jam ciała, złamane żebra, kończyny oraz inne kości, a także sposób i miejsce pęknięcia czaszki. Opisane obrażenia mogą wskazywać, w jakiej kolejności poszcze gólne części ciała stykały się z podłożem. Określenie siły, z jaką ofi ara uderzyła o podłoże, może z kolei wskazywać na wysokość z jakiej spadła. W przypadku braku większych Obra żeń wewnętrznych da się często wykluczyć upadek z wysokości i może to su-gerować, że ofi ara została pozbawiona życia w inny sposób i w innym miejscu.15

11 T. Hanausek, Kryminalistyka – zarys wykładu, Zakamycze 2005, s. 111.12 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 278, 281.13 Tamże, s. 283.14 B. Innes, Niezbity…, op. cit., s.19.15 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 282.


Potwierdzenia takiego założenia należy szukać m.in. w zeznaniach ujawnionych świadków.

Przesłuchanie osobowych źródeł dowodowych w przypadku tak dynamicznego wydarzenia jakim jest upadek z wysokości musi być przeprowadzone umiejętnie, a przy wyciąganiu wniosków należy wykazać się ostrożnością i dystansem. Podstawo-wym celem przesłuchującego jest uzyskanie jak największej liczby informacji obiek-tywnych oraz wiarygodnych o zaistniałym zdarzeniu. Cele przesłuchiwanych mogą się różnić. W praktyce spotkać się można ze składaniem obszernych, wyczerpują-cych zeznań (wyjaśnień, opinii), które jednocześnie nie muszą być zgodne z prawdą, zeznań (wyjaśnień, opinii) obojętnych i wygłaszanych bez zaangażowania, a także mających na celu wprowadzenie przesłuchującego w błąd.16

Przy upadkach z wysokości możemy mieć do czynienia z przesłuchaniem świad-ków, podejrzanych, a także – niezwykle rzadko, pokrzywdzonych. Każda z tych osób będzie wypowiadać się w inny sposób, a dwa jednakowe, pokrywające się zeznania otrzymane w trakcie przesłuchań są niemal niemożliwe do osiągnięcia. Jak stwierdza w jednej ze swoich publikacji J. Jarosz, „do rzadkości należą przypadki, że ktoś wi-dział spadającego z wysokości człowieka lub obserwował okoliczności jego śmierci. Przyjmując, że czas spadania człowieka z wysokości 10 m trwa około 1,5 sekundy i uwzględniając indywidualną dla każdego człowieka zdolność obserwacji, zapamię-tywania, a następnie odtwarzania obserwowanej rzeczywistości, należy wypo wiedzi świadków na ten temat traktować bardzo ostrożnie. Jeżeli kilku świadków obserwo-wało to samo zdarzenie, trzeba również zdawać sobie sprawę z tego, że mogli oni obserwować różne fragmenty zdarzenia z różnych miejsc i mogą wystąpić duże roz-bieżności w określeniu tego, co widzieli”.17 W innej publikacji J. Jarosz stwierdza z kolei, że „w większości badanych tego rodzaju spraw (upadków z wysokości – R.S.) ustalono w trakcie śledztwa co najmniej jednego, a w nielicznych przypadkach kilku świadków. Świadkowie takiego zdarzenia stają się wprost bezcenni, szczególnie jeśli podczas oględzin miejsca zdarzenia pominięto istotne dla tego zdarzenia szczegóły, których po upływie dłuższego czasu nie da się już odtworzyć”.18 Zastanawiająca jest rozbieżność obu wypowiedzi, która przysparza trudności interpretacyjnych. Autor nie dysponuje niestety statystykami dotyczącymi ilości świadków, a także wpływu ich zeznań na śledztwa dotyczące upadków z wysokości. Właściwym jednak wyda-je się stwierdzenie postulujące daleko idącą ostrożność w ocenie zeznań, jeżeli już świadek zostanie ujawniony. Badania pokazują, że trafność i obiektywność postrze-gania, są zmienne i zależą od wielu czynników. Oprócz wymienionych, należą do nich: poziom wiedzy, umiejętności, doświadczenie i inne cechy nabywane w toku wykonywania danej roli zawodowej i społecznej. Również struktury poznawcze (np. stereotypy), ukształtowane w trakcie procesu uczenia się oraz funkcjonowania w społeczeństwie, wpływają w istotny sposób na orientację jednostki w sytuacjach

16 B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, Warszawa 2006, s. 940.17 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 284.18 J. Jarosz, Ekspertyza ogólnokryminalistyczna, [w:] J. Błachut i in. (red.), Nauka wobec prze-

stępczości. Księga ku czci Profesora Tadeusza Hanauska, Kraków 2001, s. 76.

130 RAFAŁ SKOWRON

społecznych, takich jak obserwacja wypadku, czy przestępstwa.19 Wymienione za-leżności pokazują, jakim doświadczeniem i znajomością psychologii zeznań musi wykazać się osoba przesłu chująca, aby właściwie zinterpretować uzyskane infor-macje.

W przypadku podejrzanych, szczególną rolę w świetle nowoczesnej psycholo-gii odgrywają procesy motywacyjne. Wiedza organu prowadzącego przesłuchanie, w za kresie podstawowych kierunków motywacyjnych przy składaniu wyjaśnień, jest więc niezbędna.20 Zasadą jest, że w przypadku upadków z wysokości, podejrzani nie przyznają się do popełnienia przestępstwa. Wyjaśniają najczęściej, że nic nie wiedzą o zdarzeniu, bo ich przy nim nie było albo wskazują jednoznacznie, że było to samo-bójstwo lub wypadek.21 Istotne więc będzie tu uwrażliwienie przesłuchującego na ewentualne sprzeczności w wyjaśnieniach. Cechę charakterystyczną stanowić też może zdenerwowanie przesłuchiwanego. Mimo że występuje ono zarówno u świad-ków, jak i podejrzanych (winnych oraz niewinnych), to jednak badacze zwracają uwagę na różnice w stopniu strachu i nerwowości. U osób niewinnych, nerwowość w trakcie przesłuchania widocznie maleje.22 Zagadnienie taktyki przesłuchiwania jest niezwykle złożone oraz obszerne i w związku z tematem niniejszego opracowa-nia nie będzie rozwijane.

Opisywane dotychczas czynności podejmowane na miejscu zdarzenia i dalej, w trakcie postępowania, stanowią podstawę i są niezbędne do rozwiązania danej sprawy. „Niekiedy jednak najbardziej nawet profesjonalne badania poszczególnych śladów rozpatrywane oddzielnie, nie prowadzą do oczekiwanych efektów w postaci wyjaśnie nia przebiegu zdarzenia, a tym bardziej wykazania udziału w tym zdarzeniu konkret nego podejrzanego. Potrzebna jest więc logiczna interpretacja wszystkich wyników badań i innych dowodów zebranych w czasie całego postępowania karne-go”.23 W większości spraw, taką analizę przeprowadza prokurator, a następnie na etapie postępowania sądowego, sąd orzekający. Niekiedy jednak stan faktyczny jest na tyle skomplikowany, że wymagana jest wiedza specjalna. W tych okolicznoś-ciach należy rozważyć powołanie biegłego. Tym bardziej, gdy ma się na uwadze ustawowy zakaz łączenia roli organu procesowego z rolą biegłego.24

T. Hanausek wyróżnia wśród tzw. „nowych ekspertyz” kompleksową ekspertyzę wypadków drogowych.25 Konieczność przeprowadzenia kompleksowej oceny i Inter-pretacji materiałów zebranych w toku śledztwa zachodzi również często w przypadku upadków z wysokości. Tego rodzaju ekspertyzy noszą nazwę ekspertyz ogólnokrymi-nalistycznych. Różnią się one od innych badań kryminalistycznych swoim zasięgiem. Nie ustalają nowych faktów, nie są też źródłem nowych dowodów w postępowaniu

19 B. Hołyst, Psychologia…, op. cit., s. 963.20 T. Hanausek, Kryminalistyka…, op. cit., s. 234.21 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 286.22 B. Hołyst, Psychologia…, op. cit., s. 1033.23 J. Jarosz, Ekspertyza…, op. cit., s. 69.24 Tamże, s. 69.25 T. Hanausek, Kryminalistyka…, op. cit., s. 169-170.


karnym. Ich istota sprowadza się do odpowiedniego spojrzenia na całokształt zebra-nych dowodów. Kluczową sprawą jest właściwa interpretacja i logiczne powiązanie w całość już istniejących dowodów i opinii. Biegły z zakresu daktyloskopii, traseolo-gii, czy mechanoskopii otrzymuje do badań materiał dowodowy wraz z mate riałem po równawczym. Wydając opinię, specjalista nie ma możliwości, aby analizo wać swoje ustalenia pod kątem zgodności z opiniami innych biegłych. Nie istnieje zresz-tą taka potrzeba. Ustalenie jednak np. obecności śladów linii papilarnych określo-nej osoby na miejscu zdarzenia (które samo w sobie może być zgodne z prawdą), nie oznacza, że dana osoba popełniła przestępstwo. W takich właśnie przypadkach niezbędny staje się ktoś, kto będzie umiał ocenić i zinterpretować ustalone fakty, a nawet zasugerować organowi procesowemu, które z nich są bardziej wiarygodne i z jakiej przyczyny.26

Dla ekspertyzy ogólnokryminalistycznej dotyczącej upadku z wysokości duże znaczenia mają zasady mechaniki, a w szczególności biomechanika. Słownik języ-ka polskiego defi niuje biomechanikę jako „dział fi zjologii badający ruch człowieka i zwierząt z uwzględnieniem praw mechaniki i anatomiczno-fi zjologicznych właści-wości aparatu ruchowego”.27 Biegły zaznajomiony musi być z różnymi gałęziami kryminalistyki, ale jednocześnie niezbędna jest umiejętność interpretacji opinii medyczno – sądowej, aby po charakterze obrażeń i ich rozmieszczeniu udało się określić potencjalną wysokość upadku oraz stwierdzić, w jakiej kolejności części ciała stykały się z podłożem.28 Znajomość biomechaniki pozwala z kolei na wnio-skowanie, jak zachowywał się człowiek przed upadkiem, skoro jego ciało znalazło się w określo nej pozycji i odległości od miejsca początku upadania. Biomechanika wskazuje m.in. na znaczenie środka ciężkości ciała, a także wielkości i ciężaru po-szczególnych jego części.29 Jeden z modeli biomechanicznych dzieli ciało ludzkie na dziesięć podstawo wych fragmentów. Każdemu z nich przypisana jest określona masa i długość, która odniesiona jest do całkowitej masy oraz wzrostu człowieka.30 Ustaleń dotyczących zachowania człowieka przed skokiem dokonuje się metodami kryminalistycznymi po analizie materiałów śledztwa oraz z wykorzystaniem praw mechaniki, w szczególności zasad dotyczących rzutu poziomego i pionowego. Po-siadając odpowiednie dane można obliczyć prędkość początkową. Świadczy ona o tym, czy ciało spadało swo bodnie, czy też zadziałała na ofi arę jakaś siła. Ustalenie tej kwestii nie rozstrzyga jednak zasadniczego dla kryminalistyki problemu, tj. co było źródłem danej siły: odbicie się od podłoża, czy też popchnięcie.31

Jak zostało podkreślone na wstępie, upadki z wysokości mogą mieć różne przy-czyny. Kwestii przyczyny upadku nie wyjaśni nawet najlepiej przeprowadzona sek-cja zwłok. Jeżeli jednak czynności wykonane na miejscu zdarzenia charakteryzo-

26 J. Jarosz, Ekspertyza…, op. cit., s. 74.27 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 257.28 J. Jarosz, Ekspertyza…, op. cit., s. 76.29 Tamże, s. 76.30 K. Ernst, Fizyka sportu, Warszawa 1992, s. 32.31 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 257-258.

132 RAFAŁ SKOWRON

wały się dokładnością i precyzją, to można wnioskować o konkretnej przyczynie upadku i szukać potwierdzenia u ewentualnych świadków zdarzenia.

Pierwszą kategorię stanowią upadki niezamierzone, będące wynikiem nieos-trożności lub szczególnego stanu psychofi zycznego (np. upojenie alkoholowe). Do takich wypadków zalicza się wypadnięcie i zsunięcie się. Wypadnięcie następuje najczęściej z pozycji stojącej. Nie należy jednak z góry wykluczać wypadnięcia z pozycji siedzą cej lub leżącej. Może ono następować przodem, tyłem lub bokiem. Na miejscu zdarze nia istotne jest ustalenie punktu początku upadania. Na ogół, lokaliza-cja tego miejsca nie powinna przysparzać trudności, ponieważ ciało w zasadzie upada w linii prostej i jego położenie na podłożu wskazuje miejsce, z którego ofi ara wy-padła. Może to być dach, niezabezpieczone rusztowanie, a także balkon, taras lub okno. Wypadnięcie z miejsca otoczonego barierką jest możliwe jedynie, gdy środek ciężkości ciała ofi ary znajdzie się powyżej górnej poręczy tej barierki. Jeżeli waru-nek ten nie jest spełniony, należy rozpatrywać udział w zdarzeniu osób trzecich.32 Wyznaczenie środka ciężkości sprowadza się do określenia położenia środka masy układu pięciu punktów o podanych masach i współrzędnych.33 O sposobie ułożenia ciała nie można się wypowiadać w sposób kategoryczny. Każdy przypadek należy rozpatrywać indywidu alnie. Na linii spadania znaleźć się bowiem mogły różnego rodzaju przeszkody, tj. anteny satelitarne, balkony, suszarki, kwietniki i inne. Jeżeli taka okoliczność zostanie stwierdzona, konieczne jest ustalenie, czy ofi ara miała z nimi styczność w trakcie upadania. Jest to spowodowane tym, że w przypadku uderzenia w przeszkodę zaburzony zostaje dalszy sposób spadania, co z kolei utrud-nia lub wręcz uniemożliwia wnioskowanie o przyczynie upadku na podstawie uło-żenia zwłok.34

Kolejnym rodzajem niezamierzonego upadku jest zsunięcie się ze stromej kon strukcji (np. z dachu). Określenie na podstawie ułożenia ciała na podłożu, czy zsunię cie się ofi ary było wynikiem wypadku, czy jednak mamy do czynienia z po-pchnięciem przez osobę trzecią, jest niezwykle trudne. Gdy długa oś ciała ułoży się prostopadle do kierunku spadania, zsuwanie się może przybrać formę staczania. W związku z tym, trudno określić, jakie powinno być położenie ciała po upadku. Spodziewać się jedynie można, że ciało będzie leżeć dalej od początkowego punk-tu upadku niż w przypadku wypadnięcia. Konkretna odległość zależy od długości i pochyłości podłoża, a także od rodzaju materiału, z którego jest ono wykonane i przybranej formy zsuwania się.35

Upadek spowodowany wyskoczeniem jest charakterystyczny dla prób samobój-czych. Zasięg skoku zależy od takich czynników jak: siła wybicia, prędkość przy odbiciu, kąt wybicia i czas lotu.36 Przyjmuje się, że ustalona w toku śledztwa pręd-kość początkowa w granicach powyżej 2,70 m/s do 9,15 m/s wyklucza zrzucenia

32 Tamże, s. 258-259, 277.33 K. Ernst, Fizyka…, op. cit., s. 33.34 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 277.35 Tamże, s. 259-260.36 K. Ernst, Fizyka…, op. cit., s. 41.


i przema wia za skokiem samobójczym. Wyskoczenie z prędkością 2,70 m/s z wysokości 30 metrów powoduje położenie ciała w odległości około 7 metrów od punktu skoku. Próby samobójcze podejmowane są zazwyczaj przednią częścią ciała w przestrzeń, co w przypadku, jeżeli na drodze upadku nie znajdują się przeszko-dy, powinno spowodować ułożenie długiej osi ciała prostopadle do miejsca skoku, głową w jego kierunku i brzuchem do podłoża.37 Zarówno w przypadku podejrzenia samobójstwa, jak i nieszczęśliwego wypadku należy brać również pod uwagę stan psychofi zyczny samego pokrzywdzo nego, jego sytuację rodzinną, stan emocjonal-ny, osobowość oraz trzeźwość podczas zdarzenia.

Kolejną kategorię upadków z wysokości stanowią zabójstwa realizowane po-przez wyrzucenie, zrzucenie, popchnięcie lub wypchnięcie ofi ary. Jak stwierdza J. Jarosz, w ciągu 12 lat opiniowania w sprawach upadków z wysokości, tylko dwa przy padki zakończyły się wydaniem opinii stwierdzającej, że najbardziej Prawdopo-dobną przyczyną upadku było wyrzucenie. W jednej ze spraw podstawą do przyjęcia takiej wersji były dwie okoliczności charakterystyczne dla działania osób trzecich: położenie ciała w odległości aż 5 metrów od ściany budynku oraz położenie ciała około 2 metry w bok od okna, przez które ofi ara została wyrzucona. Jak zostało ustalone podczas procesu sądowego, opinia okazała się trafna, a linia obrony oskar-żonego została obalona.38 Swego rodzaju odmianą wyrzucenia jest zrzucenie. Cia-łu ofi ary nie nadaje się prędkości początkowej. Za zrzuceniem przemawiać więc będzie nie ułożenie ciała na podłożu, a inne okoliczności ustalone w czasie śledz-twa (oględziny miejsca zdarzenia, badanie odzieży, przesłuchanie świadków itp.). Nadmie nić należy, że zrzucenie z konstrukcji wiszącej, takiej jak kładka, powoduje wpadnię cie ciała pod tę konstrukcję. W przypadkach tego rodzaju niezwykle istotne jest ustalenie wysokości barierki i określenie środka ciężkości ciała ofi ary, o czym była mowa we wcześniejszej części opracowania.39

Wypchnięcie jest najczęstszą przyczyną upadków z wysokości z udziałem osób trzecich. Sposobów realizacji tego czynu jest kilka, jednak w większości stosowane jest wypychanie głową do przodu i przednią częścią ciała do przeszkody (np. para-petu). Układ ciała po zetknięciu z podłożem będzie analogiczny jak przy wypadnię-ciu, jednak odległość od miejsca wypchnięcia powinna być większa i zależeć będzie od nadanej prędkości początkowej. Wydanie opinii określającej wypchnięcie jako przyczynę upadku wymaga dużej wiedzy oraz dokładności.

Podobnie skomplikowana sytuacja występuje przy popchnięciu. Przy tego ro-dzaju czynie, odległość ciała po upadku od punktu określającego początek upadania jest stosunkowo niewielka. Pchnięcie człowieka o wadze 70 kg może nadać mu prędkość początkową 0,4 m/s, co przy wysokości 30 metrów (10 piętro) daje od-ległość położenia ciała po upadku około 1 metr od ściany budynku. Ułożenie ciała ofi ary na podłożu zależeć będzie od pozycji w jakiej człowiek został popchnięty.

37 J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza…, op. cit., s. 260.38 Tamże, s. 261.39 Tamże, s. 262-263.

134 RAFAŁ SKOWRON

Wyliczona odległość od punktu spadania może wskazywać na udział osoby trzeciej i wykluczyć swobodne spadanie.40

Omawiając upadki z wysokości należy wskazać pewne dane statystyczne. S. Tan i K. Porter podnoszą w swoich badaniach,41 że w USA około 50 % wszystkich upad-ków z wysokości to wypadki. 20 % stanowią próby samobójcze, natomiast kolejne 20 % to przestępstwa. Pozostałe 10 % stanowią, według autorów, zdarzenia, których przyczyny nie udało się ustalić. Spośród wymienionych kategorii, najwięcej uwagi poświęca się samobójstwom. W Polsce temat ten podjął m.in. zespół specjalistów z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej oraz Kliniki Psychiatrii Dorosłych Uniwersy-tetu Jagiellońskiego.42 Analizie poddano przypadki samobójstw dokonanych, które miały miejsce na terenie Krakowa i okolic w latach 1991-2000. W badanym dziesię-cioleciu wyłoniono 1933 przypadki zgonów na skutek zamachu samobójczego. Sko-ki z wysokości zajmują drugie miejsce pod względem częstotliwości występowa-nia, przy czym dane kształtują się odmiennie dla mężczyzn i kobiet. W pierwszym przypadku odsetek skoków z wysokości wynosi 20,3 %, natomiast dla kobiet jest to jedynie 8,9 % wszystkich samobójstw.

Znajomość danych statystycznych oraz wiktymologii może z pewnością pomóc w rozwiązywaniu niewyjaśnionych spraw upadków z wysokości. Jednak, podsumo-wując, należy zaznaczyć, że statystyka powinna być stosowana pomocniczo i nie moż na na podstawie liczb w oderwaniu od konkretnego przypadku wnioskować o przy czynie danego zdarzenia.

40 Tamże, s. 263-264.41 S. Tan, K. Porter, Free Fall Trauma, „Trauma” 2006, no. 3, vol. 8.42 http://www.amsik.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=247, stan na dzień:

03.01.2009 r.

Julia Przeniczna*

Handel ludźmi. Prawo i praktyka, zapobieganie i ściganie

„Ludzkość zmaga się [dziś] z nowymi formami niewolnictwa,bardziej podstępnymi, niż znane w przeszłości.”

Jan Paweł II, Incarnationis mysterium 12

Wstęp

Choć trudno to sobie wyobrazić, niewolnictwo dziś nadal istnieje, a handel ludź-mi jest jedną z form współczesnego niewolnictwa – zjawiskiem, które w dobie glo-balizacji nabiera coraz większego zasięgu i które powinno stać się przedmiotem rosnącego zaniepokojenia ze strony całej społeczności międzynarodowej. Handel ludźmi stanowi dziś – po handlu bronią i narkotykami – największe źródło zarob-ków zorganizowanej przestępczości, osiągając dochody między 30 a 40 miliar-dów dolarów rocznie.1 Obrót własnością osoby jest niezwykle niebezpieczny. Narusza podstawowe prawa i wolności człowieka, znosi charakter osobowości prawnej danej jednostki, która zostaje poddana totalnej, tzn. nieograniczonej i nieustającej władzy osoby dokonującej tego obrotu. Handel ludźmi to zjawi-sko dynamiczne, przybierające coraz to nowe formy, a przez to utrudniające efektywne zwalczanie tego rodzaju przestępczości.

Problematyka prawna

Polska podpisała i ratyfi kowała szereg aktów prawa międzynarodowego, przyj-mując tym samym obowiązek przestrzegania określonych standardów w zakresie zarówno defi niowania przestępstwa handlu ludźmi, jak i sposobów jego ścigania, zwalczania i zapobiegania. Najważniejsze dokumenty tworzone są w ramach Organi-zacji Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej, Międzynarodowej Organizacji Pra cy i Rady Europy.

Mimo że problem handlu ludźmi dostrzeżono już wcześniej, bo na przełomie XIX i XX wieku, sam termin „handel ludźmi” nie był sprecyzowany w prawie mię-

* Autorka jest magistrem administracji oraz studentką II roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

1 Na takie dane wskazuje Pani dr Marzena Guz -Vetter, przedstawicielka Komisji Europejskiej w Polsce podczas wystąpienia na II Krajowej Konferencji zatytułowanej „Zwalczanie i Zapobiega-nie Handlowi Ludźmi”, Warszawa 11 czerwca 2007 r., zorganizowanej przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

136 JULIA PRZENICZNA

dzynarodowym aż do 2000 roku,2 czyli do czasu powstania w ramach ONZ „Pro-tokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególnoś ci kobietami i dziećmi”3

Obecnie, w polskim Kodeksie karnym brak jest defi nicji legalnej pojęcia handlu ludźmi, co powoduje szereg problemów zarówno przy kwalifi kacji praw-nej danego czynu jak i w orzecznictwie sądów w zakresie interpretacji kodekso-wego pojęcia „uprawia handel ludźmi”.4 Szczególnie istotne wydaje się zatem stosowanie defi nicji zawartych w ratyfi kowanych umowach międzynarodowych. Przeprowadzona analiza orzecznictwa polskich sądów w sprawach o handel ludź-mi wykazała jednak, że defi nicja handlu ludźmi zawarta w Protokole z Palermo nie zawsze jest stosowana w praktyce.5 Z tego powodu, w „Krajowym Programie Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata 2007-2008” zapisano zadanie polegające na wypracowaniu i wprowadzeniu przez Ministerstwo Sprawiedliwości do Kodeksu karnego defi nicji handlu ludźmi. Zadanie to po dziś dzień nie zostało zrealizowane.

Podstawowym aktem prawa międzynarodowego wiążącym Polskę i zawie-rającym defi nicję handlu ludźmi jest „Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi”, uzupeł-niający „Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczoś ci zorganizowanej”, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 15 listo pada 2000 roku. Protokół ten zawiera w art. 3 defi nicję handlu ludźmi, powtórzoną zresztą w takiej samej postaci w art. 4 „Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi”, otwartej do podpisu dnia 16 maja 2005 roku w War szawie. 6

2 W 1902 roku w Paryżu podczas konferencji poświęconej problematyce handlu ludźmi użyto terminu „handel białymi niewolnikami”, który został następnie wpisany do Porozumienia międzynarodowe go z dnia 18 maja 1904 roku w sprawie zwalczania handlu białymi niewolnika-mi. „Handel kobietami i dziećmi” to termin użyty w 1921 roku i odtąd używany w dokumentach Ligi Narodów, zob. P. Rudnicka (red.), Zwalczanie handlu ludźmi: prewencja poprzez rozwiązania prawne. Raport, Kraków 2003, s. 10-14.

3 Zwany dalej: „Protokół z Palermo” Ratyfi kacja przez Rzeczpospolitą Polskę Protokołu z Palermo nastąpiła 26 września 2003 roku (Dz. U. z 2005 r., nr 18, poz. 160).

4 Zob. art. 253 § 1 k.k.5 Wyniki analizy orzeczeń sądowych wydanych w latach 2000-2005, w sprawach dotyczących

handlu ludźmi, przeprowadzonej przede wszystkim pod względem zgodności z defi nicją handlu ludźmi zawartą w Protokole z Palermo, przeprowadzonej przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwo-ści.

6 Konwencja ratyfi kowana została przez RP w dniu 17 listopada 2008 roku, weszła w życie w dniu 1 marca 2009 roku. Istotne jest, że defi nicja handlu ludźmi została uzupełniona o defi nicję ofi ary, a także fakt, że Konwencja Rady Europy stosuje się bez względu na to, czy przestępstwo handlu ludźmi na charakter międzynarodowy, czy krajowy, albo, czy zostało popełnione przez grupę o charakterze zorganizowanym czy przez jedną osobę.

137HANDEL LUDŹMI. PRAWO I PRAKTYKA, ZAPOBIEGANIE I ŚCIGANIE

Art.3 (a) „handel ludźmi” oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przecho wywanie lub przyjmowanie osób, z zastosowaniem groźby lub użyciem siły, lub też z zastosowaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadze nia w błąd, nadużycia władzy, wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu jej wykorzystania.Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub inne usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub inne praktyki podobne do niewolnictwa, znie-wolenie albo usunięcie organów; (...).

Przy popełnianiu opisanych przestępstw karalne jest dokonanie czynu uzna-nego za przestępstwo handlu ludźmi, ale również usiłowanie jego dokonania, współsprawst wo oraz organizowanie osób lub kierowanie nimi w celu popełnienia wyżej opisanego czynu.7 Pominięto natomiast karalność podżegania do przestępstwa handlu ludźmi oraz karalność pomocnictwa w jego popełnianiu. Z kolei, wyliczenie sposobu działa nia podejmowanego przez sprawcę, numerus clausus wykorzystania określonej sytuacji a także wskazanie konkretnego celu jego działania, prowadzi do wniosku, że Protokół nie penalizuje wszystkich przypadków handlu ludźmi. Do-datkowo, w myśl art. 1 Protokołu z Palermo, dokument ten powinien być interpre-towany łącznie z Kon wencją, którą uzupełnia, co oznacza, że handel ludźmi to po pierwsze, przestępst wo popełniane przez sprawców działających w zorganizowanej grupie przestępczej, po drugie, przestępstwo o charakterze międzynarodowym, co istotnie zawęża możliwości stosowania jego defi nicji.

Pomimo ratyfi kacji Protokołu przez RP, wśród karnistów istnieje spór doty-czący możliwości bądź niemożliwości bezpośredniego stosowania defi nicji z art. 3 w prawie polskim co wiąże się z problem praktycznego stosowania w ogóle prawa międzynaro dowego przez sądy polskie. W kontekście tego problemu pojawiają się dwa odmienne poglądy.

Pierwszy z nich opiera się na twierdzeniu, że defi nicja handlu ludźmi zawarta w art. 3 Protokołu z Palermo może mieć bezpośrednie zastosowanie w prawie pol-skim. W świetle bowiem przepisu art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., ratyfi kowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego stanu prawnego i powinna być bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania usta-wy. W uzupełnieniu można dodać, że zgodnie z art. 9 Konstytucji Rzeczypospolita przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Zasady te mają zastosowanie również do prawa karnego.8

7 Art. 5 ust. 2 Protokołu z Palermo.8 Art. 42 Konstytucji stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się

czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełniania stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.


Część przedstawicieli doktryny twierdzi, że stosowanie wprost unormowań raty-fi kowanych umów międzynarodowych dopuszczalne jest tylko i wyłącznie wtedy, kiedy przepisy ratyfi kowanej umowy międzynarodowej cechują się samowykonal-nością. Umowy międzynarodowe, które nie wprowadzają przestępności określonych czynów, nie określają jednocześnie kar za nie grożących, a jedynie ustanawiają obo-wiązek kryminalizacji przez państwa-strony określonych zachowań, nie mogą być stosowane w prawie polskim w sposób bezpośredni. Mając powyższe na uwadze, należałoby uznać, że wszystkie akty międzynarodowe pozbawione są norm samowy-konalnych. Zostały one sformułowane w sposób jednoznacznie wskazujący na to, że ich adresatem jest państwo, które zobowiązane jest do wprowadzenia w prawie wewnętrznym odpowiedniej normy prawnej.9

Pomimo licznych rozwiązań międzynarodowych, jak już wspomniano wcześ-niej, ustawodawca polski do chwili obecnej nie wprowadził do systemu prawnego defi nicji pojęcia „handel ludźmi”. Nie była ona znana również Kodeksom karnym z 1932 ani z 1969 roku. Kodeks karny z 1997 roku reguluje problematykę handlu ludźmi w trzech przepisach. Są to: art. 253 § 1 k.k., który jako jedyny odwołuje się do pojęcia „handlu ludźmi”,10 art. 204 § 4 k.k. wyrażający normę sankcjono-waną, która zakazuje zwabiania lub uprowadzania osoby w celu uprawiania pros tytucji za granicą oraz art. 8 przepisów wprowadzających Kodeks karny, który kryminalizuje zachowania polegające na oddaniu innej osoby w stan nie-wolnictwa, albo uprawianiu handlu niewolnikami.

Art. 253 § 1 k.k. został wprowadzony do Kodeksu karnego ze względu na obo-wiązek wypełnienia przez RP zobowiązań wynikających z prawa międzynarodo-wego. Kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 oznacza, że przestępst-wo handlu ludźmi uznane zostało na gruncie prawa polskiego za zbrodnię.

Ustawodawca, nie defi niując pojęcia „handel ludźmi”, którym posłużył się w treś ci wymienionego przepisu, pozostawił określenie desygnatów tego terminu doktrynie i orzecznictwu sądów powszechnych. Wyniki tego procesu, dodatkowo postrzegane w kontekście problematyczności tego zagadnienia, wywołują w nauce prawa karnego i judykaturze liczne kontrowersje. Już w tym miejscu można pokusić się o stwierdzenie, iż budowa przepisu art. 253 § 1 k.k. wskazuje dużą ogólnikowość i niejasność, zatem niezgodność tego zapisu z zasadą nullum crimen sine lege certa.

Po pierwsze, znamię czasownikowe „uprawia” sugeruje, że handel ludźmi jest działaniem ciągłym. Pojawia się więc pytanie, czy jedna transakcja wystarczy do uznania jej za handel ludźmi w rozumieniu art. 253 § 1 k.k. Po drugie, brak jest jednolitego stanowiska doktryny i praktyki, czy transakcja dotycząca jednej osoby może wypełnić znamiona art. 253 § 1 k.k. Za poglądem, że dla zaistnienia przestępst-wa „handlu ludźmi” konieczne jest dokonanie transakcji z udziałem przynajmniej dwóch osób opowiadają się O. Górniok, A. Marek, oraz M. Bojarski. Odmienne stanowisko zajmują Z. Ćwiąkalski, E. Pływaczewski, M. Kalitowski, J. Warylewski,

9 Zob. A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji międzynarodowych, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 3, s. 64 i nast.

10 Zob. art. 253 § 1 k.k.


F. Jasiński, E. Zielińska.11 Przedmiotem ochrony przestępstwa handlu ludźmi jest wolność i godność człowieka. Zatem stanowisko aprobujące konieczność zaistnie-nia transakcji z udziałem przynajmniej dwóch osób prowadzi do tego, że ochrona prawna w stosunku do pojedynczej osoby ma charakter iluzoryczny. Można w tym miejscu przytoczyć pytanie, stawiane przez znaczną część doktryny, czy rzeczy-wiście zamiarem ustawodawcy było ograniczenie podstawy odpowiedzial ności?12 Po trzecie, art. 253 § 1 k.k. charakteryzuje się dużą ogólnikowością i niejasnością prowadzącą do różnych interpretacji prawnych w orzecznictwie dotyczących liczby osób biorących udział w transakcji po stronie ofi ary, ale również samego charakteru tej transakcji. Transakcja ta może być rozpatrywana w węższym znaczeniu, odno-szącym się jedynie do aktu „kupna-sprzedaży”, w którym człowiek występuje jako „towar”. Przy zastosowaniu szerokiego rozumienia pojęcia „handel ludźmi” w grę wchodzą wszelki znane transakcje cywilnoprawne np. zastaw czy użyczenie.13

Przedstawione powyżej argumenty przemawiają w sposób jednoznaczny za ko-niecznością wprowadzenia defi nicji „handlu ludźmi” do polskiego Kodeksu karne-go. Defi nicja ta wewnętrznie uporządkowałaby system, wyeliminowała kwe-stie praktyki odmiennej interpretacji pojęcia „handel ludźmi”, zakończyłaby jedno cześnie spór o możliwość bezpośredniego stosowania defi nicji zawartych w aktach międzynarodowych, a w konsekwencji ułatwiłaby działanie zarówno organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Odmienną, ale jakże istotną, kwe-stią pozostaje sama treść tej defi nicji. Niezbędne jest, by spełniała ona wszystkie wymogi określone przepisami prawa międzynarodowego, była precyzyjna i zrozu-miała. Z uwagi na zmieniający się charakter czynów podejmowanych przez spraw-ców, niebezpieczne staje się opracowanie defi nicji zamkniętej. Zasadne wydaje się przygotowanie defi nic ji, która z jednej strony będzie wskazywała na wybrane za-chowania, a z drugiej strony poprzez wyrażenie „w szczególności” będzie obejmo-wała przyszłe zachowania wcho dzące w zakres tego pojęcia.14

11 Zob. m.in.: O. Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz., Gdańsk 1999, s. 190; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 653; M. Bojarski, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2004, s. 485; Z. Ćwiąkalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, Kraków 1999, s. 896; E. Pływaczewski, Ko-mentarz do artykułów 222-316, [w:] A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna, Warszawa 2005, s. 372; M. Kalitowski, O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 728; J. Warylewski, Karalność handlu żywym towarem w świetle nowego kodeksu karnego, „Palestra” 2000, nr 7–8, s. 51; J. Warylewski, Glosa do postanowienia SN z dnia 17 marca 2000 r., OSP 2000, nr 9, s. 427; F. Jasiński, E. Zielińska, Komentarz do decyzji ramowej Rady UE (2002/629/WSiSW) z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi, [w:] E. Zielińska (red.), Prawo Wspól-not Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne. Część II, Warszawa 2005, s. 558–559.

12 Zob. A. Sakowicz, Przestępstwo…, op. cit., s. 64 i n.13 Szerzej zob. tamże, s. 64 i n.14 Zob. M. Wiśniewski, Czy istnieje potrzeba wprowadzania defi nicji „handlu ludźmi” do

polskiego kodeksu karnego. Referat wygłoszony podczas Ogólnopolskiej Konferencji Kół Nauko-wych „Votum Separatum – Studenci wobec współczesnego prawa karnego” (Poznań 30 III – 1 IV 2006 r.). Tekst dostępny na stronie: http://www.iureetfacto.amu.edu.pl/pdf/pub_dok_08.pdf , stan na dzień: 30.12.2008 r.


W celu pogłębienia szczegółowej wiedzy na temat przestępstwa handlu ludźmi w aktach prawa krajowego i międzynarodowego, związanych z nim problemów interpre tacji defi nicji oraz bezpośredniego stosowania defi nicji zawartych w aktach ponad państwowych czy potrzeb wprowadzenia defi nicji legalnej do polskiego Ko-deksu karnego, odsyłam do literatury podanej w przypisach.

Handel ludźmi – statystyka

Wprowadzenie

W tej części opracowania omówiono specyfi kę przestępstwa handlu ludźmi w kontekście statystycznego opisu tego zjawiska. Charakterystyczny jest fakt nie wielkiej liczby czynów ujawnionych przez właściwe organy państwa w sto-sunku do dużej liczby przestępstw rzeczywiście popełnianych. Powyższy pogląd reprezen tuje spore grono ekspertów, a także znaczna liczba organizacji pozarzą-dowych, zaangażo wanych w walkę z handlem ludźmi, w tym Fundacja Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada. Fundacja ta rozmiary omawianego zjawiska porównuje do góry lodowej. To, co znajduje się nad wodą to ofi cjalne statystyki, oddające tylko niewielką jego część. Należą do nich sprawy zakończone prawo moc nym wyrokiem, śledztwa nie zakończone aktem oskarżenia czy sprawy umorzone. Pozostała część, to co nie jest widoczne, to sprawy nie zarejestrowane przez organy ścigania, nie ujawnione ofi ary handlu ludźmi często pozbawione już życia.15

Ofi cjalne statystki nie oddają rzeczywistej skali zjawiska, z kolei dane nieofi -cjalne mają charakter szacunkowy (tworzone są ze świadomością błędu w postaci zaniżenia bądź zawyżenia), co w konsekwencji prowadzi do ogromnej dysproporcji między nimi. Nie bez znaczenia pozostaje to dla społecznej świadomości zjawi-ska. Zarówno jedne, jak i drugie, zajmują się przeszłością, nie zawierają danych prognozu jących skalę zjawiska na przyszłość. Na statystyki wpływ ma również błędne określe nie kwalifi kacji prawnej czynu, czy zakwalifi kowanie ofi ary w nie-właściwy sposób (np. uznanie ofi ary handlu ludźmi za nielegalnych migrantów).16

Dane statystyczne na temat handlu ludźmi – ofi ary, sprawcy, wyroki

Źródłem statystyk dotyczących przestępstwa handlu ludźmi w Polsce są: Policja, Straż Graniczna, Prokuratura Krajowa oraz Ministerstwo Sprawiedliwości w zakre-

15 Fundacja „La Strada”, Handel ludźmi. Informacje o zjawisku., Warszawa 2004, s. 10.16 Zob. M. Wiśniewski, Handel ludźmi – statystyka; Handel ludźmi w Polsce. Materiały do

raportu, Warszawa 2007, s. 96 i n.


sie danych sądowych. Szacunkowa liczba ofi ar handlu ludźmi związanych z RP jako krajem pochodzenia, przeznaczenia i tranzytu wynosi ponad 15.000 osób rocznie,17 podczas gdy dane Prokuratury Krajowej wskazują na 2855 ofi ar, ale nie rocznie, a w okresie 1995-2007.

a) dane statystyczne Policji18

W okresie od 1999 do 2007 roku Policja odnotowała 217 przestępstw w spra-wach z art. 204 § 4 k.k. (uprowadzenie za granicę w celu uprawiania prostytucji) i 253 § 1 k.k. (handel ludźmi), które wprawdzie penalizują różne czyny, to jednak pow szechnie przyjmuje się, że oba dotyczą zjawiska „handlu ludźmi”.

Dane Policji obejmują także przestępstwo nielegalnej adopcji (art. 253 § 2 k.k.), przy czym w okresie 1999-2007 liczba popełnionych przestępstw i liczba podejrza-nych jest wyjątkowo niska.

Tabela 1. Handel ludźmi. Kwalifi kacja według przepisów kodeksu karnego

HANDEL LUDŹMI(Kwalifi kacja według przepisów kodeksu karnego)

Rok

Art. 204 § 4 k.k. Art. 253 § 1 k.k. Art. 253 § 2 k.k.

Liczbaprzestępstw

Liczbapodejrza-

nych

Liczbaprzes-tępstw

Liczbapodejrza-

nych

Liczbaprzestępstw

Liczbapodejrza-

nych1999 3 4 5 3 3 32000 6 7 19 12 0 02001 10 3 24 23 1 02002 2 2 8 7 0 02003 3 1 21 12 0 02004 6 4 44 21 0 02005 3 1 19 9 1 12006 3 2 18 9 0 02007 1 2 22 23 0 0

Ogółem 37 26 180 119 5 4

17 Tamże, s. 96 i n.18 Tabela nr 1 została opracowana w oparciu o dane dostępne na stronie internetowej Ko-

mendy Głównej Policji, http://www.policja.pl/portal/pol/4/314/Handel_ludzmi.html, stan na dzień: 26.12.2008 r.


b) dane statystyczne Prokuratury Krajowej19

Biuro do Spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajo-wej od roku 1995 prowadzi statystyki dotyczące postępowań przygotowawczych w sprawach o handel ludźmi.

Tabela 2. Wyniki postępowań przygotowawczych w sprawach o handel ludźmi w latach 1995-2007

Wyniki postępowań przygotowawczych w sprawach o handel ludźmiw latach 1995-2006

Rok LZP LSZWAO SUWNS SUWNP LP LOP1995 20 18 - 2 43 2051996 33 26 1 6 59 2321997 37 31 1 5 58 1631998 41 25 2 14 64 1091999 17 14 - 3 24 1092000 43 38 1 4 119 1722001 49 35 6 8 71 932002 19 11 4 4 40 1672003 45 30 4 11 134 2612004 25 18 2 5 39 982005 31 19 2 10 42 992006 26 17 - 9 36 1262007 48 28 1 19 62 1021

Ogółem 434 310 24 100 791 2855

Legenda:LZP – liczba zakończonych postępowańLSZWAO – liczba spraw zakończonych wniesieniem aktu oskarżeniaSUWNS – sprawy umorzone wobec niewykrycia sprawcySUWNP – sprawy umorzone wobec niezaistnienia przestępstwaLP – liczba podejrzanychLOP – liczba osób pokrzywdzonych

W latach 1995-2007 polskie prokuratury zakończyły prowadzenie 434 postępo-wań przygotowawczych w sprawach dotyczących handlu ludźmi. Kryterium kwalifi -kującym uznanie danej sprawy za handel ludźmi był opis przestępstwa. Wniesiono akty oskarżenia w 310 sprawach, co stanowiło 71,42 % wszystkich spraw. Pozosta-łe sprawy, w liczbie 124, zakończone zostały umorzeniem z powodu niewykrycia

19 Tabela nr 2 została opracowana w oparciu o dane Biura do Spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/391/2001/Dane_ statystyczne.html, stan na dzień: 26.12.2008 r.


spraw cy lub niezaistnienia przestępstwa. Wśród nich, przeważającą część (80,65%) stano wią sprawy zakończone umorzeniem w związku z niezaistnieniem przestęp-stwa.

Liczba oskarżonych w poszczególnych latach była bardzo zróżnicowana, uwa-gę jednak zwracają lata 2000 i 2003, w których to zanotowano znaczny jej wzrost (2000 rok – 119 oskarżonych, 2003 rok – 134 oskarżonych).

Na podstawie powyższych danych można wyprowadzić dwa istotne wnioski:• liczba aktów oskarżenia nie stanowi wprost o liczbie oskarżonych,• nie ma żadnej zależności pomiędzy liczbą osób oskarżonych a liczbą osób po-

krzywdzonych.

Niezbędne jest zwrócenie uwagi na gwałtowny wzrost liczby osób pokrzyw-dzonych w roku 2007, która wyniosła 1021 ofi ar, co stanowiło 35,76 % liczby osób pokrzywdzonych w całym okresie 1995-2007.

c) dane statystyczne sądów powszechnych20

Polskie sądy w latach 1998-2000 skazały prawomocnie na karę pozbawienia wolności 63 osoby, z czego w stosunku do 24 osób orzeczono warunkowe zawie-szenie wykonania kary. Osoby skazane za handel ludźmi stanowią nieliczną grupę, w porów naniu z liczbą podejrzanych wskazanych w poprzednich statystykach. Za-chodzi więc istotna dysproporcja, prowadząca do wniosku, że przestępstwo to ciągle pozostaje bezkarne.

Tabela 3. Prawomocnie skazani dorośli według przestępstwa i wymiaru kary – czyn główny, art. 204 § 4 k.k.

Prawomocnie skazani dorośli według przestępstwa i wymiaru kary– czyn główny art. 204 § 4 k.k.

Rok Liczba skazań

Kara pozbawienia

wolności

Kara pozbawienia wolności bez

warunkowego zawieszenia wykonania

kary

Kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania

kary

1998 6 6 2 41999 8 8 3 52000 4 4 2 22001 3 3 0 32002 3 3 1 22003 1 1 0 1

Ogółem 25 25 8 17

20 Zob. M. Wiśniewski, Handel…, op. cit., s. 106.


Tabela 4. Prawomocnie skazani dorośli według przestępstwa i wymiaru kary – czyn główny, art. 253 § 1 k.k.

Prawomocnie skazani dorośli według przestępstwa i wymiaru kary

– czyn główny art. 253 § 1 k.k.

Rok Liczba skazań

Kara pozbawienia

wolności

Kara pozbawienia wolności bez

warunkowego zawieszenia wykonania

kary

Kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania

kary

1998 2 2 1 11999 2 2 2 02000 3 3 3 02001 7 6 6 12002 20 20 15 52003 5 5 4 1

Ogółem 39 38 31 7

Dane organizacji międzynarodowych i pozarządowych

Dane przedstawione przez organizacje międzynarodowe i pozarządowe odbiega-ją znacznie od wskazanych powyżej. Rocznie sprzedaje się 4 mln kobiet – stwierdza Ruth – Gaby Vermot-Mangold, delegatka Szwajcarii do Zgromadzenia Parlamentar-nego Rady Europy.21 Parlament Europejski poinformował w 2000 r., że rocznie ofi ara mi handlu ludźmi staje się 4 mln osób, a w samej Europie Zachodniej 500 tys. Osób.22 Komisja Europejska wskazuje natomiast, że rocznie na zachód Eu-ropy grupy przestępcze sprowadzają 50 – 120 tys. prostytutek. Wśród nich, 30 % stano wią kobiety z Europy Środkowo-Wschodniej, głównie z Czech i Polski, 40 % z Europy Wschodniej, głównie z Rosji i Ukrainy i 30 % z krajów rozwijających się, a zwłaszcza z Maroka, Tajlandii i Dominikany.23 Departament Stanu USA szacu-je, że ofi arami handlu ludźmi staje się 600-800 tys. osób rocznie.24 Amerykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID) szacuje roczną liczbę ofi ar na 700 tys. do 4 mln,25 zaś bardzo często przywoływana Międzynarodowa Organizacji ds. Migracji (IOM) szacuje liczbę ofi ar na 700 tys. do 2 mln.26 Uniwersytet w Exeter

21 M. Kołątaj, G. Sadowski, 27 milionów niewolników, „Wprost” 2002, nr 25 (z dnia 23 czerwca 2002 r.), s. 102.

22 M. Wiśniewski, Handel…, op. cit., s. 97. 23 Projekt szkoleniowy: Handel ludźmi – zapobieganie i ściganie. Statystki., zob. http://www.

handel ludzmi.uw.edu.pl/, stan na dzień: 20.12.2008 r.24 Tamże.25 Tamże.26 Tamże.


mówi z kolei o 5-7 mln ofi ar handlu ludźmi, a Międzynarodowa Organizacja Pracy informuje o 12,3 milionach osób wykonujących pracę przymusową.27

Jaka jest zatem rzeczywista liczba ofi ar? Obecnie nie jest możliwe dokładne jej określenie. Bezspornym pozostaje przy tym twierdzenie, że handel ludźmi nie jest zjawiskiem marginalnym, czy ograniczonym do kilku krajów. Jest to „zorganizowa-ny systemem międzynarodowej współpracy przestępców, mający negatywny wpływ z socjologicznego, demografi cznego, ekonomicznego i politycznego punktu widze-nia, na sytuację społeczeństw krajów uwikłanych w handel ludźmi”. 28

Zapobieganie i ściganie

W 2004 roku, Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn przy współpracy z Fundacją La Strada przeprowadziło sondaż, w którym to zostały poruszone niektóre problemy handlu kobietami. Jednym z przedmiotów zainteresowań były instytucje, które, zda-niem badanych, powinny zajmować się przeciwdziałaniem temu zjawisku. Uzyska-ne wyniki zostały zestawione z rezultatami porównywalnego badania, które w 1998 roku przeprowadził Ośrodek Badania Opinii Publicznej.

Wykres 1. Jakie instytucje powinny zajmować się przeciwdziałaniem handlowi kobietami – wyniki sondażu29

1423

3025

3038

3445

6275

0 20 40 60 80 100

POLICJA

MEDIA

RZ¥D

NIKT*

FUNDACJE

Jakie instytucje powinny zajmowaæ siê przeciwdzia³aniem handlowi kobieta

1998 OBOP

2004 CBOS

27 Tamże.28 F. Jasiński, K. Karsznicki, Walka z handlem ludźmi z perspektywy Unii Europejskiej, „Państwo

i Prawo” 2003, nr 8, s. 85.29 Polacy o zjawisku handlu kobietami. CBOS Warszawa, styczeń 2005; http://www.cbos.pl/

SPISKOM.POL/2005/K_008_05.PDF, stan na dzień: 20.11.2008 r. NIKT* – Pełna odpowiedź brzmiała: Nikt, kobiety same powinny pilnować swoich spraw. Respondenci mogli wskazać trzy instytucje, dlatego procent nie sumuje się do 100.


Przeprowadzony sondaż wskazuje, że tak samo jak w roku 1998, większość ankietowanych (75 %) sądzi, że problemem przeciwdziałania handlowi ludźmi powinna zajmować się przede wszystkim Policja. Rzadziej wskazywano media (telewizja, radio, prasa) – (45 %), rząd (38 %), fundacje i stowarzyszenia (23 %). W stosunku do tych wszystkich instytucji wzrosły oczekiwania społeczeństwa w zak resie zapobiegania handlowi ludźmi. Świadczyć to może o niewielkim wzroście w spo łecznej świadomości przekonania, że obowiązek przeciwdziałania handlowi kobietami spoczywa na konkretnych instytucjach. Zmalała natomiast liczba bada-nych (z 30 % do 25 %) wyrażających pogląd, że kobiety same powinny pilnować swoich spraw i w tym przypadku wsparcie instytucjonalne nie jest potrzebne.

Skuteczna walka z handlem ludźmi wymaga udziału i współpracy wielu podmio-tów administracji rządowej oraz organizacji pozarządowych. Podmioty te są zobowią-zane do zapobiegania i ścigania handlu ludźmi z mocy wiążących RP aktów prawa międzynarodowego (w szczególności Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi z 2000 r. i Konwen-cji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi z 2005 r.), a także ustawodawstwa wewnętrznego (jak Ustawa o Straży Granicznej czy Ustawa o Poli-cji) W Polsce, zapobieganiem i zwalczaniem handlu ludźmi zajmują się następujące instytucje:

− Zespół do Spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi,− Policja,− Straż Graniczna,− Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,− Ministerstwo Sprawiedliwości,− Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,− Fundacja Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada,− Fundacja Dzieci Niczyje,− Caritas Polska – Program Pomocy Ofi arom Przymuszonej Prostytucji i Handlu

Kobietami, − ITAKA – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych.

Od 2004 roku działa w ramach MSWiA Zespół do Spraw Zwalczania i Za-pobiegania Handlowi Ludźmi. W skład tej jednostki wchodzą przedstawicie-le podmiotów administracji rządowej i organizacji pozarządowych. Do zadań Zespołu należy proponowanie oraz opiniowanie podejmowanych działań zmierza-jących do sku tecznego zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, współpraca z organami administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz organizacjami po-zarządowymi w zakresie zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi oraz ocena realizacji „Krajo wego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi.”

W ramach Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata 2007-2008 podjęto m.in.


• działania prewencyjne połączone z bada niem zjawiska handlu ludźmi (zor-ganizowano konferencje krajową nt. handlu ludź mi, przeprowadzono kampa-nię informacyjną dotycząca handlu ludźmi do pracy przymusowej, opracowano drugą edycję raportu; wspierano merytoryczne, organizacyjne i fi nansowo ba-dania nad zjawiskiem handlu ludźmi),

• próbę zmian w prawodawstwie (najważniejszym celem było przygotowanie i wprowadzenie do Kodeksu karnego nowych zapisów dotyczących handlu ludźmi, w tym defi nicji tego zjawiska, działanie jak na razie zakończone nie-powodzeniem),

• próbę poprawy skuteczności działania (usprawnienie mechanizmów koordy-nacja działań Policji i Straży Granicznej, specjalistyczne szkolenia wojewódz-kich koor dynatorów ds. zwalczania handlu ludźmi, współpraca międzynarodo-wa; przeszko lenie sędziów i prokuratorów w zakresie handlu ludźmi, pracow-ników opieki społecznej w zakresie identyfi kacji ofi ar),

• działania mające na celu wsparcie i ochronę ofi ary (opracowanie modelu wspar cia obywatela polskiego – ofi ary handlu ludźmi, opracowanie modelu ochro ny dziecka – ofi ary handlu ludźmi, wypracowanie modelu reintegracji ofi ary).30

Zadania Policji dotyczące zapobiegania i ścigania handlu ludźmi określa prawo krajowe i przyjęte przez Polskę zobowiązania międzynarodowe. Oprócz wykrywania tych przestępstw i ścigania ich sprawców, Policja prowadzi działania prewencyjne a także współdziała z policjami innych państw oraz organizacjami międzynarodowy-mi. Od 2006 roku przy Komendzie Głównej Policji działa Centralny Zespół do Walki z Handlem Ludźmi, Organami Ludzkimi, Pornografi ą Dziecięcą i Pedofi l-ią, analogiczne zespoły zostały utworzone w 11 komendach wojewódzkich Policji, a w pozostałych komendach powołano koordynatorów wojewódzkich. Do zadań zes-połu należy koordynacja i nadzór nad ściganiem przestępczości związanej z handlem ludźmi, prowadzenie działań prewencyjnych, organizacja współpracy z podmiota-mi pozapolicyjnymi. Na forum międzynarodowym Polska uczestniczy w pracach grup ds. zwalczania handlu ludźmi w ramach Interpolu,31 Europolu32 i Baltcomu.33 W ramach „Policyjnego Programu Wspomagania Ofi ar Przestępstw” Policja prowa-dzi działania mające na celu ochronę ofi ar handlu ludźmi przed skutkami „wtórnej wiktymizacji”. Program ten obejmuje także szkolenia dla funkcjonariuszy dotyczące właściwych pos taw wobec ofi ar tego przestępstwa.34

30 Zob. Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata 2007-2008, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/390/2174/Dokumenty.html, stan na dzień: 20.12.2008 r.

31 Międzynarodowa Policja Kryminalna.32 Europejskie Biuro Policji.33 Grupa Zadaniowa ds. Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej w Regionie Morza

Bałtyckiego.34 Zob. Z. Lasocik, Zapobieganie i zwalczanie handlu ludźmi przez Policję, [w:] Z. Lasocik

(red.), Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, Warszawa 2006, s. 237.


Straż Graniczna realizuje zadania wynikające z umów i porozumień mię-dzynarodowych, a w zakresie ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu granicznego współdziała z organami ochrony granic innych państw. Straż Gra-niczna to formacja o charakterze krajowym, której funkcjonariusze jako pierwsi stykają się z cudzoziemcami przekraczającymi granicę państwa, mogą być zatem tymi, którzy jako pierwsi zetkną się z ofi arami handlu ludźmi. W celu zwieksze-nia skutecz ności SG w zwalczaniu przestępczości, zmieniono przepisy ustawy o Straży Granicznej dotyczące rozszerzenia właściwości miejscowej i rzeczowej w zakresie rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, wykroczeń oraz ścigania ich sprawców. Straży Granicznej przyznano uprawnienia do stosowa-nia kontroli operacyj nej, zakupu kontrolowanego oraz przesyłki niejawnie nadzoro-wanej w zakresie ściga nia przestępczości zorganizowanej (w tym handlu ludźmi). Do typowych, w obszarze zwalczania handlu ludźmi, działań SG zaliczyć należy następujące rodzaje czyn ności:

1) rozpoznawcze, np. prowadzenie kontroli legalności pobytu na terytorium RP czy pełnienie służby patrolowej w strefi e nadgranicznej;

2) prewencyjne, jak wymiana informacji z Interpolem, Europolem, Policją czy formacjami granicznymi poszczególnych państw itp.;

3) edukacyjne: szkolenia wewnętrzne, szkolenia prewencyjne skierowane do śro-dowisk akademickich, seminaria itp.

Do organizacji pozarządowych aktywnie zaangażowanych w walkę i zapo-bieganie handlowi ludźmi należy Fundacja Przeciwko Handlowi Ludźmi i Nie wolnictwu La Strada. Współpracuje ona z Policją, Strażą Graniczną i innymi instytu cjami państwowymi w zakresie zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi. Fundacja ma uruchomiony telefon zaufania i własne schroniska dla kobiet – ofi ar handlu ludźmi. La Strada realizuje jednocześnie trzy kampanie:

1) kampania informacyjna – dotarcie do potencjalnych klientów jak i odpowied-nich służb państwowych;

2) kampania prewencyjna – kładzie ona szczególny nacisk na działania edukacyj-no-prewencyjne, które organizowane są w skali makro – odnoszą się bowiem do całego społeczeństwa, kampania informuje o sposobach werbowania ofi a-ry, jak się zabezpieczyć i jak się zachować, gdy staniemy się ofi arą handlu ludźmi;

3) kampania wsparcia dla ofi ar.35

Obecnie, na zlecenie MSWiA, La Strada realizuje „Program Wsparcia i Ochro-ny Ofi ar/Świadków Handlu Ludźmi.”

35 I. Dawid-Olczyk, Wsparcie dla ofi ar handlu ludźmi w praktyce Fundacji przeciwko Handlowi Kobietami „La Strada”, s. 355 i nast.


Zakończenie

Jednym z ubocznych skutków przemian zachodzących w Polsce od 1989 roku jest pojawienie się nowych rodzajów przestępstw, w tym handlu ludźmi. Za począ-tek historii planowanych, zorganizowanych działań przeciwko obrotowi własnością osoby w Polsce uznaje się powołanie w 1995 roku do życia Fundacji La Strada, której to działalność wiąże się z nowym podejściem do zjawiska i ofi ary. Drugim kluczowym momentem było podpisanie Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za han del ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi. Zrodziło to ko-nieczność przyj rzenia się polskiemu prawu w praktyce, podjęcia określonych zmian i wprowadzeniu nowych metod walki z przestępstwem handlu ludźmi. Choć wiele zostało zrobione,36 niezbędna jest dalsza praca nad wzmocnieniem istniejącego me-chanizmu służącego zwalczaniu tego przestępstwa. Kluczową zmianą w podejściu do problemu zwal czania handlu ludźmi jest traktowanie tego problemu w ka-tegorii problemu łamania praw człowieka. Potrzebna jest silna ochrona ofi ary handlu ludźmi – pomoc prawna, medyczna, socjalna i psychologiczna, zwiększenie liczby szkoleń dla pracow ników służb sądowniczych, porządkowych, granicznych, ale także pracowników służ by dyplomatycznej. Istotne znacznie ma lepsze rozpo-znanie zjawiska, a więc uporząd kowanie metod tworzenia statystyk związanych z handlem ludźmi i ich sprawna wymiana na szczeblu krajowym i międzynarodo-wym. Konieczna jest stała współpraca pomiędzy instytucjami państwowymi a orga-nizacjami pozarządowymi. Celowe jest zwiększenie uwagi na nowy środek rekruta-cji ofi ary, jakim jest Internet.

36 Ostatnie istotne działania to m.in.: powołanie w 2006 roku Centralnego Zespołu do Walki z Handlem Ludźmi, Organami Ludzkimi, Pornografi ą Dziecięcą i Pedofi lią; nowelizacja w 2007 roku ustawy o pomocy społecznej i zapewnienie ofi arom handlu ludźmi (polskim i cudzoziemcom) dostępu do ośrodków świadczących stosowną pomoc, Program Wsparcia i Ochrony Ofi ar/Świad-ków Handlu Ludźmi.

Beata Koczorowska*

Od przestępcy do biznesmena – proces nadania legalności dochodom uzyskanym z działalności pozaprawnej

Wstęp

Tematem niniejszej pracy jest proces nadania legalności dochodom uzyskanym z działalności pozaprawnej, zwany popularnie procederem prania pieniędzy, wska-zany jako przestępstwo z art. 299 Kodeksu karnego. W referacie wyjaśniono pojęcie prania pieniędzy, a także przedstawiono etapy tego procesu.

Istotne w procesie zwalczania tego nielegalnego zjawiska jest stanowisko usta-wodawcy. Ustawa z dnia 16 listopada 2000 roku o przeciwdziałaniu wprowadza-niu do obrotu fi nansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu fi nansowaniu terroryzmu1 stanowi jeden z elementów polskiego ustawodawstwa, wpływających na zmniejsze-nie tego procederu. Ustawa stanowi źródło norm, formułujących system zapobiegania wprowadzaniu do obrotu oraz legalizacji dochodów nielegalnych lub pochodzących z nieujawnionych źródeł.

Niewątpliwym jest, że pranie pieniędzy jest zjawiskiem niekorzystnym, któ-re negatywnie wpływa na postawę podatników wobec opodatkowania dochodów z dzia łalności legalnej oraz stanowi „hamulec” dla rozwoju ekonomiczno – gospo-darczego państwa.

Pranie pieniędzy to przestępstwo, które w przeważającej mierze jest popeł-niane przez zorganizowane grupy przestępcze. Przestępczość zorganizowa-na generuje ogromne zyski, które w przeważającej mierze według Raportu MO-NEYVAL2 z 22 listopada 2007 r., w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy i zwalczania fi nansowania terroryzmu w Polsce,3 stanowią dochody związane z utraco nymi przez państwo opłatami celnymi i podatkami.

*Autorka jest absolwentką administracji oraz studentką IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

1 Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz. 1505, z późn. zm.2 Komitet Specjalny Ekspertów Rady Europy ds. Oceny Środków Przeciwdziałania Praniu

Pieniędzy w Krajach Europy Środkowej i Wschodniej.3 Europejski Komitet ds. problemów z przestępczością (CDPC) oraz Komitet Ekspertów ds.

oceny środków zapobiegania praniu pieniędzy (MONEYVAL), Szczegółowe sprawozdanie z 3. rundy oceny 1, w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy i zwalczania fi nansowania terroryzmu w Polsce, Strasburg 2007, s. 19, http://www.mf.gov.pl/_fi les_/giif/publikacje/moneyval_raport_ z_ewaluacji_pl.pdf ; stan na dzień: 01.01.2009 r.

152 BEATA KOCZOROWSKA

Pojęcie „prania pieniędzy”

W celu zagłębienia się w przedmiotowe zjawisko, należy najpierw je określić. MONEYVAL zdefi niował pranie brudnych pieniędzy, wskazując na dwa procede-ry:4

1. Świadomą konwersję lub transfer mienia w celu zatajenia i ukrycia nielegal-nego źródła mienia.

2. Pomoc osobom zaangażowanym w ten nielegalny proceder w celu uniknięcia przez nie konsekwencji prawnych.

Kolejna powszechnie używana i uznawana defi nicja jest zawarta w Dyrektywie RWE z dnia 10 czerwca 1991 roku. Defi nicja ta pokrywa się merytorycznie z defi nicją wskazaną w Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi,5 sporządzonej w Wiedniu w dniu 20 grudnia 1988 r., zwanej Konwencją Wiedeńską z 1988 roku oraz w Dekla-racji Bazylejskiej i w 40 Zaleceniach FAFT (Financial Action Task Force6).7

Przestępstwo prania pieniędzy scharakteryzowane zostało w tych aktach po-przez wyszczególnienie czynności wskazujących na jego popełnienie, takich jak:8

1. Wymiana lub transfer wartości majątkowych w sytuacji znajomości niele-galnych źródeł ich pochodzenia, bądź w celu zatajenia takiego pochodzenia i faktu pomocy przestępcom oraz w celu uniknięcia przez nich konsekwencji prawnych.

2. Zatajenie bądź ukrycie faktu pochodzenia wartości majątkowych z działalności przestępczej.

3. Nabywanie, posiadanie i używanie wskazanych wartości przy znajomości niele-galnego ich pochodzenia.

4. Udział w czynnościach urzeczywistniających zaistnienia wskazanych wyżej sytu acji, takich jak organizacja tychże czynności, wykonywanie czy zachęca-nie do ich wykonywania.

W polskim prawie, zjawisko prania pieniędzy zdefi niowane zostało po raz pierwszy w Zarządzeniu nr 16/92 Prezesa NBP z dnia 1 października 1992 r. w sprawie zasad postępowania banków w razie ujawnienia okoliczności wskazu-jących na lokowanie w banku środków pieniężnych lub mających z nim związek oraz przy dokonywaniu wpłat gotówkowych przekraczających określoną kwotę,9

4 W. Wąsowski, Pranie pieniędzy – przeciwdziałanie. Poradnik dla bankowców, Warszawa 1993, s. 6.

5 Dz. U. z 1995 r., nr 15, poz. 69.6 Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy. 7 J. W. Wójcik, Pranie pieniędzy. Kryminologiczna i kryminalistyczna ocena transakcji podej-

rzanych, Warszawa 2002, s. 24.8 Tamże, s. 24.9 Dz. Urz. NBP z 1992 r., nr 9, poz. 20.

153OD PRZESTĘPCY DO BIZNESMENA – PROCES NADANIA LEGALNOŚCI DOCHODOM...

gdzie w para grafi e pierwszym wskazano, iż jest to sytuacja, w której ujawnione okoliczności wskazują na niele galne źródło pochodzenia pieniędzy lokowanych na kontach bankowych.

Nielegalne źródło oznacza pochodzenie pieniędzy z przestępstwa bądź uczest -nictwa w jego popełnianiu, bowiem pieniądze pochodzące z nielegalnego źródła nazywane są „brudnymi pieniędzmi”.

Wskazując, że środek płatniczy jest „brudnym pieniądzem”, niezbędne i ko-nieczne jest ustalenie, że pochodzą one z korzyści związanych z popełnieniem czy-nu zabronionego. Nie zachodzi wymóg pochodzenia „brudnych pieniędzy” z czynu zabro nionego, ale z korzyści związanych z jego popełnieniem. Z popełnieniem tego czynu związane są określone korzyści i to właśnie z tych korzyści pochodzą środki płatnicze.10

W polskim systemie prawnym najważniejsze normy prawne dotyczące tego zja-wiska zostały wskazane w następujących przepisach:

1) art. 299 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny,11

2) art. 106 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe,12

3) ustawa z dnia 16 listopada 2000 roku o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu fi nansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu fi nansowaniu terroryzmu,13

4) Dyrektywa 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 październi-ka 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu fi nansowego w Ce lu prania pieniędzy oraz fi nansowania terroryzmu.14

Do dnia 15 grudnia 2007 roku wszystkie kraje członkowskie UE miały obowią zek przeprowadzić transpozycję dyrektyw nr 2005/60/EC oraz nr 2006/70/EC do pra wa krajowego, zaostrzających obowiązujące dotąd bankowe procedury administracyj-ne.

Najbardziej znaczącym przepisem prawnym, ze względu na zdefi niowanie rozpatrywanego przestępstwa, jest art. 299 § 1 k.k., w którym została zawarta szeroka defi nicja procesu prania pieniędzy. Art. 299 § 1 k.k. wskazuje, iż przes-tępstwo prania pieniędzy popełnia osoba, która:

1) przyjmuje,2) przekazuje,3) wywozi za granicę, środki płatnicze, papiery wartościowe lub inne wartości

dewizowe, prawa majątkowe albo mienie ruchome lub nieruchome, pochodzą-ce z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego.

10 J. Skorupka, Pojęcie „brudnych pieniędzy” w prawie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 11, s. 34.

11 Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553, z późn. zm., zwana dalej k.k.12 Dz. U. z 2002 r., nr 75, poz. 665, z późn. zm., zwana dalej pr. bank.13 Dz. U. z 2000 r., nr 153, poz.1505, z późn. zm., zwana dalej ustawą.14 Dz. U. UE. L. z 2005 r., nr 309, poz.15, z późn. zm.


Ponadto, za pranie brudnych pieniędzy odpowiada również osoba, która pomaga w przenoszeniu ich własności i posiadaniu takich pieniędzy oraz podejmuje czynno-ści zmierzające do utrudnienia wykrycia nielegalnego ich źródła.

Ustawodawca wskazał, że nie będzie pobłażliwy wobec osób dopuszczających się pomocnictwa, co miało wyraz w znowelizowanym w 1997 r. Kodeksie kar-nym.15

Uwzględnić należy, iż w myśl art. 299 § 2 k.k. pracownik banku, instytucji fi nan-sowej lub kredytowej, instytucji zobowiązanej do rejestracji transakcji podejrzanych podlega karze gdy:

1) przyjmuje w gotówce, wbrew przepisom, pieniądze lub inne wartości dewi-zowe,

2) dokonuje ich transferu lub konwersji albo przyjmuje je w innych okolicznoś-ciach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią one przedmiot czynu okreś lonego w § 1 tego artykułu,

3) świadczy inne usługi mające ukryć przestępne pochodzenie pieniędzy,4) świadczy usługi w zabezpieczeniu przed ich zajęciem.

Zarówno przestępstwo z art. 299 § 1, jak i § 2 k.k. zagrożone są karą pozbawie-nia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Okres ten może ulec wydłużeniu w przypadku zaostrzenia kary, bądź ulec skróceniu w przypadku zaistnienia sprzyjających okolicz-ności w postaci np. czynnego żalu.

Art. 299 § 3 k.k. wskazuje, iż osoba odpowiedzialna w banku, instytucji fi nanso-wej lub kredytowej za informowanie zarządu lub organu nadzoru fi nansowego o prze prowadzeniu operacji fi nansowej, podlega karze, gdy nie czyni tego nie-zwłocznie, mimo podejrzenia pochodzenia pieniędzy z nielegalnego źródła.

W art. 299 § 4 k.k. została przedstawiona odpowiedzialność osoby odpowiedzial-nej w banku, instytucji fi nansowej lub kredytowej za wyznaczenie osoby przyjmu-jącej informacje lub udzielającej ich osobie uprawnionej, która, gdy nie wypełnia swoich obowiązków, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Kto działa w porozumieniu z innymi osobami albo osiąga znaczne korzyści, pod-lega karze pozbawienia wolności do lat 10. W przypadku zaistnienia przestępstwa określonego w art. 299 § 1 lub § 2 k.k. sąd orzeka przepadek rzeczy bądź zwrot rów no wartości, chyba że podlega ona zwrotowi osobie pokrzywdzonej lub innemu podmio towi.

Warto mieć na uwadze instytucję czynnego żalu, po okazaniu którego, osoba po-pełniająca przestępstwo nie podlega karze za przekazywanie informacji o osobach i okolicznościach przestępstw wskazanych w art. 299 § 1-4 k.k., jeżeli zapobiegło to innemu przestępstwu. Jak zostało wskazane wcześniej, do nadzwyczajnego złagodze-nia kary dochodzi wówczas, gdy przestępca wykonujący przestępstwo źródłowe ma zamiar ujawnienia procederu.

15 J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie praniu pieniędzy, Zakamycze 2004, s. 180.


Etapy prania pieniędzy

Źródła nielegalnych dochodów

Źródłami nielegalnych dochodów są pieniądze pochodzące bezpośrednio z przes-tępstwa, uzyskiwane przez zorganizowane grupy przestępcze. Najpopularniejszy mi źródłami, z których uzyskuje się brudne pieniądze są:16

1) narkotyki,2) handel bronią,3) handel kradzionymi dziełami sztuki,4) handel organami ludzkimi,5) prostytucja,6) zorganizowana przestępczość fi nansowa,7) handel kradzionymi samochodami,8) kidnaping.

Pieniądze uzyskane z działalności przestępczej poddaje się procesowi mają-cemu na celu wdrożenie ich w legalny obrót gospodarczy. W związku z tym, grupy przestępcze dążą do stworzenia kanałów pozwalających na wykorzystanie nielegalnie uzyskanych korzyści majątkowych, co jest warunkiem istnienia ich struktur przestęp czych. Kanały te mają umożliwić legalizację pochodzenia określo-nych korzyści ma jątkowych znajdujących się w dyspozycji organizacji przestępczej. W literaturze wysz czególnione zostały następujące „kanały prania pieniędzy”:17

1) system bankowy,2) system ubezpieczeniowy,3) rynki kapitałowe,4) gry hazardowe,5) handel metalami szlachetnymi,6) handel nieruchomościami.

Aby wykorzystać pieniądze pochodzące ze wskazanych wyżej przestępstw, na-leży zastosować proces prania pieniędzy, składający się z trzech podstawowych etapów: lokowania, maskowania i integracji.

16 W. Wąsowski, Pranie…, op. cit., s. 8.17 Tamże, s. 8.


Rysunek 1. Etapy procesu prania pieniędzy

LOKOWANIE

↓MASKOWANIE

↓INTEGRACJA

Warto zauważyć, iż etapy prania pieniędzy, które omówiono poniżej, stanowią jedynie książkowe przedstawienie tego procesu. W rzeczywistości, ich występowa-nie często nakłada się czy przesuwa w czasie.

Lokowanie

Lokowaniem (placement) nazywamy etap, w którym następuje oddzielenie gotówki bezpośrednio pochodzącej z przestępstwa, od osoby, która tego przes-tępstwa dokonała. Zachodzi wówczas proces odseparowania i zatarcia śladów wska zujących na powiązanie między sprawcą a nielegalnym dochodem.

Efekt taki osiągany jest dzięki działaniom mającym na celu rozlokowanie pienię-dzy na rachunkach bankowych, w instytucjach fi nansowych, czy też poprzez fi zycz-ne rozdysponowanie zgromadzonej gotówki.18

Warto wskazać, iż w zjawisku tym w pierwszej kolejności pojawia się gotówko-wa forma pieniądza, który następnie zostaje zamieniony, na przykład, na wpłatę na ra chunku bankowym.

Tradycyjne metody, jakie stosowane są w trakcie lokowania brudnych pienię-dzy, przedstawiają się w sposób następujący:19

1) przewóz pieniądza gotówkowego,2) przemyt, 3) przewóz zakupionych dóbr, 4) transfer elektroniczny, 5) transakcje kompensacyjne,6) podziemna bankowość,7) dzielenie wpłat, tzw. smerfowanie,

18 K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001, s. 45.19 Tamże, s. 45.


8) wymiana banknotów o niskich nominałach na większe,9) wymiana walut.

Maskowanie

Drugi etap prania pieniędzy – maskowanie (layering) – polega na zorganizo-waniu wielu operacji fi nansowych ze szczególnym uwzględnieniem transak-cji za granicznych, aby organy ścigania nie były w stanie zidentyfi kować osób wykonu jących operację nielegalnym dochodem. Działanie takie ma na celu stwo-rzyć dużą warstwę – otoczkę, nie pozwalającą na wykrycie związków przestępczych oraz przer wanie śladu pochodzenia nielegalnych pieniędzy tzw. „paper trail”. Pro-ceder ten ma służyć zmyleniu organów ścigania oraz odciągnięciu ich uwagi od osoby przestępcy.

W zakresie tego etapu, najczęściej dochodzi do wystąpienia dwóch procesów:20

1) nawarstwienia operacji fi nansowych.2) przerwania związku między przestępcą, a nielegalnym dochodem.

Integracja

Po zamaskowaniu nielegalności źródeł pochodzenia brudnych pieniędzy można przejść do etapu, w którym przestępca jest już biznesmenem i wdraża gotówkę do legalnego obrotu gospodarczego, a także asymiluje ją z dochodami legalny-mi. Działalność taka nazwana została etapem integracji (integration).

Metody najczęściej wyszczególniane w literaturze i stosowane w etapie masko-wania i legalizacji przedstawiają się następująco: 21

1) pożyczki (loan back),2) symulacja spekulacji nieruchomościami,3) kontrakty z podwójnym źródłem zapłaty,4) kontrakty pro forma,5) transport pod pusty eksport z zewnętrzną refundacją,6) wycena w nadmiernej wysokości,7) fi nansowanie kar i odszkodowań kontraktowych,8) wycena nadmiernej wysokości,9) inwestycje bezpośrednie,10) gry hazardowe oraz totalizatory,11) zakup biżuterii i złota,12) bankowość internetowa.

20 J. W. Wójcik, Pranie…, op. cit., s. 94 i n.21 K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie…, op. cit., s. 52 i n.


Ponadto wskazać należy, iż Jednostka Analityki Finansowej zidentyfi kowała ok. 30 różnych metod prania pieniędzy na trzech etapach: lokowania, maskowania i inte-growania. Najbardziej popularne z nich to:22

a) legalizacja środków pochodzących z przestępstwa za pomocą pożyczek i daro wizn – metoda ta bazuje na porozumieniu zawartym pomiędzy dwo-ma lub więcej osobami fi zycznymi lub prawnymi, które sporządzają fi kcyjną umowę pożyczki lub darowizny, a następnie rejestrują ją w urzędzie skarbo-wym, odprowadzając należny podatek od czynności cywilnoprawnych;

b) mieszanie dochodów – metoda ta polega na mieszaniu dochodów pocho-dzących z legalnej działalności gospodarczej z wartościami majątkowymi pochodzący mi z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł. Metoda ta jest prze-de wszystkim wykorzystywana przy okazji prowadzenia takiej działalności gospodarczej, której dochody okresowe są trudne do przewidzenia;

c) rachunek fi kcyjny – jest to rachunek otwarty dla zrealizowania jednej, bądź kilku transakcji w krótkich odstępach czasu i na bardzo wysokie kwoty, przy wy-korzystaniu maksymalnej ilości fi kcyjnych elementów, odnoszących się za równo do osób dokonujących transakcje, jak i dokumentów którymi się posłu gują;

d) skrzynka rozdzielcza – cechą charakterystyczną skrzynki rozdzielczej jest zasila nie rachunku niewielkimi wpłatami poniżej progu wymagającego re-jestracji. Wpłaty te pochodzą zazwyczaj z różnych źródeł (rzadko z jednego źródła). Po osiągnięciu progu wymagającego rejestracji, środki są przelewane na inny rachunek, zazwyczaj drogą elektroniczną;

e) rachunek docelowy – cechą charakterystyczną tej metody jest przelewanie wyso kich kwot na jeden rachunek, z którego są one niezwłocznie wypłacane w go tówce. Podjęcie gotówki stanowi w tym wypadku zakończenie pewnej z góry ustalonej „ścieżki” prania pieniędzy. Przelewy na rachunek docelowy poprze dzone są szeregiem działań (stanowiących nieodłączny element oma-wianej metody), mających na celu utrudnienie lub wręcz uniemożliwienie wy-krycia przestępnego pochodzenia środków fi nansowych;

f) kupno i sprzedaż środków trwałych – metoda ta opiera się przede wszyst-kim na włączeniu nielegalnych dochodów do środków trwałych, takich jak: nierucho mości, maszyny, urządzenia i środki transportu. Środki pochodzące z nielegal nych źródeł mogą być również wprowadzane do obrotu fi nansowego poprzez zaniżanie lub zawyżanie wartości tych aktywów.

Przeciwdziałanie

Podstawą w przeciwdziałaniu procesowi prania brudnych pieniędzy są cztery zasady:23

22 Europejski Komitet ds. problemów z przestępczością (CDPC) oraz Komitet Ekspertów ds. oceny środków zapobiegania praniu pieniędzy (MONEYVAL), Szczegółowe…, op. cit.

23 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2001, s. 374.


1) poznanie swojego klienta,2) przestrzeganie zasad etyki i przepisów prawa,3) nawiązywanie współpracy z Policją,4) szkolenia dla personelu.

Należy wskazać, iż podstawą przeciwdziałania jest świadomość istnienia tego typu przestępstwa gospodarczego i wskazanie możliwości reagowania w sytuacji wykrycia. Dodatkowym, można rzec, już tradycyjnym elementem prewencyjnym, jest odpowiednia weryfi kacja klienta przez banki. Art. 106 ust. 1 ustawy Prawo ban-kowe zobowiązuje instytucje fi nansowe i banki do przyczyniania się do zwalczania tegoż procederu.

W Polsce obowiązują następujące systemy sprawdzania podmiotów uczestniczą-cych w obrocie gospodarczym (obywateli i przedsiębiorstw):24

1) numer PESEL,2) numer NIP,3) numer REGON,4) rejestr sądowy KRS 34,5) sądowy rejestr ksiąg wieczystych (KW).

Polska jest do pewnego stopnia biurokratycznie przeregulowana. Instytucje pub-liczne mogą nawet ograniczać aktywność gospodarczą i wolności osobiste w dość bolesny sposób. Jednakże, dzięki takim bazom danych, prokuratorzy, policjanci, in-spektorzy skarbowi, inspektorzy kontroli skarbowej oraz celnicy mogą być bardzo skuteczni w zwalczaniu naruszeń prawa fi nansowego.25

Z art. 8 ust. 1 i ust. 3 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy, wynika obowią-zek „rejestrowania” transakcji oraz osób, które ich dokonują. Art. 12 wspom nianej ustawy, przewiduje przekazywanie informacji o zarejestrowanych tran sakcjach do Generalne go Inspektora Informacji Finansowej. Organ ten sprawuje nad zór nad działalnością instytucji bankowych, sprawdzając właściwe zastosowanie procedur mających na celu zapobieżenie praniu pieniędzy. Istnienie tego organu jest niezwy-kle ważne z punktu widzenia praktyki wykrywania przestępstwa prania pienię dzy.

Wskazać w tym miejscu należy, iż w zasadzie wszystkie grupy przestępcze uzyskujące dochód z działalności nielegalnej wykorzystują, w celu zamaskowania przestępstwa pierwotnego, zasady procesu prania pieniędzy. Jak donosi Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej Policji, w latach 2006-2007, w wyniku krajowych i międzynarodowych działań w zakresie zwalczania zorganizowanej przestępczości związanej z praniem pieniędzy, Biuro rozbiło i zdestabilizowało działania: łącznie

24 J. Kobeszko, Pranie pieniędzy i przestępczość zorganizowana w Europie Środkowej. Jak zi-dentyfi kować klientów, w tym osoby politycznie eksponowane, które stwarzają ryzyko kryminalne? Raport dotyczący Polski, Raport Instytut Sobieskiego nr 30/2007, s. 17, http://www.sobieski.org.pl/panel/plugins/newsy/fi les/Raport_IS_Pranie_pieniedzy_i_przestepczosc_zorganizowana_w_Europie_Srodkowej.pdf, stan na dzień: 01.01.2009 r.

25 J. Kobeszko, Pranie…, op. cit., s. 17.


179 (143) grup przestępczych, w tym 170 (139) polskich, 8 (4) międzynarodowych, „1 (0) rosyjskojęzyczną, a przez zastosowanie środków zapobiegawczych (między in-nymi areszty tymczasowe) znacząco ograniczono aktywność 2 003 (1 432) członków /w tym 193 liderów/ przedmiotowych grup, z czego 1 931 (1 415) członków grup polskich /w tym 179 (163) liderów/, 68 (17) członków grup międzynarodowych /w tym 13 (2) liderów/ i 4 (0) członków grup rosyjskojęzycznych (w tym 1 (0) li-dera).”26

Podkreślenia wymaga, iż nie tylko CBŚ KGP dokonuje analizy popełniania prze-stępstwa prania pieniędzy. Takiego zadania podjęły się również Europejski Komitet ds. problemów z przestępczością oraz Komitet Ekspertów ds. oceny środków zapo-biegania praniu pieniędzy, które wskazały, że ocena, jaką dokonały w stosunku do Polski, oparta jest „na 40 Zaleceniach Grupy Zadaniowej do Spraw Przeciwdziała nia Praniu Pieniędzy (FATF 2003), 9 Specjalnych Zaleceniach FATF dotyczących fi -nansowania terroryzmu oraz na dwóch dyrektywach Komisji Europejskiej (91/308/EWG i 2001/97/WE), zgodnie z zakresem zadań i obowiązków oraz zasadami pro-ceduralnymi MONEYVAL.27

Na skutek surowej oceny wskazanych wyżej Komitetów, wprowadzono poli-tykę zaostrzającą bankowe procedury administracyjne, w postaci nakazu przepro-wadzenia do dnia 15 grudnia 2007 roku przez wszystkie kraje członkowskie UE transpozycji dyrektyw nr 2005/60/EC oraz nr 2006/70/EC do prawa krajowego. Nad procedurami sprawdzania transakcji korupcyjnych, prania pieniędzy i fi nansowania terroryzmu, do których dyrektywy te się odnoszą, pracowały przez wiele lat specjal-ne eksperckie zespoły międzyrządowe.

Podsumowanie

Podkreślić należy, że mimo iż przestępstwo prania pieniędzy nie jest wykrywane w stu procentach, da się zauważyć poprawę w zakresie jego wykrywania, czego przyk ładem jest zwiększenie osób skazanych z 5 w 2001 do 105 w 2006 roku.28 Z pewnoś cią przyczyniły się do tego wdrożenie nowych uregulowań europejskich i przepisy ustaw ustanawiających system zapobiegania temu niekorzystnemu zja-wisku.

Niestety, jak wskazuje przywoływany wyżej raport MONYVAL, procedury wyszczególnione w ustawie o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu fi nanso-wego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źró-deł (…), nie są stosowane przez instytucje fi nansowe i bankowe w takim stopniu w jakim prze widują to programy mające na celu zapobieganie temu przestępstwu.

26 Stan realizacji zadań Centralnego Biura Śledczego KGP w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej w roku 2007 w ujęciu statystycznym, s. 3.

27 Europejski Komitet ds. problemów z przestępczością (CDPC) oraz Komitet Ekspertów ds. oceny środków zapobiegania praniu pieniędzy (MONEYVAL), Szczegółowe…, op. cit.

28 J. Kobeszko, Pranie…, op. cit., s. 17.


Na niekorzyść polskiego systemu zapobiegania praniu pieniędzy świadczy rów-nież fakt, iż nadal wykazywane są trudności w karaniu grup wykonujących ten proce-der, wynikające z konieczności udowodnienia popełnienia przestępstwa źródłowe-go.

Takie stanowisko potwierdza zawarte w raporcie MONEYVAL stwierdzenie: „(...) polskie instytucje zaznaczyły, że główne problemy, jakie odnotowały w związ-ku ze sprawami dotyczącymi prania pieniędzy, to długi okres czasu niezbędny do udzie lenia wzajemnej pomocy prawnej oraz konieczność przeprowadzania kontroli podat kowych w celu zidentyfi kowania nieopodatkowanego źródła dochodu, jeśli w wyniku przestępstwa doszło do utraty wpływów podatkowych. W takim przypad-ku, sprawy prania pieniędzy są zawieszane do czasu wydania ostatecznej, prawo-mocnej i wiążącej decyzji.”29

Dopóki ustawodawca nie zdecyduje się na jeszcze większe, niż obowiązujące, zaostrzenie uciążliwości prawnych za nieprzestrzeganie przepisów dotyczących prze ciwdziałania praniu pieniędzy, tak długo rozmiary tegoż procederu będą szaco-wane jedynie na „czarnych listach”, a proces zapobiegania temu zjawisku nie będzie w pełni skuteczny.

29 Europejski Komitet ds. problemów z przestępczością (CDPC) oraz Komitet Ekspertów ds. oceny środków zapobiegania praniu pieniędzy (MONEYVAL), Szczegółowe… op. cit.

Judyta Kasperkiewicz*

Badanie identyfi kacyjne broni palnej

Na ogół, kompleksowe badanie broni da odpowiedź na pytanie z jakiej broni od dano strzał. Stosunkowo szybko możliwe jest jej zidentyfi kowanie i to indywi-dualne. Nieodzowną cechą tych działań powinna być precyzja i dokładność osób wykonują cych badania, jak i osób dokonujących zabezpieczenia materiału dowo-dowego.

Od 20 marca 2000 r. obowiązuje ustawa o broni i amunicji z 21 maja 1999 r.1 Uchyliła ona ustawę z 31 stycznia 1961 r. o broni, amunicji i materiałach wybucho-wych.2 Wprowadzono również wynikające z niej przepisy wykonawcze. Ustawa ta zawiera nowe regulacje dotyczące niektórych pojęć i defi nicji.

Ustawa o broni i amunicji określa aktualne zasady wydawania i cofania pozwo-leń na broń, nabywania, rejestracji, przechowywania i deponowania broni i amuni-cji, ich przewozu przez teren Polski, przewozu i wywozu broni za granicę, zasady posiadania broni przez cudzoziemców itd.

Według obowiązującej ustawy broń stanowią:a) broń palna;b) broń pneumatyczna;c) miotacze gazu obezwładniającego;d) narzędzia i urządzenia, których używanie może zagrozić życiu i zdrowiu,

w tym:– broń biała;– broń cięciwowa w postaci kusz;– przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii Elek-

trycznej;3

Bardzo kontrowersyjnym problemem w teorii kryminalistyki jest prawidłowe i jednoznaczne określenie pojęcia broni palnej. Ustawowa defi nicja tego terminu została zawarta w art. 7 obowiązującej ustawy, w którym czytamy, iż: „w rozumie-niu ustawy bronią palną jest niebezpieczne dla życia lub zdrowia urządzenie, które w wyniku działań sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku lub substancji z lufy albo elementu zastępującego lufę, a przez to do rażenia celów na odległość”. W defi nicji tej zawie-ra się broń gazo wa, co stanowi nowość. Ponadto, po raz pierwszy zdefi niowano broń pneumatyczną (art. 8).

*Autorka jest studentką V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego.

1 Dz. U. z 1999 r., nr 53, poz. 549, z późn. zm.2 Dz. U. z 1961 r., nr 6, poz. 43, z późn. zm.3 Art. 4 ustawy o broni i amunicji.

164 JUDYTA KASPERKIEWICZ

Niekiedy dla określenia broni palnej używa się terminu broń pirobalistyczna.4Klasyfi kacja broni palnej oparta jest na wielu kryteriach. Ze względu na cel,

jakiemu ma służyć, do desygnatów tego pojęcia zalicza się:a) broń bojową (wojskową),b) broń myśliwską,c) broń sportową,d) broń specjalnego przeznaczenia.

Broń bojową można podzielić w zależności od kalibru i przeznaczenia bojowego na broń artyleryjską o kalibrze od 20 do ponad 400 mm i broń strzelecką o kalibrach od 4,7 do 11,43 mm. W skład broni strzeleckiej wchodzą karabiny powtarzalne i maszynowe, pistolety maszynowe, pistolety samopowtarzalne i rewolwery.

Broń myśliwską dzieli się, w zależności od rodzaju pocisków, na śrutową (np. dubeltówki, strzelby, automaty myśliwskie) i kulową (np. sztucery). Istnieją także modele broni trzylufowej, tzw. drylingi (dwie lufy służą strzelaniu śrutem, a trzecia jest lufą gwintową do strzelania z nabojów sztucerowych).

Do celów sportowych używa się typowej broni sportowej, małokalibrowych ka-rabinków i pistoletów na naboje systemu Floberta z bocznym zapłonem, kaliber 5,6 mm, a także specjalnie produkowanej broni typu wojskowego – karabinów, pi-stoletów i broni myśliwskiej: dubeltówek o kalibrze 12 mm i sztucerów o kalibrze do 9 mm.

Do broni specjalnego przeznaczenia należą wszelkiego rodzaju pistolety sygna-łowe, tzw. rakietnice, wyrzutnie lin ratowniczych, osadzaki kołków stalowych i apara ty do uboju bydła.5

Wyróżniamy także podział broni według jej konstrukcji i rozmiarów na:1) broń długą, np. karabiny;2) broń krótką, np. pistolety;3) broń kombinowaną, np. pistolet Mauser;4) broń pośrednią, np. Uzi; Najczęściej używana przez przestępców jest broń krótka.W podziale broni ze względu na cechy lufy wyróżnia się:1) broń o lufach gwintowych,2) broń o lufach gładkich.6

Przepisy prawa przewidują również podział broni palnej na kategorie. I tak przy-kładowo, kategoria A obejmuje broń palną, która jest niedopuszczona do nabywa nia i posiadania przez osoby fi zyczne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Doty czy to również amunicji do takiej broni). Chodzi tu o:

4 M. Kamler, Leksykon PWN, Wojsko, wojna, broń, Warszawa 2001, s. 50.5 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2007, s. 661-662.6 T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 2005, s. 179.

165BADANIE IDENTYFIKACYJNE BRONI PALNEJ

a) broń palną automatyczną i półautomatyczną podobną do automatycznej,b) broń palną:

– wytworzoną lub przerobioną w sposób pozwalający na zatajenie jej przeznacze nia lub ułatwiający jej skryte używanie, a także broń palną imitu-jącą innego rodzaju przedmioty,

– wyposażoną w tłumik huku lub przystosowaną do strzelania z użyciem tłu-mika huku,

– wyposażoną w laserowe lub noktowizyjne urządzenia służące do zwiększe-nia dokładności celowania,

– której nie można wykryć przy pomocy urządzeń przeznaczonych do kontroli osób i bagażu.7

Aby przejść do dalszych rozważań konieczne jest, choćby w stopniu podstawo-wym, przedstawienie budowy broni (na przykładzie pistoletu), amunicji, naboju, po cisku i łuski oraz mechanizmu oddania strzału. Do głównych części składowych pistoletu należą: lufa, muszka, zamek, szczerbinka, kurek, bezpiecznik, magazynek, kabłąk spustowy, język spustowy i uchwyt.8

Amunicja to techniczne środki bojowe oraz elementy służące do niszczenia i obezwładniania rożnych celów. W zależności od rodzaju urządzenia lub sposobu użycia, amunicję dzielimy na artyleryjską, rakietową, strzelecką, sportową, myśliw-ską, saperską, lotniczą, morską itp. W skład naboju wchodzą: pocisk, łuska, ładunek miotający, spłonka.

Pociskiem jest bryła materialna o kształcie aerodynamicznym miotana na odleg-łość za pomocą energii sprężystej, ciśnienia gazów lub odrzutu, służąca do wyko-nania zadania. Pociski mogą być jednolite lub składać się z kilku części: płaszcza i rdzenia, bądź też płaszcza, koszulki i rdzenia.

Wyróżnia się łuskę cylindryczną, w której można wyodrębnić dno (podstawę) z kryzą, spłonkę, wtok, część cylindryczną, a w łuskach o kształcie butelkowym dodat kowo stożek i szyjkę.9

Strzałem jest wyrzucenie pocisku z przewodu lufy spowodowane dużym ciś-nieniem gazów podczas spalania się ładunku prochowego. Po wzroście ciśnienia do odpowiedniej wielkości, pociskowi zostaje nadany ruch, którego prędkość stale wzrasta. Po wylocie z przewodu lufy, pocisk poruszą się pod wpływem siły bezwład-ności. Strzał charakteryzuje się:

– bardzo dużym ciśnieniem gazów prochowych (2000-3000 atm.),– wysoką temperaturą gazów prochowych (2500 – 3500° C),

7 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 lutego 2005 r. w sprawie rodzajów broni palnej odpowiadających kategoriom broni palnej określonym w dyrekty-wie w sprawie kontroli nabywania i posiadania broni, Dz. U. z 2005 r., nr 32, poz. 285.

8 S. Kochański, Automatyczna broń strzelecka, s. 82-84.9 M. Kaczmarek, Broń palna i ślady jej użycia, Piła 2000, s. 10-12.


– krótkim czasem trwania (0,001 – 0,06 sek.),– szybko zmieniającą się objętością palącego się ładunku prochowego.10

Badania broni palnej ograniczają się w zasadzie do broni strzeleckiej oraz myś-liwskiej i broni własnej konstrukcji. Identyfi kację, w odniesieniu do broni palnej, można podzielić na grupową i indywidualną. W pierwszym przypadku na podstawie zabezpieczonych części naboju, jak: łuski, pociski, przybitki, siekańce itp., określa się grupę egzemplarzy broni (system, wzór, model), z jakich mogą one pochodzić. W drugim przypadku, na podstawie cech indywidualnych znajdujących się na tych elementach można konkretnie określić egzemplarz broni, z którego strzelano.

Ponadto, do zadań ekspertyzy kryminalistycznej broni palnej należy określenie, czy dany przedmiot jest bronią palną i czy dany egzemplarz jest sprawny, jakie ma wady ograniczające jego zdolność użytkową, a także określenie energii kine-tycznej wystrzelanego pocisku w celu ustalenia, czy strzałami z tej broni można spowodować śmierć człowieka, jak również badanie wszelkiego rodzaju amunicji strzeleckiej.

Już w toku postępowania przygotowawczego niezwykle cenne jest ustalenie rany wlotowej i wylotowej, toru i kierunku lotu pocisku, odległości, z jakiej strze-lano oraz czasu oddania strzału. Broni znalezionej na miejscu zdarzenia nie wolno przemiesz czać, ale można odstąpić od tej reguły w wyjątkowych sytuacjach np. broń znaleziono na ruchliwym szlaku komunikacyjnym itp. W takich sytuacjach wyma-gane jest przestrzeganie pewnych zasad. Broń należy:

a) sfotografować,b) przenieść w taki sposób, aby nie zatrzeć śladów,c) zachować zasady bezpieczeństwa, ponieważ broń może być załadowana,d) opisać przyczyny i sposób przeniesienia.11

W przypadku przenoszenia, chwytamy broń za kabłąk lub rękojeść, tak aby nie kierować wylotu lufy w stronę ludzi. Broń można ujawnić wzrokowo, za pomo-cą wy krywacza metalu, czy też wykorzystując psa służbowego. Broń wrzuconą do płytkiego zbiornika, możemy wydobyć z wody przy użyciu trału magnetycznego. Śladami bar dzo rzadko spotykanymi na miejscu zdarzenia są części broni. Wyróż-niamy dwa rodzaje prawidłowego zabezpieczenia broni:

• zabezpieczenie procesowe, polegające na dokładnym jej opisaniu w protokole oględzin miejsca zdarzenia. W opisie powinny się znajdować: cechy identyfi ka cyjne broni np. numer, położenie (podłoże), metoda ujawnienia, usytuowanie broni, kie-runek, w którym skierowany jest wylot lufy, położenie elementów przestawnych, uszkodzenia, widoczne ślady, skoordynowanie broni, ewentualny nabój w komo-rze, położenie magazynka, ilość naboi (w przypadku rewolweru zgodnie z ruchem

10 Podręcznik strzelca wyborowego, wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972, s. 22.

11 M. Kaczmarek, Broń ..., op. cit., s. 35-36.


wskazówek zegara opisujemy, co było w której komorze nabojowej), sposób zabez-pieczenia, informacja o wykonanych zdjęciach, infor macja o zaznaczaniu na szkicu, oznaczenie śladu kolejnym numerem.

• kryminalistyczna forma zabezpieczenia, która polega na zabezpieczeniu przed zniszczeniem, uszkodzeniem, zatarciem innych śladów. Wykonuje się takie czynności jak:

a) utrwalenie położenia– sfotografowanie,b) zaznaczenie na szkicu położenia broni,c) odpowiednie opakowanie,d) sporządzenie i dołączenie metryczki.12

Przed przesłaniem, broń należy umieścić w twardym, sztywnym, papierowym opakowaniu. Trzeba ją uprzednio rozładować, ale gdy jest to niemożliwe (np. wsku-tek zacięcia), to dostarcza się ją przez specjalnie pouczonego łącznika po wcześniej-szym skonsultowaniu się z biegłym i ustaleniu warunków transportu.13

Na badanej broni mogą znajdować się ślady:a) linii papilarnych,b) drobnych cząstek materii (włókien z odzieży, itp.),c) biologiczne;

Zabezpieczenie śladów daktyloskopijnych na broni wymaga szczególnej ostroż-ności. Nie należy trzymać takiej broni w ciepłym miejscu, gdyż ciepło może pod-nieść płynność zgęstniałych smarów czy oliwy, a w konsekwencji zniszczyć ślady linii papi larnych. Celowe jest również poszukiwanie na broni tzw. drobnych cząstek materii, zwłaszcza włókien odzieżowych. Czasami na broni można znaleźć ślady biologiczne (np. krew, włosy), w szcze gólności, gdy strzał został oddany z przyło-żenia lub z bar dzo bliskiej odległości.14

Oprócz wielu dowodów, które dostarcza patolog po zbadaniu ewentualnych ran zadanych bronią palną, przy identyfi kacji stosuje się przede wszystkim testy porów-nawcze. Aby na pocisku nie pozostawały ewentualne ślady materiałów, strzały po-równawcze oddawa ne są obecnie do zbiornika z wodą. Do wyhamowania pędzącej kuli wystarczy około 2 metrów wody.

Eksperci pracowni laboratoriów kryminalistycznych często uczestniczą w oglę-dzinach miejsca zdarzenia z użyciem broni palnej. Podczas takich oględzin oraz prób odtworzenia przebiegu zdarzeń, bardzo przydatna jest posiadana aparatura specjalis-tyczna (zestaw „LINIA”) – wyposażona w urządzenia laserowe (wskaźnikowe i po miarowe; wykorzystujące laser emitujący dwie współosiowe wiązki światła w prze ciwnych kierunkach) umożliwiające określanie toru lotu pocisków i wyzna-czenie miejsca oddania strzału. Na strzelnicy badawczej, eksperci mają możliwość

12 Tamże, s. 35-36.13 Tamże, s. 35-36.14 J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 2008, s. 347.


wykorzys tywania stacjonarnego oprzyrządo wania umożliwiającego zamocowanie i zdalne, bezpieczne odstrzeliwanie broni o obniżonej sprawności technicznej oraz uzyskiwanie materiału porównawczego w postaci niezdeformowanych pocisków i łusek od naboi odstrzeliwanych z badanych egzemplarzy broni.

W celu kompleksowego wykonania badań dostarczanych materiałów dowodo-wych oraz udzielenia precyzyjnych i wyczerpujących odpowiedzi na istotne dla pro-wadzących postępowanie pytania, podczas badań wykorzystuje się różnego rodzaju mikroskopy (stereoskopowy – binokular, warsztatowy, porównawczy). Mikroskop porównawczy jest tak skonstruowany, że posiada dwa obiektywy i jeden okular, co pozwala na oglądanie dwóch obiektów równocześnie i zestawienie ich obrazów w okularze. Wyposażony jest ponadto w przystawkę fotografi czną, pozwalającą na wykonanie zdjęć zestawionych fragmentów materiału dowodowego – zakwestionowa-nego i odpowiadającego mu fragmentu materiału porównawczego.15

Ponadto nieodzowne są: 1) mikroskop warsztatowy, na którym można mierzyć szerokość, np. śladów pól

pocisku z dokładnością do 0,01 mm oraz kąt skrętu tych śladów z dokładnoś-cią do 0,1˚,

2) dynamometr, służący do mierzenia siły oporu języka spustowego,3) czasomierz elektronowy bądź mechaniczny typu Boulange, pozwalający na

mierzenie prędkości początkowych wystrzelonych pocisków i śrutów.

Wykorzystuje się także aparaturę pomiarową (wagi, siłomierze), specjalistyczne oprogramowanie komputerowe (w zakresie identyfi kacji broni i amunicji) oraz zgro-madzoną literaturę fachową w postaci katalogów, instrukcji warsztatowych, opisów konstrukcji oraz opracowań historycznych różnych wytwórców broni i amunicji. W celach porównawczych i szkoleniowych w pracowni badań broni gromadzone są zbiory wzorców broni i amunicji.

Zbiory broni obejmują egzemplarze broni zarówno wytworzonej sposobem sa-modziałowym, broni przerobionej, jak i broni wyprodukowanej fabrycznie. Broń ta nadaje się do oddawania strzałów i stanowi wzorce porównawcze podczas badań konstrukcji, ustalania pochodzenia części broni, przy badaniach sprawności amuni-cji oraz podczas porównawczych badań balistycznych.16

Przedmiotem badań są wszystkie substancje wydobywające się z broni palnej (poza pociskiem i łuską). Nazywane są one ogólnie z języka angielskiego Gun Shot Residue, w skrócie – GSR (w języku polskim dla określenia tych śladów używa się także nazwy cząsteczki GSR).

Badaniu podlegają:– niecałkowicie spalone pozostałości ładunku miotającego – resztki prochu

strzelni czego naboju;– cząsteczki metali pochodzące z pocisku;

15 Tamże, s. 341.16 http://clk.policja.pl/portal/clk/500/10983/Zespol_Badan_Broni_i_Balistyki.html, stan na dzień:

23.12.2008 r.


– charakterystyczne cząsteczki związków chemicznych wchodzących w skład mater iału inicjującego spłonki i materiału pocisku;

– niespalone środki smarne i produkty reakcji spalania ładunku miotającego po-cisk (prochu strzelniczego);

Metoda ta nie niszczy dowodów i daje możliwość zarówno pełnej wizualizacji pojedynczych cząstek powstających po użyciu broni palnej, jak i określenia ich skła-du pierwiastkowego, co pozwala na jednoznaczne ustalenie, czy podejrzany oddał ostat nio strzał z broni palnej lub miał z nią kontakt. Jest to szczególnie przydatne w proce sie dochodzeniowo − śledczym dla potwierdzenia lub odrzucenia alibi oso-by zatrzy manej lub podejrzanej o użycie broni palnej, zadecydowania o ewentual-nym przetrzy mywaniu podejrzanego w areszcie, odróżnienia pomiędzy zabójstwem a samobójst wem, oraz wytypowania sprawcy spośród wielu podejrzanych.17

Podczas obróbki maszynowej i ręcznej poszczególnych części broni palnej po-wstają na nich indywidualne nierówności. Jakość i charakter tych nierówności są uzależnione od dokładności obróbki elementów. W miarę zużywania się poszczegól-nych egzemplarzy broni (w wyniku działania gazów prochowych, tarcia i korozji) na ich powierzchni następują pewne zmiany, doprowadzając niejednokrotnie do zaniku uprzednio znajdujących się na niej cech. Nie wszystkie części broni jednakowo się zużywają, np. przewód lufy i komora nabojowa, zwłaszcza w broni maszynowej, zużywają się szybciej niż wyrzutnik, wyciąg i trzon zamkowy. Oprócz cech powsta-łych podczas obróbki fabrycznej, występują cechy nabyte w wyniku zużywania się poszczególnych części.

Eksperci rozpoczynają badania od wstępnych oględzin zewnętrznych przedmio-tu i sprawdzenia funkcjonowania jego mechanizmów, po czym oddają od kilku do kilkunastu strzałów na strzelnicy doświadczalnej w kierunku kulochwytu lub wanny z wodą, w celu zebrania łusek i pocisków.

Ekspert badający broń, kolejno zapoznaje się z jej indywidualnymi cechami kon-strukcyjnymi, zasadą działania i właściwościami balistycznymi. Przy wykonywa niu czynności badawczych, eksperci korzystają z eksponatów ze zbiorów broni (fab-rycznej, samodziałowej, utajonej, np. laski strzelające) i amunicji, pochodzących z nie mal wszystkich krajów świata.

Eksperci używają przy tym również niezbędnych i dostępnych urządzeń pomia-rowych: bramek fotooptycznych i radaru Dopplera do pomiaru prędkości pocisku, urządzenia TriggerScan do pomiaru siły nacisku na spust, a także korzystają z takich udogodnień, jak np. komora klimatyczna do odstrzeliwania amunicji gazowej. Przy strzałach z broni palnej powstają ślady i uszkodzenia postrzałowe. Eksperci roz-patrują różne przypadki uszkodzeń postrzałowych w zależności od rodzaju użytej broni, pocisku (materiału rażącego), podłoża (celu) oraz odległości strzału.

Wykonanie niektórych badań broni palnej i śladów jej użycia wymaga wykorzys-tania specjalnych zbiorów i kartotek. Prowadzone są one centralnie przez Policję.

17 Kryminalistyczne badania śladów po wystrzale z broni palnej (GSR) na ciele i odzieży osób, „Miesięcznik Mazowieckiego Garnizonu Policji” 2002, nr 4.


W Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym Komendy Głównej Policji w War-szawie prowadzone są:

1) Centralna Kartoteka Broni Utraconej (CKBU), która służy do gromadze-nia informacji o wszystkich zgłoszonych przypadkach utraty broni palnej legalnie posiadanej na obszarze całego kraju. Informacje dotyczące utraty broni palnej prze-kazywane są do Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP z ko mend wo-jewódzkich Policji.

2) Krajowy Zbiór Łusek i Pocisków, który obejmuje:a) łuski i pociski znalezione na miejscu zdarzenia, a pochodzące z nieziden-

tyfi kowanej broni;b) łuski nabojów odpalonych z broni objętej ewidencją, która została utra cona.3) Zbiory Wzorców Broni i Amunicji, gromadzone przede wszystkim w Central-

nym Laboratorium Kryminalistycznym Komendy Głównej Policji w Warsza wie.18

Różnorodność przepisów dotyczących posiadania broni palnej w europejskich krajach jest zadziwiająca. Najłagodniejsze prawo obowiązuje w Niemczech i Francji, a najostrzejsze regulacje mają Wielka Brytania, Holandia i Polska. Szacuje się, że nielegalnej broni w posiadaniu Europejczyków jest więcej niż broni legalnej. Zesta-wiając te obydwa arsenały, w Europie jest w rękach prywatnych blisko 130 mi-lionów sztuk broni palnej. ONZ szacuje, że na całym świecie w rękach cywili jest około 639 milionów sztuk broni.

W Polsce, według szacunków Policji, może być w użyciu około 600 tysięcy egzemplarzy różnych rodzajów broni. Na liczbę tę składa się przede wszystkim broń gazowa, po którą Polacy sięgają najchętniej. W obiegu dużo jest też broni neuma tycznej, myśliwskiej i sportowej. Najmniejszym uznaniem cieszy się broń krótka, która stanowi tylko niewielki procent ogólnej liczby broni posiadanej przez cywili, choć najczęściej używają ją przestępcy. Jest jej kilka tysięcy w posiadaniu użytkowni ków (na ogólną liczbę 300 tysięcy pozwoleń na broń). Statystyki te po-kazują, że Polacy nie przejawiają szczególnego zamiłowania do broni.19 Według danych Komen dy Głównej Policji, liczba przestępstw z użyciem broni palnej po-cząwszy od 2002 roku maleje i wynosi kolejno w: 2002 r. – 1170; 2003 r. – 1149; 2004 r. – 1058; 2005 r. – 849; 2006 r. – 699; 2007 r. – 631.20

Ustalenia dokonywane przez ekspertów badań broni, zarówno podczas badań labo-ratoryjnych jak i podczas uczestnictwa w oględzinach miejsca zdarzenia, pozwala ją na prawidłowe ukierunkowanie prowadzonych spraw oraz na ustalenie sprawców wielu napadów i zabójstw. Ciągłe doskonalenie umiejętności ekspertów pracowni badaw-czych, zakupy nowoczesnego wyposażenia i oprzyrządowania, wzbogacanie zbiorów wzorców oraz urucha mianie stanowisk strzeleckich do badań, skutkują podniesieniem poziomu wykonywa nych ekspertyz i precyzyjności opinii w konkret nych sprawach.

18 J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit., s. 354-355.19 Uzbrojona Europa, „Policja” 2004, nr 8.20 http://www.policja.pl/portal.php?serwis=pol&dzial=4&id=7122&poz=1, stan na dzień

23.12.2008 r.

Mariusz Zelek*

Kryminalistyczna problematyka stłuczonych szyb

Kryminalistyka jako nauka pomocnicza procesu karnego korzysta z osiągnięć wielu „nieprawnych” dziedzin wiedzy. Przestępczość to zjawisko niezwykle dyna-miczne, wymuszające na organach ścigania i wymiaru sprawiedliwości stosowanie coraz to nowych technik w celu przeciwdziałania temu zjawisku. Sytuacja taka jest determinowana nie tyle wzrostem liczby popełnianych przestępstw, co przeobrażenia-mi jakościowymi przestępczości, a także coraz bardziej wyrafi nowany mi sposobami popełniania konkretnych czynów zabronionych.

Wydaje się, że tak, jak prawo nigdy nie nadąży za przemianami stosunków społecznych, tak również rozwój kryminalistyki, jako nauki zorientowanej na przeciwdziałanie przestęp czości, będzie uzależniony od uprzedniego popełnienia przestępstwa w nieznany dotychczas sposób. Fakt ten nie oznacza jednak, że na-leży wyłącznie czekać, aż pojawi się nowa metoda stosowana przez przestępców, aby następnie móc opracować skuteczny sposób jej zwalcza nia, ale również ob-liguje odpowiednie podmioty do badania i monitorowania zjawiska przestępczo-ści, przewidywania jej trendów oraz wyszukiwania, a następnie eliminowania luk (w tym także prawnych). Powyższe działania, połączone z szeregiem innych, po-wodują m.in. wzrost wykrywalności przestępstw. W Polsce, już na początku obec-nego stulecia (średnio rocznie) wykrywało się poprzez różne działania taktyczne i przy użyciu wielu środków technicznych ok. 400 tysięcy sprawców różnych prze-stępstw: co drugiego sprawcę przestępstwa kryminalnego, co trzeciego włamywa-cza, co czwarte go złodzieja czy co dziesiątego sprawcę kradzieży kieszonkowej czy samochodu.1 W 2001 roku liczba sprawców podejrzanych o popełnienie czynu zabronionego przekroczyła po raz pierwszy w historii liczbę 500 tysięcy.2 Wraz ze wzrostem liczby stwierdzonych przestępstw, sukcesywnie zaczęła poprawiać się ich wykrywalność, która w 2001 roku wyniosła 53,8 %3 i z każdym rokiem rośnie. Obecnie współczynnik wykrywalności jest najwyższy w historii polskiej Policji i wyniósł w 2007 roku 64,6 %.4 Przez dziewięć miesięcy 2008 r. Poli-cja zarejestrowała 797 821 przestępstw stwierdzonych czyli o 7,6 proc. mniej niż

*Autor jest doktorantem w Katedrze Kryminalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz aplikantem adwokackim, absolwentem Uniwersytetu Rzeszowskiego.

1 K. Sławik, Kryminalistyka. Przegląd zagadnień, Warszawa 2002, s. 29.2 http://www.policja.pl/portal/pol/3/1/Przestepstwa_stwierdzone_podejrzani_wykrywalnosc_

ogolem _w_latach_19902007.html, stan na dzień: 04.01.2009 r.3 Tamże.4 Tamże.

172 MARIUSZ ZELEK

w okresie styczeń – wrzesień 2007 r. Jednocześnie ze spadkiem liczby przestępstw poprawiła się także ich wykrywalność – wzrosła do poziomu 67,6 %.5

Powyższa sytuacja jest efektem działań podejmowanych przez organy ścigania na różnych płaszczyznach. Spadek liczby popełnianych przestępstw może być wy-nikiem umiejętnie prowadzonej polityki prewencyjnej, jak również podniesienia poziomu ich wykrywalności połączonego ze wzrostem świadomości społecznej od-nośnie nieuchronności kary. Podwyższenie stopnia wykrywalności spowodowane jest natomiast m.in. adaptowaniem osiągnięć techniki na potrzeby zwalczania prze-stępczości, które pozwala na ustalenie pew nych faktów, niemożliwych lub trudnych do stwierdzenia bez zastosowania danej metody.

Jedną z dziedzin techniki kryminalistycznej, a przy tym niezwykle istotną, jest mechanoskopia,6 określana jako dział kryminalistyki obejmujący ogół sposobów, metod i środków służących do wykrywania, zabezpieczania i badania w celach iden-tyfi kacyjnych tych śladów, które powstały w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie dwóch lub więcej rzeczy, względnie jednej z nich na drugą.7 Mechanoskopia ze względu na stosowane w niej metody badania i środki techniczne nie ogranicza się jednak wyłącznie do identyfi kacji narzędzi. Obejmuje ona także badanie śladów mechanicznego oddziaływania na nie innymi aniżeli narzędzia przedmiotami, prze-de wszystkim wskutek działania siły przy pokonywaniu pewnego oporu.8 Oprócz identyfi kacji narzędzi, do badań mechanoskopijnych należą m.in. badania rozbitych szyb (dla ustalenia kierunku, z którego szyba została wybita), badania przedmio-tów rozdzielonych – tzw. „na całość” (dla sprawdzenia czy przed rozdzieleniem stanowiły one jedną całość), badania autentyczności oznaczeń identyfi kacyjnych (np. numerów fabrycznych pojazdów), badania falsyfi katów monet i medali itp.9

W literaturze kryminalistycznej termin „mechanoskopia” pojawił się po raz pierwszy w 1939 roku w pracy L. Havlička pt. „Mechanoskopie”.10 Do polskiej literatury kryminalistycznej przeniósł go P. Horoszowski.11

Dużą zaletę mechanoskopii stanowi fakt, że stosowane w niej metody badaw-cze nie niszczą śladów będących przedmiotem ekspertyzy. Badania takie można więc powtórzyć, co nie jest obojętne w tych przypadkach, gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia dodatkowych badań lub sprawdzenia opinii wydanej przez innego eksperta.12

Ekspertyzę mechanoskopijną można skutecznie wykorzystać zarówno w spra-

5 http://www.policja.pl/portal/pol/1/30893/Przestepczosc_w_okresie_I__IX2008__srednio_prawie_250_przestepstw_mniej_kazdego_.html, stan na dzień: 04.01.2009 r.

6 Określenie pochodzi od greckiego: mechanos – narzędzie, skopein – oglądać, patrzeć.7 T. Hanausek, Perspektywy mechanoskopii, „Problemy Kryminalistyki” 1971, nr 90, s. 203.8 J. Bieniek, Badania mechanoskopijne w praktyce kryminalistycznej, Warszawa 1988, s. 8.9 J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 1999, s. 274-275.10 J. Bieniek, Badania..., op. cit., s. 7, [za:] L. Havliček, Ućebnice kriminalistiky – kriminalistická

technika, Praga 1959, s. 63. 11 J. Bieniek, Badania..., op. cit., s. 7.12 Tamże, s. 8.

173KRYMINALISTYCZNA PROBLEMATYKA STŁUCZONYCH SZYB

wach o przestępstwa przeciwko mieniu, jak i przeciwko życiu i zdrowiu, bezpieczeńst-wu w ruchu lądowym i in.13 Kryminalistyczna ekspertyza mechanoskopij na jest obiek tywnym i pełnowar tościowym środkiem dowodowym w polskim procesie karnym.14

Jak już wcześniej wspomniano, zakres ekspertyz mechanoskopijnych obejmuje również badanie stłuczonych szyb. Przeprowadza się je stosunkowo rzadko, niemniej jednak w niektórych sytuacjach pozwala na dokonanie pewnych istotnych ustaleń i potwierdzenie bądź wyeliminowanie określonej hipotezy. Według Jerzego Turbakie-wicza, eksperta Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Wojewódzkiej Policji w Rzeszowie, badanie takie może być przydatne głównie w wypadku podejrzenia pozoracji włamania.15

Szkło, w przeciwieństwie do metalu, drewna oraz innych materiałów, na których najczęściej występują ślady mechanicznego działania, jest twarde i bardzo kruche, co powoduje, że nie ulega ono odkształceniom wskutek działania na nie zwykłych narzędzi metalowych.16

Na powierzchni szkła występować mogą ślady mechanicznego działania jedy-nie od narzędzi specjalnych, mianowicie krajaków kółeczkowatych lub diamento-wych.17 Najczęściej jednak spotykanymi śladami na tafl i szkła są pęknięcia.

Pokonanie przeszkody w postaci szyby w większości przypadków następuje w wyniku jej stłuczenia (rozbicia) użytym do tego celu narzędziem (np. łomem) lub innym przedmiotem (np. kamieniem). Powstaje w ten sposób otwór w szybie, umożli-wiający bezpośrednie wejście do obiektu lub otwarcie drzwi wewnątrz pomieszcze-nia.18 Z punktu widzenia badań krymina listycznych istotne jest przede wszystkim ustalenie kierunku działania siły powodującej pękanie szyby. Pozwala to stwierdzić, czy np. szybę wybito od zewnątrz (włamanie) czy od wewnątrz (pozoracja włama-nia). Na podstawie cech strukturalnych pęknięć szkła istnieje ponadto możliwość ustalenia z jaką siłą lub nawet czym i pod jakim kątem ugodzono w szybę.19

Przy ustalaniu strony, z której szyba została stłuczona, należy brać pod uwagę:• pęknięcia promieniste,• pęknięcia koncentryczne,• stożkowy kształt wybitego otworu,• drobne, łukowate odcinki w postaci tzw. fal.20

13 Tamże, s. 9.14 Cz. Grzeszyk, K. Sławik, Przestępczość a kryminalistyka, Warszawa 1985, s. 141.15 Opracowano na podstawie rozmowy przeprowadzonej przez autora z J. Turbakiewiczem

w dniu 19.12.2008 r. 16 B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s. 466.17 Tamże, s. 466.18 J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit., s. 289. 19 Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996, s. 325-326.20 M. Goc, J. Moszczyński (red.), Ślady kryminalistyczne. Ujawnianie, zabezpieczanie,

wykorzystanie, Warszawa 2007, s. 302; J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit., s. 289.

174 MARIUSZ ZELEK

Pęknięcia na powierzchni tafl i szklanej rozchodzą się od miejsca, na któ-re bezpośrednio zadziałała siła uderzenia (tzw. centrum). Pęknięcia promieni-ste powsta ją wskutek małej elastyczności szkła. Jeżeli nacisk wywierany jest z jednej strony szkła, to strona przeciwna nie wytrzymuje napięcia i zaczyna pękać. Pęknięcia zaczy nają się więc od tej drugiej (tylnej) powierzchni, rozprzestrzeniając się na powierzch nię przednią.21 Biegną względnie prostymi liniami odśrodkowo od miejsca uderzenia. Powstanie wyłącznie pęknięć promienistych oznacza, że siła na-cisku na tafl ę szklaną była niewielka.

Ryc. 1. Pęknięcie promieniste22 Ryc. 2. Stłuczona szyba z przewagą pęknięć promienistych23

Pęknięcia koncentryczne biegną kręgami dookoła centrum i krzyżują się z pęk-nięciami promienistymi. Jeżeli nacisk na szkło trwa jeszcze po wystąpieniu pęk-nięć promienistych, to – wskutek powstania owych pęknięć – zmniejsza się napięcie obu powierzchni. Odgraniczone z boków tymi pęknięciami części szyby, ulegają wypycha niu przez działającą jeszcze siłę, a szklana tafl a zaczyna pękać koncen-trycznie i to począwszy od tej strony, na którą działa siła.24

Ryc. 3. Pęknięcie koncentryczne25 Ryc. 4. Stłuczona szyba z dużą ilością pęknięć koncentrycznych26

21 P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958, s. 300.22 Źródło: Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka…, op. cit., s. 326.23 Źródło: www.digart.pl, stan na dzień: 05.01.2009 r.24 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., Warszawa 1958, s. 301.25 Źródło: Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka…, op. cit., s. 326.26 Źródło: www.istockphoto.com, stan na dzień: 05.01.2009 r.

175KRYMINALISTYCZNA PROBLEMATYKA STŁUCZONYCH SZYB

Ukształtowanie się pęknięć promienistych i koncentrycznych zależy od siły i szyb-kości ugodzenia szyby, tudzież od wielkości przedmiotu torującego sobie drogę przez szkło.27 W typowych przypadkach, uderzenie większym przedmiotem ze stosunkowo niedużą siłą powoduje dłuższe pęknięcia promieniste, które mogą nawet spowodować wypadnięcie szyby z ramy.28 Jeżeli natomiast mały przedmiot działa z dużą siłą i szyb-kością, szkło nie ulega naporowi rozchodzącemu się po całej powierzchni, lecz tylko w najbliższym otoczeniu miejsca ugodzenia. Wskutek tego zostaje wybity w szybie ot-wór, dookoła którego powstają krótkie pęknięcia promieniste i kręgi koncentryczne.29

Jak wyżej zasygnalizowano, czasami podczas uderzenia w szybę dochodzi do wy-bicia w niej niewielkiego otworu. Można wówczas po przeprowadzeniu badania usta-lić kierunek, z którego działała siła. Otwór ma bowiem kształt ściętego stożka, a siła działa zawsze od strony jego krótszej podstawy.30 Dzieje się tak dlatego, że naciskane cząsteczki przekazują działającą siłę na wszystkie strony, wskutek czego odpadają w coraz szerszym promieniu łuski szkła. Stronę wylotową poznaje się też na podstawie obecności stłuczonego szkła na podłodze lub ziemi.31 Badanie otworu przeloto wego jest szczególnie istotne w przypadku przebicia szyby przez pocisk bądź inny mały, silnie rzu-cony przedmiot. Badanie kanału stożka oraz ułożenia względem siebie jego wierzchołka i podstawy, pozwala na określenie kąta, pod jakim strzelano, a także toru pocisku.32

Ryc. 5. Schemat tworzenia się krateru i wybitego przez pocisk stożka33

Kierunek działania siły na powierzchnię szyby przy ustalonym centrum uderzenia można określić także na podstawie układu tzw. fal powstających na powierzchniach przekrojowych pęknięć. Badanie takie przeprowadza się, gdy szyba jest znacznie roz-bita i polega na poddaniu obserwacji wybitych kawałków szkła. Części te mają (oglą-

27 Tamże, s. 301.28 Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka..., op. cit., s. 326.29 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 301. 30 M. Goc, J. Moszczyński (red.), Ślady..., op. cit., s. 302; J. Widacki, Kryminalistyka, op. cit.,

s. 289.31 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 301-302.32 Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka..., op. cit., s. 327.33 Źródło: tamże, s. 326.

176 MARIUSZ ZELEK

dane w powiększeniu) z boku, od strony krawędzi przełomu, liczne drobne linie krzy-we, łukowate.34 Są one odzwierciedleniem rozkładu naprężeń w tłuczonej szybie.35

Fale na powierzchniach pęknięć promienistych zagęszczone są bardziej od płasz-czyzny tafl i szklanej, na którą działa siła, a mniej od tej płaszczyzny, która znajdowała się po stronie przeciwnej. Odmiennie jest w przypadku pęknięć koncen trycznych.

Ryc. 6. Fale na powierzchniach pęknięć36

Jak już wcześniej wspomniano, badanie stłuczonych szyb jest stosowane głównie przy przestępstwach związanych z włamaniami. Jednakże, na podstawie uszkodzeń szyb pewne ustalenia można czynić również w sprawach pozostających w związku z pożarami. Regułą jest występowanie licznych, nieregularnych pęknięć w pobliżu bezpośredniego oddziaływania płomieni oraz wypadanie odłamków w stronę og-nia.37 Można także ustalić, czy szkło zostało stłuczone na skutek pożaru czy też ktoś rozbił je zanim pożar się rozpoczął (np. dokonując włamania). Jest to pomocne także w wykrywaniu przypadków przestępnego podpalenia budynków.38

Obecnie w Polsce, badań stłuczonych szyb dokonuje się relatywnie niewiele. Według J. Turbakiewicza, w LK KWP w Rzeszowie w ciągu ostatnich 9 lat eksper-tyzę taką przeprowadzono tylko raz – w sprawie dotyczącej pozoracji włamania. Nie wolno o tej metodzie jednak zapominać, ponieważ mogą się zdarzyć przypadki, gdy jej zastosowanie będzie konieczne, nieodzowne do wykrycia sprawcy konkretnego przestępstwa, czy też wykluczenia przestępnego pokonania przeszkody w postaci szyby. Wówczas, stosując tą technikę, będzie można w stosunkowo łatwy i mało czasochłonny sposób doprowadzić do rozwiązania sprawy.

34 P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 303-304.35 M. Goc, J. Moszczyński (red.), Ślady..., op. cit., s. 303.36 Źródło: P. Horoszowski, Kryminalistyka, op. cit., s. 304.37 Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka..., op. cit., s. 327.38 Szerzej zob. A. Peacock, Fibres, blood and broken glass, „Primary Science Review” 2005,

nr 90, s. 9-11.

a) pęknięcia promieniste;b) pęknięcia koncentryczn⇒ kierunek działania siły

MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM In iustam tekst 2009-12-22.pdf · Traseologia –...

Documents

Transcript of MIĘDZYUNIWERSYTECKI OBÓZ NAUKOWY IN IUSTAM REM In iustam tekst 2009-12-22.pdf · Traseologia –...