LGV-04 litosfera Ijoannawieczorek.pl/wp-content/uploads/2015/05/vademecum_mat_2010... · Procesy...
Transcript of LGV-04 litosfera Ijoannawieczorek.pl/wp-content/uploads/2015/05/vademecum_mat_2010... · Procesy...
P r o c e s y e n d o g e n i c z n e
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
65
4.6.3. Zjawiska wulkaniczne
Rozmieszczenie wulkanów
Wulkan to miejsce wydobywania si´ z g∏´bi Ziemi na powierzchni´ produktów wulkanicznych (la-wy, gazów, popio∏ów, bomb wulkanicznych).
Typy wulkanów
Zjawiska wulkaniczne jest to ogó∏ zjawisk zwiàzanych z wydobywaniem si´ magmy na powierzch-ni´ Ziemi.Magma jest to znajdujàcy si´ w g∏´bi Ziemi p∏ynny lub plastyczny stop glinokrzemianów i innychzwiàzków mineralnych wraz z rozpuszczonymi w nich gazami, takimi jak para wodna, dwutlenekw´gla, chlor.Lawà nazywamy p∏ynnà substancj´, która wydosta∏a si´ na powierzchni´ Ziemi z jej wn´trza.
30°
60°
0°
30°
0°30°60°90° 90°120°150° 30° 60° 120° 150°
60°
30°
60°
0°
30°
60°
wulkany wulkany podwodne
02000400060008000
m p.p.m.
Ruapehu
Pinatubo
FujiAsama
Tambora
Kilimand˝aroKrakatou
Taal
Reunion
Kamerun
Merapi
Teide
Erebus
Cotopaxi
Osomo
Aconkagua
Prinacota
Sangay
Misti
Soufriere
PopocatepetiIxtaccihuat
ParicutunEl Chichon
Mauna Loa
Kilauea
Katmai
Santa Helena
Wrangell
Wezuwiusz
Hekla
SurtseyLaki
StromboliEtna
Santorini
Kluczewska Sopka
2000 km0
Typy wulkanów
szcz
eli
no
we
w magma wyp∏ywa na powierzchni´ Ziemi szczelinamiw rzadka i zasadowa magma powoli rozlewa si´ na du˝ych powierzchniach, tworzàc po-krywy bazaltowe (np. Laki na Islandii czy w przesz∏oÊci historycznej tarcza Dekanu)
sto
˝ko
we
a) efuzywne (tarczowe) w wyst´pujà w strefach ryftowych, np. Hekla na Islandii i na Hawajach (pióropusze ciep∏a)gdzie rzadka, zasadowa magma z p∏aszcza Ziemi wyp∏ywa na jej powierzchni´, tworzàcniskie sto˝ki wulkaniczne o p∏asko nachylonych zboczach (np. Mauna Loa i Mauna Keana Hawajach)
L i t o s f e r aSY
STEM
PRZ
YROD
NICZ
Y ZI
EMI
66
Budowa stratowulkanu
Typy wulkanówst
o˝k
ow
e
b) eksplozywne (wyrzucajà gazy, py∏y i popio∏y wulkaniczne)w ze stygnàcej magmy wydostajà si´ gazy, które doprowadzajà do gwa∏townych erupcjiw na powierzchni´ Ziemi wydostajà si´ g∏ównie popio∏y, bomby wulkaniczne i gazyw wyst´pujà w strefach subdukcji lub strefach tworzenia si´ geosynklin, gdzie magma po-chodzàca ze stopionej skorupy w postaci ognisk wulkanicznych unosi si´ pod powierzch-ni´ Ziemiw kwaÊna, g´sta magma zatyka komin wulkaniczny, powodujàc gwa∏towne wtórne erup-cje (np. Ojos del Salado – 6887 m n.p.m. – najwy˝szy drzemiàcy wulkan na Êwiecie)w wskutek wielokrotnych eksplozji gazowych mo˝e dojÊç do poszerzenia krateru i powsta-nia kaldery (kot∏a); taka rozleg∏a kotlina mo˝e równie˝ powstaç w miejscu dawnego wul-kanu po zapadni´ciu si´ ska∏ nad wypró˝nionà komorà magmowàc) stratowulkany (tzw. wulkany mieszane) w gwa∏towne erupcje przeplatane sà spokojnymi wylewami magmy, co powoduje, ˝e sto-˝ek wulkaniczny sk∏ada si´ z u∏o˝onych na przemian materia∏ów piroklastycznych (popio-∏ów i py∏ów wulkanicznych) oraz warstw zastyg∏ej lawy (np. Etna – 3323 m n.p.m. – naj-wy˝szy wulkan w Europie; Wezuwiusz – 1281 m n.p.m.)
Wulkany: A – tarczowy, B – sto˝kowy eksplozywny, C – stratowulkan
A B C
Podzia∏ wulkanówze wzgl´du na stan
aktywnoÊci
czyn
ne ciàgle lub spora-
dycznie przejawiajàaktywnoÊç
drz
em
iàce
lu
b u
Êpio
ne dzia∏a∏y w historycz-
nych czasach, aleod d∏u˝szego czasunie przejawiajà ak-tywnoÊci; takie wul-kany potrafià si´uaktywniç nawetpo tysiàcach latuÊpienia
wyg
as∏
e w czasach historycz-nych nie by∏y aktyw-ne
krater
sto˝ekpaso˝ytniczy
lakolit
komoramagmowa
warstwy popio∏ui lawy
bomby wulkaniczne
chmury popio∏u
P r o c e s y e n d o g e n i c z n e
67
Produkty wybuchu wulkanu
Sta∏e Ciek∏e Gazowe
w py∏y wulkaniczne w popio∏y wulkaniczne (powstajà na nich ˝y-zne gleby zwane tufami)w piasek wulkanicznyw lapille – okruchy skalne do 6 cm Êrednicyw bomby wulkaniczne, materia∏ o Êrednicyod kilku do kilkudziesi´ciu cm w g∏azy i bloki skalne o wadze kilku tonw pumeks – porowata ska∏a wulkaniczna
w lawa kwaÊna – g´staw lawa zasadowa– rzadka
w dwutlenek w´gla w tlenek w´glaw siarkowodórw chlorowodórw dwutlenek siarkiw metanw chlorw para wodna
Wulkan sto˝kowy (Papua Nowa Gwinea) Kaldera wulkaniczna
Armero w Kolumbii zalane b∏otem po erupcji
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
L i t o s f e r aSY
STEM
PRZ
YROD
NICZ
Y ZI
EMI
68
4.6.4. Zjawiska plutoniczne
Batolit – nieregularne bloki granitowe o znacz-nych rozmiarach pod powierzchnià ziemi,powsta∏e z zastyg∏ej magmy
Fakolit – drobne intruzje magmy pomi´dzywarstwami ska∏ sfa∏dowanych, zgodne z ichpo∏o˝eniem
Dajki – pionowe ˝y∏y ska∏ magmowych, bie-gnàce w poprzek ska∏ starszych
Lakolit – lawa wciska si´ pomi´dzy war-stwy skalne i zastyga w postaci soczewek;forma u∏o˝enia – zgodnie z warstwowa-niem otaczajàcych ska∏
Lopolit – intruzje magmy w postaci spodka;u∏o˝enie zgodnie z warstwowaniem otacza-jàcych ska∏
˚y∏y pok∏adowe (sille) – intruzje magmytworzàce p∏yty ze ska∏ magmowych, u∏o˝o-ne zgodnie z p∏ytowym rozmieszczeniemska∏ osadowych
Zjawiska plutoniczne obejmujà krzepni´cie magmy w skorupie ziemskiej oraz przemiany ska∏ z niàsàsiadujàcych (metamorfizm kontaktowy). W wyniku intruzji magmy wewnàtrz litosfery tworzà si´ na-st´pujàce formy plutoniczne: lakolit, batolit, lopolit, fakolit, ˝y∏y pok∏adowe, dajki.
P r o c e s y e n d o g e n i c z n e
69
4.6.5. Pionowe ruchy skorupy ziemskiej
w Sà to powolne, d∏ugotrwa∏e, pionowe ruchy skorupy ziemskiej spowodowane brakiem równo-wagi grawitacyjnej mi´dzy skorupà ziemskà a plastycznà astenosferà. w Wywo∏ane sà zmianà nacisku z zewnàtrz, na przyk∏ad w wyniku wypi´trzania gór (im wy˝ej wy-stajà, tym g∏´biej sà zanurzone), erozji, tworzenia si´ lub topnienia pokryw lodowych.
Pewne cz´Êci litosfery majà zbli˝onà g´stoÊç, lecz ró˝nà mià˝szoÊç. Obszary gór nie tylko wystajàwy˝ej, ale i sà g∏´biej zanurzone. Obni˝anie wysokoÊci gór na skutek erozji powoduje ich wypycha-nie przez g´stà astenosfer´ ku górze. Ruchom izostatycznym podlegajà równie˝ obszary Skandyna-wii i Zatoki Hudsona, przykryte làdolodem w ostatniej epoce lodowej i dzisiaj po jego stopieniu
dêwigane przez astenosfer´ do góry(tzw. glaciizostazja). Wiemy, ˝e pó∏-nocna cz´Êç Zatoki Botnickiej wznosisi´ rocznie o oko∏o 10 mm, wybrze-˝a Szkocji – o 4 mm. Sà te˝ obszarypo∏o˝one na kraw´dziach kontynen-tu, gdzie na skutek nagromadzeniamateria∏u osadowego powierzchnialàdu si´ obni˝a. W ten sposób obni-˝ajà swojà wysokoÊç na przyk∏ad:Wyspy Fryzyjskie (o 3,7 mm), wybrze-˝e Holandii (od 1 do 26 mm na rok),okolice Wenecji (o 14 mm na rok).
Ruchy izostatyczne
Pionowe ruchy skorupy ziemskiej obejmujà wznoszenie, obni˝anie i deformacje skorupy ziem-skiej. Zaliczamy do nich ruchy:w izostatyczne – zachodzà na obszarach, gdzie zmieni∏ si´ (zwi´kszy∏ lub zmniejszy∏) pionowy na-cisk na powierzchni´ litosfery w ruchy epejrogeniczne (làdotwórcze) – zachodzà w starszych cz´Êciach litosfery (blokach konty-nentalnych) w górotwórcze (orogeniczne) – zachodzà w strefie zgniatania materia∏u zgromadzonego w obni-˝eniach (geosynklinach) na kraw´dzi p∏yt litosferyw deformacje skorupy ziemskiej – obejmujà obszary odleg∏e od zamykanej geosynkliny i dotyczàzmiany pierwotnego uk∏adu ska∏ w skorupie ziemskiej.
làdolód
morze
litosfera po wytopieniu làdolodu powracanie litosferydo pierwotnego po∏o˝eniapo ustaniu nacisku
wgniatanie litosferywywołane naciskiemlàdolodu
m∏ode, wysokie góry fa∏dowe
litosfera
litosfera
astenosfera
astenosfera
astenosfera
kierunek przemieszczania si´litosfery
morze
stare, niskie góry fa∏dowe
astenosfera
500 km0
250
500 km0
00
100
100
150
150200
250 50
50
Ruchy izostatyczne
Izarytmy jednakowego podnoszenia w ciàgu ostatnich 10 000 lat powierzchniSkandynawii i Zatoki Hudsona (w metrach)
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Pokrywy bazaltowe i rozmieszczenie geosynklin (przed fa∏dowaniem alpejskim)
L i t o s f e r aSY
STEM
PRZ
YROD
NICZ
Y ZI
EMI
70
w To powolne, d∏ugotrwa∏e, pionowe ruchy skorupy ziemskiejspowodowane naciskiem magmy od wewnàtrz na litosfer´ (ruchmagmy wywo∏any jest pràdami konwekcyjnymi). w Powodujà wyginanie kontynentów, wypi´trzanie na ich peryfe-riach i wkl´Êni´cia w Êrodku.w Nie prowadzà do powstawania gór ani struktur fa∏dowych. w Tworzà struktury wielkopromienne, zwane tarczami, na przy-k∏ad w Afryce, wokó∏ wielkich kotlin Kongo i Kalahari, wyst´pujàwypi´trzenia, wywo∏ane uderzeniami magmy, zwanymi strumie-niami (pióropuszami) goràca. w W niektórych wydêwigni´ciach wytworzy∏y si´ rozleg∏e dolinyryftowe, np: Wy˝yna Wschodnioafrykaƒska. w Przypuszcza si´, ˝e na obszarach wyniesieƒ ruchy epejroge-niczne sà pierwszym etapem rozpadu kontynentów.
Ruchy epejrogeniczne (làdotwórcze)
Rodzaje gór
Badania wykazujà, ˝e ska∏ybudujàce góry fa∏dowe po-wstawa∏y w geosynklinach– wielkich pod∏u˝nych obni-˝eniach wype∏nianych mate-ria∏em osadowym. Materia∏ten sk∏ada si´ z u∏o˝onychna przemian piaskowców,margli i ∏upków i zwany jestfliszem. Spotykamy go w cz´-Êci zewn´trznej wszystkichgór fa∏dowych. P∏yty litosfery,nachodzàc na siebie, zamy-kajà g∏´bokie, wype∏nioneosadami geosynkliny, co po-woduje ich sfa∏dowanie i wy-ciskanie do góry zgromadzo-nego materia∏u osadowego.Z niego oraz z intruzji mag-mowych towarzyszàcych te-mu procesowi powstajà góryfa∏dowe.
w fa∏dowe– Powstajà w wyniku zgniatania i fa∏dowaniaosadów zgromadzonych w geosynklinachlub przesuni´cia p∏aszczowin.– Przyk∏ady: Himalaje, Alpy, Karpaty, Kordy-liery, Andy.
Ruchy górotwórcze
30°
60°
0°
30°
0° 30° 60° 90° 90° 120° 150° 30° 60° 120° 150°
60°
30°
60°
0°
30°
60°
Columbia Yellowstone
Syberia
Parana
Tristan
Etiopia
Etendeka
Karroo Crozet
Kerguelen
Dekan
Reunion
rozmieszczenie geosynklin pokrywy bazaltowe 2000 km 0 Zamkni´ta geosynklina
Fragment Alp
w zr´bowe– Powstajà w wyniku pionowego przemiesz-czania mas skalnych wzd∏u˝ uskoków tekto-nicznych.– Przyk∏ady: Sudety, Wogezy, Schwarzwald,Dar Fur, Tibesti, Góry Smocze.
Góry Sto∏owe
P r o c e s y e n d o g e n i c z n e
71
Deformacje nieciàg∏e – ciàg∏oÊç warstw zosta∏a przerwa-na w wyniku przesuni´ç pionowych.w Uskoki – formy tektoniczne powsta∏e w wyniku p´kni´cia masskalnych i ich przesuni´cia wzd∏u˝ powsta∏ej powierzchni.w Formy terenu poci´tego uskokami:Zràb tektoniczny – blok skalny odci´ty od otaczajàcych go ska∏uskokami i wyniesiony wzgl´dem sàsiednich bloków.Rów tektoniczny – fragment sko-rupy ziemskiej obni˝ony wzgl´-dem sàsiednich bloków.w P∏aszczowina – zespó∏ fa∏dówle˝àcych oderwany od macierzy-stego pod∏o˝a i przesuni´ty na-wet o kilka kilometrów na skutekpoziomych nacisków bocznych.
Deformacje ciàg∏e – ska∏y uleg∏y sfa∏dowaniu,lecz ciàg∏oÊç warstw skalnych nie zosta∏a prze-rwana.Warstwy fa∏du wygi´te ku górze nazywamy an-tyklinà (siod∏em), ku do∏owi – synklinà (∏´-kiem), a odcinek ∏àczàcy synklin´ z antyklinà– skrzyd∏em. Warstwy skalne nachylone w jed-nym kierunku i pod niedu˝ym kàtem nazywamymonoklinà.
Deformacje ciàg∏e
w Ska∏y osadowe w sposób naturalny uk∏adajà si´ warstwami. Starsze warstwy sà ni˝ej, m∏odsze – wy˝ej. w Wierzchnià cz´Êç warstwy nazywamy stropem, dolnà – spàgiem. w Odleg∏oÊç mi´dzy stropem a spàgiem nazywamy mià˝szoÊcià warstwy. w P∏yta – obszar, na którym niezaburzone warstwy skalne zalegajà poziomo na fundamencie krystalicznym.w Platforma – poziome u∏o˝enie warstw skalnych spaczone przemieszczeniami pionowymi, naprzyk∏ad ruchami epejrogenicznymi lub wzd∏u˝ uskoków.w Obszar, na którym znajdujà si´ niezaburzone warstwy skalne, ma budow´ p∏ytowà. w W wyniku nacisków i napr´˝eƒ bocznych dochodzi do deformacji p∏ytowego uk∏adu warstw skalnych.
rówtektoniczny
zràb tektoniczny
a
db
c e
f
1
synklina
antyklina2 3w wulkaniczne
– Sà konsekwencjà gwa∏townych erupcji wul-kanicznych. Wyrzucany przez wulkany w wie-lu miejscach materia∏ okruchowy zlepionymagmà mo˝e utworzyç ca∏e masywy gór. – Przyk∏ady: Kilimand˝aro, góry na Kam-czatce, w Japonii, na Hawajach, w Polscemasywy: Âl´˝y, Strzegomia, Strzelina.
Wulkan Kikhpinych w górach Kamczatki
1 – Fa∏d stojàcy, 2 – Fa∏d pochylony, 3 – Fa∏d obalony
P∏aszczowina
Deformacje nieciàg∏e. Typy uskoków: (a) prosty, (b) odwrócony, (c) normalny, (d) nasuwczy, (e) przesuwczy, (f) obrotowy
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Deformacje uk∏adu p∏ytowego ska∏
Deformacje nieciàg∏e
L i t o s f e r aSY
STEM
PRZ
YROD
NICZ
Y ZI
EMI
72
4.7. Procesy egzogeniczne
4.7.1. WietrzenieProduktem wietrzenia ska∏ jest zwietrzelina, b´dàca podstawà tworzenia si´ gleb. Wietrzenie niepowoduje zmian rzeêby, ale je przygotowuje. Wyró˝nia si´ wietrzenie fizyczne (mechaniczne), che-miczne i biologiczne.
Procesy egzogeniczne (zewn´trzne) zachodzàna powierzchni Ziemi pod wp∏ywem energii ze-wn´trznej, której êród∏em jest S∏oƒce. Procesy temogà mieç charakter niszczàcy lub modelujàcyi prowadzà do wyrównania powierzchni Ziemi.WÊród procesów egzogenicznych wyró˝niamy:
wietrzenie, czyli zmiany zwi´z∏oÊci ska∏ doko-nujàce si´ pod wp∏ywem oddzia∏ywania na nieczynników fizycznych, chemicznych i organicz-nych; denudacj´ – ca∏oÊç procesów niszczà-
cych, polegajàcych na przemieszczaniu pokry-wy zwietrzelinowej i obni˝aniu pod∏o˝a skalne-go; erozj´, polegajàcà na mechanicznym nisz-czeniu ska∏ przez przemieszczajàcy si´ materia∏okruchowy lub wod´, lód, wiatr; ruchy maso-we – przemieszczanie zwietrzeliny pod wp∏y-wem jej w∏asnego ci´˝aru lub obcià˝enia; aku-mulacj´ – osadzanie i gromadzenie si´ luênegomateria∏u transportowanego przez wod´, lód,wiatr.
Ro
dza
j
Charakterystyka wietrzenia
fizyc
zne
w podstawowymi czynnikami sà dobowe wahania temperatury i wodaw nast´pujà zmiany w∏aÊciwoÊci fizycznych ska∏ bez zmiany ich sk∏adu chemicznegow rodzaje wietrzenia fizycznego:a) mrozowe– woda zamarzajàca w szczelinach skalnych zwi´ksza swojà obj´toÊç, powodujàc poszerzanieszczelin lub odrywanie kawa∏ków ska∏; w ten sposób w zimnym klimacie peryglacjalnym zlodo-wacenia Êrodkowopolskiego powsta∏y go∏oborza w Górach Âwi´tokrzyskich, a w zlodowaceniupo∏udniowopolskim – go∏oborza na Ânie˝ce w Sudetachb) insolacyjne– wzrost temperatury powoduje zwi´kszanie obj´toÊci krysz-ta∏ów minera∏ów, dlatego pod wp∏ywem intensywnego na-grzewania rozpadajà si´ ska∏y zbudowane z ró˝nych mine-ra∏ów majàcych ró˝ny wskaênik rozszerzalnoÊci cieplnej – jedne minera∏y zwi´kszajà swojà obj´toÊç szybciej, innewolniej, przez co dochodzi do os∏abienia wiàzaƒ mi´dzy-czàsteczkowych i rozpadu ziarnistego ska∏– gdy ska∏y zbudowane sà z jednego minera∏u, podczasnagrzewania i stygni´cia dochodzi tylko do ∏uszczenia(eksfoliacji) zewn´trznej, nagrzanej warstwyc) p´cznienie materia∏ów ilastych– pod wp∏ywem wody materia∏y ilaste p´czniejà, a odleg∏oÊci mi´dzy nimi si´ zwi´kszajà;przy wysychaniu odleg∏oÊci mi´dzy minera∏ami ilastymi si´ zmniejszajà – zmiana uwilgocenia ska∏ ilastych powoduje poziome przesuwanie minera∏ów, które o sie-bie trà, powodujàc zmniejszanie Êrednicy ziarend) krystalizacja minera∏ów w szczelinach skalnych– je˝eli w wàskiej szczelinie skalnej brak jest miejsca do wytworzenia charakterystycznego dlaminera∏u uk∏adu krystalicznego, si∏y elektrostatyczne wià˝àce atomy powodujà rozpychanieszczelin i rozkruszanie ska∏; na przyk∏ad pod wp∏ywem krystalizacji soli, kwarcu (kryszta∏ górski)
chem
iczn
e w podstawowymi czynnikami sà: woda, dwutlenek w´gla, azot, tlenw nast´pujà zmiany w∏aÊciwoÊci fizycznych i chemicznych ska∏w obejmuje nast´pujàce procesy:a) utlenianie (oksydacja)
Wietrzenie fizyczne na pó∏nocnym wybrze˝u Bretanii
Zale˝noÊç intensywnoÊci wietrzenia od klimatu
P r o c e s y e g z o g e n i c z n e
Ro
dza
j
Charakterystyka wietrzenia
chem
iczn
e
– pierwiastek chemiczny ∏àczy si´ z tlenem, w wyniku czego zwiàzki beztlenowe przechodzàw tlenowe (np. siarczki w siarczany) lub zwiàzki s∏abiej utlenione w silniej utlenione, co jestzwiàzane ze zmianà koloru (czarny hematyt w czerwony hematyt); utlenianie ˝elaza nadda-je glebie czerwone zabarwienie i jest charakterystyczne dla klimatu suchego b) rozpuszczanie (solucja) polega na przechodzeniu minera∏u do roztworu wodnego– intensywnoÊç rozpuszczania zale˝y od wskaênika roz-puszczalnoÊci, temperatury rozpuszczalnika i powierzchnistyku minera∏u z wodà– w wyniku rozpuszczania otrzymujemy:
1) roztwór rzeczywisty – rozpuszczane czàsteczki w wodzienie sà widoczne go∏ym okiem (np. roztwór soli kuchennej)2) zawiesin´ – rozpuszczone czàsteczki sà widoczne go-∏ym okiem3) koloid – rozpuszczone czàsteczki tworzà galaretowa-tà substancj´
c) hydroliza zachodzi pod wp∏ywem wody i powodujerozpad minera∏ów na cz´Êç zasadowà i kwaÊnà, dotyczyg∏ównie krzemianów i skalenid) uwodnienie (hydratacja) to proces ∏àczenia niektórych minera∏ów z wodà, po którym na-st´puje przejÊcie minera∏u bezwodnego w uwodniony (np. czerwony hematyt po po∏àczeniuz wodà tworzy ˝ó∏ty, mniej zwi´z∏y limonit; anhydryt po po∏àczeniu z wodà daje gips)e) uw´glanowienie (karbonatyzacja), w´glany wapnia w po∏àczeniu z wodà zawierajàcà dwu-tlenek w´gla przechodzà w ∏atwo rozpuszczalne kwaÊne w´glany wyp∏ukiwane przez wod´
bio
logi
czne
w podstawowym czynnikiem jest obecnoÊç organizmów˝ywych, np.:– korzenie roÊlin wnikajà w szczeliny ska∏ i poszerzajà je– korzenie roÊlin wydzielajà kwasy organiczne przy kon-takcie ze ska∏à, a nast´pnie drà˝à w niej kanaliki powo-dujàce os∏abienie i rozkruszenie ska∏y– w reakcje chemiczne wchodzà równie˝ kwasy humuso-we, b´dàce produktem rozpadu materii organicznej– zwierz´ta ryjà i kopià nory
Rodzaj Klimaty, w których jest du˝a
intensywnoÊç wietrzenia
fizyczne w subpolarny i umiarkowany; szczególnie kiedytemperatury wahajà si´ w okolicach 0°C (zima)w zwrotnikowy i podzwrotnikowy suchy; szczególniena pustyniach ogromny skok temperatury mi´dzydniem (+80°C) a nocà (–5°C) powoduje szybki roz-pad ska∏
chemicz-ne
w strefa umiarkowana – szczególnie w lecie i naobszarach zbudowanych ze ska∏ wapiennych w oko∏orównikowa przez ca∏y rok w klimat morski i monsunowy w porze deszczowej
biolo-giczne
w strefa klimatów umiarkowanych i oko∏orówniko-wych oraz typy klimatów morskich i monsunowych
Wietrzenie biologiczne
Wietrzenie chemiczne
równik
intensywnoÊç wietrzenia
du˝a
mała
Klimat
zimny um
iarkowany ciepły
suchy
wilgotny
biegun
wietrzenie fizyczne
wietrzenie biologiczne
wietrzenie chemiczneIntensywnoÊç ró˝nych rodzajów wietrzenia
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
73
L i t o s f e r a
74
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Odpadanie to proces, pod-czas którego obluênionyprzez wietrzenie materia∏w postaci ziaren, okruchów,bloków odpada od stromychÊcian skalnych, zsuwa si´i gromadzi u ich podnó˝a,gdzie tworzy nieregularneha∏dy piargowe lub regular-ne sto˝ki usypiskowe (piargi).Przemieszczajàce si´ od∏amkiskalne i materia∏ niesiony
okresowo sp∏ywajàcà wodà˝∏obià pod∏u˝ne rynny, zwa-ne ˝lebami.
Odpadanie
4.7.2. Procesy erozyjne na stoku
Ruchy masowe zwane te˝ grawitacyjnymi po-wstajà na skutek oddzia∏ywania si∏y ci´˝koÊcina masy skalne. Ruchy te mogà przebiegaç bar-dzo powoli, lub gwa∏townie, w ciàgu kilku se-kund. G∏ównà przyczynà ruchów masowych sà
zmiany spoistoÊci ska∏ na skutek wietrzenia, trz´-sieƒ, nasycenia wodà czy podcinania przez wod´oraz dzia∏alnoÊci cz∏owieka. Ruchy te mogà przy-bieraç ró˝nà postaç: odpadania, obrywania,osuwania, sp∏ukiwania, sp∏ywania, spe∏zywania.
˝leb
sto˝ekusypiskowy
Sto˝ek usypiskowy (piarg)
Obrywanie polega na odry-waniu od stromych Êcian du-˝ych bloków skalnych i ichprzemieszczaniu. Proces tenró˝ni si´ od odpadania wiel-koÊcià materia∏u. W Tatrachbloki skalne chaotycznie na-gromadzone u podnó˝a sto-ków mogà dochodziç do30 m Êrednicy (Dolina Wan-tule). Zarówno w odpadaniu,jak i obrywaniu materia∏
skalny przynajmniej cz´Êçdrogi pokonuje w powietrzu.
Obrywanie
Obryw skalny
Osuwiskiem nazywamymiejsce szybkiego przesuwa-nia si´ zwietrzeliny po stoku.Ze wzgl´du na rodzaj osuwa-nego materia∏u osuwiskadzielimy na ziemne, zwietrze-linowe, skalne. W Karpatachfliszowych powszechne sàg∏´bokie osuwiska skalne,spotykane na stokach Skrzycz-nego, Babiej Góry i Pilska.Osuwiska zwietrzelinowe
z kolei zajmujà wielkie po-wierzchnie, ale sà p∏ytkie.
nisza
j´zor
Osuwisko
Osuwanie
Sp∏ukiwanie zachodzipod wp∏ywem dzia∏alnoÊciwody opadowej sp∏ywajàcejpo stokach. Na jego nat´˝e-nie ma wp∏yw rodzaj pod∏o-˝a, kàt nachylenia stoków,ich pokrycie roÊlinnoÊciài nat´˝enie deszczu. Najin-tensywniej proces ten zacho-dzi na obszarach suchychi pó∏suchych. Po sporadycz-nych ulewach ca∏y opad sp∏y-wa po stokach (czemu sprzy-ja brak roÊlinnoÊci i grubawarstwa pokrywy zwietrzeli-nowej). Powstajà wtedy rozle-g∏e doliny okresowych rzek,zwane wadi lub uedy.
Do form utworzonych w kli-macie umiarkowanym przezsp∏ywajàce wody opadowenale˝à: a) debrze (debry) – g∏´bo-kie wci´cia dolinne, V-kszta∏t-
ne, o nierównym spadku, wy-tworzone w materiale piasz-czysto-gliniastym; na ich stro-mych, niejednokrotniezalesionych stokach cz´stobiorà poczàtek rzeki;b) wàdo∏y – p∏ytkie podmo-k∏e dolinki o stromych zbo-czach, wyst´pujà na obsza-rach ∏àkowych. Tworzà si´w wyniku przekszta∏ceniai pog∏´bienia debr przez wo-dy deszczowe;c) wàwozy – suche, g∏´bokiedoliny o urwistych zboczachliczàcych do kilkudziesi´ciu,a nawet 100 m wysokoÊci,szczególnie licznie powstajàna obszarach lessowych;
d) parowy – suche dolinyo szerokim, p∏askim dniei stromych utrwalonychprzez roÊlinnoÊç zboczach,powstajà z przeobra˝eniawàwozów lub debr.
Sp∏ukiwanie
Sp∏ywanie to gwa∏townyruch masowy polegajàcyna przemieszczaniu luênychutworów nasiàkni´tych wodà(sp∏ywy i potoki b∏otne).
Sp∏ywanie
P r o c e s y e g z o g e n i c z n e
Spe∏zywanie jest powolnymprocesem zachodzàcymna du˝ych powierzchniacho niewielkim nachyleniu(3°–6°). Poza si∏à ci´˝koÊcig∏ównym czynnikiem tegoprocesu jest nasycenie gruntu(ska∏) wodà. W klimacieumiarkowanym spe∏zywaniejest zwiàzane z okresami in-tensywnych opadów lub taja-nia Êniegu i odmarzaniagruntu. W pierwszym przy-
padku strefa poÊlizgu tworzysi´ mi´dzy warstwà suchài nawilgoconà, w drugim
– na styku odmarzni´tegoi zamarzni´tego gruntu.W klimacie subpolarnym po-wolne p∏yni´cie zwietrzelinyprzy bardzo du˝ym nawilgo-ceniu w okresie lata nosi na-zw´ soliflukcji. Oznakami
spe∏zywania gruntu sàpochylone drzewai s∏upy energetyczne.
Spe∏zywanie
Sp∏yw b∏otny
Powstawanie wàwozuWadi
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Spe∏zywanie i jego skutki
Parów
L i t o s f e r a
76
4.7.3. Rzeêbotwórcza dzia∏alnoÊç wiatru
Procesy eoliczne to rzeêbo-twórcza dzia∏alnoÊç wiatru.Obejmujà one szczególnieobszary pustynne oraz zwyd-mione, piaszczyste po-wierzchnie, w tym równinysandrowe, piaszczyste wy-brze˝a morskie, terasy rzecz-ne i pradoliny.IntensywnoÊç procesóweolicznych zale˝y od:w charakteru pod∏o˝a: ro-dzaju ska∏ budujàcych pod∏o-˝e i jego nachylenia oraz na-wilgocenia;
w klimatu: najintensywniejzachodzà w klimatach su-chych, najs∏abiej w wilgot-nych;w stopnia pokrycia szatà ro-Êlinnà – im jest on mniejszytym procesy silniejsze;w si∏y wiatru, cz´stoÊci jegowyst´powania i kierunku wia-nia;w dzia∏alnoÊci cz∏owieka, np.wycinania lasów, osuszaniaterenów, uprawy roÊlin (w fa-zie siewu gleba pozbawionajest roÊlinnoÊci).
Przejawia si´ jako deflacja i korazja.w Deflacjà nazywamy wywiewanie czàstek mineralnych. Zachodzi ona tam, gdzie znajduje si´ od-s∏oni´ty drobnoziarnisty materia∏ skalny. Deflacja ustaje, gdy materia∏ ten zostanie okryty skorupàpustynnà, brukiem deflacyjnym lub roÊlinnoÊcià albo zostaje wywiany. W wyniku dzia∏ania deflacjizostajà utworzone nast´pujàce formy:
Formy deflacyjne
rynny deflacyjne– ma∏e (o d∏ugoÊcido 1 km i g∏´bokoÊcikilkunastu metrów)zag∏´bienia w mate-riale piaszczystymo wyd∏u˝onym kszta∏-cie
misy deflacyjne– zag∏´bienia bar-dziej rozleg∏e ni˝ ryn-ny, o owalnym kszta∏-cie, si´gajàce cz´stodo poziomu wódgruntowych; gdy ichdno znajduje si´ po-ni˝ej wód grunto-wych, tworzà depre-sje deflacyjne, np.depresje szotów (szo-ty – s∏one jezioraw p∏n. cz´Êci Sahary)
bruk deflacyjny– pokrywy z∏o˝onez grubszych okru-chów skalnych, przy-krywajàce i zabez-pieczajàce materia∏piaszczysty przed wy-wianiem
ostaƒce deflacyjne– piaszczyste pagóryo stromych zboczachpowsta∏e na skuteknierównomiernegowywiewania,na wierzchu cz´stoumocnione roÊlinno-Êcià
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Niszczàca dzia∏alnoÊç wiatru
Grzyb skalny
w Korazja zachodzi tam, gdzie luêny materia∏ transportowany przez wiatr napotyka sterczàce po-nad powierzchni´ ska∏y. Niesiony materia∏ (najcz´Êciej piasek) uderza o ska∏y i szlifuje je, nadajàcim ró˝ne formy.
Polega na sk∏adowaniu (akumulowaniu) luênego materia∏u przenoszonego przez wiatr. Powstajàwówczas nast´pujàce formy akumulacyjne:
Zmarszczki eoliczne (ripplemarki) – drobne fa∏dki (do kilku cen-tymetrów wysokoÊci) na powierzchni piaszczystej, u∏o˝one prostopa-dle do kierunku wiatru.Wydmy to piaszczyste wzniesienia usypane przez wiatr; ich stokidowietrzne sà ∏agodnie nachylone, zawietrzne – strome.
Dzia∏alnoÊç budujàca wiatru
Formy akumulacyjne
zmarszczki eoliczne wydmy
ciàgi wydmowe pojedyncze
paraboliczne barchany gwiaêdziste poprzeczne pod∏u˝ne
P r o c e s y e g z o g e n i c z n e
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Formy korazyjne
wyg∏ady eoliczne– powierzchnie skal-ne oszlifowane przezwiatr; w miejscachsilniej szlifowanychtworzà si´ zag∏´bie-nia, w s∏abiej szlifo-wanych powstajàgarby
bruzdy korazyjne– wàskie zag∏´bieniao wyd∏u˝onym kszta∏-cie, oddzielone wy-sokimi (do 2 m wy-sokoÊci), ostrymigrzbietami, zwanymijardangami
graniaki – kamienieoszlifowane piaskiemniesionym przezwiatr, z wyraênie za-znaczonymi kraw´-dziami
grzyby skalne– zw´˝one u podsta-wy i szerokie w cza-pie ska∏y; fragmentyska∏ po∏o˝one tu˝przy powierzchni zie-mi sà mocniej szlifo-wane przez piasek,ni˝ znajdujàce si´wy˝ej
Stok dowietrzny Stok zawietrzny
10–12°
33–34°
Przekrój przez wydm´
Zmarszczki eoliczne
L i t o s f e r a
78
wydma poprzeczna
wydma gwiaêdzista
wydma paraboliczna
wydma pod∏u˝na
barchan
kierunek wiatru
Typy wydm
Pustynie to krainy pozbawione pokrywy roÊlin-nej (lub z bardzo rzadkà roÊlinnoÊcià), z ubo-gim Êwiatem zwierz´cym.w Ich cechà jest niedostatek wody w powierzch-niowych warstwach gruntu. w Bardzo cienka lub zupe∏ny brak gleby.w Opady wynoszà Êrednio poni˝ej 250 mmna rok i sà bardzo nieregularne.w Po d∏ugich okresach suszy pojawiajà si´gwa∏towne, kilkudniowe ulewy.w Pustynie powstajà w klimacie zwrotnikowym,podzwrotnikowym lub umiarkowanym, gdzie pa-
rowanie znacznie przewy˝sza opady: na obszarachzwrotnikowych zwiàzane sà z zst´pujàcymi masa-mi powietrza, na obszarach podzwrotnikowychz suchymi wiatrami kontynentalnymi, na obszarachumiarkowanych wyst´pujà w cieniu opadowym.w Tereny pustynne zajmujà 23% powierzchnilàdów. W Australii pustynie zajmujà 45% powierzchni,w Afryce – 30%, w Azji – 26% (w tym na pó∏wy-spie Arabskim 95%), w Ameryce Pó∏nocnej– 10%, w Ameryce Po∏udniowej – 8%, w Euro-pie – mniej ni˝ 1%.
Pustynie
kierunekwiatru
Wydma pod∏u˝na w S∏owiƒskim ParkuNarodowym
Barchany w Peru
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
IBarchany powstajà na ob-szarach pustynnych z suchegomateria∏u piaszczystego, ra-miona barchanów zwróconesà zgodnie z kierunkiem wia-tru; szybciej przemieszcza si´piasek w miejscu, gdzie jestgo mniej i jest bardziej prze-suszony.
Wydmy paraboliczne po-wstajà na obszarach, gdziewody podziemne le˝à stosun-kowo p∏ytko i nawilgacajà pia-sek od do∏u; ramiona wydmparabolicznych (cz´sto poro-Êni´te roÊlinnoÊcià) zwróconesà przeciwnie do kierunku wia-tru; szybciej przemieszcza si´warstwa mniej wilgotna, po∏o-˝ona wy˝ej.
Ciàgi wydmowe pod∏u˝nei poprzeczne majà postaçd∏ugich piaszczystych wa∏ów;pod∏u˝ne sà u∏o˝one zgodniez kierunkiem wiatru, poprzecz-ne – prostopadle do kierunkuwiatru.Ciàgi wydmowe gwiaêdzi-ste o wielu ramionach, po-wstajà na obszarach o zmien-nym kierunku wiatrów.
Rodzaje wydm
Rodzaje pustyƒ
P r o c e s y e g z o g e n i c z n e
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
79
w strefa zwrotnikowa:Mojawe (1), Sonora (2), Chi-huahua (3), Atacama (4), Sa-hara (5), Al-D˝uf (6), WielkiErg (7), Al-Hamada (8), Libij-ska (9), Arabska (10), Nubij-ska (11), Kalahari (12), Na-mib (13), Syryjska (14),Wielki Nefud (15), Rub alChali (16), Thal (17), Thar(18), Wielka Pustynia Piasz-czysta w Australii (19), Gib-sona (20), Simpsona (21),Wiktorii (22), Gila (23)w strefa podzwrotnikowasucha: Wielka PustyniaPiaszczysta w USA (24), Wiel-ka Pustynia S∏ona (25), Lota(26), Takla Makan (27), A∏a-szan (28)
w strefa umiarkowana: Pusty-nia Wy˝yny Patagoƒskiej (29),
Kyzy∏-Kum (30), Kara-Kum (31),Mujun-Kum (32), Gobi (33)
Rozmieszczenie pustyƒ zale˝nie od strefy klimatycznej
30°
60°
0°
30°
0°30°60°90° 90°120°150° 30° 60° 120° 150°
60°
30°
60°
0°
30°
60°
obszary o opadach poni˝ej250 mm rocznie
obszary o opadach 250–500 mm rocznie 2000 km0
1
23
4
56789
1011
1213
14
1516
17
18
1920 21
22 23
2425
2627
28
29
30
3132
33
Rozmieszczenie pustyƒ na Ziemi
kamieniste (hamada)
˝wirowe (serir) piaszczyste (erg) pylaste (takyr)
– bloki skalne poci´-te wadi (uedy), czylisuchymi dolinamiokresowych rzek;bloki podlegajà szli-fowaniu, a piaseki ˝wir wywiewane sàprzez wiatr; w szcze-linach skalnych wy-st´pujà kolczaste za-roÊla– przyk∏ad: Al-Ha-mada (Libia)
– drobne kamieniei ˝wir pochodzàcez wietrzenia i nano-sów rzecznych, zwy-kle barwy czerwonej– przyk∏ad: PustyniaGibsona (Australia)
– piaski lotne z licz-nymi wzniesieniamiw postaci ruchomychwydm– przyk∏ad: WielkiErg (p∏n. Sahara)
– osady ilaste przy-niesione przez wiatrlub rzeki okresowe;w czasie suszy i∏ ule-ga silnemu sp´kaniu;odparowujàca wodapowoduje wytràcaniewapieni, gipsu, soli;po deszczach pusty-nia zmienia si´w trz´sawisko– przyk∏ad: Wy˝ynaIraƒska
4.7.4. Zjawiska krasowe
L i t o s f e r a
80
˚∏obki krasowe – bruzdy utworzone przezsp∏ywajàcà stru˝kami wod´. Pomi´dzy ˝∏obka-mi znajdujà si´ ˝ebra krasowe.Lejki krasowe – zamkni´te zag∏´bienia o Êred-nicy kilku metrów utworzone na powierzchniZiemi w wyniku wpadajàcej do szczeliny wody,a tak˝e zapadni´cia si´ stropów jaskiƒ. Ostaƒce krasowe – izolowane wyniesienie b´-dàce pozosta∏oÊcià odporniejszych ska∏ wa-piennych (mogà mieç postaç maczug i iglic)Ospa krasowa – drobne zag∏´bienia skupionena niewielkiej przestrzeni.
Dolina krasowa – znaczne zapadni´cie terenuo wyd∏u˝onym kszta∏cie i wyrównanym dnie.Uwa∏y – rozleg∏e zag∏´bienia powsta∏e z po∏à-czenia kilku lejków krasowych.Poljo – rozleg∏a kotlina powsta∏a przez po∏à-czenie kilku uwa∏ów; polja wyst´pujà w GórachDynarskich.Mogoty – kopulaste wzniesienia wypreparowa-ne ze ska∏ wapiennych, wystajàce ponad po-wierzchni´ zrównania; wyst´pujà w po∏udnio-wych Chinach.Ponor – miejsce, gdzie rzeka wp∏ywa pod po-wierzchni´ ziemi.Wywierzysko – êród∏o krasowe charakteryzu-jàce si´ bardzo obfitym wyp∏ywem wody na po-wierzchni´ ziemi.Trawentyny – formy krasu powierzchniowegolub podziemnego; martwica wapienna wokó∏ciep∏ych êróde∏.
Formy krasu powierzchniowego
Zjawiska krasowe to ogó∏ procesów i zjawisktowarzyszàcych rozpuszczaniu ska∏ wapien-nych, gipsowych i soli przez wod´ wzbogaconàdwutlenkiem w´gla.Woda zawierajàca rozpuszczony dwutlenek w´-gla ma du˝à ∏atwoÊç rozpuszczania wy˝ej wymie-nionych ska∏. Dwutlenek w´gla pobierany jest z:w powietrza – stanowi on Êrednio 0,03% jegomasy,w procesu fotosyntezy – 1 ha lasu wydzie-la 500 kg dwutlenku w´gla w ciàgu godziny,w pokrywy roÊlinnej ˝yjàcej, obumierajàceji rozk∏adajàcej si´, w pokrywy humusowej – kilka mld. bakterii ˝y-jàcych w 1m3 gleby wydziela w ciàgu godzinydo 5 kg CO2,
w z pod∏o˝a skalnegoZdolnoÊç rozpuszczania przez wod´ dwutlenkuw´gla jest odwrotnie proporcjonalna do tem-peratury wody. Im woda cieplejsza, tym s∏abiejrozpuszcza dwutlenek w´gla; im ch∏odniejsza– tym lepiej.Proces rozpuszczania polega na zamianie w´-glanu wapnia przy udziale wody i dwutlenkuw´gla w ∏atwo rozpuszczalny dwuw´glan (kwa-Êny w´glan) wapnia, który w dalszym etapiejest wyp∏ukiwany.
CaCO3 + CO2 + H2O = Ca (HCO3)2
Kras jest formà powierzchni Ziemi powsta∏àna skutek procesów krasowych. Nazwa ich pocho-dzi od nazwy p∏askowy˝u w Górach Dynarskich.
Mogoty w Zatoce Phang-Nga
˝ebra
ponorponorwàwóz
˝∏˝∏obkiobki
szataszatanaciekowanaciekowa
wywierzyskowywierzysko
kominkominjaskiniajaskinia
lejek krasowy
kominkomin
ponorwàwóz
˝∏obki
szatanaciekowa
wywierzysko
kominjaskinia
lejek krasowy
komin
Formy krasu powierzch-niowego i podziemnego
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
P r o c e s y e g z o g e n i c z n e
81
Studnie i kominy krasowe – pionowe szczeli-ny, którymi woda opadowa wp∏ywa pod po-wierzchni´ ziemi.Korytarze, jaskinie, groty – poziomo u∏o˝o-ne, szerokie, wyp∏ukane przez wody p∏ynàcepod powierzchnià ziemi szczeliny, cz´sto majà-ce kilka poziomów.Pieczary – rozleg∏e komory powsta∏e w miej-scach ∏àczenia si´ korytarzy z lejkami krasowymi.Komnaty, sale – obszerne, puste przestrzeniepod powierzchnià ziemi powsta∏e w miejscu ∏à-czenia si´ kilku korytarzy.Stalaktyty – wiszàce na stropach jaskiƒ nacie-kowe sople, zbudowane z w´glanu wapnia. Stalagmity – nacieki w postaci iglic tworzàcesi´ na dnie jaskini. Stalagnat (kolumna) – pionowa forma, powsta-∏a przez po∏àczenie stalaktytu ze stalagmitem.Makarony – d∏ugie, cienkie, rurki wiszàcena stropach jaskiƒ. Draperie – nacieki w kszta∏cie firanek i zas∏on,zwisajàce ze stropów jaskiƒ.Galerie – pó∏ki skalne na Êcianach jaskiƒ.Nacieki – osad wapienny na Êcianach jaskiƒpowsta∏y na skutek wytràcania w´glanu wapniaz odparowujàcej wody; obecnoÊç zwiàzkówmetali powoduje jego zabarwienie (np. ˝elazobarwi na kolor czerwony, miedê – na zielony,cynk – na niebieski).Per∏y jaskiniowe (pizolity) – najcz´Êciej kalcy-towe kuleczki o Êrednicy kilku mm tworzàce si´w wype∏nionych skapujàcà wodà miseczkachmartwicowych.
Formy krasu podziemnego
W Polsce najwi´kszà jaskinià jestWielka Ânie˝na w Tatrach Zachod-nich, o g∏´bokoÊci 824 m i d∏ugo-Êci 22 km. W Polsce znajduje si´ 28 jaskiƒo d∏ugoÊci ponad 500 m. Wi´k-szoÊç z nich wyst´puje w Tatrach,trzy na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´sto-chowskiej, po dwie w Sudetachi Górach Âwi´tokrzyskich, jednaw Beskidach. Pozosta∏e rejony wy-st´powania jaskiƒ to Pieninyi Niecka Nidziaƒska.
Jaskinie w Polsce
1 – stalaktyty2 – stalagmity
3 – stalagnat4 – draperie
5 – komin6 – lejki krasowe7 – wywierzysko
12345 6 7
Przekrój przez jaskini´
0 5050 100 km
14° 16° 18° 20° 22° 24°
16° 18° 20° 22°
54°
52°
50°
54°
52°
50°
Radochów
¸ódê
Inowroc∏aw
W´˝e
OjcówWierzchowska Górna
Skorocice
Wieliczka
Mroêna
Wlk. Ânie˝na
Salmopol
Zielona Góra
Mechowo
Wlk. LodowaWlk. Litworowa
RajSokole Góry
250020001500100070050030020010002050100m p.p.m.
m n.p.m.
depresja
jaskinie i groty
Wybrane jaskinie w Polsce
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
I
Stalagmity Stalaktyty
CIEKAWOSTKA
Najwi´ksze jaskinieNajg∏´bszà jaskiniàna Êwiecie jest JaskiniaWronia (Voronya, Krubera)w Gruzji. Ma g∏´bo-koÊç 1830 m (inne êród∏apodajà 2080 m).Najd∏u˝sze jaskinie to Jaski-nia Mamucia w USA(ok. 580 km d∏ugoÊci) orazJaskinia Optymistycznana Ukrainie (214 km). Jednà z najbardziej znanych na Êwiecie jaskiƒjest Lascaux we Francji,gdzie znajdujà si´ s∏ynnemalowid∏a naskalne wyko-nane ok. 17 000 lat temu.
L i t o s f e r a
82
Jaskinia Olsztyƒska (SokoleGóry)
Olsztyn Êlàskie
Jaskinia Radochowska Radochów dolnoÊlàskie
Jaskinia Malinowska Salmopol Êlàskie
Jaskinia Skorocicka Skorocice Êwi´tokrzyskie
jaskinie w rezerwacie W´˝e W´˝e ∏ódzkie
Grota Kryszta∏owa Wieliczka ma∏opolskie
Jaskinia Wierzchowska Gór-na
Ojców ma∏opolskie
Jaskinia Raj Zgórsko Êwi´tokrzyskie
jaskinie wÊród ska∏ek Zielona Góra Êlàskie
èród∏o: Tablice geograficzne, Warszawa 2004
Jaskinia Mamutowa
SYST
EM P
RZYR
ODNI
CZY
ZIEM
IBardziej znane jaskinie i groty w Polsce
Obiekt MiejscowoÊç Województwo
Wielka Ânie˝na Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie
Wielka Litworowa Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie
Lodowa Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie
Mroêna Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie
Groty Kryszta∏owe Inowroc∏aw kujawsko-pomorskie
Jaskinia Niedêwiedzia Kletno dolnoÊlàskie
Grota Piaskowcowa Mechowo pomorskie
Jaskinia ¸okietkowa Ojców ma∏opolskie