LITOSFERA

• Gleba, podobnie jak woda, zanieczyszczona ściekami lub bezpośrednio fekaliami ludzkimi i zwierzęcymi, staje się rezerwuarem przede wszystkim mikroflory i postaci rozwojowych pasożytów przewodu pokarmowego

W glebie wirusy jelitowe mogą przetrwać, w zależności od warunków (pH, wilgotność, temperatura, stężenie i rodzaj soli nieorganicznych oraz substancji organicznych itd.), przez kilkanaście do ponad stu dni; w glebach ilastych wirusy poliomyelitis wykrywano do 170 dni od infestacji. Na powierzchni warzyw - te same wirusy oraz wirusy Coxackie - wykazywano jeszcze po 2 miesiącach przechowywania w chłodni.

Bakterie rodzaju Escherichia przeżywają w glebie krócej niż Enterobacter i Citrobacter. Stałe siedliska w glebie zajmują tworzące przetrwalniki laseczki (Gram-dodatnie; tworzące przetrwalniki) z rodzajów Bacillus (laseczki tlenowe) i Clostridium (laseczki beztlenowe), które mogą występować też w aerosferze i hydrosferze.

• Bezwzględnie chorobotwórcze są dla człowieka laseczki wąglika i laseczki woskowe).

• W zależności od wrót zakażenia wąglikiem choroba u człowieka przebiegać jako postać skórna, zapalenie płuc lub jelita cienkiego, zaś infekcja laseczką woskową ma charakter zatrucia pokarmowego (toksyny).

• Spośród laseczek beztlenowych w glebie zanieczyszczonej kałem konia bytują przetrwalniki laseczki tężca), laseczki zgorzeli gazowej i obrzęku złośliwego oraz gatunków pokrewnych. Laseczki te wytwarzają w ustroju żywiciela toksyny o różnym działaniu.

• Nawet w drobnych ranach przetrwalniki laseczki tężca wytwarzają postacie wegetatywne, które wydzielają egzotoksynę - tetanospazminę, przenoszącą się z krwią i chłonką - wykazującą specjalne powinowactwo do wybranych struktur tkanki nerwowej. W obrazie klinicznym tężca dominują objawy z ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, połączone z nadmiernym napięciem mięśni twarzy, szyi i karku, tułowia, brzucha i kończyn dolnych.

• W badaniach sanitarnych gleby wykorzystuje się Clostridium perfringens jako bakterię wskaźnikową.

• Do ściśle związanych z litosferą grzybów chorobotwórczych dla człowieka i wielu zwierząt zalicza się z rodziny Mucedinaceae rodzaje Trichophyton i Microsporum.

• Grzyby te określa się jako geofilne.

• Pasożytując na włosach i zrogowaciałych komórkach naskórka, keratynofilne (keratynolityczne) grzyby dostają się wraz z nimi do ziemi, gdzie niektóre z nich wytwarzają na włosach tzw. narządy perforacyjne, których nie tworzą w innych warunkach.

• W ziemi zachowują zdolność inwazji w stosunku do człowieka przez miesiące, a nawet lata. Znane są przypadki zarażeń omawianymi grzybami robotników ziemnych, np. zatrudnionych przy wymianie rurociągów wodnych.

• Grzyby tzw. dymorficzne wytwarzają w ziemi grzybnie prawdziwe, złożone z wielokomórkowych strzępek, oraz zarodniki, charakterystyczne dla określonego rodzaju

• W ustroju żywiciela natomiast tworzą postacie wegetatywne, często w formie komórki pączkującej w makrofagach i innych komórkach fagocytujących.

• Wśród grzybów ważne miejsce zajmują przedstawiciele rodzajów Histoplasma, Blastomyces i Sporotrichum.

• Z cząstkami gleby lub kurzu domowego (rozkładające się drewno) drogą inhalacyjną dostają się do ustroju człowieka zarodniki Histoplasma capsulatum. Gatunek ten, opisany w 60 krajach, wywołuje ostre zapalenie płuc, ogniskowe zmiany skóry, a w części przypadków histoplazmozę wieloogniskową.

• Zasięg geograficzny występowania Histoplasma capsulatum obejmuje kraje o klimacie ciepłym, w których temperatura gleby nie spada poniżej 10°C. Opisano epidemie histoplazmozy w Kanadzie, w różnych stanach Ameryki Północnej, Ameryce Środkowej i południowej oraz Australii. W niektórych krajach histoplasmozę farmerów i ogrodników uznano za chorobę zawodową.

• Przypuszcza się, że w podobny sposób przebiega inwazja grzybów rodzaju Blastomyces. Do ustroju żywiciela dostają się drogą inhalacyjną konidia

i fragmenty grzybni rozwijającej się w ziemi. W makrofagach pęcherzyków płucnych wytwarzają się z nich wegetatywne komórki pączkujące. B. dermatitidis wytwarza tylko jeden blastospor, a B. brasiliensis kilka.

• Podobne postacie wykrywa się też w innych komórkach fagocytujących i pozakomórkowo w wielu narządach. Wyróżnia się blastomykozy płuc, skóry i tkanki podskórnej, ośrodkowego układu nerwowego i uogólnione wieloogniskowe.

• Gatunkiem kosmopolitycznym jest natomiast Sporotrichium schenckii, tworzący w ziemi grzybnię prawdziwą, zaś na powierzchni strzępki konidiotwórcze z konidiami łatwo przenoszącymi się z wiatrem na rośliny. Wydaje się, że do ustroju człowieka konidia dostają się najczęściej przez uszkodzoną skórę odkrytych części ciała, gdyż ognisko pierwotne grzybicy tworzy się zwykle w postaci guzka ulegającego martwicy w skórze twarzy, dłoni lub stóp.

• Poza skórą zakażenia mogą dotyczyć węzłów chłonnych lub w postaciach uogólnionych wielu narządów. Sporotrychozę u ogrodników i rolników w wielu krajach uznano za chorobę zawodową.

• Do grzybów rozpowszechnionych w litosferze należy również Cryptococcus neoformans. Gatunek ten rozwija się łatwo w naszym klimacie, głównie w okresie jesiennym, w wydalinach gołębi i prawdopodobnie innych ptaków, a także w glebie zanieczyszczonej tymi wydalinami.

• Cryptococcus występuje w postaci komórek wegetatywnych z grubą otoczką wielocukrową, wytwarzających pojedyncze blastospory. W ustroju człowieka łatwo dostaje się do komórek fagocytujących. Wywołuje kryptokokozy narządowe (skóra i tkanka podskórna, narządy układu oddechowego, gałka oczna, przewód pokarmowy, stawy - głównie kolanowe, ośrodkowy układ nerwowy) lub uogólnione (fungemia), często prowadzące do śmierci.

• Spośród helmintów (płazińce), poprzez zanieczyszczoną kałem psa ziemię lub bezpośrednio z sierści zwierzęcia, człowiek może się zarazić tasiemcami - tasiemcem bąblowcowym i tasiemcem kręćkowym.

• Tasiemiec bąblowcowy powoduje u człowieka bąblowicę. Tasiemce te pasożytują u człowieka (głównie u hodowców owiec, kóz) w postaciach larwalnych, często lokalizujących się w mózgowiu.

• W glebie występują często postacie inwazyjne pasożytów należących do obleńców z rodzajów: • Ascaris (A: lumbricoides), • Toxocara (T. canis, T_. Cati), • Ancylostoma (A. duodenale), • Necator (N. americanus), • Strongyloides (S. stercoralis), • Trichocephalus (T. trichiurus).

• U większości tych gatunków w odpowiednich warunkach (temperatura, wilgotność, dostęp tlenu itp.) z jaj wydalanych z odchodami żywiciela postacie inwazyjne wykształcają się w środowisku zewnętrznym. Natomiast u węgorka jelitowego w Afryce, krajach

subtropikalnych i tropikalnych Ameryki Południowej i Środkowej, rzadko w Europie, do gleby trafiają larwy rabditopodobne, które przekształcają się w inwazyjne larwy filariopodobne.

• Te dwa typy larw występuja także w rozwoju Ancylostoma duodenale.Głównymi wrotami inwazji larw filariopodobnych jest skóra a także per os.

• Obecnie ocenia się, że Ancylostomai Necator występują u ok. 1/4 ludności Świata. W Polsce spotyka się przypadki zawleczenia ancylostomozy (warunkiem rozwoju larw jest temperatura gleby nie niższa niż 8°C) oraz węgorczycy. Ostatnio wykrywano też larwy tych nicieni u osób stale mieszkających w Rzeszowskiem i Lubelskiem i nie wyjeżdżających poza granice kraju.

Podsumowanie

• Istnieje ogromna różnorodność gatunkowa czynników etiologicznych chorób człowieka, których rezerwuary występują w poszczególnych częściach biosfery. Ich wykrycie i identyfikacja w środowisku bywa bardzo trudna. W sytuacji epidemii udowodnienie istnienia takiego źródła możliwe jest pod warunkiem rozpoznania choroby zakaźnej lub inwazyjnej u większej liczby osób, które uległy infekcji z tego samego rezerwuaru.

• Ocena wpływu działalności człowieka na te rezerwuary w aerosferze, hydrosferze i litosferze nie jest jednoznaczna. Rozwój cywilizacyjny społeczeństw prowadzi do powstawania sytuacji sprzyjających lub obniżających możliwości tworzenia się i powiększania rezerwuaru zarazków.

• Zagęszczenie populacji H. sapiens w dużych aglomeracjach miejskich sprzyja rozwojowi chorób, których czynnikami etiologicznymi są zarazki transmitowane bezpośrednio z człowieka na człowieka.

• Dla wielu miast stwarza się systemy kontroli powietrza i wody oraz buduje oczyszczalnie ścieków, co pomaga w niszczeniu rezerwuarów zarazków.

• Postęp cywilizacyjny sprzyja chemizacji biosfery. Przemysł chemiczny i farmaceutyczny wyprodukował kilka milionów związków chemicznych, w większości nowych dla środowiska naturalnego. Wiele z tych związków i ich produktów ubocznych, powstających w toku syntez lub podczas ich rozpadu, trafia do aerosfery, hydrosfery i litosfery. Nie są nam znane skutki ich wpływu na rezerwuary czynników biotycznych

• Możemy się spodziewać, że niektóre nowe związki chemiczne niszczą zarazki, lecz inne mogą stymulować rozwój populacji mikroorganizmów lub zamykanie się cykli rozwojowych pasożytów zwierząt i człowieka. W pewnym stopniu dotyczy to także czynników fizycznych, które mogą wpływać niezależnie na powstawanie, kształtowanie się i niszczenie rezerwuarów zarazków.

• Trzeba więc przewidywać w następnych latach istotne przesunięcia w częstości chorób zakaźnych i pasożytniczych oraz grzybic w związku ze zmianami dotyczącymi biosfery i obyczajowości, a więc i socjosfery w różnych krajach Świata