IV. LITOSFERA. CZĘŚĆ 1

Znajomość faktów

133. Mapy przedstawiają rozmieszczenie lądów i oceanów na Ziemi 250 mln lat temu i 65 mln lat temu. Wstaw te dane w miejscu kropek. 1 p.

134.W Na mapie przedstawiającej rozmieszczenie lądów na przełomie er mezozoicznej i kenozoicznej wpisz w odpowiednich miejscach A (Australia) i P (Półwysep Indyjski). 1 p.

135. Przyporządkuj podane niżej cechy skorupie oceanicznej i skorupie kontynentalnej, wstawiając w miejscu kropek odpowiednie litery. 1 p.

a) pod warstwą skał osadowych leży warstwa granitowab) pod warstwą skał osadowych leży warstwa bazaltowa

1

c) przeciętna grubość do 12 kmd) przeciętna grubość 30–40 km

Skorupa oceaniczna …..………… Skorupa kontynentalna …………….

136. Uporządkuj wymienione skały według genezy. 2 p.

bazalt, gabro, gnejs, gips, granit, marmur, less, sól kamienna, wapień, węgiel kamienny

Skały magmowe Skały osadoweSkały

metamorficznegłębinowe wylewne okruchowepochodzenia chemicznego

pochodzenia organicznego

137.W.Połącz liniami wymienione obszary z rodzajami charakterystycznej dla nich budowy geologicznej. 1 p.

Kanion Kolorado budowa fałdowaKarpaty budowa zrębowaWogezy i Sudety budowa płytowa

138.W Uporządkuj okresy ery paleozoicznej w kolejności od najstarszego do najmłodszego, wstawiającw miejscu kropek kolejne liczby. 1 p.

dewon ....., kambr ......, karbon ......, ordowik ....., perm ....., sylur ......

139. Wpisz pod rysunkami nazwy organizmów i er, w których takie organizmy żyły. 2 p.

140.PW Wpisz do tabeli literowe oznaczenia wymienionych wydarzeń geologicznych i odpowiadających im określeń czasu. Umieść je w kolejności, w której zostałyby wpisane w tabeli stratygraficznej. 3 p.

Wydarzenia: A. intensywny rozwój drzewiastych paproci i skrzypów; B. wyginięcie dinozaurów; C. pojawienie się pierwszych organizmów; D. wyginięcie trylobitów; E. pojawienie się człowiekowatych,

Umiejscowienie w czasie: a) koniec kredy; b) karbon; c) neogen; d) prekambr; e) koniec permu

Umiejscowienie w czasie Wydarzenia

2

141.W Uzupełnij zdanie. 1 p.

W sylurze maksimum natężenia osiągnęła orogeneza ........................................, w karbonie – orogeneza ...................................... .

142.W Wymień dwa czynne wulkany w Europie. 1 p.

..................................................... ...............................................................

143. Przyporządkuj podanym terminom odpowiednie obszary, łącząc liniami elementy obu kolumn. 1 p.

depresja dno jeziora Bajkałkryptodepresja zapadlisko tektoniczne Morza Martwegodepresja antropogeniczna Dekan

poldery w Holandii

Znajomość terminów geograficznych

144. Na rysunku przedstawiono budowę wnętrzaZiemi. Wpisz we wskazanych miejscachterminy: skorupa ziemska, jądro wewnętrzne,jądro zewnętrzne, płaszcz Ziemi. 1 p.

145.PW Uzupełnij tabelę, wpisując do niej właściwe terminy lub opisy. 2 p.

Termin Opis

Skorupa ziemska

Obejmuje skorupę ziemską i cienką górną część płaszcza Ziemi

Plastyczna warstwa poniżej litosfery

Powierzchnia nieciągłości Moho

Stanowi granicę między płaszczem a jądrem Ziemi

146. Nazwij zespół procesów powodujący obniżanie i wyrównywanie powierzchni Ziemi. 1 p.

.............................................

147.P Wyjaśnij, od czego pochodzą dawne nazwy warstw wnętrza Ziemi: crofesima, nifesima i nife. 1 p.

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

148.W W pewnym miejscu temperatura na głębokości 900 m jest o 30oC wyższa niż na powierzchni. Podaj gradient geotermiczny i stopień geotermiczny w tym miejscu. 2 p.

3

Gradient geotermiczny …………....................................……....

Stopień geotermiczny …………..........................................…....

149. Zaznacz poprawne zakończenie zdania: Ogół procesów zachodzących w głębszych warstwach skorupy ziemskiej pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia to 1 p.

a) diageneza.b) metamorfizm.c) krystalizacja.

150.P Połącz w pary elementy obu kolumn, wpisując odpowiednie litery w miejscu kropek. 2 p.

A. powstanie skały magmowej z magmy a) diageneza

B. powstanie skały metamorficznej ze skały osadowej b) metamorfizm

C. powstanie skały osadowej z osadów c) krystalizacja

A …….; B …….; C …….

151.P Na rysunku przedstawiającym budowę płytową opisz strop, spąg i miąższość warstwy wskazanej strzałką. Ujmij z boku klamrami i opisz warstwy młodsze i starsze od niej. 1 p.

152. Skreśl w zdaniu błędne określenia. 1 p.

Tarcze krystaliczne tworzą na powierzchni lądów rozlegle wyniosłości / rozległe zagłębienia, ponieważ są zbudowane ze skał o dużej / małej odporności.

153.P Wykonaj polecenia. A. Każdemu rysunkowi przyporządkuj rodzaj budowy geologicznej, wpisując w miejscu kropek

odpowiedni termin wybrany spośród podanych. 2 p.

budowa zrębowa, budowa fałdowa, budowa płytowa, budowa monoklinalna

4

B. Wpisz do tabeli terminy: zrąb, synklina, rów tektoniczny, antyklina. 1 p.

Forma wypukła Forma wklęsła

Budowa fałdowa

Budowa zrębowa

154. W zdaniu poniżej skreśl błędne wyrażenie i zastąp je wyrażeniem poprawnym. 1 p.

Epicentrum trzęsienia ziemi w regionie X znajdowało się na głębokości 40 km.

Wyrażenie poprawne: …………………………………..

155.W Nazwij proces zachodzący w miejscu, w którym płyta litosfery jest wciągana pod inną płytę.

..................................................................................... 1 p.

Znajomość zależności

156. Na wykresie przedstawiono zmiany temperatury, ciśnienia i gęstości następujące we wnętrzu Ziemi ze wzrostem głębokości. Opisz wykres, wstawiając w miejscu kropek określenia: temperatura, ciśnienie, gęstość. 1 p.

157. Wyjaśnij, jaki wpływ na strukturę skał magmowych ma głębokość, na której te skały powstają. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

158. Napisz, od czego zależy kształt wulkanu, używając podanych określeń. 2 p.

Określenia: typ hawajski, typ wezuwiański, lawa kwaśna, lawa zasadowa, wulkan tarczowy, wulkan stożkowy

..................................................................................................................................................

5

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Dostrzeganie i formułowanie prawidłowości

159.P Korzystając z wykresu, sformułuj prawidłowości dotyczące zmian temperatury, ciśnienia i gęstości we wnętrzu Ziemi. Nie używaj liczb. 3 p.

Zmiany temperatury: ...............................................................................................................

..................................................................................................................................................

Zmiany ciśnienia: ....................................................................................................................

..................................................................................................................................................

Zmiany gęstości: .....................................................................................................................

..................................................................................................................................................

160. Sformułuj prawidłowość dotyczącą zależności wysokości gór od ich wieku. 1 p.

.................................................................................................................................................

Znajomość teorii

161.W Zaznacz termin oznaczający metodę badań geologicznych stosowaną w celu określenia wieku skał na podstawie ułożenia warstw skalnych względem innych warstw. 1 p.

a) metoda paleontologicznab) metoda stratygraficznac) metoda tektoniczna

6

d) metoda archeologiczna

162. Wyjaśnij, na czym polega metoda uranowa służąca do określania wieku bezwzględnego skał. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

163. Podział dziejów Ziemi zmieniono w 2004 r. po raz kolejny. Wyjaśnij, z czego wynika konieczność wprowadzania takich zmian. 1 p.

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

164.W Zakreśl nazwę skali służącej do określania intensywności trzęsienia ziemi na podstawie jego skutków. 1 p.

a) skala Richterab) skala Mercallego-Cancaniego-Siebergac) skala Beauforta

165. Napisz 3 zdania prezentujące teorię tektoniki płyt, używając podanych określeń. 2 p.

Określenia: płyty litosfery, prądy konwekcyjne, grzbiety oceaniczne, rowy oceaniczne

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

166. Oceń rolę sztucznych satelitów w potwierdzeniu teorii tektoniki płyt. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

167. Podaj jeden dowód na istnienie ruchów wielkich płyt litosfery. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

168. Podaj nazwisko geofizyka – twórcy teorii dryfu kontynentów. 1 p.

………………………………………..…….

Odczytywanie, interpretacja i przetwarzanie informacji

169. Profil geologiczny przedstawia budowę geologiczną pewnego obszaru. Odtwórz dzieje tego obszaru, wykonując kolejne zadania.

7

A. Uzupełnij tabelę według wzoru. 3 p.

Skały Rodzaj skałWarunki powstawania

skał Wniosek

Gips, sól kamienna,sól potasowa

osadowe pochodzenia chemicznego

akumulacja (na dnie zbiornika) substancji wytrąconych z wody morskiej

Istniejące tu morze było płytkie i stopniowo wysychało.

Piasek, żwir, glina

Piaskowiec

Wapień

B. W tabeli wpisano informacje odczytane z przekroju geologicznego. Uzupełnij drugą kolumnę tabeli. 2 p.

Informacja odczytana z przekrojugeologicznego Interpretacja informacji

Niektóre warstwy zalegają poziomo. Najstarsza z nich to warstwa piaskowców.

Od czasu utworzenia się warstwy piaskowców obszar był tektonicznie spokojny.

Niektóre warstwy zalegają ukośnie.

Warstwy zalegające ukośnie są spękane.

Najmłodsza z ukośnie zalegających warstw styka się z kilkoma warstwami o różnym wieku (zalega niezgodnie).Po najmłodszej z ukośnie zalegających warstw powstała gruba warstwa piaskowców.Warstwa piasków, żwirów i glin nie pokrywa całej powierzchni terenu i ma zróżnicowaną miąższość.

8

C. Korzystając z informacji w zadaniu B oraz przekroju geologicznego, wymień najważniejsze wydarzenia geologiczne na tym obszarze, poczynając od najstarszego. 2 p.

………………………………………………………………………………………….….

……………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

170.W Określ wiek względny i bezwzględny warstwy skał oznaczonej na rysunku literą C. 2 p.

Wiek względny:………………………………………………………………………….…..

Wiek bezwzględny:…………………………………………………………………………..

171.P Na mapie głównych stref orogenicznych na Ziemi oznaczono cyframi niektóre góry. Wyszukaj ich nazwy wśród podanych niżej, wpisz je w tabeli podaj nazwę orogenezy, w której powstały.

2 p.Andy, Appalachy, Atlas, Góry Kaledońskie, Góry Skandynawskie, Harz, Himalaje, Pireneje, Wielkie Góry Wododziałowe

Lp. Nazwa gór Orogeneza

9

1

2

3

4

5

6

7

172. W odpowiednie miejsca na rysunku wpisz podane niżej terminy. 2 p.

kaldera, komin wulkaniczny, krater, lakkolit, lawa, ognisko magmowe

173. Na rysunku przedstawiającym rozchodzenie się fal sejsmicznych wpisz w odpowiednie miejsca wymienione terminy. 2 p.

epicentrum, hipocentrum, fale powierzchniowe, wgłębne fale podłużne, wgłębne fale poprzeczne, uskok

174.P Opracuj tabelę, w której umieścisz dwa argumenty przeciw osiedlaniu się ludzi w sąsiedztwie

10

wulkanów oraz dwa argumenty wyjaśniające, dlaczego od wieków ludzie osiedlają się w ich pobliżu, niekiedy nawet na stokach. 3 p.

Budowanie prostych modeli

175. Na schematycznym przekrojugeologicznym dorysuj prawdopodobnyukład skał tuż po sfałdowaniu. 1 p.

176.W Przedstaw w formie prostego schematu ciąg procesów, które mogą doprowadzić do powstania litej skały osadowej (np. piaskowca) ze skały magmowej (np. granitu). Wykorzystaj terminy wybrane spośród podanych. 2 p.

diageneza, krystalizacja, metamorfizm, osadzanie, przetapianie, transport, wietrzenie

177.PW Zbuduj dwa proste schematy (według wzoru), używając nazw skał i procesów, wybranych spośród wymienionych poniżej. 2 p.

Skały i procesy: diageneza, gnejs, marmur, metamorfizm, piasek, piaskowiec, wapień

Wzór: wapienne szkielety zewnętrzne diageneza wapień……………………… …………………… ……………………….

……………………… …………………… ……………………….

178. Przedstaw (schematycznie) na wykresie ukształtowanie dna morskiego z jego najważniejszymi formami: szelfem, stokiem kontynentalnym oraz grzbietem, basenem i rowem oceanicznym. Opisz oś pionową wykresu oraz wymienione formy. 3 p.

11

179. Sformułuj ogólną zależność dotyczącą wpływu procesów wewnętrznych i procesów zewnętrznych na ukształtowanie powierzchni Ziemi. Następnie przedstaw tę zależność metodą graficzną, dodając brakujące elementy rysunku i wykorzystując wymienione niżej wyrażenia.

2 p.

akumulacja, denudacja, erozja, procesy zewnętrzne, ruchy górotwórcze, ruchy lądotwórcze, grawitacyjne ruchy masowe, wietrzenie, trzęsienia Ziemi, wulkanizm, wypiętrzanie

Zależność: ……..…………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………….……………….

Uogólnianie treści geograficznych

180. Na podstawie mapy sformułuj wniosek dotyczący położenia młodych stref orogenicznych. 1 p.

……………………………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

12

……………………………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

Zastosowanie wiedzy w rozwiązywaniu zadań praktycznych

181. Posługując się przykładem, uzasadnij twierdzenie, że znajomość warunków powstawania skał pomaga w odtwarzaniu dziejów geologicznych Ziemi. 2 p.

……………………………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………….……………….

………………………………………………………………………………………………..

182. Podaj jeden fakt z przeszłości geologicznej Twojego regionu, odczytany z rodzaju występującychw nim skał lub z układu warstw skalnych. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

183.W Uzupełnij tabelę według wzoru, tak aby przedstawiała zastosowanie surowców mineralnych w gospodarce. Wykorzystaj cztery z sześciu podanych wyrażeń. 1 p.

ceramika, diament, rudy żelaza, kruszywo do budowy dróg, ropa naftowa, wapień

Surowiec mineralny Produkt

Piasek szkło

cement

Ił

farby i lakiery

Granit

184.P Na schematycznym rysunku grzbietu oceanicznego oznaczono literami dwa fragmenty skorupy ziemskiej. Określ, który z nich jest starszy, następnie wskaż strzałką fragment o wieku równym wiekowi fragmentu B. 2 p.

Starszy fragment: ……..

Wyjaśnianie przyczyn, przebiegu i skutków zjawisk i procesów

13

185.W Wyjaśnij, dlaczego skamieniałości nie występują w skałach przeobrażonych. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

186. Wyjaśnij przyczynę stałego powiększania się powierzchni Islandii. 2 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

187.P Wpisz literę N, jeśli dany obszar leży w strefie napierania na siebie płyt litosfery, lub literę O, jeśli leży w strefie oddalania się płyt od siebie. 2 p.

a) Himalaje ................... d) Rów Mariański ...................b) Islandia ................... e) Kordyliery ...................c) Andy ....................... f) Grzbiet Śródatlantycki ...................

188. Wyjaśnij, dlaczego podmorskie trzęsienie ziemi nie zagraża statkom na pełnym morzu, a zagraża statkom przebywającym w portach. 1 p.

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

189.P Uzupełnij tabelę, określając genezę tektonicznych, wulkanicznych i zapadowych trzęsień Ziemi. 1 p.

Geneza trzęsień ziemi

tektonicznych wulkanicznych zapadowych

190.P Pod każdym rysunkiem wpisz nazwę typu gór. Wyjaśnij, jak one powstały. 2 p.

14

191.PW Uzupełnij tabelę, wpisując w puste komórki nazwy procesów wybrane spośród wymienionych. Podkreśl nazwy procesów wewnętrznych. 2 p.

akumulacja, erozja, grawitacyjne ruchy masowe, ruchy lądotwórcze, trzęsienia ziemi

Procesy rzeźbotwórcze Skutki

powolne podnoszenie się lub obniżanie dużych obszarów lądowychpowstanie licznych pęknięć w skorupie ziemskiej, uskoków i przesunięć mas skalnych

powstanie dolin rzecznych i lodowcowych

powstanie nisz i rynien osuwiskowych, łagodzenie nierówności terenu

Dostrzeganie problemów i proponowanie rozwiązań w skali lokalnej

192. Podaj trzy zagrożenia wynikające z wybuchu wulkanu dla ludności mieszkającej w pobliżu. 1 p.

1. …………………………………………..…………………………………………………

2. …………………………………………………………..…………………………………

3. …………………………………………………………….……………………………….

Dostrzeganie i rozwiązywanie problemów w różnych skalach czasowych

193. Podaj po dwa przykłady zjawisk geologicznych: gwałtownych oraz zachodzących bardzo powoli.

15

A. ……………………………………………

……………………………………………….

…………………………………….…………

……………………………………………….

B. ……………………………………………

…………………...……………………….….

…………………….…………………………

……………………………………………….

C. ……………………………………………

……………………………………………….

……………………………………………….

……………………………………………….

Porównaj ich skutki i zapisz wniosek. 3 p.

Zjawiska gwałtowne: Zjawiska powolne:

.......................................................... ...........................................................................

.......................................................... ...........................................................................

Skutki: Skutki:

.......................................................... ...........................................................................

.......................................................... ...........................................................................

Wniosek z porównania skutków:

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

16