libanios mowa na czesc julianabiblioteka.kijowski.pl/antyk%20rzymski/06.%20libanios%20...Dlatego...

LLIIBBAANNIIOOSS

MMOO WW AA PPOO GG RR ZZ EE BB OO WW AA NNAA CCZZ EEŚŚĆĆ

JJUU LL II AA NN AA AAPP OO SS TT AA TT YY

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: [email protected]

MMIV ®

2

Nota bibliograficzna: Libanios, Mowa pogrzebowa na cześć

Juliana, [w:] Tegoż, Wybór mów, tłum. L. Małunowiczówna,

Wrocław 1953.

3

MOWA XVIII:

MOWA POGRZEBOWA NA CZEŚĆ JULIANA1

Pisząc tę mowę Libanios chciał „spełnić swój obowiązek wobec cesarza i przyjaciela" (§ 6). Rzeczywiście sofistę antio- cheńskiego łączyły bliższe stosunki z Julianem, który — jak opowiada (§ 13 nn.) — był w pewnym sensie jego uczniem. Od zetknięcia się z młodym księciem na jego wygnaniu w Ni- komedii aż do śmierci cesarza na wyprawie perskiej Libanios żywił uczucie szczerego podziwu i gorącej sympatii dla czło- wieka, który potrafił łączyć w sobie rozległe wykształcenie, zdolności literackie, kult dla przeszłości helleńskiej, głęboką religijność — z talentami wodza i władcy. Widział w nim ulu- bieńca bogów, powołanego do przywrócenia im należnej czci. Pochwały, którymi obdarza przy różnej sposobności Juliana, nie są tylko zdawkowymi komplementami. Jakkolwiek mogą być przesadzone, nie wypływają z pochlebstwa, nie są dykto- wane względem na własną korzyść. Julian — jak zobaczymy — darzył sofistę również sympatią i uznaniem.

Przytoczymy parę miejsc z autobiografii Libaniosa, które się odnoszą do Juliana.

Gdy Julian objął władzę w państwie — „Śmiałem się, ska- kałem, chętnie układałem mowy i publicznie je wygłaszałem, gdy ołtarze zaczęły znów przyjmować krew, a dym unosił ku niebiosom tłustą woń, bogów czczono świętami, których znajo- mość przechowała się wśród garstki starców, wieszczbiarstwo nabrało mocy, wymowa zaczęła znów być przedmiotem podzi-

1 Julian — zob. Wstęp, s. XII.

4

wu, Rzymianom powróciła odwaga, niektórzy barbarzyńcy zostali pokonani, innych miało to spotkać" (§ 119). „Ten najro- zumniejszy, najsprawiedliwszy człowiek, najbieglejszy w sztuce wymowy, najlepszy znawca spraw wojskowych, wróg jedynie bezbożnych, gdy od nas· [tzn. od Antiocheńczyków] przyszło do niego poselstwo bez mego pisma, zasmucił się i rzekł: »O He- raklesie! ten, kto działalnością pisarską narażał się na niebez- pieczeństwo, zachowuje milczenie, gdy nie ma niebezpieczeń- stwa. Za wielki zysk swojej podróży tutaj uważał i to także, że mnie zobaczy i posłucha moich mów. Na samej granicy, przy pierwszym widzeniu się ze mną te wypowiedział słowa: »Kiedy usłyszymy ciebie?«" (§ 120). „Nasze spotkania były poświęcone rozmowom o mowach, pochwale tego, co mu się udało, i krytyce tych stron działalności, które były zaniedbane, ale ja o nic nie prosiłem [dla siebie]: ani. o kosztowności, ani o dom, ani o ziemię, ani o urzędy... [Julian] mawiał, że inni kochają jego bogactwo, ja zaś jego samego i że miłość, którą mu okazuję, nie ustępuje miłości, którą darzyła go matka. Dlatego zniósł on moje szczere słowa wypowiedziane w obronie Rady miejskiej, kiedy ziemia nic nie zrodziła pozbawiona wody z nieba, a władca żądał, żeby rynek był pełen produktów na sprzedaż i żeby ceny pozostawały w tych granicach, które sam wyznaczył. Przymuszało do tego oczywiście zawistne bóstwo, żeby popchnąć państwo tam, dokąd rzeczywiście popchnęło. Wtedy więc władca burzył się i krzyczał, że członkowie Rady występują przeciwko jego woli, pochlebcy zaś obstąpiwszy go z obu stron rozdmuchiwali jego gniew, a ja bez żadnej obawy, badając istotę sprawy, nastawałem na to i wykazywałem, że Rada nie popełnia żadnego bezprawia, chociaż ktoś z siedzących przypomniał, że obok płynie Orontes, strasząc mnie rzeką i niegodnymi pogróżkami znieważając władzę cesarską; cesarz zaś tak był naprawdę szlachteny, że wprawdzie próbował mieć przewagę nade mną, ale po poniesieniu porażki wcale mnie nie znienawidził" (§ 125—126). „Mówiono, że [w czasie wygłaszania mowy przez Libaniosa] sam Hermes troszcząc się

5

o swego sługę dotykał swą laską każdego słuchacza, żeby ani jedno słowo nie przeszło bez wywołania podziwu. A cesarz [Julian] z początku płacił dań podziwu zadowoleniem malu- jącym się na twarzy, potem gotów był skoczyć na nogi, na- stępnie nie potrafił, mimo gwałtownych wysiłków, zapanować nad sobą, zerwał się z siedzenia... Bo rzeczywiście cóż bardziej królewskiego niż to, że dusza władcy każe mu powstać przed pięknem słowa? A on nie mógł i z innych względów oprzeć się wrażeniu, skoro był sam twórcą wielu mów i przed obję- ciem władzy, i po jej objęciu. Bo bezsenne noce cesarza da- wały nam już mowy, a on w silniejszym stopniu niż inni pod wpływem piękna zawartego w mowach nie cofał się przed żadnym wyrazem swego zachwytu" (§ 129—130). „Od tego czasu aż do wyruszenia na wyprawę perską inni otrzymywali od Juliana tę lub inną rzecz, a mnie okazywał więcej niż innym miłość i cały czas mówił mi: »Wyjeżdżąjąc dam tobie podarunek, od którego nie możesz się uchylić, jak od innych rzeczy«. Oto po obiedzie — zmusił mnie do tego — mówi on: «Przyjacielu, czas już, byś przyjął podarek. A ja nie mogłem się domyślić, co to miało być, on zaś mówi: »Podług mów wy- dajesz mi się należeć do retorów, natomiast podług czynów zaliczać się do filozofów«" (§ 131).

Julian oceniał wielkie przywiązanie Libaniosa do siebie i odwzajemniał się serdecznym uczuciem. W jednym z listów tak się odzywa: „Żegnaj mi, bracie miły i najdroższy". Od- znaczył go też wysoko, nadając godność i stanowisko człowieka, który piastował urząd kwestora. Libanios nie chciał wykorzy- stywać swoich wpływów na dworze, o nic dla siebie nie pro- sił, nawet o zwrot skonfiskowanego dziadowi majątku. Przez pewien czas stosunki trochę się popsuły, prawdopodobnie ktoś z nieżyczliwych sofiście ludzi starał się źle usposobić do niego cesarza, ale nieporozumienia zostały wyjaśnione i Libanios całym sercem oddany był ukochanemu władcy.

Śmierć Juliana przeżył głęboko. Z żadnym z następców Juliana Libanios nie pozostawał w tak serdecznych i bliskich

6

stosunkach. Zachował też żywą pamięć o przedwcześnie pole- głym przyjacielu bogów, skoro jeszcze po kilkunastu latach zwraca się do panującego o pomszczenie śmierci Juliana.

W zachowanych listach Libaniosa tylko sześć jest pisanych do Juliana, najwcześniejszy z r. 357, ostatni z r. 363, gdy cesarz opuścił Antiochię udając się na wyprawę perską. To tylko część korespondencji z Julianem. Ze względu na bezpieczeń- stwo Libanios niektóre listy własne i cesarza zniszczył, jak wynika z jego listu do przyjaciela, który prosił o przysłanie mu listów Juliana do niego (list 1350 z r. 364): „Listy jego do mnie i moje do niego niektóre przyślę, drugich nie ma... Uka- zanie się jednych nie jest niebezpieczne, drugich zaś — może być niebezpieczne".

Z mów Libaniosa aż osiem (spośród 64 zachowanych) ma związek z osobą Juliana. Wymienimy je w tej kolejności, w jakiej się znajdują w wydaniu Foerstera (z tym, że mowę XVIII, podaną w tłumaczeniu, omawiamy na końcu): 1. Mowa XII: Na cześć konsulatu cesarza Juliana, na zamówienie cesarza wygłoszona w Antiochii 1 stycznia 363 r. w dniu objęcia przez niego konsulatu. Poza życzeniami zawiera pewne wiadomości z życia cesarza. Mowa zdobyła uznanie nie tylko Juliana, ale i wielu czytelników. 2. Mowa XIII: Na powitanie Juliana. Na- pisał ją Libanios na życzenie cesarza, by go powitać w Antio- chii w r. 362; jest krótsza od poprzedniej, również sławi życie Juliana. I sam Julian dodatnio ją oceniał, i w następnych wiekach uchodziła za jeden z najbardziej udanych tworów wymowy Libaniosowej. 3. Mowa XIV: Do Juliana w obronie Arysto- ianesa. Jest to list otwarty skierowany pod koniec 362 r. do Juliana w obronie Arystofanesa z Koryntu, przyjaciela bogów i kultury helleńskiej, który został za Konstancjusza niesłusznie skazany za przekupstwo i obrazę majestatu. Jedyny to raz, jak się zdaje, Libanios zwracał się z jakąś prośbą do dostojnego przyjaciela. 4. Mowa XV: Poselska do Juliana, napisana w r. 363 po wyruszeniu cesarza z Antiochii na wyprawę perską, by ułagodzić jego gniew przeciw rodzinnemu miastu. Libanios

7

stwarza fikcję, że przemawia wobec cesarza w imieniu An- tiochii, W rzeczywistości zaś nie dotarła ona wcale do Juliana przed jego śmiercią. 5. Mowa XVI: Do Antiocheńczyków o gniewie cesarza, pismo ulotne powstałe wkrótce po mowie XV, nawołuje Antiocheńczyków do pokuty, żeby Julian nie spełnił swej groźby i nie przeniósł swej rezydencji do Tarsu. 6. Mowa XVII: Monodia [Lament] nad Julianem, ułożona — albo przynajmniej przerobiona — prawie w dwa lata po śmier- ci Juliana (26 VI 363 r.), ma charakter prawdziwej mowy pogrzebowej, zbudowanej według zasad tego gatunku mów, posługuje się wszelkimi środkami retorycznymi. Budziła wielki zachwyt u czytelników. 7. Mowa XXIV: O pomszczeniu Julia- na, napisana na początku panowania Teodozjusza, przed r. 379, wzywa do pomszczenia śmierci Juliana. 8. Mowa XVIII: Mowa pogrzebowa na cześć Juliana.

Rok jej powstania był przedmiotem wielu dyskusji, a i dziś jeszcze nie je'st ustalony z absolutną pewnością. Foerster, najlepszy znawca Libaniosa, przypuszcza, że mowa została napisana gdzieś pod koniec r. 365. Nigdy nie była w całości publicznie wygłoszona, nie tylko ze względu na jej długość (jest to najdłuższa ze wszystkich mów Libaniosa), ale także na niebezpieczeństwo, na jakie autora mogła narazić pochwała Apostaty za panowania cesarzy wyznających chrześcijaństwo. Mówca kreśli całość życia i działalności Juliana, od którego śmierci dzieli go parę już lat. Nie jest to relacja historyka utrzymana w tonie obiektywnym, lecz opowiadanie przyjaciela rozedrgane żalem, osnute wspomnieniami; Libaniosowi nie chodzi tylko o wyliczenie czynów bohatera w ścisłym porządku chronologicznym, lecz o wzniesienie pomnika sławy temu, kogc podziwiał i kochał, z kim wiązał wielkie nadzieje odrodzenia hellenizmu i dawnych wierzeń. Opłakuje nie tylko szermierza idei sobie bliskiej, ale i przyjaciela.

Mowa ta posiada jednak także wartość jako źródło historyczne, bo Libanios był naocznym świadkiem wielu zdarzeń, a co do wielu faktów mógł zdobyć informacje od innych wiary-

8

godnych osób i czerpać z pism samego Juliana. Głównie korzy- stał z listu Juliana do senatu i ludu ateńskiego (zob. § 115 mowy Libaniosa), pamfletu, w którym cesarz wyruszając w r. 361 przeciw Konstancjuszowi, próbuje zjednać opinię publiczną. Np. w § 42, gdy mówi o tym, jak Konstancjusz wysyłając Ju- liana do Galii ograniczył całkowicie swobodę jego działania, cytuje wprost słowa Juliana z tego listu (s. 277 D, 278 D). Po- dobnie w § 99, gdzie mowa jest o włożeniu przez żołnierza na- szyjnika Julianowi na głowę zamiast diademu. W kilku miejscach są drobne odchylenia, np. Libanios mówi w § 37 o 300 hoplitach. Julian zaś o 360. W § 85 Libanios upadek Sallus- tiusza przypisuje intrygom Florencjusza, Julian (cytowanego listu s. 282 C) zaś — Pentadiuszowi.

W przedstawieniu kampanii galijskiej zaglądał niewątpli- wie do nie zachowanych nam Pamiętników Juliana, kreślą- cych te właśnie wypadki. Nasuwa się pytanie, czy korzystał z Ammiana Marcellina? Do r. 365 Ammianus zapewne jeszcze nie opublikował żadnej części swego dzieła historycznego. Wy- soce jednak jest prawdopodobne, że Libanios zasięgał ustnych przynajmniej wiadomości od człowieka, który brał osobiście udział i w kampanii galijskiej, i w ostatniej wyprawie Juliana przeciw Persom. Libanios pozostawał, jak świadczy zachowana korespondencja, w kontakcie z Ammianem, który po wycofaniu się armii Juliana do Antiochii tam pozostał przez szereg lat. Częste są paralele między tym, co mówi Libanios, a przedsta- wieniem danych wypadków u Ammiana, od początku mowy aż do końca. Foerster 99 razy powołuje się na równoległe miejsca u Ammiana. Nieraz są też różnice w szczegółach. Np. w § 54 oblicza Libanios siłę nieprzyjaciół na 30000, Ammian zaś (XVI, 12, 26) na 35000; inaczej przedstawia przeprawę Juliana Liba- nios w §§ 88—89, inaczej Ammian (XVII, 2, 11); o serdecznym powitaniu przez cesarza filozofa Maksima Libanios (§§ 155—156) mówi z uznaniem, Ammian (XXII, 7, 3) zaś z naganą. Jako źró- dło historyczne Libanios ustępuje Ammaniowi; rzecz jasna, że inne miał zadanie mówca przy sławieniu zmarłego, inne histo-

9

ryk. Libanios nie miał pretensji, by opisać szczegółowo całe życie Juliana. Ogranicza się do podania pewnych epizodów, do skreślenia pewnych obrazów, dzięki którym postać zmarłego rysuje się wyraziście na tle wypadków. W mowie nagrobnej, podobnie jak i w swojej własnej autobiografii, sofista antio- cheński unika podawania konkretnych szczegółów, mianowicie imion osób, nazw geograficznych i dat. Dopiero w zestawieniu z innymi autorami i na podstawie kontekstu samej mowy albo przy uwzględnieniu miejsc równoległych w innych pismach Libaniosa udaje się nieraz ustalić ramy chronologiczne oraz osoby i miejscowości, o których jest mowa. Nie zawsze jednak da się zidentyfikować z całą pewnością, kogo ma on na myśli w danym miejscu (np. różne domysły co do człowieka cieszą- cego się największym zaufaniem Juliana w Atenach, § 30).

Oczywiście nie zmniejsza to wartości samej mowy, która osiągnęła swój cel zasadniczy: przekazała pamięć zmarłego po- tomności. Mowa ta budziła w starożytności i w średniowieczu wielki podziw swym pięknem, o czym świadczy choćby wielka liczba rękopisów, ale ze względu na osobę zmarłego — apostatę mało mowę cytowano czy ekscerpowano. Przeciwnie, polemi- zowali z Libaniosem i komentatorzy (scholiaści), i historycy Kościoła, jak Sokrates (V w.), Sozomenus (V w.). Np. w § 18, gdzie autor mówi o usunięciu przez Juliana chrześcijańskich bredni, scholiasta dodaje na marginesie „i tutaj on, pogrą- żony w ciemnościach, bluźni"; w § 126, gdzie mowa, że Julian odnowił pobożność, restaurując świątynie, mamy notatkę: "biada ci, który nazywasz gorycz słodyczą"; w § 282 przy wzmiance, że groby (męczenników) ustąpią przed świątyniami (bogów) — „głupcze, grób, ale w którym kiełkuje zmartwych- wstanie!" itp. W czasach nowożytnych zaglądali do tej mowy i historycy, i poeci.

(1) Powinny się były ziścić, słuchacze, do końca nadzieje, które żywiłem i ja, i wszyscy ludzie, że teraz państwo perskie będzie rozbite, a rzymscy namiestnicy

10

zamiast satrapów zgodnie z naszymi prawami sprawo- wać będą piecze nad krainą Persów; świątynie nasze powinny były zdobić łupy tam zdobyte, a ten, kto od- niósł to zwycięstwo, siedząc na tronie cesarskim wysłu- chiwać mów sławiących triumf. Taki bowiem stan rzeczy byłby niewątpliwie i sprawiedliwy, i odpowiedni, i godny mnogości ofiar, które on złożył. (2) Lecz zazdro- sne bóstwo 2 silniejsze się okazało niż nasze uzasadnione nadzieje: oto spod Babilonu na marach niosą tego, który całkiem bliski był osiągnięcia celu poczynań; ze wszystkich oczu popłynęły łzy obfite, odpowiednio do wielkości straty, lecz niesposób odwrócić śmierci. Jedno nam tylko pozostaje do zrobienia, co i zmarłemu wielce jest miłe: w gronie innych słuchaczy powiedzmy coś o jego osiągnięciach, skoro jemu samemu nie dane było wysłuchać pochwały swoich czynów. (3) Bo po pierwsze rażąca to byłaby niesprawiedliwość, że kiedy on na wszystko się odważył dla zdobycia pochwały, my pozba- wiamy go nagrody; następnie byłoby wprost wielką nikczemnością nie okazać zmarłemu tej czci, której by doznał od nas za życia. Oprócz tego, że ostatniego rzędu pochlebstwem byłoby otaczać względami żyjących, a o zmarłych zapominać, wszakże żyjącym możemy zro- bić przyjemność wielu innymi sposobami, jeśli nie zdo- będziemy się na mowę, w stosunku zaś do tych, którzy od nas odeszli, jedno nam tylko pozostaje: wielbienie słowem, które na wieczne czasy przekaże pamięci dziel- ne ich czyny.

(4) A ja za każdym razem, kiedy zabierałem się do wygłoszenia mowy pochwalnej na cześć tego męża, stwierdzałem, że moje słowa nie dorównują wielkości jego czynów i nigdy jeszcze, klnę się na bogów, nie od-

2 Starożytni wierzyli w „zazdrość bogów", która dotykała często jednostki ludzkie wybijające się ponad przeciętność lub, zbyt szczęśliwe.

11

czułem z tego powodu przykrości, że bohaterstwo umiło- wanego władcy przewyższa możliwości krasomówcze sofisty do niego przywiązanego. Bo poczytywałem to za ogólny pożytek dla miast, że ten, który objął władze dla ochrony całego imperium, nikomu nie dał możności dorównać słowem własnym swoim czynom. Jeśli tedy ja nie potrafiłem wystąpić z odpowiednią pochwałą3, gdy tematem mowy było tylko męstwo okazane nad Oceanem, jakżeż dam radę dziś, kiedy w jednej za- wrzeć muszę mowie i tamte czyny, i wyprawę na Per- sów? (5) Jestem o tym przekonany, że gdyby bogowie podziemia pozwolili mu zmartwychwstać, by współpra- cował ze mną nad tą mową, a on, nie dostrzeżony przez wszystkich innych, zespolił swoje wysiłki z moimi, to nawet w tym wypadku mowa nie dorównywałaby do- kładnie rzeczywistości; oczywiście byłaby ona piękniej wypowiedziana niż teraz, ale nawet wtedy nie wystar- czająco. Skoro więc ja sam, pozbawiony takiej pomocy, podejmuję się tak ogromnego zadania, jakich mam ocze- kiwać wyników? (6) Gdybym i poprzednio nie dostrze- gał, że mowa moja sprawiała wam przyjemność, jakkolwiek mieliście pełną świadomość, że zwycięstwo jest po stronie rzeczywistości, najodpowiedniejszą byłoby dla mnie rzeczą nie zabierać głosu. Skoro zaś i wtedy mowa od razu spotkała się z pochwałą, i nadal odnosi- liście się do niej z życzliwością, nie sądzę, by istniał słuszny powód do milczenia; spróbuję tedy spełnić swój obowiązek wobec władcy i przyjaciela.

(7) Niemało bywało cesarzy o szlachetnej duszy, ale niskiego rodu. Potrafili oni ochraniać państwo, lecz wstydzili się podać, od kogo wiodą swój ród, tak że ten, kto wygłaszał ich pochwałę, musiał się wysilać, jakby uleczyć tę ranę, u tego zaś władcy nie masz niczego, co

3 Aluzja do Mowy XII (zob. wstęp do tej mowy, s. 85),

12

by nie stanowiło materii do pochwały. (8) Zacznijmy od rodu. Dziadek 4 był cesarzem; nie dbał o bogactwo, natomiast zdobył ogromną życzliwość poddanych; ojciec 5 był synem i bratem cesarza 6; choć godniejszy był tronu niż ten, który go zdobył, jednak zachował spokój i dobrze życzył temu, kto zagarnął władzę, i żył z nim dalej w przyjaźni, nie knując zdrady. (9) Pojął za żonę córkę namiestnika 7, człowieka dzielnego i rozumnego, któremu okazał poważanie zwycięski przeciwnik, i za- chęcał swoich ludzi, by rządzili, z niego biorąc przykład. Z tego małżeństwa rodzi się8 ten najszlachetniejszy człowiek; ojciec daje wyraz swojej czci dla teścia dając jego imię dziecku. (10) Tymczasem Konstantyna zabiera ze świata choroba9, a wtedy zagłada 10 spotyka prawie cały jego ród, zarówno ojców jak dzieci, Julian zaś i przyrodni brat 11, starszy od niego, uszli krwawej za- głady: brata uratowała choroba, która wydała się dostatecznie ciężka, by przyprawić go o śmierć, Juliana zaś

4 dziadek — Konstancjusz Chlorus, założyciel II dynastii fla- wijskiej; sam pochodził z niskiego rodu (z dzisiejszej Serbii). Julian był dumny ze swego rodu.

5 ojciec — Juliusz Konstancjusz, syn Konstancjusza Chlorusa i Teodory.

6 — Konstantyna W., przyrodniego swego brata, urodzonego z konkubiny Heleny.

7 Juliusz Konstancjusz w pierwszym małżeństwie pojął Rzy- miankę Galię; po jej śmierci ożenił się z Bazyliną, córką Ju- liusza Julianusa, który piastował wysokie godności: był na- miestnikiem Egiptu i praefectus praetorio (zob. przyp. 2 do Mowy XXX), zajmował wybitne stanowisko za rządów Licyniu- sza, nieszczęśliwego rywala Konstantyna W.

8 — w r. 331 w Konstantynopolu. 9 Konstantyn W. zmarł w r. 337 na febrę. 10 Po objęciu rządów przez trzech synów Konstantyna na

jesieni r. 337 nastąpiła masakra pozostałych członków rodu cesarskiego. Zginęli wtedy m. in. ojciec i starszy brat Juliana.

11 przyrodni brat Juliana — Gallus, urodzony z pierwszego małżeństwa (zob. przyp. 7).

13

uchronił wiek, bo niedawno został odjęty od piersi12. (11) Brat innym oddawał się raczej zajęciom13 niż wymowie, sądząc, że w ten sposób mniej ściągnie na siebie zawiści; w Julianie zaś bóstwo, któremu dostał się pod opiekę, wzbudziło miłość do piękna mowy. Przyswajał je sobie w mieście największym po Rzymie, gdzie uczęszczał do szkoły 14; on, wnuk cesarza, bratanek cesarza, stryjeczny brat cesarza zachowywał się z prostotą, nikomu nie sprawiał przykrości i nie chciał ściągać na siebie spojrzeń ludzkich mnogością towarzyszących sług i zgiełkiem, który taka świta wywołuje. Towarzy- szyli mu tylko eunuch 15, najlepszy stróż cnoty, i drugi wychowawca 16, człowiek wcale wykształcony. Ubrany prosto, nie wynosił się nad innych; pierwszy się zbli- żał, nie odpychał ubogiego, wezwany przychodził, na wezwanie czekał stojąc tam, gdzie innym uczniom na- leżało stać, słuchał tego samego co inni uczniowie, wy- chodził razem z innymi i w niczym nie szukał wyróżnie- nia. Gdyby kto niespodzianie wszedł do sali i spojrzał na tłum młodzieży nie wiedząc, kim są chłopcy i czyi to synowie, po żadnych zewnętrznych oznakach nie domyśliłby się jego wysokiego stanowiska.

(12) Nie pod każdym jednak względem stał na równi z pozostałymi uczniami, bo co do pojętności, co do zdol- ności przyswajania sobie tego, co zostało powiedziane,

12 Mówca przesadza, bo Julian miał wtedy już 6 lat. 13 Bracia różnili się bardzo usposobieniem i zainteresowania-

mi, według współczesnego świadectwa tak jak cesarze Domi- cjan i Tytus. Gallus zaliczał się do tych, powiada Julian, „któ- rzy więcej lubią konie, ptaki i dzikie zwierzęta niż książki".

14 Libanios pomija zupełnie pobyt Juliana i Gallusa w Ma- cellum, od razu przechodzi do nauki w Konstantynopolu.

15 eunuch Mardonios był nauczycielem matki, a potem wy- chowawcą Juliana od naimłodszvch lat: rozbudził w nim entu- zjazm dla hellenizmu, Julian wyraża się o nim z największym uznaniem i miłością.

16 — nie wiadomo, kto nim był.

14

i utrzymania w pamięci, co do nieustawania w pracy — daleko za sobą pozostawiał innych. Widząc te zdolności bolałem nad tym, że to nie ja rzucałem ziarna w tak zdolny umysł. Bo pewien marny sofista 17 w nagrodę za poniewieranie bogami otrzymał takiego ucznia, którego wychowywał w podobnych poglądach na bogów; musiał on znosić niski poziom wymowy nauczyciela z powodu wojny, którą ów toczył z ołtarzami bogów. (13) Tym- czasem Julian zbliżał się już do okresu dojrzałości, a jego królewska natura przejawiała się w wielu i wy- raźnych znakach. I to odbierało sen Konstancjuszowi18. W obawie, żeby tak wybitny młodzieniec nie pociągnął ku sobie miasta wielkiego, posiadającego ważki głos, dorównującego we wszystkim Rzymowi, i żeby to nie sprowadziło za sobą przykrych dla niego skutków, wy- syła Juliana do grodu Nikomedesa19, który miał nie budzić takich obaw, i udziela pozwolenia na naukę. Julian wprawdzie nie przychodził do mnie na naukę, choć miałem już tam wykłady — wybrałem bowiem ciche miasto zamiast miasta pełnego niebezpieczeństw 20

— ale nie przestawał mnie poznawać kupując teksty moich mów. (14) A jakaż była przyczyna, że znajdował upodobanie w moich mowach, a unikał ich twórcy? Oto ów wspaniały sofista21 zobowiązał go wielokrotnymi i mocnymi przysięgami, że ani nie będzie moim uczniem, ani za takiego nie będzie się podawał, ani się nie

17 Był to chrześcijanin Hekebolios, całkiem drugorzędny na- uczyciel i człowiek marnego charakteru. O sofistach — zob. Wstęp, s. XXII nn.

18 Konstancjusz (Constantius) — średni z trzech pozostałych po śmierci Konstantego W. synów; drogą przemocy skupił w swym ręku całą władzę.

19 gród Nikomedesa — Nikomedia, główne miasto Bitynii. 20 Libanios przeniósł się dobrowolnie z Konstantynopola do

Nikomedii (zob. Wstęp, s. XLIV). 21 sofista — Hekebolios (zob. przyp. 17).

15

zapisze na listę moich słuchaczy. (15) On zaś wyrzekał na tego, kto związał go przysięgą, przysiąg jednak samych nie złamał. Pragnąc kontaktu ze mną wynalazł sposób, by bez krzywoprzysięstwa poznawać moje mowy: za pomocą wielkich podarków zdobył kogoś, kto wprowadzał go w wygłaszane codziennie mowy. Wyka- zał przy tym niezwykły stopień naturalnych zdolności. Bo choć wcale nie bywał na moich wykładach, lepiej potrafił mnie naśladować od takich, którzy stale mi się przysłuchiwali; krocząc po ukrytej w mroku ścieżce wyprzedził obfitością plonów nauki tych, którzy szli po jasno oświetlonej drodze. Z tego chyba powodu i w póź- niejszym okresie jego wymowa miała pewne pokrewień- stwo z moją, sprawiał więc wrażenie, że był jednym z moich słuchaczy.

(16) Gdy zainteresowanie i gorliwość jego szły w tym kierunku, brat jego zostaje powołany do uczestniczenia w godności cesarskiej otrzymując drugie po cesarzu miejsce 22. Bo gdy wybuchły dwie wojny, jedna, wcześ- niejsza, z Persami23, druga po niej z uzurpatorem24, Konstancjusz odczuł potrzebę współrządcy, toteż Gallus zostaje wysłany z Italii dla obrony Wschodu. W ten sposób Julian, podobnie jak to było z jego ojcem, stał się bratem panującego. (17) Kiedy Gallus w otoczeniu orszaku zbrojnego przeciągał przez Bitynię, bracia wi-

28 Konstancjusz mianował Gallusa cezarem w 351 r., nawią- zując do systemu współrządów stworzonego przez Dioklecjana. Dioklecjan chciał, by imperium rzymskim rządziło kolegium złożone z dwóch augustów (jeden na Zachodzie, drugi na Wschodzie) i dwóch cezarów jako pomocników augustów.

23 Niebezpieczeństwo perskie od r. 336 stale wisiało nad Rzy- mem od czasu, gdy dzielny król Sapor II objął rządy. Za Konstancjusza granica wschodnia była źródłem niepokoju.

24 uzurpator — Magnencjusz, dowódca gwardii cesarskiej, który obwołał się cesarzem w r. 350, zagarniając władzą nad ziemiami należącymi do Konstansa.

16

dzieli się ze sobą 25. Los, jaki spotkał brata, nie wywo- łał zmiany wewnętrznej w Julianie. Fakt, że brat posiada godność cezara, bynajmniej nie dał mu powodu do zaniedbania się, przeciwnie, zwiększył jeszcze jego namiętność ku krasomówstwu, która już w nim była. zwiększył jeszcze wysiłki, które wkładał w pogoń za pięknem słowa. Uważał bowiem, że jeśli będzie żył nadal jako człowiek prywatny, będzie miał zamiast god- ności cesarskiej sztukę, skarb jeszcze bardziej boski jeśli zaś los doprowadzi go do berła, to sztuka doda blasku godności królewskiej. (18) Dlatego korzystał i ze światła słonecznego, i z ognia za nastaniem nocy, by się uczyć. Nie pomnożył bogactwa, choć było to łatwe, natomiast duszę udoskonalił. Gdy kiedyś spotkał się z ludź- mi, którzy pełni byli nauk Platona 26, usłyszał od nich o bogach i demonach, którzy naprawdę stworzyli i za- chowują wszechświat; od nich dowiedział się o istocie duszy, o jej pochodzeniu i przyszłych losach, poznał prawo jej upadku i wzlotu; co ją pogrąża, a co wznosi ku górze, co jest dla niej więzieniem, a co wolnością, w jaki sposób można pierwszego uniknąć, a zdobyć dru- gą; słodycz słów spłukała mu uszy napełnione gorzkoś- cią27. Toteż odrzucił od siebie wszystkie głupstwa, w które poprzednio wierzył, żeby na to miejsce wpro-

25 — prawdopodobnie w Nikomedii. 26 Julian zetknął się z neoplatonikami, uczniami Jamblicha,

najpierw z Ajdezjosem w Pergamonie, potem z Euzebiosem i Chryzantiosem; z kolei w Efezie uległ silnemu wpływowi Maksimusa, który go wprowadził też w misteria Mitry. Do- konał się wtedy w duszy Juliana głęboki przewrót. — Filozofia Platona uległa zasadniczym przekształceniom w systemie stwo- izonym przez Plotyna (III w. n. e.) a rozwiniętym przez jego uczniów, w tzw. neoplatonizmie; był on silnie zabarwiony mi- stycyzmem i religijnością i dążył do tych samych celów co religie,

27 słodycz słów — wyrażenie przysłowiowe; w oryginale; słowa słodkie jak woda do picia i słony słuch.

17

wadzić światło prawdy 28, tak jak w jakiejś wielkiej świątyni ustawia się na nowo posągi bogów, poprzednio znieważone i zamazane błotem. (19) Choć zmienił zapa- trywania religijne, udawał, że wierzy jak dawniej, bo nie można było ukazać prawdziwego oblicza. Ezop29

w tym wypadku ułożyłby bajkę, gdzie nie osioł ukry- wałby się pod lwią skórą, ale lew pod oślą, bo Julian wiedział to, czego znajomość przynosi wielką korzyść, a wydawał się takmi, jakim być było bezpieczniej. (20) Szeroko rozeszła się sława jego. Wszyscy przyjaciele Muz i innych bogów spiesznie do niego zdążali, ten lą- dem, ów morzem, by go zobaczyć, by pobyć z nim, by pomówić i posłuchać; a gdy ktoś się już znalazł przy nim, niełatwo było mu odejść: Julian, jakby syrena jaka, więził przy sobie nie tylko czarem słowa, lecz również wrodzonym sobie darem zdobywania przychyl- ności ludzkiej. Umiał on kochać naprawdę i innych uczył tej miłości, tak że przyjaciele szczerze do niego się przywiązywali, a każde rozstanie sprawiało im ból. (21) Skupił tedy w sobie i wykazywał różnorodną mą- drość poetów, retorów, pokoleń filozofów, doskonale opanował grecki język, znał nienajgorzej drugi 30. Obaj bracia byli przedmiotem troski31, a wszyscy rozumnie

28 Julian był wychowany w wierze chrześcijańskiej, dopiero pod wpływem neoplatońskiego mistycyzmu dokonała się w nim ostateczna. apostazja wewnętrzna (miał wtedy ok. 20 lat); ze względu na bezpieczeństwo prowadził nadal zewnętrzne ży- cie chrześcijanina, nawet pełnił funkcję kleryka, zanim sam nie doszedł do władzy.

Do tych słów Libaniosa znajduje się w rękopisach uwaga średniowiecznego komentatora: „i tu zaślepiony bluźni".

29 Ezop — na wpół legendarna postać bajkopisarza greckie- go, którego zbiór bajek stał się podstawą bajek nowożytnych; w dalszym ciągu zdania aluzja do bajki Ezopa o ośle i lwie.

30 — tj. język łaciński, Julian posiadał dostateczną znajo- mość języka łacińskiego.

31 Tekst w tym miejscu niepewny, sens również,

18

myślący wypowiadali jedno życzenie, żeby ten młodzie- niec posiadł władzę w państwie, bo wówczas wstrzyma się ruina świata kulturalnego, gdy stanie na czele ludz- kości jedyny człowiek, który jest zdolny uleczyć jej rany. (22) Nie mogę powiedzieć, żeby on potępiał takie życzenia, nie będę rzucał pustych słów o nim; owszem, i on sam żywił podobne chęci, ale pragnął tronu nie z żądzy przepychu ani władzy, ani purpury. Pragnął tylko własnymi trudami przywrócić narodom szczęście utracone, a zwłaszcza kult dawnych bogów. (23) Niczym serce jego tak się nie wzruszało, jak kiedy widział, że świątynie leżą w gruzach, ceremonie religijne ustały, ołtarze są obalone, ofiary zakazane, kapłani wypędzeni, skarby świątyń rozdziela się mię- dzy rozpasany motłoch. Gdyby któryś z bogów obiecał mu, że inni te rany uleczą, jestem pewien, że odrzu- ciłby stanowczo tron cesarski, bo dążył nie do władzy, lecz do zapewnienia pomyślności obywatelom.

(24) Takie pragnienie gościło w sercach ludzi wy- kształconych, by jego wola uleczyła świat. Tymcza- sem przeciw Gallusowi32 pojawiło się fałszywe oskar- żenie i wykryto list zawierający najgorsze knowania. Gdy potwarcy ponieśli karę — przecież nie mógł uwieńczyć ich ten, przeciw któremu działali — uzna- no, że ten, kto wymierzył karę, sam za to na nią zasłu- guje, toteż zginął nie wyrzekłszy słowa, gdyż miecz wyprzedził wszelkie usprawiedliwienie. (25) Wkrótce i Julian został sprowadzony33, otoczony przez uzbro-

32 Rządy Gallusa cechowały lekkomyślność i okrucieństwo, o czym oczywiście donoszono Konstancjuszowi. Libanios może ma na myśli donos prefekta Domicjana, który potem wraz z kwestorem Moncjuszem stał się ofiarą bestialstwa żołnierzy Gallusa. Cezar był też podejrzewany o sięganie po najwyższą władzę. Konstancjusz ściągnął do siebie Gallusa i kazał go stracić w więzieniu w Poli (354 r.).

33 Po zamordowaniu Gallusa nastąpiły liczne egzekucje i wy-

19

jonych strażników, spoglądających dziko, przemawia- jących ostro, tak że wiezienie wydawało się lekką ka- rą w porównaniu z ich postępowaniem. W dodatku nie dali mu się zatrzymać w jakimś jednym miejscu, lecz przewozili z jednego miejsca v; drugie, stwarzając tym nową udrękę. Znosił tę udrękę, chociaż nie wysuwano przeciw niemu żadnego oskarżenia ani poważniejszego, ani błahego. Jakaż mogła być podstawa do oskarżenia, skoro żył oddalony od brata więcej niż trzystu stadia- mi 34, a listy, które do niego wysyłał, i to rzadko, ogra- niczały się tylko do pozdrowień. Dlatego nawet nie było żadnego donosu, a mimo to dręczono go w ten spo- sób, jak była już mowa, jedynie z tego powodu, że obaj mieli jednego ojca. (26) I w tym nieszczęściu możemy znów podziwiać Juliana: ani nie płaszczył się przed zabójcą mowami wygłoszonymi przeciwko jego ofierze, ani mowami w obronie brata nie rozdrażniał ży- jącego jeszcze prześladowcy: brata uczcił smutkiem bez słów, tamtemu zaś nie dał powodu do zgładzenia siebie, choć on tego gorąco pragnął. Tak dobrze więc i wspaniale opanował swój język, chociaż przykre po- łożenie, w którym się znajdował, nie bardzo do tego usposabiało, toteż swoim opanowaniem zamknął usta największym nikczemnikom. (27) Lecz nawet takie zachowanie się nie mogło mu zapewnić bezpieczeństwa ani nie zdołało położyć kresu bezpodstawnemu gnie- wowi tamtego. Atoli gdy tak był miotany falami prze- gnania wszystkich podejrzanych o sprzyjanie cezarowi. Julia- nowi również groziło poważne niebezpieczeństwo. Został oskarżony o opuszczenie swego czasu Macellum bez pozwolenia cesarza i znoszenie się z Gallusem, gdy ten, w niełasce, przejeżdżał przez Konstantynopol. Przywołany na dwór Konstancjusza przez długie miesiące nie mógł uzyskać audiencji u cesarza, trzymany pod ścisłym nadzorem. Julian nigdzie się nie uskarża na surowe traktowanie go w tym areszcie.

34 stadion — zob. przyp. 10 do Mowy XI.

20

ciwności, rzuciła na niego spojrzenie Ino 35 córka Kadmosa — żona Konstancjusza36, która ulitowała się nad nim i ułagodziła gniew męża; usilnym błaga- niem skłoniła cesarza, by Juliana, który płonął mi- łością do Hellady, a zwłaszcza do jej źrenicy — Aten, wysłał do ukochanego kraju. (28) Czyż już to samo nie świadczy o boskim pochodzeniu jego duszy, że gdy stanęła przed nim możliwość wyboru miejsca pobytu, nie pociągnęły go ani ogrody, ani domy, ani dwory, ani wiejskie posiadłości nad brzegiem morza37, ani rozkosze, które zapewniały inne, i to liczne dobra ma- terialne — a to wszystko posiadał przecież w Jonii — lecz te rzeczy, do których ludzie przywiązują wagę, poczytał za marność w porównaniu z grodem Pallady, macierzą Platona. Demostenesa i wszelakiej innej mądrości? (29) Spiesznie tedy tam zdąża38 w nadziei, że uzupełni swą wiedzę, że trafi na nauczycieli zdolnych mu udzielić głębszych wiadomości od tych, które już zdobył. Gdy się zetknął z nimi i poznał ich oraz sam się dał poznać, większe sam wzbudził zdumienie swoją wiedzą, niż odczuł podziw, i on jeden spośród młodzieży przybywającej do Aten odjechał, więcej pouczywszy drugich niż sam się nauczywszy. Toteż ciągle się go widziało otoczonego rojem mło-

35 Ino — żona mitycznego króla tesalskiego Atamasa, ratu- jąc się przed szaleństwem męża rzuciła się z synem Meliker- tesem do morza; zamieniona w boginię Leukoteę, przyszła z pomocą rozbitkowi Odyseuszowi podczas burzy. Zbawcza rola małżonki cesarskiej porównana jest do roli Leukotei.

36 Druga żona Konstancjusza, Euzebia, była kobietą pełną zalet; wywierała duży wpływ na męża, zaopiekowała się serdecznie Julianem, który zachował o niej wdzięczną pamięć.

37 Mówca ma zapewne na myśli wspaniałą wiejską posia- dłość, którą Julian jeszcze w dzieciństwie otrzymał od swej babki; znajdowała się ona prawdopodobnie w okolicy Chalce- donu, a był z niej widok na Konstantynopol i morze.

38 Julian przybył do Aten latem 355 r.

21

dzieży, starców, filozofów, retorów. Bogowie sami zwrócili na niego swe spojrzenie39 w pełni świado- mości, że on przywróci im starodawną cześć. (30) Bu- dził on podziw i swoją mową, i wstydliwością, bo bez zarumienienia się nie potrafił nic powiedzieć. Choć wszyscy mieli możność cieszyć się jego łaskawością, tylko najszlachetniejsi cieszyli się jego zaufaniem, a wśród nich pierwsze dzierżył miejsce mąż pocho- dzący z naszego kraju, jedyny spośród ludzi wolny od przygany, którego doskonałość pokonała złe języki40. (31) Młodzieniec powziął postanowienie spędzić całe życie w Atenach i tam dojść do kresu dni, bo to się zdawało szczytem szczęścia. Tymczasem sytuacja w państwie 41 domagała się drugiego władcy, ponieważ miasta leżące nad Renem uległy zniszczeniu, a wodzowie tam posyłani dążyli do władzy większej niż się godziło42. Wtedy zostaje powołany do rządów ten43, który oddawał się w Atenach filozofii, bo właśnie stu- dia filozoficzne Juliana budziły najmniej obaw u czło- wieka, który popełnił wiele nieprawości. Bo też był on

39 Może to aluzja do wtajemniczenia Juliana w misteria eleuzyńskie.

40 Osobistość bliżej nie ustalona jedni przypuszczają, że chodzi tu o filozofa Maksimusa z Efezu, mistrza Juliana, drudzy — że o Sallustiusza, wysokiego dostojnika, z którym Julian zaprzyjaźnił się serdecznie jako cezar w Galii, inni znów myślą o Celzusie z Antiochii, przyjacielu Libaniosa.

41 Frankowie, Alamanowie i Sasi zdobyli i zburzyli czterdzie- ści warownych miast nad Renem, a mieszkańców uprowadzili do niewoli. Kwadowie i Sarmaci plądrowali Panonię i Górną Mezję. Na Wschodzie Sapor II niepokoił swymi napadami to Mezopotamię, to Armenię.

42 Za dotychczasowych rządów Konstancjusza miało miejsce już sześć uzurpacji; w Galii ostatnio przywdziali purpurę wodzowie Marinus i Silvanus. Cesarz nie ufał już żadnemu wodzowi.

43 Julian został odwołany z Aten w październiku 355 r., obwołany zaś cezarem w Mediolanie 6 listopada.

22

zabójcą ojca i braci44, tamtych zamordował przed laty, tego niedawno, lecz żywił nadzieję, że zobowiązania pozostaną nienaruszone, a charakter pokrzywdzonego okaże się lepszy, niż zarzucały oskarżenia. (32) Ten, kto przyzywał, miał słuszne powody do takich przy- puszczeń, natomiast Julian mógł żywić całkiem uza- sadnioną obawę, że nowa godność kryje w sobie za- sadzkę, przecież przelana przez Konstancjusza krew kazała snuć takie domysły. Nie można jednak było odrzucić zaproszenia. Julian przed wyruszeniem w dro- gę ze łzami wzywa boginię45 i prosi ją, by go chro- niła. Natychmiast po otrzymaniu godności cezara zostaje wysłany46 dla dokonania zadania, które wyma- gało rąk Heraklesa. Tak się bowiem przedstawiały sprawy z Galiami, którzy zamieszkują tuż nad brzegiem Oceanu.

(33) Gdy Konstancjusz toczył wojnę z Magnencju- szem47, który zabrał cudze posiadłości, ale sam rzą- dził przestrzegając praw, uważał za wskazane jąć się wszelkich sposobów, by dostać go w swe ręce. Otwiera tedy przed barbarzyńcami granice rzymskie wydając piśmienne pozwolenie na zajęcie takiego obszaru, jaki tylko mogą wziąć. (34) Gdy barbarzyńcom została zapewniona bezkarność, bo pismo cesarskie przekreśla- ło dawniejsze umowy, zaleli oni wielką połać kraju z braku jakiegokolwiek oporu, gdyż Magnencjusz miał swe siły zbrojne w Italii. Obracają w perzynę 48 kwitną-

44 Zob. przyp. 10 i 32. 45 — Atenę, jak opowiada sam Julian. 46 Konstancjusz formalnie powierzył Julianowi zarząd Hiszpa-

nii, Brytanii oraz obu Galii, faktycznie jednak ograniczając jego władzę i czyniąc z niego właściwie tylko przedstawiciela cesarza.

47 Magnencjusz — zob. przyp. 24. 48 obracają w perzynę — w oryg. wyrażenie przysłowiowe:

zdobywają lup mizyjski (zob. przyp. 59 do Mowy XI).

23

ce miasta, pustoszą wsie. burzą mury ochronne, unoszą mienie, porywają ze sobą kobiety i dzieci; nieszczęśni zabrani do niewoli szli niosąc na ramionach swój do- bytek. Kto nie nadawał się na niewolnika albo nie mógł znieść widoku pohańbienia żony i córki, płacząc ginął. Całe mienie znajdujące się w naszym kraju zabrawszy do siebie, zwycięzcy uprawiali naszą ziemię własnymi rękoma, rękami zaś jeńców rolę we własnym kraju. (35) Te miasta, które dzięki silnym murom nie dały się zdobyć, ziemi prawie nie miały do swego rozporządze- nia, zaledwie odrobinę, a choć mieszkańcy rzucali się na wszystko, co mogło być jadalne, jednak wielu gi- nęło z głodu. W końcu miasta wyludniły się do tego stopnia, że same zamieniły się w pola uprawne; miasta i niezamieszkała przestrzeń w obrębie murów stały się rolą, dającą dostateczne wyżywienie pozostałej ludności. Bo też tu zaprzęgano woły, orano i siano; kłosy wschodziły, przychodzili żeńcy i młockarze, a wszystko to się działo wewnątrz bram miejskich. Trudno też było rozstrzygnąć, kto wiódł nędzniejsze życie: uprowadzeni do niewoli, czy pozostali w oj- czyźnie.

(36) Gdy taką ceną Konstancjusz okupił swoje zwy- cięstwo, z początku radował się i pysznił. Kiedy zaś po pokonaniu przeciwnika wyszła na jaw zdrada i Rzym niemal że krzyczał, iż obcięto mu kończyny, wtedy nie miał odwagi sam się narazić na niebezpieczeństwo, żeby przepędzić Germanów hulających po Galii, lecz zażądał, by się tam wyprawił młodzieniec, który tylko co opuścił przybytek Muz 49, by porwać za oręż. A co najosobliwsze, że cesarz zasyłał jednocześnie modły i o zwycięstwo Juliana nad nieprzyjacielem, i o jego

49 Juliana celowo pozostawiono w młodości wśród książek, bo Konstancjusz wolał, żeby kuzyn nie miał żadnej wprawy ani we władaniu bronią, ani w rządzeniu państwem.

24

klęskę, bo pragnienie odzyskania ziemi kazało mu ży- czyć zwycięstwa, zazdrość zaś — klęski. (37) Że właśnie wysłał Juliana nie tyle po zwycięstwo, co po śmierć, dał to poznać wkrótce. Oto choć rozporządzał wszystkim wojskiem, które zabezpieczało trzech cesarzy 50, a składało się z wielkiej liczby ciężkozbrojnych, z wielkiej liczby jeźdźców, którzy największy chyba strach wzbudzali tym, że ich uzbrojenie chroniło od zranienia51 — kazał dać Julianowi oddział złożony z 300 najlichszych hoplitów52, zapewniając, że znajdzie w Galii zakwaterowanych żołnierzy. To było wojsko nawykłe do ponoszenia klęsk, które od dawna nada- wało się tylko do znoszenia oblężeń. (38) Lecz nic z tego nie przeraziło go i nie okazał strachu; choć wtedy dopiero jął się oręża i zakosztował wojny, a miał prowa- dzić drżących ze strachu żołnierzy przeciwko nieprzyja- cielowi odnoszącemu zwycięstwo w każdym starciu, tak nosił zbroję53, jakby od młodości zamiast ksiąg dźwigał w ręku tarczę, i tak odważnie posuwał się na- przód, jakby przewodził tysiącom Ajasów54. (39) Dwie były przyczyny takiego zachowania się Juliana: posia- dane wykształcenie i przekonanie, że myśl jest potęż- niejsza od ręki, oraz wiara, że bogowie będą mu to- warzyszyć na wyprawie. Wiedział przecież, że He-

50 — tj. trzech synów Konstantyna W., którzy po śmierci ojca objęli władzę jako współrządcy.

51 Byli to tzw. katafraktoi, pancerna konnica: jeździec i koń byli całkowicie pokryci metalową osłona, podobną do łuski kro- kodyla.

52 Liczba przybliżona, jak wynika z innych świadectw. 33 Po przybyciu do Galii Julian starał się o jak najszybsze

opanowanie sztuki wojskowej i o zdobycie sprawności fizycz- nej, gdyż dotychczas trzymano go z dala od tego rodzaju zajęć, które mogły w nim obudzić pokusę władzy.

54 Ajas, syn Telamona — po Achillesie najdzielniejszy bohater grecki pod Troją.

25

rakles uszedł przed Styksem dzięki przychylności Ateny 55.

(40) Z samego już początku bogowie dali wyraźny znak swojej życzliwości ku niemu. Oto wyruszył z Italii pośrodku zimy, kiedy pod gołym niebem łatwo by można było znaleźć śmierć od mrozu i zawiei śnież- nych, a w drodze towarzyszyła mu tak jasna i sło- neczna pogoda, że uczestnicy wyprawy nazywali ją wiosenną; tak więc zanim nieprzyjaciel został zwycię- żony, pokonany został mróz. (41) A oto jeszcze druga zapowiedź pomyślnego losu. Gdy przeciągał z wojskiem przez pierwsze miasteczko znajdujące się na ziemi, którą otrzymywał we władanie, pewien wieniec uple- ciony z gałązek — wiele takich wieńców mieszkańcy miasta zawieszają wysoko w górze przymocowując je na sznurach przeciągniętych od murów do kolumn 56 — otóż jeden z tych wieńców, którymi zdobimy miasta, oderwał się od sznura, spadł wprost na głowę cezara i przylgnął do niej; zewsząd wzniosły się okrzyki, bo jasne było, że wieniec zapowiadał przyszłe trofea i wskazywał, że Julian idzie po zwycięstwo.

(42) Gdyby Konstancjusz wysyłając Juliana zezwolił od razu przejść do działania i posługiwać się własnymi obliczeniami, od razu też sytuacja w Galii uległaby zmianie; tymczasem Julian niczym nie mógł rozporzą- dzać prócz własnego płaszcza żołnierskiego, a całą wła- dzę mieli wodzowie57; tak bowiem zarządził ten. kto wysyłał, by oni wydawali rozkazy, cezar zaś im służył.

55 — gdy wyprawił się do Hadesu po Cerbera. 56 Mowa o kolumnach portyków ciągnących się wzdłuż domów 57 Konstancjusz wysyłając Juliana do Galii rzeczywiście

nie dał mu żadnych pełnomocnictw; naczelne dowództwo po- wierzył Marcellusowi, który miał z bliska śledzić zachowanie się Cezara; inni urzędnicy mieli otrzymywać rozkazy od cesarza, Julian nie miał nawet prawa kontroli nad nimi i czuł się dotkliwie upokorzony rolą papierowego władcy.

26

Mając w pamięci Odyseusza 58 i jego cierpliwość, zno- sił to wszystko, a wodzowie uznali za najlepszą rzecz drzemać. To by wzmogło siły nieprzyjaciół, jeśliby mimo przybycia cezara nadal mieli w swym ręku to, co poprzednio zdobyli. (43) Jednak choć nie pozwalano mu działać, kiedy objeżdżał różne plemiona tylko dla przyjrzenia się im — na to jedno mu pozwolono — jego imię i wygląd miały w sobie taką moc, że ten i ów spośród tych, którzy długi czas siedzieli w zamknięciu i zupełnie zapleśnieli, robił wypad i brał do niewoli barbarzyńcę orzącego pole tuż pod murem, a wypadki takie zdarzały się tu i ówdzie, ba, nawet garstka we- teranów, zwolnionych z powodu wieku od służby wojskowej, odparła pewien napad nocny, dokonany przez spory oddział młodzieńców59. Napastnicy przystawili przyniesione drabiny do nie strzeżonych bram — a w ten właśnie sposób większość miast zdobyli. Gdy starcy spostrzegli, co się dzieje, chwytali co wpadło pod rękę zamiast oręża i biegli, choć nogi nie miały dawnej siły, wykrzykując imię Juliana. I weterani rzeczywiście odnieśli zwycięstwo, podobnie jak wo- jownicy Mironidesa60, część nieprzyjaciół zabili wła- snoręcznie, druga część poniosła śmierć rzucając się z murów na dół. (44) A znów w innym miejscu wypadli na barbarzyńców ludzie młodzi, do czego przedtem nie byli przyzwyczajeni. Barbarzyńcy podali tył w ucieczce, oni zaś pławili się w rzezi; cezara wprawdzie nie widzieli, ale sama jego bliskość dodawała im śmiałości. Inni znów, noszący się z zamiarem prze-

58 Aluzja do przygody Odyseusza u Polifema. 59 Weterani obronili Augustodunum (dziś Autun) podczas

nagłego napadu Germanów, gdy załoga zachowała się bez- czynnie.

60 Mironides — ateński dowódca, który w r. 458 stoczył bitwę z Koryntyjczykami w Megarze; w walce tej wzięli udział także weterani.

27

siedlenia się, pozostali na miejscu wygnawszy z serca strach. (45) Gdy barbarzyńcy z gęstego lasu wypadli na ostatnie szeregi kolumny marszowej, tak wielka za- szła zmiana w sytuacji, że ci, którzy chcieli zadać straty, sami zostali wybici. Kto z naszych zabił wroga, przynosił jako świadectwo zadanej śmierci głowę zabitego, a była ustanowiona pewna nagroda za głowę, ogarnął więc żołnierzy wielki zapał do ucinania głów. Ów mądry wódz budząc chęć zysku wyplenił z serc tchórzostwo, bo pragnienie otrzymania nagrody za- chęcało do odwagi. Na tych zaś barbarzyńców, którzy się schronili na wyspy utworzone przez Ren, robili obławę nasi żołnierze, przeprawiający się tam wpław lub na łódkach, a bydłem tam zdobytym żywiły się miasta. (46) Tymczasem z dwóch największych miast jedno zostało mocno uszkodzone na skutek niezliczo- nych napadów nieprzyjacielskich, drugie opustoszałe i zniszczone na skutek świeżego napadu61; do pierwszego wyciągnął rękę, by mogło powstać, i umieścił w nim załogę; drugiemu, które wyczerpało wszystkie swoje zapasy do tego stopnia, że zostało zmuszone ży- wić się tym, co nie nadaje się do jedzenia, dodał otuchy nadziejami na lepszą przyszłość. (47) Widząc to pewien król władnący niemałym krajem barbarzyńskim przy- był usprawiedliwiając się, że nie tak wielkie szkody wyrządził, prosił o zawarcie układu, obiecywał przy- mierze, a ponieważ jego propozycje wydawały się do przyjęcia, zawarł pokój na krótki czas, stając się ustępliwszym w obawie przed tym, co mogło nastąpić. (48) Takimi i jeszcze znaczniejszymi osiągnięciami podczas swego przemarszu po kraju wzmógł się na si- łach, choć nie miał jeszcze możności urzeczywistnie-

61 Miasto zupełnie zburzone to zapewne Agrippina (Colonia) nad Renem (dziś Kolonia); miastem opustoszałym byłoby Argentorate (dziś Strassburg).

28

nia wszystkich swoich zamysłów. Gdy zaś został usu- nięty wódz62, który wobec nieprzyjaciela odczuwał strach, a nad podwładnymi się znęcał, następcą jego został wódz 6J, który oprócz wielu innych zalet posia- dał duże doświadczenie wojenne, większość przeszkód została usunięta, l wtedy to, wtedy właśnie nadeszła stosowna chwila, by cezar dał się odpowiednio po- znać. (49) Przyjrzyjcie się sami. Gdy starszy64 uwa- żał za potrzebne przeprawić się przez rzekę 65 dla za- atakowania barbarzyńców, do czego młodszy od dawna się rwał jak koń do biegu i niecierpliwił się z powodu niewoli, w której go trzymano, wtedy właśnie Kon- stancjusz widząc, że Julian ma mało wojska i że nie na jego siły to śmiałe przedsięwzięcie, posyła dwukrotnie większe wojsko niż jego, mianowicie 30 000 hoplitów, a dowództwo powierzył człowiekowi66, który wyglą- dał na to, że potrafi zrobić użytek z siły zbrojnej. (50) Oczywiście konieczne było połączenie się obu wojsk w jedną armię; ale gdy już mała odległość je dzieliła, starszy zląkł się, że młodszemu 67 przypadnie w udziale zwycięstwo, i w przekonaniu, że on sam posiada dostateczne wojska, kazał dowódcy nie połączyć się z nim, lecz przeprawić się samemu. A kiedy ten budował na rzece most z łodzi, barbarzyńcy ściąwszy las spuszcza- ją powyżej moistu z prądem grube pnie, które zderzają się z łódkami; część ich została rozniesiona, część zdruzgotana, część nawet zatopiona. (51) Gdy więc

62 — Marcellus, który nie pośpieszył z pomocą Julianowi bro-niącemu twierdzy Tres Tabernae (dziś Zabern).

63 — Sewerus. 64 — Konstancjusz. 65 — Ren. 69 Konstancjusz, nie dowierzając Julianowi, mianował wo-

dzem Barbationa, który odegrał główną rolę przy upadku Gal- lusa i był wrogo nastawiony także do Juliana.

67 starszy — Konstancjusz, młodszy — Julian.

29

pierwsza próba się nie udała, cofnął się on w ucieczce wraz z trzydziestotysięczną armią68. Barbarzyńcy nie zadowolili się tym, że nie ponieśli szwanku, lecz uwa- żali, że muszą coś przedsięwziąć sami; toteż przepra- wiwszy się przez rzekę ścigali rzymskich żołnierzy, a gdy dognali, pewną ilość zabili i śpiewając pieśni zwycięskie powrócili, tak od jednego działania prze- chodząc do drugiego, a raczej od słów przechodząc do czynów. (52) Gdy znów znaleźli się w domu, cezar zaopatrywał w zboże i twierdze, i miasta z zasiewów poczynionych przez barbarzyńców i posługiwał się w tym celu ile się dało rękoma żołnierzy, naprawiał też twierdze, które były w upadku. Miał również szybko zawiadomić cesarza, który był na leżach zimowych z dala od Renu, o poczynaniach nieprzyjaciela przy pomocy gońców, kolejno przekazujących sobie wiado- mość — bo przedtem rozległość opustoszałych ziem nie pozwalała dostrzec ich knowań. Wtedy to Germa- nowie mając wiadomość, że Rzymianie w kraju nale- żącym do Rzymian sprzątają ich zboże, pełni oburzenia, jakby odbierano im ojczyste mienie, wysyłają he- rolda i za jego pośrednictwem przedstawiają pismo 69, które nadawało im tę ziemię, oświadczają, że cezar wy- stępuje przeciwko woli starszego; musi to uznać — albo uszanować pisemny dokument, a jeśli nie chce przystać ani na jedno, ani na drugie, niech się spodziewa walki. (53) Julian twierdząc, że herold przybył na zwiady, zatrzymał go, bo przecież władca barbarzyń- ski nie pozwoliłby sobie na taką zuchwałość, sam zaś mając w pamięci zachęty dawnych owych wodzów zawarte w ich przemowach, które znał z dzieł histo- rycznych, i doskonale zdając sobie sprawę z tego, że

68 Armia Barbationa miała liczyć 25 000 żołnierzy, mówca więc lekko przesadza

69 Zob. § 33.

30

taka przemowa, jako wstęp do działania, dodaje odwagi żołnierzowi, zanim ruszy do starcia, wygłosił mowę, którą chętnie bym tu przytoczył. Skoro jednak zasady wymowy na to nie pozwalają, to tylko powiem, że im nagle wojna stała się milsza" 70 niż poprzednia bez- czynność.

(54) Cezar uznał za wskazane oba skrzydła obsadzić jeźdźcami, środek pozostawić ciężkozbrojnej piechocie, najlepsze zaś oddziały i pieszych, i konnych umieścić na prawym skrzydle koło siebie. Takie uszykowanie wojska miało dokonać się w tajemnicy przed nieprzyjacielem, ale rzecz się nie dała ukryć z poVodu nik- czemności pewnych zbiegów. Gdy nieprzyjaciel się przeprawiał przez rzekę, cezar nie przeszkadzał w tym, choć mógł to zrobić, ani też nie chciał stoczyć walki napadając na mały oddział, a wystąpił do boju, kiedy zebrało się już 30 000 nieprzyjaciół, zanim nie przy- były wielekroć liczniejsze zastępy wrogów. Bo Ger- manowie postanowili — jak o tym później można było się dowiedzieć — żeby nikt zdolny do walki nie pozo- stał w domu. (55) Oba posunięcia Juliana godne są podziwu; zarówno to, że nie wyszedł na spotkanie pierwszym oddziałom, jak i to, że nie stawiał czoła całej sile nieprzyjacielskiej, jaka tylko ruszyła. Odniesienie zwycięstwa w pierwszym wypadku nie byłoby czymś wielkim, otoczenie bitwy w drugim wypadku przedsta- wiało ogromne niebezpieczeństwo. Na pierwsze mógłby się zdecydować człowiek małego polotu, na drugie nie- rozważny. Oto dlaczego nie powstrzymał przeprawia- jących się na drugi brzeg barbarzyńców przewyższa- jących, i to znacznie, liczebność jego wojska, natomiast zaatakował, by zatamować dopływ nowych sił. (56) Ponieważ barbarzyńcy dowiedzieli się o wszystkim, odważniejsze oddziały zostały ustawione naprzeciwko

70 Słowa z Iliady II 453.

31

wyborowych rzymskich żołnierzy, na prawe zaś skrzy- dło dali oddział posiłkowy, który ukryli u stóp akwe- duktu pod osłoną gęstych trzcin — teren ten był błotni- sty — gdzie nie było widać siedzących. Lecz nie ukryli się przed wzrokiem żołnierzy znajdujących się na skraju lewego skrzydła. Gdy tylko Rzymianie ich do- strzegli, z bojowym okrzykiem popędzili ku nim, wy- parli ich i ścigali, a przez to połowę niemal wojska nieprzyjacielskiego przyprawili o zamieszanie, bo ucieczka pierwszych szeregów wywołała ucieczkę dalszych. (57) Bitwa miała podobny trochę przebieg jak starcie się na morzu Koryntyjczyków z Kerkyrejczy- kami 71, bo i w niej obu stronom przypadło i ponosić porażkę, i odnosić zwycięstwo. Lewe bowiem skrzydło obu wojsk miało przewagę, tak że prawe skrzydło rzymskie, skupione koło cezara, uginało się pod naporem nieprzyjaciół, wyborowe oddziały nacierały na równie wyborowe. (58) Nawet chorążowie, którzy najbardziej są wyćwiczeni w zachowywaniu szyku, nie dochowali tej zasady. Gdy się cofnęli, cezar gromkim głosem przemówił — podobnie jak Telamończyk72. bo ten rzekł, że po zniszczeniu okrętów nie masz dla Gre- ków powrotu, Julian zaś mówił, że w razie ich klęski wszystkie miasta zamkną się przed nimi i nikt nie do starczy żywności; na zakończenie dodał, że jeśli posta nowili uciekać, najpierw będą musieli jego zabić a wtedy dopiero rzucić się do ucieczki, bo póki żyw na to on nie zezwoli; jednocześnie wskazał, że część barbarzyńców jest ścigana przez naszych, którzy zmusili ich do ucieczki. (59) Gdy żołnierze usłyszeli te

71 W bitwie pod Sybota w początkach wojny peloponeskiej. 72 Telamończyk — Ajas, syn Telamona, który w czasie wojny

trojańskiej w bitwie przy okrętach zagrzewa słabnących Acha- jów do obrony, zaznaczając, że w okrętach jedyna nadzieja powrotu.

32

słowa, które ich zawstydziły, i ujrzeli ucieczkę wro- gów, która ich ucieszyła, zawrócili i od razu starli się z nieprzyjacielem; w ten sposób hańba została starta, bo wszyscy ścigali wroga; nawet straż pilnująca taboru na szczycie góry pragnęła brać udział w walce. Rzy- mianie tak silnie nacierali — a szybkość natarcia była widoczna — iż wzbudzili u barbarzyńców przekonanie, że wojska przybyło; toteż nikt z nich nie chciał po- zostać na miejscu. (60) Równina została zasłana ośmiu tysiącami trupów. Ren pokrył się zwłokami tych, któ- rzy utonęli nie umiejąc pływać, zapełniły się trupami wyspy na rzece, bo zwycięzcy rzucili się na nieprzy- jaciół kryjących się w lasach. Trupy i broń płynąca z prądem dały znać o walce barbarzyńcom zamieszka- łym na krańcach.

(61) Największym wydarzeniem było to, że robiąc obławę na ukrywających się po wyspach, podczas tego polowania ujęli i naczelnika73 wraz z poddanymi. Trzymając go za ręce, wiedli w pełnym uzbrojeniu; był to wojownik olbrzymi i piękny, zwracał na siebie oczy wszystkich i urodą, i zbroją. (62) Tymczasem za- szło słońce, które spoglądało na tak wielkie dzieło; cezar nakazał jeńcowi zdać sprawę z jego zuchwałych poczynań; dopóki przemawiał on z godnością, miał dla niego podziw, ale kiedy początkowe wypowiedzi, pełne szlachetności, zakończył uniżonymi prośbami, okazał lęk o życie i wspominał o ocaleniu, prawie, że go znie- nawidził. Jednak nie obszedł się z nim źle ani nie wziął go w okowy, mając wzgląd na niedawną jego pomyśl- ność i rozważając, czego potrafi dokonać jeden dzień.

73 — Chnodomariusa, króla części Alamanów, który od r. 350 pustoszył dzierżawy rzymskie. Bitwa opisywana miała miejsce pod dzisiejszym Strassburgiem w r. 357, pobił w niej Julian na głowę wielkie siły Alamanów, liczniejsze parokrotnie od jego wojska.

33

(63) Jakież święto obchodzone przez Hellenów mo- głoby się zrównać z owym wieczorem, kiedy uczestnicy walki nawzajem do siebie przepijali, wyliczali jeden przed drugim, ilu nieprzyjaciół w bitwie położyli, jedni się śmiali, drudzy śpiewali, inni wygrażali, a ten, komu rany nie pozwoliły jeść, miał dostateczną pociechę w samych ranach. (64) Przecież i w snach zapewne zwyciężali oni barbarzyńców, i podczas noey doznawali tej radości, której dostarczyły im trudy tego dnia; późno, tak bardzo późno wznieśli znak zwycięstwa nad barbarzyńcami, tym więcej tedy się radowali z nie- spodziewanego zwycięstwa. (65) A wszakże jeśli to Julian uczynił z ludzi, z natury tchórzliwych, bohate- rów, tchnąwszy w nich, niczym jaki bóg, odwagę, to cóż może być większego niż moc nadludzka? A jeśli to nikczemność dowódców zaprzepaszczała naturalną od- wagę, to cóż może być chwalebniejszego niż dać moż- ność ludziom dzielnym popisania się siłą swoich zalet? A jeśli to jakiś bóg w sposób niewidzialny uszlachetnił im serca, to cóż może być wspanialszego niż wstępować w bój z takimi sprzymierzeńcami? Przecież i dla Ateń- czyków większym jest, sądzę, tytułem do chwały to, że z pomocą Heraklesa i Pana dokonali znanych czynów pod Maratonem74, niż gdyby byli w stanie tego doko- nać bez bogów.

(66) Po odniesieniu tak wielkiego zwycięstwa inny wódz zapewne rozpuściłby wojsko, a sam przybył do miasta, by wyścigami konnymi i rozrywkami teatral- nymi dać oczom uciechę, a umysłowi odprężenie. Lecz on nie. Ale żeby chorążowie wiedzieli, jak utrzymać miejsce w szeregu, ukarał ich, nie odbierając życia, w imię zwycięstwa nie skazał winnych na śmierć75.

74 Według legendy w bitwie pod Maratonem (490 r.) przyszli Grekom z pomocą Herakles i Pan (arkadyjskie bóstwo leśne).

75 Według świadectwa historyka Zosima kara polegała na

34

Wspomnianego zaś olbrzyma, króla, posyła jako jeńca do Konstancjusza, jako zwiastuna własnej niedoli, bo uważał, że sam powinien się trudzić, a podobną nagrodę przekazać cesarzowi, tak jak Achilles odstąpił swoją zdobycz Agamemnonowi78. (67) A tamten prowadził go w tryumfie i pysznił się nim, i okrywał się sławą, zdo- bytą wśród niebezpieczeństw przez innego, ponieważ Julian i drugiego władcę — który razem z wymienionym dokonał przeprawy przez rzekę, a odradzał mu walczyć z Rzymianami — nastraszył tym, co się działo, tak że ów w ucieczce wpadł w ręce Konstancjusza. Dzięki więc Julianowi Konstancjusz miał w swej mocy obu królów, z których jeden sam się poddał, drugi został wzięty do niewoli.

(68) Lecz powracam do tego, że Julian nie zachował się podobnie jak inni zwycięzcy, którzy po odniesionych zwycięstwach oddają się uciechom i beztrosce. Prze- ciwnie, kiedy oddał ziemi poległych w boju, nie po- zwolił żołnierzom wbrew usilnym ich chęciom złożyć broni, uważał bowiem, że to, czego dokonali, było tylko aktem obrony własnego kraju, a dzielni mężowie powinni ponadto wziąć pomstę za to, co ucierpieli. Po- prowadził ich więc w dzierżawy nieprzyjacielskie, prze- konując ich swymi słowy, że pozostaje do zrobienia niewielki wysiłek, raczej przyjemność niż trud, jako że barbarzyńcy podobni są do ranionego zwierza, który oczekuje ponownego ciosu. (69) I nie zawiódł się w ra- chubach. Po dokonaniu przeprawy ludzie w sile wieku, ukrywszy żony i dzieci w lasach, w ucieczce szukali ratunku, a Julian ogniem niszczył wsie, wywoził wszyst-

tym, że winni byli prowadzeni po obozie ubrani w szaty nie- wieście.

76 Gdy dla zażegnania gniewu Apollona Agamemnon zostaje zmuszony do oddania branki Chryzejdy, córki kapłana Apollo- na, zabiera Achillesowi jego brankę Bryzejdę.

35

ko, co było schowane, a drzewa 77 mu w tym nie prze- szkadzały. Wtedy zjawiło się poselstwo z uległymi słowy, stosownie do ciężkiego położenia, w którym się teraz nieprzyjaciel znajdował. Przemowa posłów zmierzała do tego, by Julian przerwał swoje natarcie i nie siał dalej spustoszenia, a odtąd traktował ich po przyja- cielsku. Zawarł więc zawieszenie broni, i to na czas tylko jednej zimy, kiedy i bez zawieszenia broni można by mieć wytchnienie od walki. (70) Takie ustępstwo uczynił pokonanym, sam zaś nie chciał siedzieć bez- czynnie, lecz w środku zimy najpierw okrążył tysiąc Franków (śnieg sprawia im równą przyjemność co kwiaty)78, kiedy pustoszyli pewne wsie, w których środku znajdowała się opuszczona twierdza; zamknął ich tam i wziął głodem. Odesłał do głównego wodza 79

jeńców w więzach, co było rzeczą niesłychaną, bo zwyczaj im kazał albo zwyciężyć, albo paść na polu bitwy. Jednak dali się związać, spotkał ich, jak uwa- żam, podobny los, co Lacedemończyków na Sfakterii80. Gdy cesarz ich otrzymał, nazywał ich podarkiem, włą- czył do własnych oddziałów uważając, że jakby baszty 81

wprowadził miedzy wojsko, tak każdy z nich wart był wielu żołnierzy. (71) Oto jak znaczne było jedno z osiąg- nięć zimowych. Drugie było nie mniej doniosłe. Kiedy znienacka całe plemię germańskie napadło na kraj, po- śpieszył, żeby odegnać napastników przy pomocy żoł- nierzy pozostawionych dla obrony w razie napaści; lecz

77 — tzn. zasieki budowane z drzew. 78 Zahartowanie plemion germańskich budziło zdumienie

Greków. 79 — tj. do Konstancjusza. 80 Na wyspie Sfakterii podczas wojny peloponeskiej w r. 425

Spartanie zostali oblężeni przez ateńskich hoplitów i wzięci do niewoli.

81 To dość osobliwe porównanie wzięte jest z Homera, który Ajasa nazywa basztą obronną Achajów.

36

żołnierze na wieść o szybkim jego zbliżaniu się uprze- dzili go i sami odparli wrogów, zadając im niemałe straty. Tak cezar jednakowo odnosił zwycięstwo i gdy był obecny w bitwie, i gdy zamierzał dopiero przybyć. (72) A dokonywał takich czynów i wtedy wstając od książek, którymi był obłożony, a raczej wyruszając na wroga, i na wyprawę brał ze sobą książki. Rzeczy- wiście zawsze trzymał w ręku albo książki, albo oręż, bo żywił przekonanie, że wykształcenie oddaje wielkie usługi na wojnie, na której losach więcej może zaważyć władca zdolny do obmyślenia planu niż taki, który osobiście walczy. (73) Na przykład czyż te dwa pomysły nie były najbardziej korzystne dla innych, będąc jedno- cześnie dowodem dużej bystrości umysłu? Oto zwiększa zapał dobrych żołnierzy nagrodami, które zdobywał dla nich od rozdawcy nagród, a jednocześnie tym. którzy grabili mienie wrogów, oddawał na własność to, co zdobyli. To zarządzenie podobne było oczywiście do tamtego, zgodnie z którym żołnierz przynoszący głowę wroga otrzymywał za odwagę zapłatę w złocie. (74) Gdy po całym świecie rozniosła się wieść sławiąca i jedne, i drugie cechy Juliana, każdy żołnierz rwący się do bohaterskich czynów czuł do niego miłość; czuli do niego miłość i ludzie, którzy poświęcali się nauce, a ci, którzy przebywali w Atenach i mieli jakieś poczucie własnej wartości, udawali się do niego jak niegdyś mędrcy do Krezusa82. Lecz Solonowi pokazywał Krezus skarby pieniężne w przekonaniu, że nie posiada nic cenniejsze- go nad nie, a Julian otwierał przed przybyłymi skarby swej duszy, wśród nich dary Muz i te utwory 83, które

82 O przybyciu do Krezusa (por. przyp. 118 do Mowy XI) mędrców greckich, a wśród nich Solona, mówi pierwszy He- rodot w ks. I, 29 n.

83 W Galii Julian napisał dwa panegiryki na cześć Konstan- cjusza, jeden na cześć cesarzowej Euzebii oraz pamiętniki o wyprawie galijskiej.

37

właśnie układał, okazując przez to cześć swym gościom, a które i teraz można zdobyć i czytać.

(75) Tak się dał unieść szałowi bakchicznemu wraz z towarzyszami Hermesa i Zeusa84. Gdy zaś pora roku dała ku temu znak, niezwłocznie ruszył na wyprawę i jak gromem poraził nad rzeką całe plemię, wzbudzając taki strach, że prosili o zmianę siedziby, by znaleźć się w jego państwie, uważając, że milej jest żyć pod jego rządami niż we własnym kraju. Prosili o ziemię i otrzy- mali ziemie, o którą prosili. Przeciwko barbarzyńcom posługiwał się barbarzyńcami, którzy poczytywali sobie za większą sławę razem z nim ścigać niż z pobratymcami uciekać. (76) Osiągnął to bez walki. Gdy się zaś do- wiedział, że barbarzyńcy znów się przeprawiają, z braku łodzi kazał koniom i hoplitom przeprawić się wpław i posunął się naprzód, jedne okolice pustosząc, inne zdo- bywając, nie napotykając żadnego oporu. Późno dopiero nieszczęśni się opamiętali i uciekli się do próśb, choć należało to uczynić przed wzniecaniem pożarów. (77) Uważając, że nastąpił dzień, który powinien ule- czyć rany Galii, z początku odprawił ich z powrotem w sposób obelżywy, gdy zaś znów przybyli przyprowa- dzając swych królów jako błagalników, a ci, noszący berło, zginali się aż do ziemi, wypomniał im różne zuchwalstwa i niezliczone szkody, które wyrządzili, i kazał kupić pokój za cenę uleczenia zadanych ran, a więc by odbudowali miasta i sprowadzili z powrotem ludność. (78) Zgodzili się na warunki i nie zawiedli za- ufania. Zaczęto zwozić budulec i żelazo dla odbudowy- wania domów, każdy jeniec został zwolniony, by mógł powrócić, a zamiast razów otrzymał przymilne słowa, żeby nie pamiętał zła sobie wyrządzonego. Kogo z wzię- tych do niewoli nie przyprowadzili, podawali go jako

84 Hermes jest opiekunem mówców, a towarzyszami Zeusa nazywa Platon filozofów.

38

zmarłego, a prawdziwość wykazu była sprawdzana ze- znaniem uwolnionych jeńców. (79) U żołnierzy Cyrusa sam widok morza, które ujrzeli po przejściu tylu gór i zniesieniu tylu trudów, wywołał okrzyk i łzy radości 85. Wtedy uczestnicy owych niebezpieczeństw obejmowali się nawzajem; ci ludzie tak samo się zachowali nie dlatego, że morze, lecz że siebie nawzajem zobaczyli: jedni na widok bliskich wracających z niewoli, drudzy odzy- skując swoich i ojczyznę. Płakali z nimi i ci wszyscy, którzy nie byli z nimi spokrewnieni, lecz spoglądali na ich uściski, i płynęły łzy radośniejsze od tych, które dawniej przelano przy rozłące, bo teraz były to łzy powitania.

(80) W ten sposób wojna i rozdzieliła, i zgromadziła Gallów, gdyż pierwszą stoczyło tchórzostwo przywód- ców, drugą ich męstwo. Rady miejskie się zapełniały, przybywało ludności, rozwijały się rzemiosła, dochody wzrastały, zamążpójścia córek, ożenki synów, wyjazdy, święta i uroczystości odbywały się z dawną świetnością. (81) Toteż nie omyliłby się ten, kto by nazwał tego męża założycielem owych miast. Bo istotnie miasta zamarłe obudził, tym, które były prawie wyludnione, ocalił mieszkańców i sprawił, że już nie obawiano się więcej przeżywania podobnych okropności. Dlatego nikt z bar- barzyńców za nadejściem zimy nie wypłynął jak zwykle na rozbój, lecz pozostali wszyscy w domu żywiąc się tym, co mieli, nie tyle z poszanowania dla umowy, co z obawy przed wojną, ponieważ i tych, którzy jeszcze nie zawarli porozumienia, strach oczekiwany skła- niał do spokoju.

(82) A co zaszło w czasie pokoju? Widział w swoich obliczeniach wyspę 86 największą z wysp pod słońcem, która znajduje się na Oceanie, i posyłał ludzi mających

85 Aluzja do Anabazy Ksenofonta ks. IV 7, 21 nn. 86 wyspa — Brytania.

39

obliczyć wydatki, które rzekomo szły na wojsko, a w rze czywistości stanowiły źródło dochodów dowódców. Po pełniających takie bezprawie zmusił do uczciwości; za- stosował też drugi środek o wiele ważniejszy i zbawczy przede wszystkim dla Gallów. (83) Oto dawniej zboże szło z wyspy poprzez morze Renem, lecz odkąd barba- rzyńcy wzmogli się na siłach, nie pozwalali już na to, toteż część okrętów towarowych od dawna wyciągnięta na ląd zgniła, a tylko mała część pływała. Gdy w por- tach je wyładowywano, dla transportu zboża trzeba było posługiwać się wozami, nie drogą rzeczną, co po- ciągało za sobą ogromne wydatki. Wznawiając więc dawny sposób dowozu i uważając za wielkie zło, jeżeli nie będzie się dowoziło zboża tak jak w dawnych czasach, szybko przygotował więcej okrętów87, niż ich było poprzednio, i troszczył się o to, by to rzeka przyj- mowała zboże.

(84) Gdy był zajęty tymi sprawami, pewien pod- władny oskarżył zwierzchnika o sprzeniewierzenie pie- niędzy państwowych, a sędzią był w tej sprawie Flo- rencjusz w charakterze prefekta 88. Ponieważ sam był przyzwyczajony do przekupstwa, wtedy też dał się prze- kupić i zwrócił swój gniew przeciwko oskarżycielowi, mając wzgląd na człowieka tego samego pokroju co on sam. Kiedy nie dało się ukryć jego bezprawia i ludzie między sobą o tym mówili, a te gadania obiły się o jego uszy, sprawę skierowuje przed sąd cezara. Ów z po- czątku uchylał się od tego powołując się na brak od- powiednich uprawnień. (85) Florencjusz postąpił tak nie dlatego, żeby dążył do sprawiedliwego wyroku, lecz ponieważ oczekiwał, że cezar zawyrokuje na jego ko-

87 Julian mówi o budowie 600 okrętów. 88 Fakt ten miał miejsce prawdopodobnie w zimie 358/359 r.

Florencjusz piastował wysoką godność praefectus praetorio Galliarum (zob. przyp. 7 do Mowy XI) od r. 357 do 360.

40

rzyść mimo jawnego przestępstwa. Kiedy więc zobaczył, że prawda zwyciężyła przychylność cezara ku niemu, poczuł się bardzo dotknięty i rzucił oszczerstwo na czło- wieka, z którym łączyły Juliana bardzo bliskie stosunki 89; wysławszy list, w którym oskarżał go o pod- żeganie młodego cezara, spowodował usunięcie z dworu człowieka, który był dla tamtego jak ojciec. (86) Cezar więc znów uczcił go mową, która wyraża jeszcze smutek rozstania, ale opłakując przyjaciela jednocześnie pod- trzymywał stosunki z pozostałymi. Tak wielkie krzywdy nie wpłynęły ujemnie na szlachetność jego duszy.

(87) Nie sądził też, że za krzywdy, których doznał od tych ludzi, musi zapłacić panowanie rzymskie, lecz doszedł aż nad sam Ocean i odbudował Herakleę, twór Heraklesa 90. Statki wprowadził aż na Ren, a ci, po któ- rych oczekiwano oporu, wprawdzie dławili się ze złości, lecz nie potrafili zagrodzić mu drogi. Szedł on mijając ziemie sprzymierzeńców, żeby idąc poprzez ich kraj na wrogie plemiona nie wyrządził im z konieczności jakichś szkód. Jednocześnie statki płynęły wzdłuż brze- gów, a wojsko nieprzyjacielskie szło na spotkanie z wy- raźnym zamiarem przeszkodzenia w budowie mostu.

(88) Przyjrzyjmy się tu z podziwem temu niezwykle uzdolnionemu wodzowi, jak w najbardziej beznadziej- nej sytuacji znajdował z łatwością wyjście. Kiedy prze- chodząc i oglądając przeciwległy brzeg zauważył miejsce odpowiednie, którego zajęcie zapewniało bezpieczeń- stwo tym, w czyich ręku się ono znajdowało, potajemnie pozostawił kilka statków i niewielką część wojska

89 — tj. na Sallustiusza. Z pochodzenia Galijczyk, uchodził za najważniejszą osobistość w Galii IV w. Sallustiusz całe życie poświęcił służbie państwu rzymskiemu, został przydany przez Konstancjusza Julianowi na wyprawę do Galii. Między nim a cesarzem zawiązała się serdeczna przyjaźń, Julian miał w Sallustiuszu życzliwego doradcę i nauczyciela.

90 Castra Herculis w kraju Batawów (w dzisiejszej Holandii).

41

w pewnej zatoce na własnym brzegu; sam zaś me prze- rywał marszu, zmuszając też wrogów, by szli w tym samym kierunku, a wieczorem po rozbiciu obozu dał znać pozostawionym ludziom, aby przeprawili się i za- władnęli owym miejscem. (89) Oni według rozkazu zdobyli to miejsce, a część ich wróciła i zaczęła budować most, zaczynając od swego brzegu, a kończąc na zaję- tym punkcie. Takie postępowanie kazało przypuszczać barbarzyńcom istnienie kilku mostów i obawiać się. że nie dostrzegają wielu otaczających ich niebezpie- czeństw. Wtedy to przyznali słuszność tym, którzy się schronili pod osłonę pokoju, i zjawili się pragnąc osiąg- nąć to, co i tamci na tych samych warunkach. On zaś palił i pustoszył ich kraj, a gdy już się nasycił znisz- czeniem, zawarł pokój. I znów nastąpiło uwolnienie jeńców i wszystko się odbyło jak za pierwszym razem, łącznie ze łzami.

(90) Gdy Gallowie i otaczający ich barbarzyńcy za- mienili się nawzajem swym losem, bo jedni znaleźli się w rozkwicie, a drudzy w upadku, jedni spoczywali wśród biesiad, drudzy wśród jęków, jedni utracili tę siłę, którą spodziewali się raz na zawsze posiadać, drudzy odzyskali potęgę, na którą nie mieli już żadnej nadziei, i kiedy wszyscy w jeden głos wołali, że to jest wynikiem nie tyle siły oręża, co bystrości jego rozumu — dosięgła go zawiść tego91, od którego raczej byłyby mu się należały wieńce. Odwołał więc i ściągnął do siebie kwiat wojska, oddziały nadające się do służby, a pozwolił po-

91 W r. 359 król perski Sapor II wznowił działania wojenne przeciwko rzymskiej Mezopotamii i zajął ważną twierdzę gra- niczną nad Tygrysem, Amidę. Wobec zagrożenia granicy wschodniej Konstancjusz zażądał od Juliana, by wysłał na wojnę perską znaczną część armii, jaką rozporządzał. Zapewne decyzja ta została spowodowana nie tylko faktyczną potrzebą, ale i chęcią osłabienia stanowiska cezara, opromienionego chwałą zwycięzcy.

42

zostać żołnierzom w starszym wieku, którzy tylko po- większali liczebność, a nie sprawność wojska. (91) Za pozór odwołania posłużyła wojna perska i pokój z Gal- iami, czyniący jakoby zbędną obecność żołnierzy — jakby wiarołomni barbarzyńcy nie mogli z łatwością zdep- tać przysiąg, albo jakby układy nie potrzebowały umoc- nienia w sile zbrojnej. Uważam, że nie potrzebował na wyprawę perską więcej wojska, niż posiadał. Wy- starczyłaby wszakże część jego; nieraz ją zbierał, ale nigdy by nie rozpoczął walki, zdecydowany zawsze zwlekać. (92) Lecz inne nim kierowały pobudki. Chciał położyć kres osiągnięciom cezara i jego wzrastającej sławie, a raczej zniszczyć tę, którą już posiadał, skiero- wując przeciwko niemu i garstce zgrzybiałych żołnierzy młodzież barbarzyńską. (93) Oczywiście pragnął, żeby wszędzie rozniosła się wieść przeciwna do poprzedniej, że cezar jest zamknięty i oblegany, a barbarzyńców nic nie zatrzymuje, lecz zdobywają miasta i równają je z ziemią, orzą i zasiewają cudzą ziemię. Bo wiedział, że choćby tamten był niezwykle wielkim wodzem, znajdzie się teraz w tym samym położeniu, co sternik ogromnego okrętu pozbawiony marynarzy; przecież jego umiejętność nie może zastąpić okrętowi całej załogi. Tak to szlachetny ów cesarz zazdrościł władzy, którą sam dał, temu, kto rozgromił potęgę barbarzyńską.

(94) Gdy wiec nasz bohater znalazł się w sytuacji bez wyjścia, widział bowiem, że i posłuchanie rozkazu, i nieposłuchanie jednakowo prowadzi do zguby (bo ogo- łocenie z siły zbrojnej narażało na śmierć z ręki wroga, a zatrzymanie wojska — z rąk bliskich) wolał, żeby go spotkało coś złego, gdy okaże posłuszeństwo, niż gdy będzie uchodził za buntownika, sądząc, że cios zadany przez nieprzyjaciół będzie lżejszy od tego, którym miał go porazić krewny. Tak tedy pozwolił, by pochlebcy starszego władcy robili, co chcieli. Oni zaś wybierali,

43

zacząwszy od gwardii przybocznej i tych, których on darzył największym zaufaniem, i przebrali tak całe wojsko, że zostawili w końcu cezarowi takich hoplitów, którzy potrafili tylko się modlić 92.

(95) Cezar pogodził się z losem, choć nie bez łez, ale uważał, że trzeba znieść cios. Lecz gdy zaczęto ściągać oddziały wszędzie rozrzucone, ze wszystkich piersi wzbił się pod niebo krzyk lamentujących biedaków, bogaczy, niewolników, wolnych, rolników, mieszczan, mężczyzn, kobiet, młodych, starych, którzy uważali, że nieprzyjaciel niemal już wtargnął, i oczekiwali, że nieszczęścia ledwie wykorzenione znowu się pojawią. Zwłaszcza rozpaczały kobiety, z którymi żołnierze mieli dzieci; one to wskazując zarówno na pozostałe dzieci, jak i na niemowlęta przy piersi, potrząsały nimi zamiast gałązkami93 i błagały, żeby ich nie wydawać na zgubę. (96) Gdy to doszło do uszu cezara, radził wysłańcom przybyłym z Italii inną drogą prowadzić żołnierzy, w wielkim oddaleniu od miasta, w którym miał swoją rezydencję i dłużej przebywał, bo widocznie się obawiał, żeby nie postąpili tak, jak na szczęście postąpili rzeczywiście. Gdy ci nie zwracając wcale uwagi na jego słowa, prowadzili czołowe oddziały, z którymi związana jest reszta, cały tłum zaczął błagać żołnierzy, żeby pozostali i ratowali to wszystko, dla czego ponieśli tyle trudów; żołnierze litowali się nad błagającymi opieki i oburzali się na wymarsz. (97) Na wieść o tym cezar wygłosił do nich przemowę, jak zwykle z mów- nicy pod miastem, tej treści, że nie ma wyboru w sprawach, w których wyższa władza już zadecydowała. W milczeniu wysłuchali żołnierze długiej mowy i nic na nią nie odpowiedzieli, a już wieczorem, właściwie

92 Słowa Juliana. 93 Był zwyczaj, że błagający opieki zjawiał się z gałązką

w ręku.

44

koło północy, przywdziawszy zbroję okrążyli pałac i wznosili okrzyki, w których cezarowi nadawali większą godność i stanowisko. (98) A on był oburzony na to, co się działo, lecz nie można było nic innego zrobić jak tylko zabronić, by ktokolwiek dotknął się wewnętrz- nych rygli u drzwi. Za nastaniem dnia wyłamali jednak drzwi i z obnażonymi mieczami pociągnęli go na to samo podwyższenie. Długa wtedy toczyła się walka między rozsądkiem a krzykami: cezar przedstawiał racje, które, jego zdaniem, mogły ich powstrzymać, a oni chcieli zwyciężyć krzykiem. (99) Kiedy się on wzbraniał przed złotym diademem i powoływał na dawne prawo94. pewien żołnierz wysokiego wzrostu i pod każdym względem najdzielniejszy, stanąwszy z tyłu za nim, kładzie mu na głowę naszyjnik, który miał na sobie; tak została mu ofiarowana wyższa god- ność.

Ustąpił więc pod naciskiem konieczności, a nie mogąc zahamować wrzącego impetu takiej masy hoplitów, od razu, zanimby nabrali buty, zaczął od tych, którzy mu tę godność nadali. (100) Mianowicie zamiast się zasta- nawiać, jaką to nagrodę ma im dać, i zjednywać ich wielkimi podarunkami, ogłosił, że jego wola ma być uważana za prawo. A zdecydował, żeby wcale nie karać nikogo z przeciwników dokonanego przewrotu i nie wyciągać na nich miecza, nie wzbudzać w nich strachu spojrzeniem, nie dokuczać słowem, lecz postępować z nimi tak jak z poplecznikami, mimo że byli oporni. (101) A przecież inny na jego miejscu jeszcze by pod- judzał tych, którzy by byli obojętni na takie postępki! Ale on nie tak się zachował, bo nie chciał splamić ni- czyją krwią swego tronu i wywoływać oskarżenia o ty- ranię. Dlatego nakazał zachować opanowanie. Ci więc, którzy drżeli z obawy, rozjaśnili się i nabrali otuchy

94 Aluzja niezrozumiała.

45

i obstąpili tron pełni wdzięczności za to, że ominęła ich śmierć. (102) Lecz odpłacili za to w sposób niepiękny, bo za wyświadczone dobrodziejstwo — Juliana nie uwięzili wprawdzie (zgodnie z przysłowiem)95, lecz postanowili pozbawić życia kusząc odpowiednimi nadziejami tego eunucha, który głównie miał pieczę nad jego sypialnią. Gdy już zabójstwo miało być dokonane, żoł- nierza ogarnął szał Apollona: zaczął on wieścić przy- szłość i zwoływać tłum na pomoc; ludzie się zbiegli i spisek wytropili. Najważniejsze, że nie został stracony nawet ten, kto miał być narzędziem mordu.

(103) Widząc, że zwolennicy cesarza czyhają na niego z bliska, a kiedyś nawet odważyli się twierdzić, że oczy- wiście lepiej jest powrócić do dawnej władzy, a odpaść od obecnej, w tak poważnej sytuacji uważał, że tylko bogowie są odpowiednimi sprzymierzeńcami, i do nich zwrócił się z zapytaniem; otrzymał odpowiedź, że powinien pozostać na tym stanowisku, które już zdobył. (104) Gdy i niebo się za nim opowiedziało, i całe wojsko, zaczął posyłać do miast jako władze ludzi porządnych na miejsce łajdaków, wykształconych na miejsce nieuków, i zebrał wojsko z ludzi zmuszonych do uprawiania rozboju. Byli to zwolennicy Magnencjusza, któ- rzy brali udział w jego niebezpiecznym przedsięwzię- ciu, a gdy spotkało ich niepowodzenie, zajęli drogi utrzymując się ze zbrodniczych zysków. Wezwał ich pod broń zapewniając im osobiste bezpieczeństwo; w ten sposób odciągnął ich od bezprawia, a podróżnych uwolnił od strachu. (105) Następnie udał się nad Ren, by własną obecnością i powtórnymi przysięgami wzmocnić układy z barbarzyńcami; potem wystąpił

95 Przysłowie na wyrażenie czarnej niewdzięczności brzmiało: „Achajczycy za dobrodziejstwo uwięzili Agamemnona", mianowicie gdy po zdobyciu Troi wybuchł spór wśród Achajów o drogę powrotną.

46

do walki, do której został zmuszony, a raczej do odzie- dziczenia berła bez toczenia wojny z krewnym, gdyż wiedział przecież, pouczony przez bogów, co się przy- darzy. (106) Lecz pominąłem niejeden szczegół, o któ- rym warto powiedzieć. Niemało poselstw z obu stron podążało, przy czym te, które szły stąd, godziły się na to, żeby Julian zatrzymując swoją godność, w rzeczy- wistości nie miał nic więcej niż przedtem, natomiast te, które przybywały stamtąd, domagały się, żeby zrzekł się godności i we wszystkim całkowicie przy- wrócił dawny stan rzeczy, w czym się zawierała i jego własna zguba, i większości wojska, i bliskich, i przy- jaciół. On mało myślał o tym, że sam zginie od miecza, lecz nie mógł znieść myśli, że stanie się zdrajcą naj- droższych dla siebie ludzi. (107) Kiedy tak się sprawy przedstawiały, Konstancjusz znów uciekł się do tego samego podstępu co dawniej, bo za pomocą listów przyzywał barbarzyńców i prosił ich jak o łaskę jaką o ujarzmienie rzymskiej ziemi, ale skłonił tylko jednego 96 spośród wielu do złamania przysięgi. Ten jedno- cześnie uprawiał rozbój i żył w rozkoszach na tych obszarach, które otrzymał w nagrodę, i jakby nic nie miał na sumieniu, ucztował razem z wodzami, którzy stamtąd przybyli. (108) A Julian tego, który się ośmielił zerwać umowę pokojową, dostał w swe ręce podczas uczty, potem wyprawił się do jego włości i ukarał go za krzywoprzysięstwo w sposób dotkliwy. Kiedy zaś ci, którzy przestrzegali zobowiązań, zbiegli się pełni przerażenia i wstydu z powodu przestępstw zdrajcy i do dawnych przysiąg dodawali nowe, on wstąpił na wysokie podwyższenie w pośrodku kraju barbarzyńskiego i spoglądając z wysoka na wodzów barbarzyńskich stojących w postawie poddanych, wmie- szanych w tłum, przypomniał im o pewnych rzeczach,

96 — Wadomara, króla Alamanów.

47

innymi rzeczami zagroził i oddalił się. (109) Już się ze- brało sporo wojska, które mogło budzić podziw nie swoją liczebnością, lecz zapałem. Ludzie ci zobowiązy- wali się wzajemnie umową i podaniem prawicy, że zaiste są gotowi wszystko uczynić, wszystko znieść dla osiąg- nięcia zwycięstwa, a lękać się tylko jednego: hańby, którą ściągnie na nich niedotrzymanie przyrzeczeń. (110) Gdy przysięga szła poprzez wszystkie usta, pewien mąż97, który był prefektem z naznaczenia starszego władcy, wystąpił przeciwko temu, co się działo, oburzał się na przysięgę i uchylił się od niej, nazywając bar- barzyńcami tych, którzy ją złożyli. Oto jak się on przy- pochlebiał. Ściągnął on na siebie gniew i ręce wszystkich; prawdopodobnie ległby trupem, jak na to zasłu- giwał, rażony pierwszym ciosem, ale znalazł ocalenie, jakby okrył go obłok 98. Może ktoś i zgani dobroć serca Juliana okazaną w tym wypadku, ale tak wielkie było u naszego władcy miłosierdzie.

(111) Odtąd jak potok wezbrany pędził, łamiąc ciągle wszelkie przeszkody; wyprzedzał w zajęciu mostów, zja- wiał się przed śpiącym nieprzyjacielem, zmuszał wro- gów do zwrócenia oczu w inną stronę, a sam zachodził im od tyłu, kazał spodziewać się innych rzeczy, a po- dejmował inne. Gdy nie widać było rzek, posługiwał się drogami lądowymi, puszczał się na wodę z niewielu ludźmi, gdy to było możliwe, pozwalał, żeby barba- rzyńcy oblegali granice, a same miasta, których oni mieli bronić, zdobywał tymczasem namową, siłą, pod- stępem, na przykład takim: zbroje nieprzyjaciół, których

97 Nebridios. 98 Aluzja do uratowania Parysa przez Afrodytę, która uczy-

niła go niewidzialnym okrywszy gęstym obłokiem, i Agenora przez Apollona w Iliadzie. Według Ammiana Marcellina Julian okrył swym wojskowym płaszczem Nebridiosa, który przypadł mu do kolan chroniąc się przed rozwścieczonym tłumem żoł- nierzy.

48

wziął do niewoli, kazał przywdziać swoim żołnierzom i wysłał ich ku miastu silnie obwarowanemu; ludność sądząc, że to swoi się zbliżają, otwarła bramy i wpuś- ciła przeciwnika. (112) Najbardziej pocieszającym fak- tem było to, że choć zdobył piękną Italię oraz najbardziej wojowniczy lud, Illiryjczyków, wiele potężnych miast i ziemi, której by wystarczyło dla wielkiego pań- stwa, nigdzie nie został zmuszony do walki i przelewu krwi, wystarczyły do tego jego rozum i ogólne pragnienie, by on był władcą. (113) Największa zaś dla niego pomocą były listy tchórza i zdrajcy, skierowane do barbarzyńców. Odczytywał je miastom odbywając drogę i lądem, i wodą, odczyty wał je legionom i zestawiał swoje trudy z owymi nieporównanymi listami. One to spra- wiały, że słuchający stawali się wrogami Konstancju- sza, a Julianowi przybywało zwolenników, choć wiódł on ze sobą tylko drobną część tego wojska, jakim roz- porządzał tamten. (114) A mimo to odpadli Macedoń- czycy, odpadła Grecja 99, skwapliwie korzystając z oka- zji, o którą modliła się do bogów w milczeniu i bez ołtarzy, bo ich nie było. Zostaje otwarta świątynia Ateny 100 i świątynie innych bogów, a otwierał je sam cesarz, czcił je darami i sam składając ofiary, i innych do tego zachęcając. (115) Wiedząc, że i bogowie u Ateń- czyków bywali sądzeni101, zapragnął zdać sprawę ze swojej działalności, a na sędziów władca obrał Erech- teidów102 i przesłał im na piśmie mowę obronną103. Bo uważał, że jest to wyjątkowym przywilejem tyrana,

99 — oczywiście od Konstancjusza. 100 Zob. Wstęp, s. XII n. 101 Zapewne aluzja do sprawy Aresa przed Areopagiem za

zamordowanie syna Posejdona. 102 Erechteidzi — Ateńczycy jako potomkowie mitycznego

Erechteusza. 103 mowa obronna — zachowany list Juliana do rady i ludu

ateńskiego.

49

iż nie podlega sądowi, rzeczą natomiast prawowitego króla — zdawać sprawę z tego, co zrobił. Przy sposob- ności — żeby w zgodzie i pokoju spełniały się ojczyste obrzędy na cześć bogów — swymi listami położył kres niezgodzie, która się zakradła do świętych rodów104. powodując w pewien sposób rozłam w mieście. (116) Ateńczycy zaczęli składać bogom ofiary po dłuż- szej przerwie i prosić ich o to, co zamierzali oni dać i bez niczyjej modlitwy, a Julian szedł naprzód rozbi- jając swoje siły na trzy części, nie bacząc na to, że Tracja była zajęta przez przeciwnika; miał bowiem na- dzieję, że od razu poradzi sobie z nimi, a po przybyciu nad Bosfor przeszkodzi przeprawie innych sił.

(117) Tymczasem z Cylicji mknęły ku niemu konie gońców wiozących wiadomość o zgonie Konstancjusza przy Krenaj 105. Tego, gdy groził ostrzej niż Kserkses 106

i zastanawiał się, co pocznie z osobą nieprzyjaciela — bo uważał, że już ma w ręku przeciwnika, zanim go jeszcze pochwycił — Zeus, według Sofoklesa „nade wszystko nienawidzący przechwałek chełpliwego języ- ka" 107, spętał chorobą i zabrał ze świata. (118) Innym wieść ta wydawała się zmyśleniem, oszustwem i pod- stępem, któremu nie należy dawać wiary, ale on, za- żądawszy książki z jakiejś skrzyni, wskazał na prze- powiednię o wiele starszą od wiadomości a potwierdzoną przez nią, głoszącą zaś, że idą oni jako wysłańcy boga, który obiecał Julianowi zwycięstwo niesplamione krwią i zachęcał do pośpiechu, żeby ktoś się nie odważył, gdy

104 święte rody — rody, które piastowały dziedzicznie kapłań-stwo, jak Eumolpidzi w Eleuzis, Kerykowie w Atenach.

105 Konstancjusz umarł 3 listopada 361 r. w Cylicji w miej-scowości Krenaj podczas wyprawy przeciw Julianowi.

106 Kserkses, król perski (519—465 p. n. e.), miał kazać wy- chłostać Hellespont za to, że burza zniosła most na nim zbudowany.

107 Jest to cytat z Antygony, w. 127.

50

on będzie daleko, sięgnąć po władzę cesarską. (119) Od- czytując tę przepowiednię i widząc, że nastąpiło roz- strzygnięcie wojny tak pomyślne i wysoce cenne, i sły- sząc o śmierci człowieka, który żywił przeciwko niemu uczucia rozjuszonego dzika, nie zwrócił się ku uczcie, pijatyce i rozrywkom przedstawień mimicznych, ale w chwili, kiedy proroctwa się spełniły, ziemia i morze dostały się pod jego władzę, nikt nie występował ze sprzeciwem, a wszyscy uznawali, że cały świat należy do jednej osoby — nic nie zmuszało go czynić tego, czego nie chciał. Kiedy wszystkie pałace królewskie stały przed nim otworem, on podniósł lament i łzy spły- wały na słowa przepowiedni. (120) Nic nie było silniej- szego nad więzy naturalne; pierwsze pytanie odnosiło się do zmarłego: gdzie się znajdują zwłoki i czy oddaje się im należne oznaki czci. Tak zacnie się zachował w stosunku do człowieka, który gotów był postąpić z nim na sposób Kreona 108. I nie skończyła się na tym jego troska o zmarłego, lecz udał się do portu wielkiego miasta109, zebrał cały tłum i póki jeszcze zwłoki wieziono morzem, szlochał. Dotknął rękoma trumny, odrzuciwszy od siebie wszystkie oznaki władzy cesarskiej chlamidy 110, nie chcąc potępiać ciała za zamysły duszy. (121) Kiedy zmarłemu oddano należytą cześć, Julian, zaczynając od obrzędów na cześć bogów miasta, czynił libacje na oczach wszystkich, cieszył się, jeśli kto brał z niego przykład, drwił z tych, którzy nie szli za nim, usiłował namawiać, nie chciał zaś zmuszać. Strach za-

108 Aluzja do Sofoklesa Antygony, w. 203 n., gdzie Kreon zakazuje pogrzebać zwłoki Polinejka, by porzucić je na pastwę psom i sępom.

109 — tj. Konstantynopola. 110 chlamida — rodzaj krótkiego płaszcza; nosili go głównie

jeźdźcy, podróżnicy i żołnierze. Za cesarstwa mianem tym nazywano również paludamentum, płaszcz koloru purpurowego noszony przez cesarzy, jako wodzów armii. Chlamidę tę otrzy- mał był niegdyś Julian od Konstancjusza.

51

wisł nad ludźmi uległymi zepsuciu: spodziewali się, że zostaną im wydarte oczy, odrąbane głowy, że potoki krwi popłyną od rzezi, że nowy władca wynajdzie nowe tortury, przy których drobnostką wyda się ogień i że- lazo, i topienie w morzu, i zakopywanie żywcem, i oka- leczanie, i ćwiartowanie. Bo takich sposobów imali się poprzedni panujący, a spodziewano się o wiele sroż- szych niż te. (122) On zaś osądził, że ci, którzy uciekali się do takich środków, nie osiągali swego celu i sam też nie dostrzegał żadnej korzyści w stosowaniu w tych sprawach przymusu. Bo tych, którzy chorują na ciele, można związać, by poddać leczeniu, ale fałszywej wiary nie wykorzenisz ani nożem, ani ogniem, bo nawet jeśli ręka złoży ofiarę, dusza czyni wyrzuty ręce, oskarża słabość ciała i hołduje dawnym zapatrywaniom, więc jest to złudna jakaś zmiana, a nie istotne nawrócenie; zdarza się też, że jedni otrzymują później przebaczenie, inni zaś śmiercią swą potępiają naszą religię. (123) Ganił więc prześladowanie, bo widział, że przelewaniem krwi wzmaga się wiara przeciwników, i odrzucał sposoby, które ganił; toteż tych, którzy zdolni byli do popra- wy, doprowadzał do poznania prawdy, ale nie ciąg- nął tych, którzy się zadawalali kłamliwymi poglądami. Nie przestał jednak wołać: ,,Ludzie, dokąd wy pędzicie? Czyż nie wstyd wam uznawać mrok za jaśniejszy od światła i czyż nie spostrzegacie, że popadliście w sza- leństwo bezbożnych Gigantów? 111 Wszak ciała ich niczym się nie odróżniały od innych, tak że miotali strzały, wspomniane w podaniu, a mit powstał stąd, że oni, podobnie jak wy, nie chcieli uszanować bogów". (124) Wiedział bowiem, że ten, kto umiejętnie zabiera się do leczenia, o duszę przede wszystkim będzie się troszczył, a spośród dóbr duszy najpierw o pobożność.

111 Aluzja do walki Gigantów, olbrzymich synów Ziemi, z bogami olimpijskimi.

52

To samo wszak ma ona, to samo znaczenie w życiu ludzkim, co tram denny w okręcie, co fundament w bu- dowli. Bo choćby on wszystkich uczynił bogatszymi od Midasa 112, każde miasto większym od sławnego niegdyś Babilonu, mury każdego miasta pozłocił, ale z drugiej strony nie usunął żadnego błędu w zapatrywaniach religijnych, postąpiłby podobnie jak lekarz, kiedy mając do czynienia z człowiekiem, którego wszystkie części ciała pełne są chorób, leczy wszystko, z wyjątkiem oczu. (125) Dlatego najpierw zajął się leczeniem dusz; stał się przewodnikiem w poznaniu tych, którzy naprawdę wła- dają niebem, i uważał, że ci, którzy są kształceni w tym kierunku, są mu bliżsi niż sami krewni; przyjaciela Zeusa miał za swego przyjaciela, jego wroga — za swego wroga, a raczej jego przyjaciela miał za swego, lecz nie każdego, kto jeszcze nie był przyjacielem Zeusa, miał za swego wroga. Bo tych, których się spodziewał zmienić z biegiem czasu, nie odsuwał, lecz namową urzekał i doprowadzał do tego, że ci, którzy z początku odmawiali, potem pląsali dokoła ołtarzy 113.

(126) Najpierw tedy, o czym wspomniałem, przy- wrócił, jakby z wygnania przywołując, kult bogów; niektóre świątynie budował, inne odnawiał, do innych zaś wprowadzał posągi bogów. Pieniądze płacili na to ci, którzy z kamieni świątynnych wznieśli sobie domy. Można było widzieć, jak wieziono to na okrętach, to na wozach kolumny ograbionym bogom, a wszędzie ołta- rze, ogień, krew, woń ofiar, dymy, obrzędy kultowe, wieszczbiarze wolni od strachu, a na szczytach gór flety, uroczyste procesje i byk, jednocześnie dostateczna ofiara dla bogów i uczta dla ludzi. (127) Ponieważ niełatwo było cesarzowi udawać się codziennie do świątyń znajdują-

112 Midas — legendarny król Frygii, którego bogactwa stały się w starożytności przysłowiowe.

113 W kulcie starożytnym taniec zajmował poczesne miejsce.

53

cych się poza pałacem, a rzeczą bardzo pożyteczną jest nieustanne obcowanie z bogami, cesarz kazał wznieść w obrębie pałacu świątynię bogu, który wiedzie ze sobą dzień 114, i sam dał się wtajemniczyć w misteria, i z kolei innych wtajemniczał, oddzielnie zaś zbudował ołtarz dla wszystkich bogów. Pierwszą jego czynnością po wstaniu z łoża było obcowanie z bogami za pośrednic- twem ofiar i pod tym względem przewyższył Nikia- sza 115. (128) Rozszerzył też granice gorliwości w kulcie, bo i zaniechane obrządki przywracał do dawnego stanu, i do dawnych przydawał nowe. Dodawała mu tu odwagi jego cnota. Temu, kto był panem swych namiętności, wolno było mieć swą komnatę w pobliżu świątyni, bo w nocy nie działo się tam nic takiego, co by było nie- godne takiego sąsiedztwa. (129) Co więc obiecał i bogom, i ludziom w sprawie bogów, zanim zdobył władzę cesar- ską, spełnił to za swego panowania w sposób tak wspa- niały, że te miasta, w których pozostały świątynie. z radością oglądał i uważał je za godne największych dobrodziejstw, te zaś, które zburzyły albo wszystkie świątynie, albo większość, nazywał niegodziwymi i wprawdzie okazywał im pomoc jako swoim poddanym, ale czuł do nich wyraźną niechęć. Gdy przez takie po- stępowanie stawiał bogów na czele państwa i zjedny- wał znów ich łaskę, przypominał budowniczego okrę- tów, który wielkiemu okrętowi, co utracił ster, dorabia znów inny ster, z tą tylko różnicą, że on przywrócił krajowi tych samych zbawców.

(130) Gdy w ten sposób uporządkował najistotniejszą i najważniejszą dziedzinę życia, zwrócił swe spojrzenie na służbę pałacową i ujrzał bezużyteczny tłum na darmo

114 Julian zbudował na obszarze swojej rezydencji w Antiochii świątynię ku czci Heliosa, boga Słońca.

115 W oryginale gra słów: nikesai... Nikion. — Nikiasz, zna- komity wódz ateński z czasów wojny peloponeskiej, słynął z pobożności.

54

żywiony: tysiąc kucharzy, nie mniej licznych balwierzy, więcej jeszcze podczaszych, roje usługujących do stołu, a eunuchów więcej niż bywa much wiosną u pasterzy i niezmiernie wielką liczbę trutni wszelkich innych rodzajów; bo dla ludzi leniwych, a do jedzenia skorych jedynym schronieniem było otrzymać nazwę sług cesarskich i do nich się zaliczać, a złoto powodowało szybkie wciągnięcie na ich listę; tych więc ludzi, których nie- potrzebnie żywiono na koszt skarbu cesarskiego, od razu wygnał, widząc w nich plagę, a nie pomoc. (131) Razem z nimi usunął z dworu i większość sekretarzy, którzy posiadając sztukę dostępną dla niewolników, chcieli mieć w swojej zależności prefektów i nie można było nie żyć z nimi blisko, nie pozdrawiać ich przy spotkaniu, a oni odbierali, co chcieli, ograbiali, zmuszali do sprzedaży, ceny jedni wcale nie naznaczali, drudzy niższą, niż się należało, inni znów zwlekali z płaceniem, a jeszcze inni uważali, że dostatecznie płacą sierotom 116, jeśli nie wy- rządzą im zła; krążyli jako powszechni wrogowie ludzi posiadających jakąkolwiek wartościową rzecz: czy to konia, czy niewolnika, czy drzewo, czy pole, czy ogród, chcieli bowiem, żeby to do nich raczej należało niż do właścicieli. Kto ustąpił z ojcowizny na rzecz ludzi po- sługujących się siłą, był najlepszym człowiekiem i od- chodził mając to określenie zamiast majątku, ale kto oburzał się na taką grabież, ten był mordercą, czarow- nikiem, obciążonym przestępstwami, zasługiwał na karę za wiele swych postępków. (132) Czyniąc innych z ludzi zamożnych biedakami, siebie zaś z biedaków zamoż- nymi, wzbogacali się kosztem zubożenia bogatych przedtem ludzi, nienasycenie swoje rozciągali aż po krańce świata; co im się tylko zamarzyło, o to cesarza prosili, i niesposób było odmówić, lecz pastwą grabieży pa- dały starożytne miasta i dzieła sztuki nietknięte zębem

116 Mienie należące do sierot łatwiej było zagrabić.

55

czasu zwożono drogą morską, żeby dodały domom synów foluszników 117 większego blasku, niż mają królewskie. (133) Oni byli nie do zniesienia, a przy każdym z nich kręciło się jeszcze wielu naśladowców, psów, jak mó- wiono, które naśladują gospodarzy. Bo rzeczywiście nie było niewolnika, który by nie krzywdził kogoś, nie wię- ził, nie spotwarzał, nie ograbiał, nie uderzał, nie wy- rzucał, nie wyganiał, nie domagał się uprawy roli, jazdy konnym zaprzęgiem, nie pragnął być panem, i to tak potężnym, jakim był jego własny pan. (134) Lecz im nawet bogactwa nie wystarczały; byli pełni oburzenia, jeśli nie dostawały się im w udziale dostojeństwa, bo w ten sposób spodziewali się ukryć swój stan niewolni- czy. Otrzymywali na równi ze swymi właścicielami nawet pas 118, który wzbudzał trwogę i w zaułku, l w straży, i w mieście. Oto tych właśnie Cerberów119 i to wielo- głowych, zepchnął do rzędu ludzi prywatnych, każąc im uważać się za szczęśliwych, że nie postradali życia. (135) Trzecią część służby — łotrów, którzy kradli, ograbiali, nie cofali się przed żadnym słowem czy postępkiem w celach zysku — wygnał ze dworu. Byli to ludzie, któ- rzy pozbawili swoje miasta rodzinne tych usług, jakich od nich oczekiwano, bo uciekli przed radami miejskimi i prawami o liturgiach120, stając się gońcami pocztowymi, za pieniądze zdobywając stanowisko wywiadowców, po- zornie stróżów bezpieczeństwa, których zadanie pole- gało na tym, by cesarz był poinformowany o wszystkim, co się przeciw niemu knuło, a w rzeczywistości handlarzy. (136) Bo jak kramarze z samego rana otwierają' drzwi, pilnie wypatrując, czy nie znajdzie się kupu-

117 Zajęcie foluszników należało do niskich zawodów, 118 pas — symbol godności wojskowej. 119 Cerber — mityczny pies o trzech głowach, strzegący wej-

ścia do królestwa zmarłych. 120 O ucieczce przed obowiązkami dekurionów — zobacz

Wstęp, s. VI; liturgia — zob. przyp. 66 do Mowy XI.

56

jacy, podobnie oni miarkowali, jakby ciągnąć zyski wraz ze swymi naganiaczami, przyprowadzającymi pod ich bicze rzemieślników, którzy nie rzekli ani słowa. pod zarzutem, że wyrażali się obelżywie o panującym nie dlatego, by ich katować, ale żeby się od tego wy- kupili. I nikt nie był poza zasięgiem ich napaści — ani obywatel, ani metojk 121, ani obcy; ale jeden bez żadnej winy ginął fałszywie oskarżony, bo nie zapłacił, drugi, choć największy łotr, był bezpieczny, bo się okupił. (137) Największym źródłem dochodu było przyłapanie kogoś na przestępstwie obrazy majestatu. Bo zamiast oddać winnego na pastwę gniewu osób poszkodowanych, pomagali dla otrzymania łapówek ludziom knującym złe zamysły i nie dbali o tych, którzy im się zawierzyli. (138) A jeszcze nasyłali na ludzi o dobrych obyczajach urodziwych młodzieńców i wzbudzali w nich lęk o utra- tę dobrego imienia, albo rzucali oskarżenie o uprawianie czarów — na ludzi dalekich od tego przestępstwa; w ten sposób zapewniali sobie dwa nadzwyczajne źródła do- chodów, a przy tym jeszcze trzecie, obfitsze niż dwa poprzednie: pozostawiając swobodę działania tym, któ- rzy porywali się na fałszowanie pieniędzy, z pieczar, gdzie odważano się na takie przestępstwo, ciągnęli zyski na zbytki, otrzymując dobrą monetę zamiast fał- szywej. (139) W ogóle ze sposobów wzbogacania się jeden był ukryty i często stosowany, drugi jawnie upra- wiany w oczach wszystkich i przybrał formę prawa, a wcale nie mniej był korzystny od pierwszego, tak że wymieniając jakąś prowincje, dodawali od razu ilość pieniędzy, którą można było stamtąd mieć.

121 metojk — cudzoziemiec osiadły na stałe w mieście grec- kim, zobowiązany do płacenia podatków i służby wojskowej, nie posiadający żadnych praw politycznych.

122 uprawianie czarów (magii) w sposób niedozwolony przez prawo było wówczas surowo karane

57

(140) Te więc „oczy królewskie", ludzie, którzy zapewniali, że wszystko wydobywają na światło dzienne i trzymają w karbach ludzi występnych przez to, że nic nie ukryje się przed nimi, otworzyli wszystkie drogi do podłości i niemal że ogłaszali publicznie, iż wykro- czenia można popełniać bezpiecznie. Dochodziło do tego, że ci, którzy mieli występować przeciw przestępstwom, sami ratowali przestępców, jak psy, które pomagają wilkom. Dlatego otrzymanie dostępu do tych kopalń pieniędzy równoznaczne było ze znalezieniem skarbu: kto przybył jako Iros 123, w krótkim czasie stawał się Kalliasem124. (141) Jeden więc za drugim wypompo- wywał ludność, miasta stawały się uboższe, a ci kramarze — zamożniejsi. Władca nasz dawno już bolał nad tym, groził też, że gdy tylko osiągnie władzę, położy temu kres, i zrobił to, gdy tylko ją osiągnął. Rozpędził całą tę szajkę na cztery wiatry, znosząc i nazwę, i stanowisko, pod którego osłoną wszędzie siali zniszczenie i spustoszenie. Sam dla rozsyłania listów używał własnej służby, ale nie dał jej możności popełniania takich wy- kroczeń. (142) A to oznaczało przywrócenie całkowitej wolności miastom, podczas gdy nie mogły one swobodnie odetchnąć, kiedy władzę sprawował człowiek posiadający możność popełniania czegoś podobnego W jednego cios już ugodził, drugiemu to groziło, a jeśli kto i nie miał ucierpieć, to samo oczekiwanie grożącego ciosu stawało się katuszą.

(143) Ciągły był wysiłek mułów pocztowych; ponadto wyżej wspomniani urzędnicy morzyli je głodem, a sobie dzięki ich głodowaniu urządzali życie sybaryckie 125; trud powiększał i jakby ścięgna podcinał fakt, że każdy, kto tylko chciał, z łatwością mógł kazać za-

123 Iros — żebrak występujący w Odysei. 124 Kallias — ateńczyk (V w.) słynący z bogactwa. 125 życie sybaryckie — zob. przyp. 104 do Mowy XI.

58

prząc do wozu i jechać nim, i że to samo znaczenie miał list cesarza, co i wywiadowcy. Dlatego muły nie mogły postać choćby przez krótki czas i pojeść przy żłobie; bat już nie mógł zmusić do biegu bezsilnego muła, trzeba było zaprzęgać do ciągnięcia wozu dwadzieścia lub więcej sztuk; większość ich ginęła — albo padając od razu po odprzęgnięciu, albo pod jarzmem, zanim zostały odprzężone. Skutkiem takiego stanu rzeczy uległy zahamowaniu sprawy wymagające pośpiechu, z drugiej strony miasta płaciły pieniędzmi126 za stratę. (144) Że ta dziedzina była w opłakanym stanie, wyka- zywała to najwyraźniej zima, kiedy zwłaszcza ulegało przerwie w wielu miejscach luzowanie mułów, tak że poganiacze mułów uciekali i szukali schronienia na szczytach gór, a muły padały na ziemię; tym, którym było spieszno, nie pozostawało nic innego jak krzyczeć i uderzać rękami po biodrach. Odpowiednia pora do załatwienia niejednej sprawy wymykała się z rąk władzy z powodu zwłoki spowodowanej tymi przyczynami. Nie chcę już mówić o tym, że to samo się działo z końmi, a z osłami jeszcze o wiele gorzej. To prowadziło do zguby tych, którzy byli zobowiązani do takich świad- czeń. (145) Julian usuwa i to nadużycie, ograniczając naprawdę wyjazdy bez istotnej potrzeby i wykazując, że zarówno okazywanie takich względów, jak i przyj- mowanie naraża na niebezpieczeństwo; dał też instrukcje podwładnym, żeby jedni z nich nabywali zwierzęta po- ciągowe, drudzy wynajmowali. Dało się wtedy zaobser- wować coś nie do wiary: poganiacze mułów przejeżdżali muły, a koniuchowie konie. I jak poprzednio były one niejako spętane przez ciężkie roboty, tak teraz zacho-

126 Pod koniec cesarstwa rzymskiego podatnicy uiszczali nieraz w gotówce równowartość ciążących na nich danin lub świadczeń w naturze, zwłaszcza na rzecz wojska; prowadziło to często do nadużyć ze strony poborców.

59

dziła obawa, żeby nie zastały się od długiej bezczyn- ności. Taki stan rzeczy powiększał zamożność domów poddanych.

(146) Tę samą troskliwość okazał i w sprawie rad miejskich127, które dawniej były w rozkwicie dzięki liczebności i bogactwu członków, potem straciły całko- wicie znaczenie, kiedy z małymi wyjątkami część człon- ków przeszła w szeregi wojskowych, część — do wielkiego senatu128. Inni mieli znaleźć ucieczkę w jakimś innym stanowisku; pędzili życie próżniacze oddając się uciechom ciała, a z tych, którzy nie poszli tą samą drogą co oni, naśmiewali się. Pozostała część Rady dzięki swej szczupłej liczbie była przygnieciona cięża- rami, tak że spełnienie powinności doprowadzało więk- szość do żebractwa. (147) A przecież któż nie wie, że znaczenie kurii jest duszą miasta? Konstancjusz pozor- nie brał kurie w opiekę, a naprawdę był ich wrogiem, przenosząc na inne stanowiska zbiegłych dekurionów i udzielając wbrew prawom zwolnienia od świadczeń. A wyzuci z mienia dekurionowie, podobni do pomar- szczonych staruszek odzianych w łachmany, lamentowali i sędziowie przyznawali, że los ich był i jest straszny, ale mimo najlepszych chęci nie mogli im pomóc. (148) Trzeba było, żeby i kurie odzyskały wreszcie dawne swe znaczenie. Owo rozporządzenie, godne naj- większych pochwał, że należy każdego wezwać do kurii, a tych, którzy nic nie posiadają, wciągnąć na listę zwolnionych, do tego stopnia poprawiło sytuację, że gmachy Rady okazywały się za ciasne z powodu tłumu przy- chodzących członków (149) Rzecz całkiem zrozumiała: 127 rady miejskie zwały sią w późniejszych wiekach ce-

sarstwa kuriami (nazwa łacińska), a jej członkowie — kuriałami. 128 — tj. do senatu Konstantynopola. Godność senatora uwalniała od

powinności dekuriona.

60

nie było ani sekretarza, ani eunucha, który by za pie- niądze udzielał zwolnień; jedni, jak eunuchom przystało, spełniali czynności niewolników nie pyszniąc się wcale chitonami129, drudzy wykonywali robotę, która wyma- gała ręki, atramentu i pióra, a w pozostałych sprawach umieli zachować się skromnie, skoro nauczyli się od swego nauczyciela chętnie znosić uczciwą biedę. Toteż i teraz można spotkać wielu, którzy po takiej nauce stali się lepsi od filozofów. Jestem przekonany, że i inni urzęd- nicy wtedy najmniejszą przywiązywali wagę do zysków, a przede wszystkim pragnęli sławy. (150) Pamiętacie przecież; że z tymi, przed którymi poprzednio, gdy przechodzili, padaliśmy na twarz, jakby rażeni piorunem, z tymi, kiedy schodzą z konia na rynku, zamie- niamy uścisk ręki i rozmawiamy sobie, a oni uważają, ze lepiej jest nie wynosić się nad innych niż siać dokoła strach. (151) Oczywiście łatwo jest cesarzom wydawać prawa, jako że mają po temu władzę, ale nie łatwo wydać prawa pożyteczne, bo do tego potrzebny jest rozum. On, według własnych pomysłów, wydał takie prawa, że pokolenia ludzi żyjących przed nimi straciły na tym wiele, z drugiej zaś strony przywrócił moc prawom wydanym przez poprzedników — a przekreślonych przez samowole władcy — jeśli były podobne do nowych praw; uważał bowiem, że większą zapewnia chwałę zgadzanie się ze słusznymi prawami niż nie- uzasadniona krytyka istniejących.

(152) Rozpatrzmy teraz, kto poniósł karę! Trzech ludzi zostało straconych. Pierwszy z nich 130 przemierzał cały świat uprawiając wymuszenie i wobec obydwu

130 chiton — spodnia szata w rodzaju koszuli, ubranie ludzi wolnych.

130 — Paulus z przydomkiem Catena (Łańcuch); za rządów Konstancjusza siał postrach jako donosiciel, spowodował uwię- zienie i śmierć wielu ludzi.

61

lądów131 winien był tysiąca śmierci; toteż ci, którzy go znali, boleli nad tym, że nie można zmarłemu kazać ponosić śmierci i trzykroć, i więcej jeszcze razy powtó- rzyć kaźni. Drugi132 — pomijam już to, że uczynił swoim niewolnikiem Konstancjusza, będąc sam niewolnikiem i, co bardziej jeszcze oburzające, eunuchem — był głównym sprawcą okrutnej śmierci Gallusa. Trze- ci 133 zaś padł ofiarą gniewu żołnierzy, których pozba- wił, jak mówiono, podarunków cesarskich, ale po śmierci doznał pewnej pociechy, bo cesarz pozostawił jego córce niemałą cześć ojcowskiego mienia. (153) A ci, którzy cesarza samego znieważyli, bo byli tacy, owszem, byli, którzy przyzywali innych na tron, przy czym nie liczyli się wcale ze słowami skierowanymi przeciwko niemu, nie ponieśli należnej kary, bo przecież nie zostali po- zbawieni życia, lecz przebywając na wyspach uczyli się powściągliwości języka 134. Tak umiał władca przykład- nie karać za przestępstwa wobec innych, a okazywać wielkoduszność, gdy chodziło o przestępstwa przeciwko niemu.

(154) Wstąpił też do senatu i posadził wokół siebie Wielką Radę, pozbawioną od dłuższego czasu tej czci. Bo przedtem senat był przyzywany do pałacu, żeby stojąc wysłuchał kilku słów, ale cesarz nie udawał się

131 — tj. Europy i Azji. 132 — Euzebiusz. Był jednym z najwyższych dostojników

państwa, bo piastował na dworze Konstancjusza godność prae- positus sacri palatii (coś w rodzaju wielkiego szambelana) i wywierał przez szereg lat na cesarza ujemny wpływ.

133 — Ursulus; był on ministrem skarbu. Okazał swego czasu Julianowi w Galii, jako zarządca finansów, dużą życzliwość. Czy wyrok śmierci zapadł wbrew woli Juliana, nie wiadomo. Historyk współczesny, Ammianus Marcellinus, z oburzeniem zaznacza, że „sama Sprawiedliwość zdała się opłakiwać jego śmierć". — Wyroków śmierci było więcej, niż mówi Libanios.

134 Za obrazę majestatu groziła śmierć, deportacja na wyspy była karą łagodniejszą.

62

do niego, żeby tam zasiadać. Przyczyna była ta, że nie umiejąc przemawiać unikał miejsca, gdzie potrzebny był mówca. Julian zaś, jak powiedział Homer o bieg- łym mówcy, „dufnie przemawiał"135 i szukał takich zebrań; każdemu, kto chciał, dawał możność swobod- nego wypowiedzenia się wobec niego, sam też zabierał głos, to „donośnie słowy krótkimi", to „podobnie do gęstej śnieżycy zimowej" 136, częściowo naśladując owych mówców na zgromadzeniach ludowych u Ho- mera, częściowo zaś przewyższając każdego z nich w jego szczególniejszych przymiotach. (155) Kiedy raz przemawiał i jedne rzeczy chwalił, drugie ganił, inne doradzał, ktoś doniósł o przybyciu jego nauczyciela 137, Jończyka z pochodzenia, znanego pod przezwiskiem „filozof z Jonii"; wtedy Julian zerwał się ze swego miejsca wśród starców i pobiegł do drzwi w tym samym porywie, który pociągnął Chajrefonta ku Sokratesowi, ale tamten był sobie tylko Chajrefontem i znajdował się w palestrze Taureosa 138, a ten będąc władcą świata i przebywając wśród najbardziej dostojnego zgromadzenia pokazał wszystkim i postępowaniem swoim obwie- ścił, że mądrość jest godna większej czci niż godność cesarska i że wszystko, co w nim jest wartościowego, jest darem filozofii. (156) Objął owego męża i poca- łował, jak to jest w zwyczaju u zwykłych ludzi, kiedy się z sobą witają, lub u władców, ale tylko między sobą; wprowadził go do senatu, choć nie był on jego członkiem, w przekonaniu, że nie miejsce zdobi czło-

135 Odyseja VIII 171. 136 Iliada III 214 ł 222. 137 — tj. Maksimusa (zob. przyp. 40). 138 Chajrefont (Chairephon) — uczeń Sokratesa; aluzja do

sceny przedstawionej u Platona w dialogu Charmides (163 B), kiedy Chajrefont wybiega na spotkanie Sokratesa. — Palestra Taureosa znajdowała się koło portyku królewskiego w Atenach, naprzeciw świątyni Zeusa Eleuteriosa.

63

wieka, lecz człowiek miejsce, wobec wszystkich roz- mawiał z nim o tym, jakim był przedtem, a jakim się stał dzięki niemu, a potem się oddalił wiodąc gościa za prawą rękę. Jakie znaczenie miało takie postępowanie? Nie tylko spłacał w ten sposób, jakby można było przy- puszczać, dług wdzięczności za naukę, ale wzywał zewsząd do kształcenia się młodzież, a dodałbym, że i starców, ponieważ już i oni rzucili się do nauki. Bo wszystko, co jest w pogardzie u władców, spotyka się z ogólnym lekceważeniem, a co jest u nich w cenie, tym się wszyscy zajmują.

(157) Ponieważ uważał, że są ze sobą spokrewnione krasomówstwo i kult bogów, widząc, że ten jest całkowi- cie w zaniedbaniu, a wymowa w znacznym stopniu, dą- żył do tego, żeby bogowie doznawali pełnej czci, a ludzie znów rozmiłowali się w pięknie słowa; dlatego i otaczał oznakami czci mistrzów słowa, i sam układał mowy. Wtedy właśnie na poczekaniu ułożył dwie mowy; każda z nich to owoc pracy jednego dnia, raczej zaś nocy. Pierwsza uderzyła w człowieka, który był fałszywym naśladowcą Antystenesa 139 i z nierozważną śmiałością określał naukę mistrza; druga 140 zaś zawiera wiele pięk- nych myśli o Macierzy bogów. (158) Ta sama myśl kierowała nim, kiedy rządy miast powierzał ludziom obeznanym ze sztuką mówienia i w prowincjach odsu- wał od steru barbarzyńców, którzy umieli wprawdzie

139 Chodzi o Heraklejosa ze szkoły cyników, założonej przez Antystenesa. Zaprosił on Juliana w roku 362 na swój wykład o sztuce rządzenia. Rady swoje ubrał w formę alegoryczną. w której bogowie byli traktowani w sposób, zdaniem Juliana, mało odpowiedni. Cesarz dosiedział do końca, choć nie posia- dał się z oburzenia. Odpowiedział cynikowi mową w tonie satyrycznym, która została publicznie odczytana (mowa VII).

140 — tj. mowa V Juliana Ku czci Matki bogów; Macierz bo- gów — Kybele, bóstwo małoazjatyckie, której kult za cesarstwa był ogromnie rozpowszechniony.

64

pisać szybko 141, ale rozumu nie mieli, toteż wywracali nawę państwową. Cesarz widział, że ludzie, którzy byli ogromnie obeznani z poetami i prozaikami i od których można było się dowiedzieć, na czym polega doskona- łość rządzącego, są odsunięci na bok, toteż podarował ich prowincjom. (159) Dlatego kiedy przejeżdżał Syrię, każdy witał go na granicy mowa, darem o wiele cen- niejszym niż świnie; ptaki czy jelenie, które prowadzono do cesarzy w milczeniu; wtedy zaś zamiast nich były przemówienia. Orszak przyjmowali po kolei namiestnicy-retorowie. Z nich namiestnik Cylicji142, mój uczeń a wielki przyjaciel cesarza, wygłosił mowę po- chwalną, kiedy ten składał ofiarę i stał koło ołtarza. Wiele się napocili: jeden jako mówca, drugi jako jego przyjaciel. (160) Dzięki temu znowu zakwitła obficie łąka mądrości. Nadzieje na zaszczyty towarzyszyły teraz ludziom, którzy posiadali sztukę wymowy, położenie sofistów znakomicie się poprawiło, gdy jedni zaczynali się u nich uczyć, drudzy późno do nich przeszli, razem z brodami przynosząc tam i dzieła palców swoich 143. W ten sposób doprowadził on znów do rozkwitu kunszt Muz, kazał w najwyższej mieć cenie zawód rzeczy- wiście najszlachetniejszy i nie pozwolił, by zajęcia odpowiednie dla niewolników miały większe znaczenie niż te, które przystoją ludziom wolnym.

(161) Czyż można wymienić większą zasługę niż to. że bogów i największy dar bogów, wymowę, podniósł z całkowitego poniżenia i otoczył czcią ten, kto podczas każdej podróży był na usługi sofistów, zawracał z pro- stej drogi dla obejrzenia świątyni, znosił łatwo długo-

141 — tzn. znali stenografię, którą Rzymianie posługiwali się od końca rzeczypospolitej.

142 namiestnik Cylicji — Celzus, z którym Juliana łączyła znajomość z czasów studiów w Atenach.

143 dzieła palców swoich — powiedzenie opisowe na określenie pisemnych konceptów mów.

65

trwałość podróży i jej uciążliwość oraz upały? (162) Tu właśnie otrzymał wielką nagrodę za swoją pobożność, bo dowiedział się od tam znajdujących się bogów, że przeciwko niemu knuje się zdradę, i jaki jest sposób ocalenia. Z tego powodu zmienił szybkość podróży, je- chał prędzej niż poprzednio i tak uniknął zasadzki.

(163) Przybywszy do Syrii darował miastom długi, odwiedzał święte przybytki, rozmawiał z dekurionami przy posągach bogów; rwał się do tego, by niezwłocznie wywrzeć pomstę na Persach, i nie chciał zwlekać ani też tracić odpowiedniej pory roku na siedzenie bez- czynnie. Gdy hoplici i konie z powodu zmęczenia domagali się niewielkiej zwłoki, wbrew swej woli, gdyż zapał kipiał w jego piersi, jednak ustąpił przed koniecz- nością, dodając te słowa, że ktoś może rzucić mu szy- derstwo, iż rzeczywiście jest krewnym swego poprzednika 144.

(164) Przyjrzyjmy się cesarzowi, czy nawet i wtedy we wszystkich okolicznościach jego postępowanie godne było chwały. Przyszedł do niego list od króla perskiego, domagający się przyjęcia poselstwa i rozstrzygnięcia spraw spornych przy pomocy układów. My wszyscy skakaliśmy, klaskali, krzyczeli, żeby przyjął propozycję, a on kazał rzucić list bez najmniejszego poszanowania i powiedział, że nie ma nic bardziej oburzającego niż układy prowadzone wtedy, kiedy miasta leżą w ruinie; przesłał więc odpowiedź, że wcale nie są mu potrzebni posłowie, skoro w bardzo krótkim czasie sam ujrzy króla. To było zwycięstwo przed starciem się jeszcze, wzniesienie pomnika zwycięstwa przed bitwą, jak to bywa, wiemy o tym, w zawodach gimnastycznych, kiedy wielce wybitnemu współzawodnikowi wystarczy tylko się pokazać. (165) Że król perski poniósł klęskę

144 Aluzja do kunktatorstwa Konstancjusza w woinie z Persami.

66

wtedy, gdy sam cesarz już się zjawił, temu nie należy specjalnie się dziwić, chociaż i to wywołuje zdumienie, iż ten, kto przyzwyczajony był budzić strach, teraz sam drżał. Lecz czyż nie przewyższa wszystkiego swoją cu- downością fakt, że gdy Konstancjusz ogołocił tę krainę z sił zbrojnych i w tym stanie rzeczy Julian przejął po nim władzę, to jeszcze przed jego przybyciem żaden Pers nie napadł na żadne miasto, lecz na samo jego imię siedział cicho? (166) Jego decyzja w sprawie poselstwa była tego rodzaju, że okoliczności wymagały siły zbrojnej, a nie układów.

Co się tyczy żołnierzy, to uważał, że ci, którymi poprzednio dowodził, zadowalają pod każdym względem, bo i zdrowiem ciała się odznaczali, i rwali się do walki, i zbroje mieli niezgorszej roboty, i walczyli przyzywając bogów; natomiast ci, których potem otrzymał, byli wprawdzie, jak to zauważył, postawni, rośli, mieli po- złacany oręż, ale skutkiem częstej ucieczki przed, wrogiem doznawali na widok Persów tego samego, co mówi Homer o człowieku spotykającym się w górach z wę- żem, lub, jeśli chcecie, co się dzieje z jeleniami przy spotkaniu się z psami. (167) W przekonaniu, że na stan ducha żołnierzy wpływa ujemnie nie tylko nieudolność dowództwa, lecz i to, że walczyli oni bez pomocy bo- gów, przez dziewięć miesięcy nie ruszał się z miejsca zjednując dla nich łaskę o takiej doniosłości, uważając, że i liczba ludzi, i moc żelaza, i wytrzymałość tarcz, i wszystko w ogóle jest głupstwem, jeśli bogowie we- spół nie walczą na wojnie. (168) Żeby więc wespół walczyli, drogą namowy osiągnął, że prawica, która miała chwycić za włócznię, imała się i ofiar płynnych, i kadzidła, tak że byli w stanie wśród gradu pocisków zanosić modły do tych, którzy mogą pociski zahamować. Kiedy zaś słowa nie wystarczały, namowy popierało złoto i srebro; tak dzięki małemu zyskowi żołnierz zdo-

67

bywał większą korzyść, bo za złoto nabywał przyjaźń bogów, panów wojny. (169) Bo nie Scytów uważał cesarz za wskazane przywoływać na pomoc145, ani zbierać hałastrę, która swą masą może wyrządzić szkodę i spo- wodować wiele trudności, lecz daleko cięższą rękę bo- gów. Tym, którzy składali ofiary, takich dawał sprzy- mierzeńców: Aresa, Eridę, Enyo, Popłoch, Strach146, których skinienie powoduje ucieczkę nieprzyjaciół. Toteż gdyby ktoś powiedział, że on porażał i ranił Per- sów, choć sam przebywał nad Orontem, miałby całko- witą rację.

(170) Nie przeczę, że ta jego gorliwość kosztowała wiele pieniędzy, lecz bardziej przystoją takie wydatki niż wydatki na teatry, woźniców i tych, którzy wy- stępują do walki z wychudłymi zwierzętami147. Żadna z tych rozrywek nie pociągała tego człowieka. Przecież on, gdy zmuszała go konieczność do zjawienia się w hipodromie 148, wzrok swój zwracał ku innym rzeczom, okazując jednocześnie poszanowanie dla dnia tego i dla własnych myśli: dla niego swoją obecnością, dla nich tym, że trwał przy nich wiernie. (171) Bo żaden spór ani wyścigi, ani krzyk nie odciągał jego duszy od roz- myślań; nawet kiedy ugaszczał zgodnie ze zwyczajem różnorodny tłum, innym pozostawiał picie, sam zaś

145 Krytyka postępowania Konstancjusza, który przywołał Gotów (Scytów), by w charakterze oddziałów pomocniczych brali udział w wojnie z Persami.

146 Eris — uosobienie kłótni i walki, siostra i towarzyszka boga wojny, Aresa. — Enyo — towarzyszka Aresa, bogini mordu na wojnie. — Strach (Deimos), Popłoch (Phobos) — personifi- kacje z Homera i Hezjoda.

147 Za cesarstwa do ogromnie ulubionych rozrywek należały walki, w których występowały dzikie zwierzęta; sprowadzano je najczęściej z Afryki i Azji. Na skutek dalekiej i męczącej podróży i przebywania w złych warunkach niewoli nieraz zwierzęta chorowały i były wychudłe.

148 hipodrom — miejsce wyścigów konnych.

68

podczas pijatyki wygłaszał mowy, tyle tylko uczestni- cząc w uczcie, żeby nieobecność nie rzucała się w oczy. Bo kto z tych, którzy się oddają filozofii w swoim skromnym pokoju, do tego stopnia kiedykolwiek pa- nował nad potrzebami żołądka? Kto powstrzymywał się raz od tego jadła, drugi raz od innego dla okazania czci to temu, to innemu bóstwu: Panowi, Hermesowi, Hekacie, Izydzie 149 i każdemu z pozostałych bóstw? Kto z radością zniósł tyle postów dla obcowania z bogami? (172) Bo spełniały się słowa poetów i ktoś z niebian zszedłszy na ziemię chwycił go za włosy, powiedział coś i wysłuchał go, a potem zniknął150.

O innych jego rozmowach z bogami za długo byłoby opowiadać, wspomnijmy o tym, jak wstąpił na górę Kassjon, do Zeusa Kassyjskiego 151; tam w samo połud- nie ujrzał boga, a zobaczywszy go powstał i otrzymał radę, dzięki której znów uniknął zasadzki. (173) Gdyby człowiekowi dane było żyć w niebie z bogami, on byłby z nimi, ponieważ oni daliby mu miejsce w swojej sie- dzibie, ale skoro ciało na to nie pozwala, sami do niego przychodzili, by pouczyć, co należy czynić, a czego nie należy. Doradcą Agamemnona był Pylijczyk Ne- stor 152, sędziwy starzec, ale przecież człowiek; Julianowi zaś nikt z ludzi nie był tu potrzebny, bo ze wszystkich

149 Pan był bogiem pasterzy i trzód oraz gór i lasów, gdzie przede wszystkim kwitło pasterstwo. — Hermes był bogiem sprawności i sprytu, miał bardzo szeroki zakres działania. — Hekate, służka i towarzyszka Persefony, miała władzę nad de- monami podziemia; widziano w niej boginię śmierci i czarów. Izyda — zob. przyp. 53 do Mowy XI.

150 Aluzja do I pieśni Iliady, ww. 197—221, gdzie Atena od- ciąga za włosy Achillesa dobywającego miecz przeciw Agamem- nonowi.

151 Zob. przyp. 54 do Mowy XI. 152 Nestor — król Pylos; występuje u Homera jako starzec

o głębokiej mądrości i wielkiej wymowie.

69

ludzi okazywał największą bystrość w swoich zamy- słach, rady zaś otrzymywał od tych, którzy wiedzą wszystko.

(174) Tacy opiekunowie go strzegli i z nimi najczęściej przebywał. Stale trzeźwy, nie obciążał żołądka zbytecz- nym ciężarem, zupełnie jak ptak; szybko załatwiał jedną sprawę po drugiej, w ciągu jednego dnia dawał odpowiedź licznym poselstwom, dawał pisemne zlece- nia miastom, dowódcom wojskowym, rządcom miast, przyjaciołom nieobecnym, przyjaciołom obecnym, słu- chał odczytywania listów, rozpatrywał prośby, a wobec szybkości jego mowy — ręce pisarzy wydawały się po- wolne. On jeden zespalał pracę potrójną słuchu, słowa i pisma: czytającemu użyczał uszu, piszącemu głosu, szukającemu jego pisma prawicy, a w dodatku nigdzie się nie mylił. (175) Wypoczynek był udziałem służby, on zaś szybko przeskakiwał od jednego zajęcia do drugiego. Bo kiedy kończył prace administracyjne, jadł na śniadanie tylko tyle, żeby się utrzymać przy życiu, a potem, nie dając się prześcignąć cykadom 153, rzucał się na stosy książek i głośno czytał, dopóki wieczorem nie odrywała go troska o sprawy państwa, obiad bardziej jeszcze skąpy od pierwszego posiłku i sen taki, jaki mógł być przy tak umiarkowanym jedzeniu, i nowa zmiana sekretarzy, którzy dzień spędzili w łóżku. (176) Służba rzeczywiście wymagała zmiany i jeden drugiemu po kolei dawał wypoczynek, on zaś zmieniał wprawdzie rodzaje zajęć, lecz nad wszystkimi trudził się sam, różnorodnością wykonywanych czynności prze-

153 cykady (piewiki) — owady żyjące na drzewach i krzewach, podobne do naszych koników polnych; ich samce wydają przez pocieranie skrzydeł o tułów głośny, metaliczny dźwięk, lubiany bardzo przez ludzi starożytnych i często opiewany w poezji. Czytanie jest przyrównane do tego dźwięku, gdyż w staro- żytności czytano zazwyczaj głośno, z odpowiednią dykcją.

70

wyższając Proteusza154; sam występował to jako kapłan, to jako autor mów, to jako wieszczbiarz, to jako sędzia, to jako żołnierz, a we wszystkim jako zbawca. (177) Po- sejdon wstrząsał wielkim miastem w Tracji155, nadcho- dziły wieści, że jeśli ktoś nie przejedna boga, klęska zniszczy miasto. Gdy on o tym posłyszał, stanął w środ- ku ogrodu i wystawił ciało na deszcz, podczas gdy inni byli pod dachem i patrzyli na niego z przerażeniem; do późnego wieczora niezwykły ten człowiek tak wytrzy- mał, boga przejednał, niebezpieczeństwo zażegnał — jak wypadło z obliczenia, kiedy po tym dniu przybyli po- słańcy zwiastujący dzień, w którym ustało trzęsienie ziemi. Ale i jemu deszcz nie przyczynił żadnej niemocy. (178) Kiedy zaś zima sprowadziła noce długie, pomi- nąwszy wiele innych pięknych dzieł zaatakował księgi, które czynią człowieka rodem z Palestyny bogiem i synem boga; w długiej polemice popartej silnymi argu- mentami wykazał, że przedmiot takiej czci jest tylko śmieszną brednią i okazał więcej mądrości w tym dziele niż starzec tyryjski156. Niechże mi będzie łaskaw ten Tyryjczyk i przyjmie życzliwie to, co powiedziałem, jakby był przewyższony przez własnego syna.

(179) Na taką pracę zużył nasz władca długie noce, gdy inni podczas takich nocy oddawali się rozkoszom Afrodyty. Tak daleki był od wypytywania, czy nie ma kto pięknej córki lub żony, że gdyby Hera nie połączyła

154 Proteusz — wieszczy starzec, żyjący w morzu, który mógł dowolnie zmieniać swą postać.

155 Posejdonowi, bogu morza, przypisywano trzęsienia ziemi; miał je wywoływać uderzeniem trójzębu w skaiy wysp lub półwyspów. — O jakie miasto tu chodzi, nie wiadomo.

156 starzec tyryjski — Porfiriusz z Tyru (III w.) uczeń Plo- tyna, obok niego najwybitniejszy neoplatonik, zagorzały wróg chrześcijaństwa, autor dzieła Przeciw chrześcijanom. Juliana 3 księgi pod tymże tytułem Przeciw chrześcijanom były naj- ważniejszym jego dziełem satyrycznym; powstały tuż przed wyprawą perską, do naszych czasów nie dochowały się.

71

go prawnym związkiem małżeńskim 157, przeżyłby zna- jąc tylko ze słów miłość, która łączy ludzi. Śmierć żony opłakał, innej niewiasty nie tknął ani przedtem, ani potem, bo i z natury zdolny był do wstrzemięźliwości, i bodźcem ku temu było, że zajmował się wieszczbiar- stwem. (180) Na wieszczbiarstwie spędzał czas, odwoły- wał się do najlepszych wieszczbiarzy i sam nie ustę- pował nikomu w tej sztuce, tak że wieszczbiarze nie mogli nawet oszukać, skoro jego oczy razem z nimi badały to, co się pokazywało. Zdarzało się też, że od- chodził jako zwycięzca nad biegłymi w tej dziedzinie. tak szeroką i wielostronną duszę miał władca; do nie- których rzeczy dochodził własnym rozumem, w innych zasięgał rady bogów. Na tej podstawie powierzył urzędy tym, którym nie myślał dać, a znów nie dał tym, któ- rym zamierzał, dając i nie dając zgodnie z orzeczeniem bogów.

(181) Lecz że był on rzetelnym opiekunem państwa i stawiał jego interesy wyżej niż własne, wiele jest na to danych, jaśniej zaś jeszcze się okaże z następują- cego faktu. Gdy przez bliskich sobie ludzi był zachę- cany do małżeństwa, żeby spłodził dzieci, dziedziców tronu, odrzekł, iż z tego właśnie powodu ociąga się; lęka się bowiem, żeby dzieci mające złe skłonności naturalne nie objęły prawnie dziedzictwa i nie doprowadziły do zguby państwa, podobnie jak ściągnął nieszczęście Faeton158. Bezdzietność tedy swoją uważał za rzecz mniejszej wagi niż zgubę miast.

157 Cesarz Konstancjusz ożenił Juliana ze swą siostrą Heleną. Starsza od męża, nie wywarła na niego żadnego wpływu. Postać księżniczki Heleny, jakby cień, przesuwa się przez życie cesarza. Śmierć jej (umarła wkrótce po wybuchu sporu między mężem a bratem w r. 360), zdaje się, nie wytworzyła żadnej pustki w życiu Juliana; wspomina on o żonie zaledwie parą razy, i to w tonie bardzo obojętnym.

158 Faeton — syn Słońca, poprosił ojca, by mu zezwolił raz

72

(182) Nie unikał również pracy w dziedzinie spraw sądowych, jakby dzielił duszę swą na tyle części. Choć mógł trud ten pozostawić na barkach prefektów, bardzo biegłych sędziów i całkiem nieprzekupnych, jednak sam też występował jako jeden z sędziów i przygotowywał się do tych zapasów, chyba że ktoś będzie się spierał o wyrażenie, twierdząc, że procesy nie były dla niego zapasami, lecz wypoczynkiem i igraszką. (183) Z taką bowiem łatwością odpierał on fałsze obrońców, a to. co w każdym przemówieniu było słuszne, chwytał z niewypowiedzianą bystrością umysłu, zestawiając jedne mowy z innymi, z prawdziwymi kłamliwe, poko- nując wykręty prawami. Nie zdarzało się tak, żeby występował przeciwko ludziom bogatym, kiedy po ich stronie była słuszność, a opowiadał się za biednymi, choćby się zachowywali bezczelnie, jakby postąpił ten, kto zazdrości jednym ich losu, a drugim okazuje litość całkiem nieuzasadnioną; on zaś nie zwracał uwagi, kto występuje przed sądem, lecz poddawał badaniu istotę sprawy, toteż nieraz proces się kończył zwycięstwem bogacza a przegraną biedaka. (184) A mógł, jeśliby chciał, przekroczyć prawa; przecież nie wytoczono by mu procesu i nie nałożono by kary; przeciwnie, uważał, ze dokładniej niż w niższych instancjach powinien przy rozpatrywaniu spraw stać na gruncie prawa. Pewnego razu ktoś z ludzi, znienawidzonych przez niego z powodu innych bezprawi, gwałcił sprawiedliwość przy pomocy sfałszowanego dokumentu; zauważył to, lecz ponieważ strona pokrzywdzona nie mogła zaskarżyć dokumentu, wydał wyrok na korzyść krzywdziciela, do- dając, że zauważył oszustwo, lecz skoro poszkodowany

wyjechać na wozie słonecznym. Niebieskie rumaki, czując nie- wprawną rękę woźnicy, zboczyły ze swej drogi, to wznosiły się tak wysoko, że eter zaczynał płonąć, to znów opadały tak nisko, że ziemia była spalona. Na prośbę Ziemi Zeus ugodził Faetona piorunem.

73

nie występuje, on będąc posłuszny prawu wydaje wyrok na korzyść oszusta. W ten sposób ten, kto wygrał proces, oddalił się z większym zmartwieniem niż ten, kto przegrał, bo ów postradał dobre imię, ten zaś tylko ziemię. Tak potrafił i prawa nie naruszyć, i oszusta ukarać. (185) Kiedy drzwi trybunału cesarskiego stały otworem i wszyscy mieli możność schronić się pod jego opiekę, ci wszyscy, którzy drogą przemocy władali mieniem słabszych, jedni przez bezwstydną grabież, drudzy pod pozorem sprzedaży, zjawiali się, żeby zwrócić właś- cicielom czy to zaskarżeni przez nich, czy to nawet nie czekając, aż podniosą głos, ze strachu uprzedzając proces sądowy; każdy z ciemiężycieli stawał się sam dla siebie sędzią. (186) Dlatego, jak właśnie opowiadają o Heraklesie, że ci, którzy gdzieś na lądzie lub morzu padali ofiarą gwałtu, przyzywali go nawet nieobecnego, a samo imię było dostateczną pomocą, tę samą siłę, my to wiemy, posiadało i jego imię. I miasta, i wsie. i rynki, i domy, i lądy, i wyspy, i młodzi, i starzy, i męż- czyźni, i kobiety stawiali opór krzywdzicielom samym przypomnieniem, że on panuje, i często ręka, gotowa do zadania ciosu, na to imię opadała.

(187) Trybunał ów podjął się też rozstrzygnięcia sporu o pierwszeństwo, które toczyły ze sobą miasta159 po naszym w Syrii największe, przy czym piękność jednego z nich przeważa, bo korzysta ono również i z morza. Zostały wypowiedziane długie mowy. Jedni wymienili różne zalety jednego z miast, które składały się na jego piękno, a także mądrość pewnego obywatela; przedsta- wiciele zaś miasta leżącego we wnętrzu lądu powoły- wali się na przybysza i na obywatela 160, z których

159 — Apamea nad Orontem i Laodycea leżąca nad ujściem Orontu do morza.

160 obywatelem pierwszego miasta był Apollinarius z Laodycei, znany retor i pisarz kościelny (IV w.), który wraz z ojcem po-

74

jeden wybrał to miasto, by w nim uprawiać filozofię, drugi chętnie przyjął i jego, i tych, którzy w ślad za nim zewsząd napływali. Wtedy cesarz pominął w ocenie obu miast blask kamieni, a porównawszy ze sobą obu mężów, przyznał pierwszeństwo miastu, które po- siadało takich ludzi161. (188) Czyż przez taki wyrok nie zachęcał miast do uprawiania cnoty, skoro zlekceważył piękno przedmiotów martwych, które w oczach poważ- nego sędziego nie może stanowić o przewadze?

(189) Wspomniałem wyżej o jego przystępności w sprawach religijnych; teraz mogę powiedzieć coś jeszcze większego: że i zasiadając w sądzie okazywał w najwyższym stopniu to samo w stosunku do reto- rów 162 i do tych, za których się oni trudzili, bo pozwalał i na nieumiarkowane podnoszenie głosu, i na potrząsa- nie ręką, i wszelkie postawy, i wzajemne szyderstwa, i w ogóle wszystkie sztuczki, przy których pomocy każda strona spodziewała się osiągnąć przewagę. I często odzywał się do każdego: „przyjacielu". (190) Tak prze- mawiał do wszystkich, nie tylko do retorów, a nazwa ta wtedy po raz pierwszy użyta przez władcę w stosunku do podwładnych potrafiła więcej zjednać mu popular- ności niż jakieś czary. Uważał, że nie strach, nie milczenie, nie trzymanie ręki pod okryciem, zginanie się ku ziemi, nie spoglądanie raczej na obuwie niż na obli-

stanowił po edykcie Juliana, zabraniającym chrześcijanom nauczać w szkole, napisać wszelkiego rodzaju utwory poetyckie, by wytrącić z rąk młodzieży poetów pogańskich (pomysł oczy- wiście chybiony); przybyszem był prawdopodobnie Jamblich z miasta Chalkis w Syrii, neoplatoński filozof z czasów Kon- stantyna W., cieszący się ogromną powagą (nazywano go „boskim"). W jego systemie spekulacja religijna przytłumia rozumo- wanie filozoficzne; obywatelem drugiego miasta był Sopatros z Apamei, uczeń i bezpośredni następca Jamblicha, znany rów- nież jako sofista.

161 Nie wiadomo, któremu miastu, prawdopodobnie Apamei. 162 retorzy występowali również jako obrońcy sądowi.

75

cze cesarza, nie słowa i postawa odpowiadająca nie- wolnikom raczej niż ludziom wolnym i tym podobne rzeczy zwiększają majestat cesarski, lecz to, by każdy, ktokolwiek z nim się zetknął, mógł podziwiać raczej jego samego niż ten cały ceremoniał. (191) Przecież on i nosząc purpurową chlamidę 163, której jako cesarz nie mógł nie nosić, nosił ją tak, jakby ten płaszcz niczym się nie różnił od innych. Nie przyglądał się więc sobie w tym stroju, nie badał koloru farby, nie myślał, że mając purpurę lepszego gatunku stawał się. sam lepszym, a najlepszego — najlepszym, i nie mierzył doskona- łością barwy pomyślności swoich rządów, lecz zdał to na farbiarzy i tkaczy, by robili, co im się żywnie po- doba, a sam liczył na to, że bogactwem myśli i korzyścią stąd wypływającą dla miast podwyższy autorytet władzy cesarskiej i tym sposobem zdobędzie większą sławę. (192) Pozostał i złoty diadem na głowie, bo tak zadecy- dowali bogowie. Dlaczego? Rzecz to bogów, tak sądzę i o tym wiedzieć. Przecież on nieraz zamierzał zdjąć z głowy złotą ozdobę, lecz kto mu w tym przeszkodził, lepiej wiedział.

(193) Złoto to przypomniało mi o złotych wieńcach, które miasta przysyłały przez posłów, prześcigając się nawzajem co do ich wagi: jeden ważył tysiąc state- rów164, drugi dwa tysiące, inny jeszcze więcej. On zaś zganił ich wielkość, bo dobrze wiedział, że zbiórka na podobne dary nie przyszła bez trudu, wydał więc za- rządzenie, żeby wianek ofiarowywany ważył 70 state- rów, uważając, że jako oznaka czci każdy przedstawia jednakową wartość, a tylko chciwiec szuka w oznakach zysków. (194) Ci, którzy- przynosili te prawa i wiele innych rozporządzeń, częściowo nie gorszych, częściowo nawet lepszych, tak dalecy byli od żądania za to \vy-

163 purpurowa chlamida — zob. przyp. 110. 164 stater — jednostka wagi odpowiadająca 873,2 g.

76

nagrodzenia, że nie przyjmowali datków, dobrowolnie ofiarowywanych. Tak wielkie niebezpieczeństwo gro- ziło za nieuczciwe zyski i było rzeczą oczywistą, że kto coś weźmie, nie będzie miał możności tego zataić, a będzie zmuszony ponieść karę. Tak sława dobrego cesarza nie ulegała pohańbieniu przez nikczemność jego sług.

(195) Takimi oto sprawami on się zajmował. Tym- czasem nagle w hipodromie podniósł się krzyk głodują- cego ludu 165, ponieważ pogoda wyrządziła szkody ziemi a miastu bogacze, którzy nie pozwalali wszystkim ko- rzystać z zapasów nagromadzonych w ciągu długiego czasu, ale wspólnie podbijali ceny zboża. Zwołał tedy rolników, rzemieślników, handlarzy i tych, którzy okre- ślali ceny wszystkich towarów, zmusił do zachowania umiaru za pomocą prawa, sam też pierwszy zgodnie z owym prawem rzucił na rynek własne zapasy psze- nicy, a kiedy spostrzegł, że Rada miejska zwalcza jego zarządzenie i korzysta z jego zboża, a swoje ukrywa... Ktoś, kto nie zna tamtych czasów, spodziewa się tu usłyszeć o włóczni, mieczu, ogniu i morzu 166, bo rze- czywiście na to chyba zasługują ci poddani, którzy sta- wiają opór cesarzowi. Przecież to wojna, choć prowa- dzona bez oręża, jeśli ktoś umyślnie nie słucha i mając możność współdziałać z cesarzem, różni się z nim, i te zarządzenia, które on postarał się wydać, wszelkim sposobem pozbawia mocy. (196) Władca miał więc prawo

165 W r. 362 w Antiochii skutkiem posuchy w lecie nastąpiły trudności aprowizacyjne i ogromna drożyzna. Tymczasem Ju- lian, który stacjonował w Antiochii z wojskiem, zużywał wielkiej ilości bydła i ptactwa na ofiary bogom. Jedynymi kon- sumentami mięsa byli bogowie i żołnierze. Wywoływało to ogromne rozgoryczenie, które spotęgował jeszcze cesarz, ustana- wiając ceny maksymalne, bo drożyzna jeszcze wzrosła. Sytuację załagodziła interwencja Libaniosa u Juliana.

166 Por. § 121.

77

użyć i takich środków, i jeszcze sroższych; w każdym razie inny cesarz rzuciłby się jak piorun na dopuszcza- jących się zniewagi, on zaś, który i w innych wypad- kach powstrzymywał gniew, i wtedy osobliwie nad nim zapanował. Nie zastosował należnych kar, lecz ukarał wiezieniem, a raczej nazwą tylko więzienia, bo nikt z członków Rady nawet nie wstąpił w jego bramy. Na- wet nie trwała do nastania nocy ta krótka i lekka kara i w małym przeciągu czasu jedni słudzy przyprowadzali do więzienia, drudzy stąd wyprowadzali. Uwolnieni i wieczerzę spożyli, i spali, cesarz natomiast ani jedno, ani drugie. Oni cieszyli się, że nic nie ucierpieli, on bolał nad tym. co oni znieśli, i twierdził, że największej doznał krzywdy od miasta przez to, że zmusiło go ono do zastosowania takiej kary. (197) Tak, choć była ona znikoma, uważał ją za olbrzymią i niezgodną z jego obyczajami i nie czekał, aż ktoś z przyjaciół zrobi mu z tego powodu wyrzuty, lecz sam potępiał swoje po- stępowanie — nie dlatego, żeby kara dotknęła ludzi niewinnych, ale ponieważ, jak mi się wydaje, nie wy- padało mu nawet za przestępstwa zastosować podobnej kary wobec członków Rady.

(198) Wkrótce potem, kiedy miasto 167 dopuściło się większego zuchwalstwa — bo chociaż mówię o mojej ojczyźnie, nie ma nic szacowniejszego nad prawdę —

167 Ludność Antiochii, w większości chrześcijańska, nie darzyła sympatią Juliana. Po mieście krążyły różne dowcipy i paszkwile pod adresem cesarza. Wywołał on ogromne rozdrażnienie wśród chrześcijan nakazując usunięcie ze świętego gaju Apol- lona na przedmieściu Dafne, zwłok męczennika Babylasa. Wkrótce potem (22 X 362 r.) spłonęła wspaniała świątynia Apollona w Dafne. Julian pożar przypisywał chrześcijanom i za karę zamknął wielką świątynię chrześcijańską. W mieście wrzało. Cesarz był rozgoryczony na niewdzięczne miasto, któ- remu okazał tyle łaskawości. Napisał wtedy swoją apologię, ujętą w formę satyry pt. Misopogon, tzn. Nienawidzący brody (Julian nosił brodę obyczajem filozofów).

78

pominął kary stosowane przez panujących, a zemścił się jako mówca. Chociaż mógł łamać kołem i pozbawiać życia, wziął odwet na mieście przy pomocy mowy; tak samo bodaj postąpił i poprzednio z Rzymianinem168, który się ośmielił popełnić coś podobnego, za co słusznie musiałaby go spotkać konfiskata majątku, jeśli już nie inna kara. Cesarz zaś nie pozbawił go mienia, lecz wy- mierzył weń, jak pocisk, list. (199) Choć cesarz był tak nieskory do przelania krwi, jednak dziesięciu hoplitów zmówiło się, by go zabić; spiskowcy czekali tylko dnia ćwiczeń wojskowych. Na szczęście upili się przed umó- wionym terminem i po pijanemu wszystko zdradzili, tak że to, co było tajemnicą, zostało rozgłoszone.

(200) Może ktoś się dziwi, że cesarz tak łagodny i łaskawy, który albo wcale nie wymierzał kar, albo w mniejszym wymiarze niż było przewidziane, miał zawsze jakichś wrogów wśród poddanych. O przyczynie tego powiem wspominając jego tak bolesny dla mnie zgon. Teraz warto o ludziach żyjących z nim blisko tylko tyle powiedzieć, że jedni z jego zaufanych i byli ludźmi porządnymi, i za takich uchodzili, drudzy natomiast wydawali się dobrymi, ale naprawdę takimi nie byli. Pierwszych nic na świecie nie potrafiło zmienić drugich niegodziwość czas wykazał. (201) Kiedy bowiem on całkowicie objął władzę cesarską i stał się panem skarbów i pozostałych dóbr, które się składają na bogactwo cesarza, jedni bezinteresownie przebywali z nim i nie powiększali swego majątku przez odwiedziny u niego, lecz za dostateczny zysk poczytywali sobie to, że kochają władcę i przez niego są kochani, i że widzą, jak przedmiot ich miłości rządzi tak rozległym pań- stwem, i to umiejętnie. Choć często nakazywał i — klnę się na Zeusa! — prosił, by przyjęli ziemię, konie, domy,

168 — niejakim Dionizjuszem.

79

srebro, złoto, wzbraniali się przyjęcia darów, twierdząc, że i tak są bogaci. (202) Szlachetni ludzie tak oto po- stępowali. Ci zaś, którzy od dawna pragnęli bogactw, a udawali tylko, że nimi pogardzają, wyczekiwali jedynie sposobnej chwili, a gdy się nadarzała, korzystali z niej, prosili o dary, a otrzymując znów prosili i po otrzymaniu nie zaprzestawali próśb; nic nie mogło w ogóle zaspokoić ich nienasycenia. On zaś w swej wielkoduszności szafował darami, ale nie uważał ich nadal za szlachetnych. Bolał nad tym, że się zawiódł, lecz znosił ich ze względu na dawną zażyłość. Uważał bowiem za właściwsze mieć opinię wiernego w przyjaźni niż pozbyć się takich ludzi. (203) Doskonale znał naturę każdego ze swych przyjaciół; rad był tylko porządnym ludziom, a innych uważał za dopust losu; pierwszych się trzymał, drugich nie wypędzał. Unosił się nad so- fistą, który odznaczał się zaletami większymi, niż wska- zywało określenie jego zawodu 169, a znów ganił filozofa, który okazał się gorszym, niż wskazywał jego wygląd: jednak obawa, by nie okazać na tronie cesarskim po- gardy dla dawnych przyjaźni, kazała znosić wszystko. (204) Lecz zdaje mi się, że wy pragniecie usłyszeć o ostatnich i największych jego czynach, jakich dokonał, gdy się wyprawił przeciw Persom i ich krainie. Nic w tym dziwnego, że od dawna wasze pragnienia kierują się ku tej dziedzinie jego działalności, bo wprawdzie wiecie rzecz najważniejszą, mianowicie, że padł jako zwycięzca, lecz o szczegółach albo wcale nie słyszeliście, albo niezgodnie z rzeczywistością. (205) Gdy uświada- miacie sobie potęgę Persów i przewagę, którą mieli nad Konstancjuszem, choć rozporządzał talk ogromną armią, oraz ich butę i śmiałość tak wielką, przeciw któ-

169 Choć za czasów Libaniosa nazwa „sofista" przestała być określeniem ujemnym, a zawód sofisty zdobywał uznanie, jednak w opinii ogółu stał on niżej od filozofa.

80

rej Julian nie bał się wyruszyć, odczuwacie wielką ochotę, by posłuchać. Przecież Konstancjusz poza wys- pami, które leżą na Oceanie, i innymi, władał ziemią od samych brzegów Oceanu aż do wód Eufratu, wyda- jącą wiele plonów, rodzącą również rosłych i odważ- nych wojowników, tak że wojsko z nich się składające powinno by być niezłomne. (206) A jednak ten cesarz wielki w swoich wojennych przygotowaniach, on, który posiadał tysiące sławnych miast, otrzymywał wiele danin, wydobył niemało złota z kopalni, okrył żelazem ciała konnych wojowników staranniej od Persów i konie ochraniał zbroją od zranienia, on, który przyjął w spad- ku po ojcu wojnę wymagającą odwagi cesarskiej i umy- słu zdolnego należycie użyć siły zbrojnej — jakby przysiągł wrogom, że będzie ich sprzymierzeńcem na wojnie, nie myślał o tym, żeby coś zdobyć na nich lub żeby nic z jego posiadłości nie wpadło w ich ręce. Co roku z nastaniem wiosny, gdy zaczynała się ciepła pora roku i tamci oblegali twierdze, wyprowadzał wojsko, przeprawiał się przez Eufrat, tkwił na miejscu otoczony tak wielkim wojskiem, z zamiarem uciekania, jeśli ukaże się nieprzyjaciel; niemal słyszał lamenty obleganych, uważał jednak za wskazane, zgodnie ze swymi pojęciami o dowodzeniu, unikać walki i nawet nie bronić od zguby własnych poddanych. (207) Jakiż rezultat tej bezczynności? Nieprzyjaciel rozwalał mury, burzył doszczętnie miasta i powracał unosząc łupy i pro- wadząc jeńców, a on posyłał ludzi celem obejrzenia pustkowia, poczuwał się do wdzięczności wobec LOSU ze nie doznał większej klęski, powracał dniem przez miasta, witany przez lud okrzykami, towarzyszącymi zazwyczaj zwycięstwu. Tak postępował co roku. Król perski się przeprawiał, on zwlekał. Tamten szturmował mury, on zaczynał się ruszać. Tamten bliski już był zdobycia, on wysyłał na zwiady. Tamten zdobywał, on zadowalał się tym, że sam nie staczał bitwy. Tamten

81

pysznił się wielką ilością jeńców, on wyścigami konnymi. Tamtego wieńczyły miasta, on zaś woźniców. Czyż niesłusznie nazwałem go sprzymierzeńcem Per- sów? Bo pozwolić, gdy jest możliwość przeszkodzenia, mało się różni od osobistego współdziałania.

(208) Lecz niech nikt nie myśli, że nie jest mi wiado- ma ta nocna bitwa 170, w której przeciwnicy się rozeszli i zadawszy, i poniósłszy straty, ani bitwa morska na lądzie 171, kiedy to nasi z trudnością ocalili miasto, które wiele ucierpiało. To właśnie jest nie do zniesienia, że otrzymawszy od poprzednika żołnierzy dzielnych du- chem, zdolnych nabawić nieprzyjaciół strachu, przy- zwyczaił ich do odczuwania lęku i odważne natury osłabił ćwicząc je w złem. (209) A jak wiele znaczy w każdej rzeczy ćwiczenie, wskazują na to filozofowie, wskazuje i mit. Ono potrafi i lepszego, i gorszego czło- wieka zmienić w przeciwnym kierunku, jeśli pierwszy otrzymuje naukę gorszą od jego natury, drugi lepszą od niej. Ono kazało niewiastom dosiąść koni i pozwoliło górować orężem nad mężami172. Jeśli człowieka obda- rzonego przez naturę zmusisz spędzać życie na hulan- kach i pijaństwie, cnota go porzuci, a on zamiast cnotli- wego, przyswoi sobie takie zachowanie się i będzie żył. znajdując przyjemność w takich rozrywkach, a czując niechęć do poprzedniego życia. Przyzwyczajenie pokona naturalne skłonności. (210) Coś podobnego, twierdzę spotkało i jego żołnierzy pod jego wpływem: chwytali za broń, lecz nie dawał im zetrzeć się z wrogiem; przy- uczył ich spać pod namiotami, kiedy ich rodaków brano do niewoli, nie lękać się hańby, a bać się śmierci

170 — pod Singara w Mezopotamii. 171 — pod Antiochią Migdońska (Nisibis) we wsch. Mezo-

potamii; rzeka szeroko rozlana wokół miasta pozwalała wrogom walczyć na statkach.

172 Zapewne chodzi o Amazonki (por. przyp. 76 do Mowy XI).

82

Z początku jako ludzie mężnego ducha oburzali się na to, potem oburzenie ich słabło, następnie godzili się na takie postępowanie, w końcu je pochwalali. (211) Dla- tego kurzawa z dala się podnosząca, jaka może wzbić się spod kopyt końskich, nie podrywała ich do bitwy, lecz zwracała do ucieczki. Niech tylko się ukazał oddział konnych, i to niewielki, modlili się, by ziemia przed nimi się rozwarła, bo wszystko woleli znieść raczej niż zobaczyć z bliska Persa. Pozbawiając żołnierzy męstwa, jednocześnie wykorzeniono u nich swobodę słowa. Ich bojaźliwość tak była powszechnie stwierdzona, że kiedy domagali się, by im dogadzali ci, u których popasali, samo wspomnienie o Persach kładło kres ich natręctwu. Każdy mógł zadrwić, że tam oto nadchodzi Pers, oni zaś się czerwienili i umykali. Kiedy ich prowadzono na pobratymców, umieli i zadawać ciosy, i otrzymywać je, atoli strach przed Persami tak się wżarł w ich serca, nagromadzając się przez wiele lat, że można by po- wiedzieć, iż drżeli nawet przed wymalowanymi na obrazie.

(212) Takich to żołnierzy, do tego stopnia zepsutych, prowadził przeciw Persom ten niezwykły człowiek; oni zaś szli za nim, pomału przypominając sobie o męstwie, które posiadali, wierząc też, że dzięki jego zamysłom i przez ogień przejdą nietknięci. (213) A na czymże one polegały? Wiedząc, że wielka siła tkwi w tajemnicy — wszakże to, co rozgłoszone, nie przyniesie żadnej ko- rzyści, zatajone może być bardzo pożyteczne — nie po- dawał do wiadomości ani pory napadu, ani drogi natarcia, ani rodzaju podstępów, ani nic z tego, co sam obmyślał w duszy, w przekonaniu, że wszystko, co po- wie, natychmiast dochodzi do uszu szpiegów. (214) Pre- fekt otrzymał rozkaz zapełnić statkami Eufrat, a statki naładować prowiantem, a on przed końcem zimy, wy- przedzając oczekiwania wszystkich, pośpiesznie prze- prawił się przez rzekę i przybył nie do miasta wielkiego

83

i ludnego 173, żeby samemu zobaczyć i dać się widzieć innym, doznać czci, zwykle oddawanej cesarzom, lecz wiedząc, że chwila wymaga szybkiego działania, udał się do miasta, gdzie znajduje się wielka, starożytna świątynia Zeusa 174. Pełen podziwu dla niej modlił się, by bóg mu pozwolił zadać straty państwu perskiemu. Potem oddzielił od swojego wojska 20 000 hoplitów i posłał ich nad Tygrys, żeby strzegli tej ziemi, jeśli będzie jej zagrażać jakieś niebezpieczeństwo, i żeby przybyli do niego, kiedy ich przywoła stosownie do okoliczności. (215) Miał tak samo mniej więcej postąpić i spotkać się z cesarzem król armeński, bo wróg prze- szedł przez najlepszą część jego ziemi, pustosząc ją ogniem, jak należało oczekiwać; po połączeniu się mieli albo wygnać wrogów z kraju, zmusiwszy ich do ucieczki, albo, jeśliby pozostali, zmiażdżyć. Po wydaniu takich rozkazów sam posuwał się trzymając się Eufratu, który dostarczał wody do picia i wiózł żywność załadowaną na statki. (216) Gdy Julian zauważył wielką liczbę wielbłądów przywiązanych jeden do drugiego, wszystkie zaś obciążone ładunkiem, który składał się z samego słodkiego wina z różnych krajów i przypraw dla do- dania smaku winu, które ludzie wynaleźli, zapytał, co wiozą. Gdy się dowiedział, nakazał, by pozostały na miejscu źródła rozkoszy, bo dzielnym żołnierzom wy- pada pić wino, które zdobędą włócznią; sam on jest jednym z żołnierzy i przystoi mu tak samo się odżywiać jak zwykli żołnierze.

(217) W ten sposób odrzuciwszy wszystko, co odnosiło się do rozkoszy, a zadawalając się jedynie tym, czego przede wszystkim wymagała konieczna potrzeba, ciągnął

173 — do Samosat (dziś Samsat), głównego miasta w Komma- gene na zach. brzegu Eufratu.

174 świątynia Zeusa znajdowała się w Carrae (dziś Harranj w Mezopotamii.

84

przez ziemię, która żywiła mu zwierzęta pociągowe dostarczając dobrej trawy, bo już wiosna nastąpiła w tej okolicy. (218) Posuwając się naprzód, ujrzeli gród175

leżący na półwyspie rzecznym, pierwszy, który się uka- zał ich oczom i został zdobyty nie bronią, lecz postra- chem. Gdy ludność ujrzała, że przeciwległe wzgórza pokryte są wojskiem, nie zniosła blasku oręża i otwo- rzyła bramy; po poddaniu się została przesiedlona do naszych ziem. Obfitość zaś żywności zapewniła każdemu pożywienie na wiele dni, tak że idąc pustkowiem gra- niczącym z tą okolicą, mogli wszystkiego używać tyle, ile by mieli po miastach.

(219) Druga twierdza176 znajdowała się na wyspie okrągłej z brzegami gładkimi, a dokoła niej biegł mur, który nie przedstawiał na zewnątrz choćby tyle przestrzeni, żeby można było postawić nogę. Cesarz uznał, że naturalne położenie jest bardzo korzystne dla lud- ności, i rozumiejąc, że jeśliby się odważył na przed- sięwzięcie niewykonalne, przysłużyłby się wrogom — ponieważ jednakowo nierozumnie jest przechodzić obok tego, co można zdobyć, jak walczyć o to, czego nie można zdobyć — zapowiedział, że wkrótce wystąpi przeciwko nim, budząc niemały strach w ich sercach i zaniepokojenie tymi słowami. Po czym wędrując przez pustynię dopadł do krainy asyryjskiej, która przyczynia się do zamożności mieszkańców z jednej strony obfi- tością i pięknością plonów przy małym zasiewie, z drugiej strony owocem winnej latorośli i palmy oraz innymi płodami, darami żyznej ziemi. (220) Żołnierze widząc to i korzystając z tych płodów, których było mnóstwo w każdej wsi (wsie były zbudowane po całej Asyrii, liczne i wielkie, większość z nich dorównywała nie-

175 Była to Anata, warownia na wyspie utworzonej przez Eufrat.

176 — Tiluta.

85

wielkim miastom), natrafiając więc na nie nie wyrażali niezadowolenia z powodu uciążliwości drogi, bo dosta- teczną nagrodą za trudy poniesione na pustyni było zdobycie ziemi uprawnej. (221) Tu wyrąbywali palmy, wyrywali z korzeniami winorośle, niszczyli spichrze, w gniewie burząc je doszczętnie, jedli, pili (lecz nie upijali się — na to nie pozwalał strach wywołany nie- dawnym straceniem żołnierza z powodu pijaństwa), ale utrzymywali siebie w gotowości bojowej i baczyli, by być trzeźwymi. A nieszczęśni Asyryjczycy z dala, z gór, patrzyli na własną niedolę. W ucieczce porzucili wrogą sobie równinę i oddalili się czyniąc sobie z rzeki sprzy- mierzeńca.

(222) Jakim sposobem jednym rzeka pomagała, z innymi walczyła? Rzeka Eufrat posiada wielką obfitość; wód i równa się wielu rzekom, nigdy nie staje się płytka, a dochodzi do największych swoich rozmiarów, kiedy deszcze wiosenne powodują topnienie śniegu na- gromadzonego zimą w Armenii. Rolnicy osiadli na jej brzegach, wykopując z tej i tamtej strony kanały, ko- rzystają z rzeki jak Egipcjanie z Nilu i od rolnika zależy, czy woda napełni kanały, czy nie. (223) Gdy wojsko nasze nadchodziło, pozwolili nurtom rzeki dotrzeć wszę- dzie, a za ich pośrednictwem zalali resztę ziemi. To było dla żołnierzy najcięższym ze wszystkich udręczeń: cały teren nawodniony był uciążliwy, a poziom wody w kanałach sięgał jednym do piersi, drugim do twarzy a niektórych woda całkiem przykrywała. Ogromnego tedy wymagało wysiłku ocalenie siebie samych, zbroi, prowiantu i zwierząt pociągowych. (224) Tym, którzy umieli pływać, dopomagała ta umiejętność, kto pływał gorzej, miał więcej trudności. Jedni budowali mosty, drudzy nie chcąc zwlekać, odważali się iść wprost, Tym, którzy się posuwali po wysokim, wąskim brzegu, udawało się uniknąć przemoczenia, ale wąska droga

86

była śliska; ci, którzy jej się lękali, jechali po wodzie i niewolnik podawał rękę panu, i pan wyciągał niewolnika. (225) Choć przeprawiali się wśród tak wielkich niebezpieczeństw, nie jęczeli, nie płakali, nie wyrze- kali na wyprawę wojenną, nawet słowa przykrego nie powiedzieli, ani nawet w myśli do siebie samych, lecz jakby szli poprzez ogrody Alkinoosa 177, tak byli radzi z położenia, w którym się znajdowali — jak mi się zdaje dlatego, że spodziewali się, iż będzie lepiej i że cesarz dobrowolnie dzielił trudy marszu z prostymi żołnierzami. (226) Nie szedł po deskach położonych na głowach żołnierzy, jak zrobiłby zapewne kto inny, kro- cząc sam jeden wygodnie przy znużeniu innych, ale pierwszy torował drogę swym ciałem przez błoto, muł i wodę, zagrzewając innych nie słowem, lecz czynem, pokazując żołnierzom i ciurom przemoczoną chlamidę. (227) Asyryjczycy, którzy urządzili tak olbrzymie to- pielisko, spodziewali się, ze dzięki temu podstępowi wojsko albo się coinie, albo się potopi; lecz nasi jakby wszyscy unosili się na skrzydłach, albo Posejdon kazał się wodzie przed nimi rozstąpić, uszli śmierci i w nie- małej liczbie napadli już nie na twierdzę, lecz było to wielkie miasto 178 Asyryjczyków, noszące imię ówczes- nego króla. Posiadało ono drugie mury obronne we- wnątrz pierwszych, tak że w jednym mieście znajdo- wało się drugie, w większym mniejsze rozmiarami, jak to bywa z naczyniami wstawionymi jedno w drugie. (228) Gdy nasi przypuścili szturm, strach zgromadził mieszkańców w obrębie mniejszych murów, bo uważali je za mocniejsze. Oblegający zaś, mając w ręku ze- wnętrzne mury, podstępowali pod drugie. Chociaż byli obstrzeliwani przez łuczników z góry i niektórzy ginęli, jednak wznieśli nasyp ponad mur i zmusili scłoczonych

177 ogrody Alkinoosa — zob. przyp. 101 do Mowy XI. 178 — Pirisabora.

87

mieszkańców do poddania się na mocy umowy, której warunkiem było, że nigdy nie zostaną oni oddani Per- som, nawet przy układach. Wiedzieli bowiem, że u nich zdziera się skórę 179. Widać to stąd, że zostali wzięci do niewoli, walcząc nie ospale, lecz z natężeniem wszystkich sił.

(229) Tak wszystko ustępowało cesarzowi i nic nie potrafiło oprzeć się temu mężowi. Był srogi dla wro- gów, srogi też dla tych podwładnych, którzy nie umieli albo zwyciężyć, albo paść w walce. Gdy jeźdźcy, po- słani jako ochrona szukających paszy, źle się bili, tak że został zabity nawet ich dowódca, on tych, którzy spodziewali się, że spotkają ich większe honory niż innych, kazał stracić, a rozkaz śmierci przesłał nie z namiotu, lecz wszedł w środek powracających żołnierzy i kazał zsadzić z koni wielu zbrojnych ludzi, sam nie mając nawet trzech ze straży przybocznej. Tak nauczył żołnierzy dyscypliny i poddawania się we wszystkim woli wodza. (230) Wyszedł więc na spotkanie jeźdźcom z krzykiem szukających zabitego i nałożył odpowiednią karę na tych, którzy go nie obronili, pokazując wszystkim pozostałym, co oczekuje opieszałych. Gdy się oddalił do swego namiotu, stał się przedmiotem większego podziwu niż przedtem. (231) Chcąc, by możliwie najwięk- sza część kraju nieprzyjacielskiego uległa spustoszeniu, robił częste przystanki, żeby reszta wojska pozostawała za osłoną palisady, a lekkozbrojni, co silniejsi żołnierze mogli przeszukiwać okolicę rozproszywszy się w różne strony. Znajdowali oni podziemne mieszkania i przyprowadzali dzieci Asyryjczyków wraz z matkami, tak że liczba jeńców przewyższała ilość ich właścicieli. Lecz pomimo tego nie było niedostatku żywności.

(232) Stąd ruszyli na ten sam wielki trud, na kanały, 179 Herodot (ks. V, 25) opowiada, że Kambizes kazał zabić

jednego z wielmożów i zedrzeć zeń skórę.

88

a raczej na najtrudniejszą cześć tego zadania. Ziemia była gęściej przerżnięta kanałami, które też były daleko głębsze. Tu okazał się on wyraźniej niż kiedy indziej zbawcą całego wojska. (233) Kiedy inni zachwalali inną drogę, wprawdzie dłuższą, ale znajdującą się poza tere- nem zalanym wodą, on powiedział, że tego na tej drodze przede wszystkim się obawia, iż trzeba będzie znosić pragnienie i być pozbawionym jakiejkolwiek wody; do- dał też, że na dawnej drodze oczekuje trud, a na nowej zagłada i że daleko lepiej iść, doznając przeszkody w wodzie, niż w poszukiwaniu wody jej nie znajdować. Wspomniał również o pewnym starożytnym wodzu rzymskim 180, który przez taką nierozwagę zgubił i siebie, i swoje wojsko, i zaraz z książki przytoczył im całkowitą ich zgubę. Tak mówiąc zmusił tych, którzy dawali niekorzystne rady, do zawstydzenia się, a innych przekonał, żeby zbyli się wszystkiego wahania. (234) Niebawem natrafiono na większą obfitość palm. z których zaczęto sporządzać wiele mostów, stąd łatwość przeprawy dla mas wojska. Julian przejawiał wielką ambicję i w tym, żeby wyprzedzić idącego mostem, schodząc sam do wody. W ten sposób okazała się słabość potężnego środka, zastosowanego przez nieprzyjaciół, i pokonana została woda, na której zwycięstwo oni cał- kowicie liczyli.

(235) I druga siła wkrótce miała się okazać słabością. Była pewna silna twierdza 181, znajdująca się na wyspie, a dzięki wzniesieniu brzegu i rozmiarom murów wzbi- jająca się pod same niebiosa, tak wielka była wysokość i brzegu, i muru. W dole była otoczona, z wyjątkiem zu- pełnie małej przestrzeni, gęstwiną trzcin, ukrywającą

180 — Krassusie, który poniósł straszną klęskę w bitwie z Far- tami pod Carrae w r. 53 p. n. e.; książką, z której Julian czytał o nim, są zapewne Żywoty sławnych mężów Plutarcha.

181 — Majozamalchia.

89

tych, którzy chodzili po wodę; ci, schodząc zejściem nie- dostrzegalnym z zewnątrz, z całą swobodą, pod przykry- ciem łodyg trzciny, brali wodę z rzeki. Mur zaś był niedostępny dla maszyn oblężniczych, bo po pierwsze był zbudowany na wyspie, którą całkowicie otaczał, po drugie — na tak wysokiej wyspie, a ponadto cegła palona była spajana asfaltem 182. (236) Potęga warowni odradzała wszelkich prób zdobycia, lecz kiedy garść załogi zrobiła wypad i napadłszy na pierwsze szeregi wojska o mało nie zraniła cesarza, pod wpływem gniewu za doznane straty przystąpiono do oblężenia. Nasi oblegali twierdzę, Persowie zaś z góry się śmiali, szy- dzili, urągali, strzelali z łuków, trafiali. Uważali, że nasi robią to samo, co gdyby się porwali na zdobycie nieba. (237) Z początku cesarz sam kamieniami i po- ciskami godził w tych, którzy byli na murze, i niejeden ze strzałą w ciele padał w dół; następnie połączył mostem wyspę z lądem, a pracujący mieli ochronę w łodziach ze skóry. Obróciwszy je dnem do góry, chowali się pod nie czyniąc z dna łodzi dach i wykonywali swoje zadanie wewnątrz burt, a Persowie na próżno miotali ogień i wszelkiego rodzaju pociski przeciw takiej osłonie, której ani strzała nie mogła prze- szyć, ani kamienie zdruzgotać, ani ogień zapalić. (238) Lecz i przy tym nie odczuwali trwogi; choć wiedzieli, że wrogowie robią podkopy, wiedzieli, że używają wszelkich środków, oni dniem i nocą urządzali hulanki, jakby nieprzyjaciel na próżno się mozolił. Nasi zaś pracowali z całych sił, nie znając zmęczenia, i posuwali się ku górze przebijając drogę. Szerokość podkopu była obliczona na jednego człowieka. Pierwszy, który na czworakach wdrapał się o północy do środka jednej baszty, nie został zauważony; za nim poszedł drugi,

182 asfalt (smoła ziemna) był bardzo używany w Asyrii i Babilonii do robót budowlanych.

90

za tym trzeci i każdy chciał być w liczbie tych, którzy wchodzili. (239) Gdy usłyszała ich staruszka, która jedna tam leżała z dzieckiem, zmusili ją do milczenia, potem obsadzili drzwi baszt i tym, którzy byli w dole, dali znak do okrzyku bojowego. Gdy rozległ się on gromko, strażnicy w przerażeniu zerwali się z pościeli i nic innego nie pozostawało jak tylko wszystkich wal- czących zabijać; większa jednak część sama zginęła rzucając się z murów. Zaczęła się usilna pogoń za tymi, którzy starali się skryć; nikt nie wolał wziąć do niewoli niż zabić, tak że wrogowie rzucali się z góry, a w dole włócznie podchwytywały żywych, na wpół żywych, zabitych. Gwałtowny upadek już wystarczał, by spowodować śmierć. (240) Oto jakimi pląsami uczcili nocą bóstwa wojny, a pokazali je i wschodzącemu bogu 183. W tym jednym nie okazali posłuszeństwa cesarzowi, który przykazał brać do niewoli i mieć litość nad jeńcami. Oni zaś mając w pamięci pociski i pamię- tając o trafionych, gdy gniew podnosił prawicę, w mor- dzie znajdowali pociechę za cierpienia spowodowane trudami. Prosili cesarza o przebaczenie, że po tylu stratach sami je zadają.

(241) Zagłada załogi pociągnęła za sobą i zburzenie twierdzy. Została ona najbardziej doszczętnie zniszczo- na z tamtejszych twierdz. Im bardziej wyróżniała- się od innych swoją budową, tym bardziej ściągnęła na siebie wyrok całkowitego unicestwienia, bo dla Persów i w jednym, i w drugim wypadku dużą było stratą, czyby mieli budować na nowo twierdzę, czy nie. (242) Oto jak dalece wspaniały i przewyższający ludzką naturę był ten czyn: zdobywcy twierdzy mniemali, że nic już więcej nie będą znosić, a duma przeciwników została złamana wraz z murem, tak iż mieli całe swoje położenie za beznadziejne. Nawet cesarz, który zawsze

183 — tj. Słońcu.

91

dokonując wielkich czynów, wszystkie uważał za małe, nie mógł nie uznać tego osiągnięcia za bardzo wielkie. Wszak powiedział, czego przedtem nie bywało, że do- starczył materiału do mowy Syryjczykowi, a miał mnie na myśli. Materiał rzeczywiście niezwykły, mój Ty najdroższy ze wszystkich Przyjacielu, ale gdy mi Ciebie brak, jakaż pociecha z życia!

(243) Lecz powracam do tego, że gdy twierdzę spot- kał los, o którym już opowiedziałem, wieść o tym zda- rzeniu spowodowała brak wszelkiego oporu na znacznym odcinku drogi. Toteż służba obozowa przychodziła do wsi i zabierała to, czego mieszkańcy nie zabrali ze sobą uchodząc, a raczej jedne rzeczy zabierali, a te, których nie dało się zabrać, albo rzucali do rzeki, albo w ogień. Taki zaiste los spotkał i rezydencję króla perskiego, która była położona nad rzeką i odznaczała się wszelką pięknością, jak to u Persów: w architekturze. w przepychu ogrodów i roślinności i w woni kwiatów W miejscu leżącym naprzeciw hodowano stado dzikich świń, na których król perski zaprawiał się do łowów a wtedy posłużyły one do uraczenia całego wojska rzymskiego. Została spalona i ta rezydencja królewska, nie mniej słynna, jak mówią, od pałacu w Suzach, a po niej druga i trzecia, ustępująca co do piękności poprzedniej, lecz też jej nie pozbawiona.

(244) Wśród takich działań doszli do tych z dawna upragnionych miast, które zamiast Babilonu184 zdobią ziemię babilońską. W środku między nimi płynie rzeka Tygrys, która minąwszy je w niewielkiej odległości przyjmuje Eufrat. Tu trudno było ustalić, jak należy postąpić. Bo jeśliby żołnierze popłynęli mimo na statkach, nie można by wtedy zaatakować miast, a jeśliby

184 Babilon po Aleksandrze W. utracił przodujące miejsce na na rzecz nowej stolicy Seleucydów, Seleukii (Koche) nad Ty- grysem oraz Ktezyfontu (Ktesiphon) na lewym brzegu Tygrysu O tych to miastach tu właśnie jest mowa.

92

wyruszyli na te miasta, straciliby statki; jeśliby zaś popłynęli w górę Tygrysu, wymagałoby to wielkiego wysiłku, statki zaś znalazłyby się między obu miasta- mi. (245) Kto więc rozwiązał tę trudność? Nie Kalchas ani Tejrezjasz 185, ani żaden inny wróżbita. Wziąwszy jeńców spośród ludności sąsiadującej z tą miejscowością, zaczął poszukiwać spławnego kanału186, który znany mu był z książek; był dziełem starożytnego króla, łączył Eufrat z Tygrysem powyżej obu miast. (246) Jeden jeniec z powodu młodego wieku o niczym nie wiedział: drugi, starzec, pod przymusem wszystko powiedział, bo widział, że cesarz tak dokładnie mówi o tej miej- scowości, jakby był jednym z krajowców — w książ- kach oglądał on od dawna ten kraj, będąc z dala od niego — otóż starzec objaśnił i gdzie znajduje się kanał, i jak jest zamknięty, i jak go zasiewają, odkąd ujście jego zostało zasypane. (247) Na skinienie władcy usunięto wszelkie przeszkody i z dwóch ramion kanału jedno ujrzano suche, drugie zaś poniosło statki, mija- jące wojsko, a Tygrys wezbrany, ponieważ wlały się w niego wody Eufratu, budził obawę u mieszkańców miast, że nie oszczędzi murów.

(248) Ukazały się najznakomitsze oddziały perskie, które pokryły brzeg błyszczącymi tarczami, rżącymi końmi, łukami pięknie wykonanymi, olbrzymimi ciel- skami słoni, z tą samą łatwością depczącymi szeregi wojenne co kłosy. Wrogowie tedy znajdowali się naprzeciw, z twarzą zwróconą ku naszym, a z obu stron była rzeka — jedna blisko, której bieg został sztucznie wywołany, dalej druga i drugie wojsko perskie; z tyłu zaś była okolica okrutnie spustoszona, nie pozwalająca iść z powrotem tą samą droga. (249) Położenie wyma-

185 Kalchas — wieszczbiarz Greków podczas wojny trojań- skiej; Tejrezjasz — znany z mitologii ślepy wieszczbiarz grecki.

186 spławny kanał — kanał Naharmaloh.

93

gało niezwykłej odwagi od tych, którzy nie chcieli zgi- nąć z głodu. Wszyscy w zaniepokojeniu spoglądali na niego jednego. On zaś przede wszystkim zrobił to, co właściwe jest ludziom nie mającym żadnych trosk: kazał wyrównać hipodrom i wezwał do wyścigów konnych wojowników, wyznaczając nagrody dla wierz- chowców. Widzami wyścigów byli w ten sposób oprócz swoich także wrogowie, przy czym pierwsi siedzieli w dole dokoła miejsca wyścigów, drudzy przyglądali się im z blanków murów, uważając cesarza za szczę- śliwego, że zażywa rozrywek właściwych zwycięzcom, a płacząc nad sobą, że nie mają możności w tym prze- szkodzić. (250) Podczas gdy wojsko zabawiało się wy- ścigami konnymi, statki na jego rozkaz rozładowano pod pozorem obejrzenia zapasów żywności, czy nie zostały źle zużyte, a naprawdę dlatego, że chciał niespodzie- wanie załadować na statki żołnierzy, nie uprzedzając ich o tym.

Zebrał więc po wieczerzy dowódców oddziałów i wy- kazał, że pozostaje jedna jedyna droga ocalenia: prze- prawić się przez Tygrys, by móc znów korzystać z okolicy nie zniszczonej. Ze strony innych odpowiedzią było milczenie; ten zaś, który dowodził większością wojska, wyraził sprzeciw, strasząc wysokością urwistego brzegu i liczebnością wrogów. (251) Cesarz odpowiedział na to, że jeśli będą zwlekać, warunki terenowe pozostaną te same, a natomiast liczba wrogów się zwiększy; do- wództwo przekazał innemu i przepowiedział, że ten od- niesie zwycięstwo, choć otrzyma ranę. Miał on otrzy- mać ranę, według jego słów, w rękę, dodał też. w jakim miejscu ręki, zaznaczając przy tym, że mało trzeba bę- dzie użyć lekarstwa. (252) Żołnierze już byli na statkach. On stał spoglądając w niebo, gdy zaś stamtąd otrzymał hasło, podał je dowódcom oddziałów, ci zaś pozostałym tak cicho, jak tylko się dało. Popłynęli i zaczęli wysiadać, gdy najbliżej znajdujący się wrogo-

94

wie już spostrzegli i strzelali do nich. Mimo to na ten urwisty brzeg, na który nie odważyliby się wejść lekkozbrojni w czasie pokoju, bez niczyjego oporu, za dnia — na ten brzeg w nocy wdrapali się hoplici, mając nad głową nieprzyjaciół. Jak się to stało, na to pytanie i teraz nie moglibyśmy odpowiedzieć. Do tego stopnia było to dziełem nie ludzi, lecz jakiegoś boga, który własnoręcznie podnosił każdego. (253) Od razu po wdra- paniu się zaczęli mordować nieprzyjaciół, jednych budzących się, innych jeszcze śpiących, stanąwszy nad nimi jak zły jaki sen. Ci, którzy się obudzili, mieli tę tylko przewagę nad śpiącymi, że byli świadomi tego, co ich spotyka, bo i oni nie mieli możności bronić się przed napadającymi. (254) Ponieważ działo się to w nocy, w ciemności, wiele ciosów zadawały miecze ciałom, a wiele trafiało w drzewa, na co wskazywał stuk miecza. Słychać było jęki już zranionych, otrzymujących rany i mających je otrzymać, ginących i błagających o życie. A nasi parli naprzód siejąc śmierć. Ciałami poległych została zasłana taka powierzchnia ziemi, jaką pokryłoby sześć tysięcy trupów. (255) Gdyby oni nie zatrzymywali się przy zwłokach z chęci ich ograbienia, lecz rzucając się na bramy albo włamali się w nie, albo je wyważyli, w ich ręku byłby przesławny Ktezyfont! A tak zdobywali złoto, srebro i konie poległych, a z nastaniem dnia zmuszeni zostali stoczyć walkę z konnymi, którzy z początku zadawali im straty, potem rzucili się do ucieczki na skutek zamieszania wywołanego wysko- czeniem z żywopłotu jednego żołnierza. Przeprawiła się przez rzekę i reszta wojska. Kiedy inni ze zdumie- niem wodzili oczyma po polu bitwy, ci, którzy dokonali rzezi, obmyli się w rzece i wody perskiego Tygrysu za- farbowały się krwią perską.

(256) Niech kto obliczy napady Persów na nasz kraj i uświadomi sobie, ile każdy z nich przyczynił szkód, a potem niech porówna tę jedną wyprawę z tamtymi,

95

często podejmowanymi, to łatwo dojdzie do wniosku, że choć tamte były pomyślne, ta jednak jest daleko godniejsza uwagi. Tamte odbywały się przy braku wszelkiego oporu, ta została podjęta z wielką odwagą pomimo sił bojowych przeciwnika. Toteż gdyby kto zapytał Persów, czy woleliby oni ani nie dokonać tego, czego dokonali, ani nie doznać tych strat, jakie ponieśli, wszyscy, zaczynając od króla, odpowiedzieliby, że po- niesiona klęska o wiele przewyższa straty przez nich zadane.

(257) Przekonać się o tym można choćby z tego: przecież Konstancjusz przy żadnym napadzie Persów nie został zmuszony do proszenia o pokój, a król perski na skutek tych działań, o których opowiedziałem, przy- słał posła z prośbą, by wojna na tym się zatrzymała i by zwycięzca, powstrzymując się od dalszych kroków, uważał jego państwo za przyjaciela i sprzymierzeń- ca. (258) Poseł, jeden ze znakomitych Persów, który przybył w tym celu, udał się do brata 187 tego, który go przysłał — wyprawił się on na króla razem z nami — i obejmując jego kolana prosił o przekazanie cesarzowi propozycji. Ten w pośpiechu i z radością, przekonany, że przynosi dobrą wiadomość, przyszedł z uśmiechem i wyłożył sprawę, oczekując darów za przyniesione wieści. Ale cesarz kazał i jemu milczeć, i odprawić przybyłego Persa bez wysłuchania, i podać jako powód widzenia się rzekome z nim pokrewieństwo. Nie chciał bowiem zaprzestać wojny i uważał, że samo słowo "pokój" zdolne jest odebrać odwagę wojownikom. Prze- cież ten, kto jest przekonany, że można nie walczyć, oczywiście źle będzie się bić, jeśli zostanie zmuszony do walki. (259) Dlatego dał polecenie, by słodkie słowo

187 Był to niejaki Hormizdas, który przeszedł na służbę Kon- stancjusza i walczył przeciw Persom. Julian miał go wprowa- dzić na tron perski po strąceniu Sapora. Towarzyszył on Julia- nowi na wyprawie przeciw Persom, oddając mu wielkie usługi.

96

„układy" pozostało nie wypowiedziane. A czy kto inny dla pokazania swoim, ile mocy ma jego dowództwo, nie zwołałby zgromadzenia dla wysłuchania słów posła? Ale ten wódz wtedy, kiedy ofiarowywano mu układy, podszedł do murów i wzywał do bitwy tych, którzy się chronili za murami, mówiąc, że to, co czynią, przystoi niewiastom, a to, od czego stronią, mężom. (260) Kiedy ci odrzekli, że powinien poszukać króla i jemu się pokazać, zapałał chęcią ujrzenia Arbeli188 i przej- ścia przez nią — czy bez bitwy, czy po stoczeniu boju — żeby wraz ze zwycięstwem Aleksandra, tam odniesionym, opiewane było i jego zwycięstwo; postanowił też rozszerzyć swoje natarcie na cały kraj leżący w granicach perskiego władania, a raczej napaść i na sąsiedni, chociaż nie nadszedł żaden oddział ani swój, ani sprzy- mierzony.

Sprzymierzeńcy189 zawiedli z powodu niewierności przywódcy plemienia, nasi, jak mówią, uważali za waż- niejsze dla siebie zadanie ścierać się z wrogami, kiedy z samego początku zostało zastrzelonych kilku żołnierzy podczas kąpieli w Tygrysie. Jednocześnie rywalizacja dowódców między sobą pozwalała podwładnym nie przestrzegać dyscypliny, bo kiedy jeden z nich kazał ruszać naprzód, drugi zachęcał do pozostania na miejscu i dzięki swej pobłażliwości znajdował posłuch. (261) Ten stan rzeczy nie osłabił rozmachu. Cesarz nieobecnych nie pochwalał, lecz chciał dokonać tego wszystkiego, co by zrobił, gdyby oni przybyli; planami swym sięgnął po Hyrkanię 190 i po rzeki indyjskie. Gdy wojsko ruszyło na tę wyprawę, tak że jedne oddziały już szły, drugie się szykowały, jakiś bóg odwiódł go

188 Arbela — miasto słynne ze zwycięstwa Aleksandra W. nad Dariuszem, odniesionym w r. 331 w jego pobliżu.

189 sprzymierzeńcy — Armeńczycy pod wodzą króla Arsacesa. 190 Hyrkania — kraina nad Morzem Kaspijskim, granicząca z Medią i

Partami; jedna z satrapii perskich.

97

od tego i nakazał, zgodnie ze słowami epopei 191, myśleć o powrocie.

(262) Statki, zgodnie z powziętą poprzednio decyzją, zostały oddane na pastwę płomieni, bo lepiej było je spalić niż oddać wrogom. Oczywiście tak samo by po- stąpił, gdyby był nie powziął poprzedniego zamiaru, a utrzymało się postanowienie powrotu. Napór bowiem na dzioby statków silnego i bystrego prądu Tygrysu zmuszał do zatrudnienia na okrętach wielu rąk, tak że trzeba było więcej niż połowy wojska do ciągnięcia statków. Skutek byłby taki, że w bitwie musieliby ulec, a po nich i reszta wojska bez walki dostałaby się w ręce wroga. (263) Ponadto ogień usunął wszelką zachętę do zniewieściałości. Bo każdy, kto chciał próżnować, udawał chorego, leżał i spał na statku, gdy zaś statków nie było, wszystko stanęło pod bronią. Że mimo wielkich chęci nie było możności utrzymania tylu statków, wskazał na to fakt, że nie zdołano ocalić nawet pozo- stałych — było ich piętnaście — zachowanych dla bu- dowy mostów. Zbyt gwałtowny prąd rzeki, z którym nie mogły sobie poradzić ani sztuka żeglarzy, ani mnó- stwo rąk innych ludzi, znosił wprost w ręce wrogów i same statki, i ich załogę, tak że jeśli już ktoś by miał obwiniać ogień za doznane straty, to król perski byłby tym, który słusznie się mógł uskarżać. I rzeczywiście niejednokrotnie, jak powiadają, wyrażał swe niezadowolenie.

(264) Tak, używając do picia wody Tygrysu, posuwali się mając rzekę po lewej ręce, a szli przez okolice bogatszą od poprzedniej, tak że bez obawy dołączali nowych jeńców do dawnych. Kiedy podchodzili ku granicy ziemi uprawnej i znaleźli się w środku okolicy pozbawionej roślinności, od której nic nie ma gorszego.

191 Aluzja do słów Ateny, wyrzeczonych do Diomedesa (Iliada X 509).

98

cesarz daje nakaz wojsku wziąć ze sobą żywności na dwadzieścia dni — tak długa droga wiodła do miasta wspaniałego 192, leżącego na pograniczu z naszym krajem. Wtedy dopiero pokazuje się po raz pierwszy bo- jowy szyk perski, a nie bezładna kupa, w zbrojach bogato przyozdobionych złotem. Kiedy jeden z naszych żołnierzy, walczących w pierwszych szeregach, padł i wywiązała się ogólna walka, ni konny, ni pieszy Pers nie wytrzymał naporu naszych tarcz, lecz natychmiast cofnęli się i zawrócili do ucieczki, wyćwiczeni tylko w tej metodzie walki. (265) Potem nasi nie spotkali żadnego regularnego wojska, a zdarzały się tylko pod- jazdy z zasadzki,, nikczemne napady garstki jeźdźców, którzy z rowów wyskakiwali na tylne szeregi, ale i w tych utarczkach nie tyle zabijali, co sami ginęli, piechur bowiem prześlizgiwał się pod włócznią jeźdźca i mieczem rozpruwając konia, obu obalał na ziemię, a wojownik przyodziany w żelazny pancerz stawał się łatwo ofiarą miecza. (266) Taki los spotykał tych, któ- rzy się zbliżyli. Ci zaś, którzy byli silni z odległości, mianowicie łucznicy, wypuszczali strzały w nie zakryty prawy bok żołnierza i zmuszali zważać na nich i iść powoli. Jednak posuwano się naprzód i chmura strzał nie stanowiła przeszkody dla całego wojska. Cesarz bowiem, objeżdżając konno wojsko, zewsząd przychodził z pomocą tej części, na którą wróg nacierał, i sprowa- dzał w miarę potrzeby oddziały do tych, którzy byli narażeni na niebezpieczeństwo, a na tyły posyłał najlepszych dowódców.

(267) Dotychczas więc i on szedł odnosząc zwycięstwa, i mnie przyjemnie jest mówić, ale odtąd — o bogowie, o demony, o zmienności losu! — do jakiegoż przystę- puję opowiadania! Jeśli życzycie sobie, przemilczę resztę i zatrzymam opowiadanie na pomyślniejszych zdarze-

192 — tj. Ktezyfontu.

99

niach... Za ten lament 193, o słuchacze, niechże wam się szczęści! ... Na co więc się decydujecie? Czy mam ronić łzy, czy mówić? Zdaje mi się, że same wypadki wzbu- dzają w was grozę, ale żądacie opowieści o nich. Trzeba zatem mówić i położyć kres kłamliwym pogłoskom o jego zgonie.

(268) Kiedy król perski już był wyczerpany, a jego porażka całkiem wyraźna, i bał się, żeby Rzymianie zawładnąwszy najlepszą częścią jego ziem nie przezi- mowali tutaj, kiedy wybrał posłów i liczył dary, wśród których był i wieniec, i zamierzał następnego właśnie dnia przesłać go z błaganiem i cesarzowi pozostawić określenie warunków pokoju — rozeszła się w pewnym miejscu kolumna wojska, ponieważ podczas marszu trzeba było odpierać napadających wrogów, zerwał się też nagle gwałtowny wicher, który podniósł tumany kurzu i zgromadził chmury, co dopomogło tym, którzy się nosili ze złymi zamiarami. A cesarz, żeby połączyć rozerwaną kolumnę, pędził z jednym tylko sługą: tymczasem włócznia przez jeźdźca rzucona w niego, nie zasłoniętego zbroją — zdaje się, że na skutek ogromnej przewagi194 już nawet nie osłaniał się pancerzem - przeszyła ramię i utkwiła w boku. (269) Runął na zie- mię waleczny mąż. Widząc krew, która lała się stru- mieniem, by ukryć wypadek, wskoczył od razu na konia; a kiedy krew zdradzała ranę, wołał na tych, koło których przejeżdżał, żeby się nie lękali o ranę. bo nie jest śmiertelna. Tak mówił, ale ból go zmógł. Wno- szą go do namiotu na miękkie posłanie: lwią skórę i kupę wiórów — takie bowiem było jego łoże. (270) Kie- dy lekarze oznajmili, że nie ma ratunku, i gdy do wojska dotarła wiadomość o śmierci, wszyscy uderzyli

193 — towarzyszący najwidoczniej wypowiadanym słowom mówcy.

194 Według Ammiana przewagę mieli właśnie Persowie.

100

w płacz, wszyscy bili się w piersi, wszyscy zraszali łzami ziemię, broń wypadłszy z rąk waliła się na ziemię; sądzili, że stąd nie powróci do domu nawet zwiastun nieszczęścia. (271) Wtedy król perski te dary, które miał przesłać cesarzowi, złożył w ofierze zbawczym bogom i zastawił stół, którego zwykł był używać (poprzednio zamiast stołu służyła mu ziemia), przy- ozdobił włosy według zwyczaju, bo przez cały czas, kiedy groziło niebezpieczeństwo, wcale ich nie pie- lęgnował. W ogóle tak się zachowywał po zgonie tego jednego męża, jakby postąpił, gdyby cała siła zbrojna nieprzyjaciół została pochłonięta przez czeluście ziemi. Tak obie strony wypowiadały się jednogłośnie, że ca- łość spraw państwowych u Rzymian na nim polegała, jedni swoim smutkiem, drudzy weselem, jedni mnie- maniem, że zginęli, drudzy przekonaniem, że już zwy- cięstwo odnieśli.

(272) Dzielność jego można poznać i z jego ostatnich słów. Bo kiedy wszyscy otaczający go uderzyli w płacz i nawet wyznawcy filozofii nie mogli się opanować, on czynił wyrzuty i innym, ale zwłaszcza tym ostatnim, że podczas gdy życie, które ma poza sobą, prowadzi go na Wyspy Szczęśliwych, oni go tak opłakują, jakby swoim życiem zasłużył na Tartar195. Namiot przypominał więzienie, w którym przebywał Sokrates; ci, którzy tu się znajdowali, tych, którzy otaczali filozofa; rana — truciznę; słowa Juliana — słowa Sokratesa; jak jedyny z obecnych Sokrates nie płakał, tak i on. (273) Kiedy przyjaciele prosili, by wyznaczył spadkobiercę władzy, zostawił wybór wojsku, bo nie widział nikogo dokoła siebie, kto by był do niego podobny. Nakazał im także wszelkimi sposobami szukać ocalenia dla siebie, bo prze-

195 Wyspy Szczęśliwych — mityczne wyspy leżące na krań- cach ziemi, odznaczające się bujną roślinnością i obfitością plonów, gdzie wybrani przez bogów przedłużają swe ziemskie życie; Tartar — miejsce mąk pośmiertnych.

101

cież i on, jak mówił, zniósł wszystkie trudy, by ich ocalić.

(274) Kto był jego zabójcą, niejeden pragnie usły- szeć 196. Imienia nie znam, ale że to nie wróg go zabił, wyraźnym tego dowodem jest, że żaden nieprzyjaciel nie otrzymał nagrody za zadaną ranę. Przecież król perski wzywał przez heroldów zabójcę dla odznaczenia go, a kto by się zgłosił, miał otrzymać wielka nagrodę, ale nikt, nawet z żądzy odznaczenia, nie zdobył się na taką przechwałkę. (275). I wielka należy się wdzięczność wrogom, że nie przyswoili sobie sławy czynu, którego nie dokonali, ale pozwolili nam szukać wśród siebie samych zabójcy. Ci, dla których jego życie nie przed- stawiało korzyści — a byli to ludzie nie żyjący podług praw — z dawna czyhali na jego życie, i wtedy, kiedy mieli po temu możność, urzeczywistnili swoje zamysły. Zmuszała ich do tego zarówno niegodziwość, która za jego panowania nie mogła się przejawić swobodnie, jak przede wszystkim cześć oddawana bogom, przeciwna ich własnym dążeniom.

(276) Co Tucydydes mówi o Peryklesie 197, że przez śmierć swoją najbardziej jasno dał poznać, czym był dla państwa, to samo można by powiedzieć i w tym wypadku. Przecież wszystko inne pozostało bez zmiany: ludzie, broń, konie, dowódcy oddziałów, zastępy bojowe, jeńcy, skarb, zapasy żywności, a jedynie ze zmianą osoby cesarza wszystko poszło na marne. (277) Najpierw nie wytrzymali naporu tych, których

196 Zob. przyp. 68 do Mowy XXX. — Od razu po śmierci Juliana powstała legenda, utrzymująca się do dziś dnia, że zanim Apo- stata oddał swą duszę diabłu, wziął na dłoń parę kropli krwi ze swej rany i cisnął je ku niebu ze słowami: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!" W rzeczywistości Julian, gdy czuł, że nadchodzi koniec, wyrzekł inne słowa, wyrażające również przegraną: „Heliosie, opuściłeś mnie".

197 — w II ks. Historii, rozdz. 65, 3 nn.

102

przedtem pędzili przed sobą, następnie zwabieni samą nazwą „pokój" — bo wrogowie posłużyli się nim jako przynętą — wszyscy krzyczeli, że go przyjmują, i to z zadowoleniem, a pierwszy poszedł na przynętę ten, który objął władzę cesarską 198. A kiedy Med 199 stwier- dził, że rwą się do pokoju, zwłóczył, przeciągał czas pytaniami, odpowiedziami, jedno przyjmując, drugie odrzucając i mnogością poselstw powodując zużycie przez nich zapasów żywności. (278) Kiedy zabrakło pożywienia oraz wszystkiego innego i prosili o nie, na- deszła groźna konieczność zgodzenia się na wszystko. Wtedy właśnie zażądał, jako najskromniejszego wyna- grodzenia, miast, ziemi, ludów, przedmurza rzymskiego bezpieczeństwa. Cesarz na to się zgadzał, wszystko od- stępował, żadne żądanie nie wywoływało oburzenia. (279) Toteż ja nieraz się dziwiłem, że Med nie zechciał wziąć więcej, choć miał możność. Bo któż by się sprze- ciwił, gdyby on rozciągnął swoje żądania aż do Eufratu, kto — gdyby do Orontu, kto — gdyby do Kydnosu, kto — gdyby do Sangariosu 200, kto — gdyby do samego Bosforu? Przecież blisko był ten201, kto gotów był wmówić w Rzymian, że i reszta wystarczy dla władzy, rozkoszy, pijaństwa i rozwiązłości. Dlatego jeśli się ktoś cieszy, że do tego nie doszło, niech będzie wdzięczny Persom, którzy zażądali tylko nieznacznej części tego. co mogli otrzymać. (280) Kiedy nasi porzuciwszy broń, by tamci z niej korzystali, jak po rozbiciu okrętu wra- cali bez niczego, większość żebrała po drodze, jeden szedł z połową tarczy, drugi z trzecią częścią włóczni,

198 — Jowian (zob. Wstęp, s. III i XIII). 199 Tu widać Libanios naśladuje pisarzy klasycznych, którzy

częściej nawet używają nazwy Medów niż Persów. 200 Kydnos — rzeka w Cylicji, przepływająca przez Tarsos;

Sangarios — jedna z głównych rzek Azji Mniejszej, płynąca przez Bitynię do Morza Czarnego.

201 — król perski.

103

inny niosąc na plecach jedną nagolenicę — taki był już Kallimachem 202. Jedynym zaś usprawiedliwieniem ich haniebnego zachowania się był zgon tego, który by wszystko obrócił przeciw wrogom.

(281) Dlaczego, o bogowie i demony, nie zezwoliliście na to? Dlaczego nie udzieliliście szczęścia tym, którzy was znają, a jego nie uczyniliście źródłem szczęścia dla nich? Co w jego duszy ściągnęło wasze niezadowolenie, czego nie pochwalaliście w jego postępowaniu? Czy nie postawił na nowo ołtarzy? Czy nie wzniósł świątyń? Czy nie czcił wspaniale bogów, herosów, eteru, nieba ziemi, morza, źródeł, rzek? Czy nie walczył z tymi, którzy z wami walczyli? Czy nie był wstydliwszy niż Hipolit203, sprawiedliwy jak Radamantys204, bystrzej- szy od Temistoklesa 205, waleczniejszy do Brazydasa 206? Czy nie uzdrowił całego świata, który jakby był w omdleniu? Czy nie nienawidził złych, a dla sprawiedliwych nie był łagodny? Czy nie był wrogiem dla wyuzdanych, przyjacielem ludzi zacnych? (282) O, wojsko wielkie! O, tyle zniszczenia! O, tyle trofeów! O, śmierci niegodna takiego ducha! A myśmy się spodziewali, że cała ziemia perska stanie się częścią rzymskich włości i będzie rządzona podług naszych praw; że otrzyma stąd swoje władze, będzie płacić daniny zmieni język, odmieni odzież, zacznie strzyc włosy; że

202Aluzja ironiczna i do brzmienia imienia (Kallimachos Pięknie walczący), i do bohatera spod Maratonu.

203 Hipolit — bohater tragedii Eurypidesa, syn Tezeusza. odrzucił miłość macochy Fedry.

204 Radamantys — mityczny król Krety, brat Minosa, jeden z najbardziej sprawiedliwych ludzi; po śmierci sędzia dusz w podziemiu.

205 Temistokles — sławny mąż stanu ateński, wielce zasłu- żony dla swego państwa; odegrał decydującą rolę w zwycię- stwie pod Salaminą (480 r. p. n. e.).

209 Brazydas — wybitny wódz spartański z czasów wojny peloponeskiej.

104

sofiści w Suzie będą kształcić na retorów dzieci perskie; ze nasze świątynie, przyozdobione w łupy zdobyte na Persach, będą głosić przyszłym pokoleniom wielkość odniesionego zwycięstwa, a ten, kto tego dokonał, ogłosi zawody między chwalcami jego czynów: nad jednymi będzie się unosił, drugich nie będzie odrzucał, z jednych będzie zadowolony, z drugich nie będzie nierad; że krasomówstwo będzie budziło rozkosz jak nigdy, a groby ustąpią miejsca świątyniom 207; ze wszyscy ochoczo pośpieszą ku ołtarzom, a ci, którzy przedtem je wywracali, sami będą je stawiać; ci, którzy stronili przed krwią, sami będą składać ofiary; że we wszystkich prywatnych domach wzrośnie zamożność z tysiąca po- wodów, a zwłaszcza dzięki szczupłości podatków. Gdyż podobno on pośród niebezpieczeństw o to się modlił do bogów, żeby wojna zakończyła się tak, by dane mu było obniżyć podatki do poprzedniego ich wymiaru. (283) Te nadzieje i jeszcze większe przekreśliła rzesza zawistnych demonów, i bohatera, który miał już zdobyć wieniec, przyniosła nam ukrytego w trumnie. Słusznie szedł lament żałobny po wszystkiej ziemi i morzu, słusznie jedni z największą chęcią po nim umarli, drudzy boleją nad tym. że nie umarli, uważając za noc nieprzerwana czasy przed nim, za noc czasy po nim, a okres jego panowania — prawdziwie za promień jasny. (284) O biada! Ileż byś miast pobudował! Ileż podupadłych byś podźwignął! Jakżebyś wzniósł wymowę do wysokiej godności! Jakżeby nabrały mocy wszystkie cnoty! Ach! sprawiedliwość zeszła z nieba znów na ziemię, a stąd ponownie uszła ku niebu! O, jakże szybko zaszła zmiana! O, szczęście powszechne! zaczęłoś się i skończyło jednocześnie! Tak się z nami zdarzyło, jak gdyby kto człowiekowi spragnionemu, podnoszącemu do ust czarę zimnej i przeźroczystej wody, wyrwał ją po pierwszym

207 Aluzja do czci oddawanej przez chrześcijan męczennikom przy ich grobach.

105

łyku i odszedł. (285) Jeśli sądzone było natychmiast ją utracić, lepiej by dla nas było w ogóle jej nie zako- sztować, niż stracić przed nasyceniem się. Teraz zaś bóg dał nam poznać smak nie dlatego, żebyśmy się roz- koszowali, lecz żebyśmy jęczeli wiedząc, z jakiego dobra już nie korzystamy: to tak, jakby Zeus pokazał ludziom słońce, a potem zatrzymał je w niebie, nie dając już więcej światła dziennego.

(286) A przecież, choć słońce nadal to samo czyni i idzie po tej samej drodze, nie sprawia tej samej ucie- chy ludziom zacnym. Żałoba bowiem po tym mężu, która pogrąża w smutku duszę, mąci umysł i wzrok także mrokiem jakimś zaćmiewa, tak że mało się róż- nimy od ludzi żyjących w ciemności. Bo cóż znowu na- stąpiło po zabójstwie cesarza? Ci, co publicznie prze- mawiają przeciw bogom, doznają czci, a kapłani wbrew prawu są pociągani do odpowiedzialności. Za te ofiary, którymi zjednywano bóstwo i które ogień strawił, płaci się karę pieniężną, a raczej zamożny człowiek płaci z własnego majątku, a niezamożny umiera wrzucony do więzienia. (287) Jedne świątynie zrównane są z zie- mią, drugie na pół wykończone stoją na pośmiewisko niegodziwcom; filozofowie podlegają cielesnym tortu- rom i otrzymanie jakiegokolwiek daru od cesarza zalicza się na dług, dołącza się do tego oskarżenie o kradzież. Obwiniony nago wystawiony na palące promienie słoneczne w środku lata, w samo południe, zmuszony jest oprócz tego, co otrzymał, zwrócić to, czego — jak się okazuje — nie wziął i nie jest w stanie oddać, nie po to, żeby oddać (bo jakże odda, czego nie może?), ale po to, by nie mając możliwości oddania, był dręczony torturami i ogniem. (288) Nauczyciele wymowy, którzy przedtem obcowali z ludźmi mającymi władzę, są odpędzani od drzwi jakby mężobójcy, a na ten widok gromady młodzieńców, którzy ich poprzednio otaczali, porzucają krasomówstwo z powodu jego

106

bezsilności i oglądają się za inną siłą. Członkowie zaś rad miejskich uciekając od pierwszego swego obowiąz- ku: służenia ojczyźnie, uganiają się za bezprawną swo- bodą, a nie ma tego, kto by położył kres nadużyciom. (289) Wszystko pełne jest sprzedawców: lądy, wyspy, wsie, miasta, rynki, porty, ulice; sprzedają dom, nie- wolników, piastuna, karmicielkę, pedagoga, mogiły przodków, a wszędzie bieda, żebranina i łzy. Rolnicy uważają, że lepiej jest żebrać niż uprawiać ziemię; ten, kto dzisiaj może dać, jutro musi się sam oglądać za ofiarodawcą. (290) Scytowie, Sauromatowie, Celtowie 208

i ci wszyscy barbarzyńcy, którzy woleli żyć w pokoju, znów naostrzywszy miecze wyruszają na wyprawy, przepływają rzeki, grożą, działają, ścigając biorą do niewoli, ścigani zwyciężają, jak źli słudzy, którzy po śmierci pana powstają przeciw sierotom.

(291) Przy takim stanie rzeczy kto z ludzi rozsądnych nie rzuciłby się na ziemię, nie posypał się popiołem, nie wydzierał sobie, jeśli to młodzieniec, pierwszego zaro- stu, jeśli starzec zaś, siwych włosów, by opłakiwać siebie i całą ziemię zamieszkałą, jeśli może się ona jeszcze tak nazywać? (292) Ziemia w należyty sposób odczuła nieszczęście i uczciła tego męża odpowiednim ostrzyżeniem włosów, strząsnęła, jak wierzchowiec jeźdźca, tyle a tyle miast, w Palestynie wiele, w Libii wszystkie. Leżą w gruzach największe miasta Sycylii, w Helladzie leżą wszystkie, z wyjątkiem jednego, leży piękna Nicea, ulega trzęsieniu ziemi miasto prze- wyższające wszystkie pięknością 209 i nie może patrzeć

208 Scytowie — zbiorowa nazwa ludów koczowniczych w pół- nocno-wschodniej Europie od Morza Czarnego do Syberii; Cel- towie i Sauromatowie (później zwani Sarmatami) — plemiona żyjące na terenach dzisiejszych Słowian (stąd mylnie potem uważane za przodków Polaków). Celtów zwykle nazywa Liba- nios Galatami.

209 ostrzyżenie włosów — alegoryczne wyrażenie, aluzja do takiego zwyczaju na znak żałoby po śmierci kogoś bliskiego;

107

jasno w przyszłość. (293) Tak uczciła go Ziemia, czy — jeśli wolicie — Posejdon 210, a Hory211 znów głodem i zarazą jednakowo siejącą śmierć wśród ludzi i bydła, jakby po jego odejściu nie mogło się dobrze powodzić na ziemi.

(294) Cóż tedy dziwnego, jeśli przy takim stanie rzeczy ktoś, podobnie, jak ja, uważa sobie za karę, że jeszcze nie umarł? A przecież ja prosiłem bogów, 'by uczcili owego niezwykłego męża nie w ten sposób, lecz obdarzając go potomstwem, głęboką starością i długim panowaniem. (295) Ale królowie lidyjscy, o Zeusie, potomkowie Gygesa 212 o nieczystych rękach, dożyli na tronie: jeden 213 do 39 lat, drugi214 do 57, a nawet sam ów bezbożny sługa 215 do 38 lat, a temu pozwoliłeś dożyć tylko trzeciego roku 216 na wyższym tronie, choć nale- żało zaszczycić go panowaniem dłuższym, a jeśli nie, to przynajmniej nie krótszym niż wielkiego Cyrusa217, jako że i on odnosił się do poddanych jak ojciec.

(296) Lecz biorąc pod uwagę wyrzuty, które czynił płaczącym w namiocie, przypuszczam, że i teraz gani strząśnięciem miast nazywa Libanios bardzo silne trzęsienie ziemi, które miało miejsce wraz z powodzią dn. 21 lipca 365 r. na przestrzeni całego państwa rzymskiego; Nicea — we Frygii; miasto przewyższające wszystkie pięknością — Antiochia.

210 Posejdon — zob. przyp. 155. 211 Hory — zob. przyp. 9 do Moiry XI; gorzka ironia w ze-

stawieniu Hor z zarazą i głodem. 212 Gyges, założyciel dynastii Mermnadów w Lidii, zdobył

tron królewski drogą uzurpacji, zabijając prawowitego władcę, dlatego jest tu nazwany „o nieczystych rakach".

213 jeden — Ardys III, syn Gygesa. 214 drugi — Alyattes, ojciec Krezusa; twórca potęgi lidyi-

skiej. 215 bezbożny sługa — Gyges. 216 Panowanie Juliana trwało tylko 20 miesięcy: zmarł ma-

jąc 32 lata. 217 Cyrus (Kyros), syn Kambizesa (VI w.), toczył wiele zwy-

cięskich wojen; właściwy założyciel mocarstwa perskiego.

108

tę część mowy, poświęconą opłakiwaniu jego, i zdaje mi się, że on, przyszedłszy tu, gdyby to było możliwe, zwróciłby się do nas z takimi słowy: „Wy, którzy opła- kujecie zadany mi cios i śmierć w młodym wieku, nie postępujecie rozsądnie, jeśli mniemacie, że przebywanie z bogami nie dorównuje obcowaniu z ludźmi. Jeżeli zaś sądzicie, że nie dopuszczono mnie do tych siedzib, jesteście w całkowitym błędzie co do mnie i przyda- rzyła się wam rzecz bardzo dziwna: oto nie znacie zupełnie tego, co, według głębokiego waszego przeko- nania, jest wam znane. (297) Nie uważajcie poza tym za coś strasznego śmierci na wojnie, zadanej mieczem. Tak odszedł ze świata Leonidas 218, tak Epaminondas 219, tak potomstwo bogów: Sarpedon 220 i Memnon221. A je- śli smucicie się z powodu krótkości mego życia, niech wam pociechą będzie Aleksander, syn Zeusa" 222.

(298) To on by powiedział, a ja mógłbym do tego niejedno jeszcze dodać; przede wszystkim, i jako naj- ważniejszą rzecz, że wyroki Mojr223 są niewzruszone. Mojra zaś jednakową władzę rozciąga nad rzymską ziemią jak niegdyś nad Egiptem 224. Ponieważ krainie tej przeznaczone było zaznać nieszczęścia, a jego życie stawało temu na przeszkodzie, ustąpił przed naporem

218 Leonidas — bohaterski obrońca Termopil. 219 Epaminondas — wielki wódz tebański, zwycięzca spod

Leuktr i Mantinei. 220 Sarpedon — syn Zeusa, dzielny wódz Licyjczyków

w Iliadzie, zabity przez Patroklosa. 221 Memnon — syn Eos; ginie z rąk Achillesa. 222 Aleksander, syn Zeusa — Aleksander Wielki; już za ży-

cia jego powstaje legenda, że jest synem Zeusa. 223 Mojry (Kloto, Lachesis, Atropos) — boginie losu; kie-

rowały życiem ludzkim, ustalając jego ramy zewnętrzne, jak urodzenie, śmierć, szczęście, nieszczęście. Ich wyroki były nie- cofnione; były one strażniczkami ładu panującego we wszech- świecie i w stosunkach ziemskich.

224 Aluzja niezrozumiała.

109

złego losu, by nie zaznali szczęścia ci, którzy powinni byli cierpieć. (299) Po drugie weźmy pod uwagę w naszych rozważaniach, że choć umarł młodo, lecz prze- wyższywszy czynami swymi najstarszych nawet cesarzy. Bo czyjeż równie liczne i wspaniałe czyny można wy- mienić, choćby kto przeżył trzykroć tyle lat? Toteż kiedy zamiast niego posiadamy jego sławę, powinniśmy znieść cios i nie tyle boleć z powodu jego zgonu, co cieszyć się z tego, czego dokonał przed śmiercią. (300) Ten mąż jednocześnie znajdował się poza granica- mi państwa rzymskiego i władał nim, ciałem był w kraju nieprzyjacielskim, a swój własny ochraniał władzą cesarską i tak samo potrafił utrzymać wszędzie spokój, zarówno w nieobecności swojej jak w obecności. Wszak ani barbarzyńca nie chwytał za broń wbrew układom, ani wewnątrz kraju nie powstały ani razu rozruchy, na jakie często ludność się odważała nawet wtedy, kiedy cesarze osobiście stali na czele rządów. Jeśli przyczyną tego była czy to miłość ku niemu, czy strach, a raczej jeśli strach powodował barbarzyńcami, a miłość poddanymi, czyż i jedno, i drugie nie jest godne podziwu: i to, że u przeciwników budził lęk, i to, że u swoich wzbudzał przywiązanie, lub — jeśli kto woli — i jedno, i drugie uczucie u obu stron? (301) Przeto niech i to zmniejszy nasz smutek, i jeszcze ta okoliczność, że nikt z poddanych nie mógł sobie po- wiedzieć, iż nie rządzi nim doskonalszy mąż. Któż miał- by słuszniejsze prawo do panowania niż on, jeśli wy- pada, żeby stał na czele ludzi mniej cnotliwych ten. kto i roztropnością, i potęgą słowa, i innymi zaletami wyróżnia się od reszty?

(302) Jego samego już nie ujrzymy, ale można widzieć jego liczne utwory literackie225, a wszystkie ze znajo-

225 Julian w czasie krótkiego swego życia znalazł czas na ożywioną działalność pisarską; zachowała się tylko część jego pism, wśród nich: 1. mowy, 2. pisma satyryczne, 3. listy.

110

mością kunsztu pisarskiego napisane. Przeważnie ci, co się zestarzeli przy pracy pisarskiej, ośmielili się iść niewieloma tylko szlakami literackimi, a większości ich unikali, tak że nie tyle zebrali chluby z utworów napisanych, co nagany z powodu nie napisanych; on zaś jednocześnie wojując i układając mowy pozostawił utwory różnego gatunku, w każdym rodzaju odnosząc zwycięstwo nad wszystkimi, a przechodząc sam siebie w listach. (303) Ja, biorąc je do ręki, znajduję w nich ukojenie; i wy dzięki temu jego potomstwu zniesiecie swój smutek. Pozostawił on po sobie mowy jako dzieci nieśmiertelne, których czas nie potrafi zmazać razem z farbami na deskach 226.

(304) Skoro wspomniałem o jego podobiznach, dodam, że wiele miast postawiło mu posągi obok posągów bo- gów, oddając mu cześć boską. Były wypadki, że modlono się do niego z prośbą o jakieś dobro i uzyskano je. Tak on wprost wstąpił do bogów i otrzymał udział w ich boskiej mocy. Całkiem więc uzasadnione było postępo- wanie tych, którzy o mało nie ukamienowali pierwszego zwiastuna jego zgonu, jako mówiącego kłamstwo o bogu. (305) Pocieszają mnie i Persowie, którzy malo- widłem wyobrażają jego najazd. Podobno przedstawili go w postaci błyskawicy, a namalowawszy ją dopisali przy niej jego imię, pokazując przez to, że zadał im klęski przewyższające ludzkie możliwości.

(306) Przyjęło go przedmieście Tarsu w Cylicji, by- łoby zaś słuszniej, aby spoczął w Akademii227 obok Platona, tak żeby doznawał tego samego kultu co Pla- ton od tamtejszych uczniów i nauczycieli. Na jego cześć

226 Mówca ma na myśli portrety Juliana. W starożytności obrazy malowano na deskach, za cesarstwa również na płót- nie.

227 Platon założył swą szkole, w stronie półn.-zach. Aten. w gimnazjum Akademosa (mitycznego bohatera ateńskiego), które stąd zwało się Akademią.

111

należy układać skolia228, na jego cześć peany229, na jego cześć wszelkie pieśni pochwalne, jego przyzywać jako sprzymierzeńca przeciwko barbarzyńcom zaczyna- jącym wojny, jego — który choć mógł dzięki sztuce wieszczbiarskiej poznać całą przyszłość — uważał, że powinien się dowiedzieć zawczasu, czy zada klęskę Persom, a nie zechciał się dowiedzieć, czy powróci cało. wskazując swym postępowaniem, że miłośnikiem był sławy, nie życia. (307) Być pod rządami cesarza o takich przymiotach — to najwyższe szczęście, a osieroceni powinni użyć jako leku na smutek jego sławy; bardziej też uzasadnione jest przysięgać na niego na równi z bogami, dotykając jego mogiły, niż jak niektórzy barba- rzyńcy przysięgają na najsprawiedliwszych u nich ludzi. (308) O, wychowanku bóstw, uczniu bóstw, współ- biesiadniku bóstw! O, Ty, co mało miejsca zajmujesz na ziemi swoją mogiłą, a cały świat napełniasz podziwem! co zwyciężyłeś w bitwach obcokrajowców, a bez walki rodaków! droższy dla ojców od dzieci, dla dzieci od ojców, dla braci od braci! O, Ty, któryś wielkich rzeczy dokonał, a miał dokonać jeszcze większych! O, bogów pomocniku, bogów towarzyszu! O, Ty, któ- ryś wzgardził wszystkimi uciechami oprócz rozkoszy krasomówstwa — oto dar od mojej skromnej sztuki wymowy, którą Ty sam uważałeś za wielką.

228 skolia — pieśni biesiadne. 229 pean — pierwotnie pieśń ku czci Apollona.

libanios mowa na czesc julianabiblioteka.kijowski.pl/antyk%20rzymski/06.%20libanios%20...Dlatego...

Documents

Transcript of libanios mowa na czesc julianabiblioteka.kijowski.pl/antyk%20rzymski/06.%20libanios%20...Dlatego...