1

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia Filologii Polskiej i Klasycznej

Joanna Owczarek:

La,

la,

la, oraz

la

polityka, osobiste polskiego

obyczaje obywatela

ycie i

PRL-u

emigranta w piosenkach Stanisawa Staszewskiego.

2

Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Piotra uszczykiewicza

Kalisz 1999.

3

Spis treciWstp___________________________________________5 1 Piosenki polityczno-historyczne.______________9 1.1 Prawdziwe oblicze socjalizmu._____________________________9 1.2 Kolumbowie odmitologizowani.___________________________19 1.3 Polski western.________________________________________25 1.4 Rewolucja ale po co?__________________________________31 2 Piosenki obyczajowe__________________________36 2.1 Na przedmieciu i w melinie._____________________________36 2.2 Od wzniosych ideaw do wtpliwej stabilizacji._____________46 2.3 Popioy hippisowskiego wiata.___________________________52 2.4 Udrki polskiego emigranta.______________________________57 3 Piosenki osobiste i miosne._________________62 3.1 Samotno____________________________________________62 3.2 Naiwny kochanek.______________________________________69 3.3 Czarny wiat__________________________________________72 3.4 Niedojrzao i mier.__________________________________74

4

Zakoczenie____________________________________81 Indeks dzie cytowanych________________________84

5

WstpStanisaw Staszewski y w latach 1925-1973. Nie by poet ani pieniarzem w penym znaczeniu tych sw, aczkolwiek przez cae ycie pisa i wykonywa piosenki. Nigdy nie dba o popularno i jego utwory znao niewielu. Prawdziw popularno zyskay one dopiero wtedy, gdy zacz je piewa jego syn Kazimierz znany jako Kazik wokalista Kultu. Zaczto ich chtnie sucha, prawie kady koncert zespou rozpoczynaa Celina lub Marianna. Co dziwniejsze, pyty Tata Kazika i Tata 2 ukazay si ju do dawno, a nie trac na popularnoci, s by moe najbardziej znanymi i lubianymi w caym dorobku Kultu. Tego nie przewidzia nawet Kazik. By raczej przeciwny nadmiernemu popularyzowaniu tekstw ojca, zwaszcza we wasnym wykonaniu. W jednym z wywiadw powiedzia: Jurek Zalewski chcia nakrci film o moim ojcu. Potrzebowaem czterech lat, eby si do tego pomysu przekona. Piosenki mojego ojca nie miay struktury, w ktrej mogaby si odnale kapela rockowa. Dlatego zajo nam to duo czasu. Mczylimy si ponad rok. Pyta zostaa pierwotnie nagrana jako muzyka do filmu. Powiedzielimy sobie: wz albo przewz. Udao si. Straszono mnie jednak, e repertuar odrzuci fanw Kultu. Stao si odwrotnie. Moja droga do opracowania tych piosenek bya do duga. Byem w kocu wychowany na innej muzyce te piosenki byy mi zupenie obce. Dzi take si z nimi nie identyfikuj. piewam je, bo s po prostu pikne. Pikny tekst i melodia.

6

Napisa je czowiek, ktry mia inne spojrzenie na wiat ni ja. y w innych czasach, w innej rzeczywistoci. Wraz z ta pyt zaczo si w Kulcie odchodzenie od grania stricte rockowego. Par osb okrelio ten styl jako folk miejski. Mnie si jednak ta nazwa nie podoba.1 Popularno pyt z piosenkami bya tak dua, e w 1997roku na XVIII Przegldzie Piosenki Aktorskiej powicono Staszewskiemu koncert galowy. Nosi on tytu la-la-la-la piosenki Stanisawa Staszewskiego. By on jakby gotow interpretacja tekstw tego autora. Scenografia, odpowiednia gra aktorw i wspaniaa interpretacja gosowa sprawiy, e zaczto docenia ich dosadno, ironi, pikno. Przestay to by utwory wpadajce w ucho. Zaczy zmusza, jeli nie do zastanowienia, to przynajmniej do wsuchania si w ich tre. Takiego odrodzenia swoich tekstw Staszewski nie spodziewa si na pewno. Jednake celem tej pracy nie bdzie badanie popularnoci autora, ale interpretacja jego tekstw, ukazanie ich na tle czasw, w ktrych powstay. S one bowiem dobrym materiaem badawczym. Nie nale do literatury wysokiej, trudno nawet powiedzie czy to w ogle jest literatura, raczej jej pogranicze. Stanowi jednake czstk historii i obyczajw. Utwory niejednokrotnie zaskakuj bogactwem rodkw stylistycznych, a nade wszystko szczeroci, trafnoci i dosadnoci. Nie ma w nich zakamania, pustych frazesw, nie s to hymny pochwalne. Przeziera przez nie autor, pieniarz, ktry nie prbuje by wieszczem, chce jedynie odda swoje spostrzeenia dotyczce rzeczywistoci, swoje odczucia i myli w formie lekkiej piosenki, niejednokrotnie wzorowanej na balladzie ulicznej (ktrego to okrelenia tak bardzo nie lubi jego syn). U Staszewskiego nietrudno odnale inne jeszcze wpywy. Nie bez znaczenia byo dla niego prawdopodobnie wystpienie pokolenia1 Szczera rozmowa, Playboy 7/97.

7

56, bo w jego tekstach znajdziemy postaci, miejsca , okolicznoci podobne do tych z utworw Haski czy Nowakowskiego. Bohater nie jest nikim wanym, nie ma misji do spenienia, pochodzi z pwiatka, mieszka na przedmieciu, czsto jest osamotniony i nieszczliwy. Jak wiadomo przedstawiciele pokolenia 56 korzystali z wzorw czarnej literatury amerykaskiej i rwnie tych wpyww nie mona nie zauway w piosenkach Staszewskiego. Ponadto autor ten tworzy wasne komentarze do wspczesnej mu rzeczywistoci, niejednokrotnie ukazywa bywa j odart w z swych pozorw, sdach prawdziw, (najlepszym brutalny

przykadem moe by tekst Knajpa mordercw). Przeciwstawia si utartym wzorom, wyamywa si z ram konwencji i nakazw. By moe dlatego jego piosenki tak pocigaj i warte s omwienia, yj zreszt wasnym yciem rwnolegle do literatury. Materiaem wyjciowym do tej pracy bd teksty zamieszczone we wkadkach do pyt Tata Kazika i Tata 2, nie mona rwnie nie wspomnie o wpywie, jaki na interpretacj mia wspomniany wyej koncert. Omwione zostan tylko te utwory, ktrych autorem by Staszewski. Pierwszy rozdzia powicony bdzie piosenkom politycznohistorycznym. Sprbujemy pokaza jak sytuacja spoeczna i polityczna odbijaa si w tekstach, jak pieniarz j odbiera i komentowa, w jaki sposb o niej pisa i jakim ulega wpywom literackim. W drugim rozdziale zajmiemy si utworami obyczajowymi. Wskaemy podobiestwa do innych utworw literackich i popularnych pozostajcych w tej samej sferze tematycznej. Ostatni rozdzia wypeni interpretacje piosenek osobistych i miosnych. Rwnie i w nich szuka bdziemy wpyww i podobiestw do innych tekstw. Sprbujemy take okreli bohatera i wyjani, co

8

skonio autora do takiego ujcia tematu.

9

1Piosenki politycznohistoryczne.

1.1 Prawdziwe oblicze socjalizmu.Twrczo krajowa Stanisawa Staszewskiego przypada na czasy rozkwitu socjalizmu, na epok wielkich przedsiwzi budowlanych i przemysowych, Petrobudowy. Zainicjowaa j uchwaa Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrw w styczniu 1959 roku2. Budowa oraz uruchomienie Rurocigu Przyjani poczone byy z zachwytem i wielkim entuzjazmem sfer rzdzcych oraz nasilon propagand. Piosenka Inynierowie z Petrobudowy przedstawia drug, mniej jasn stron ycia na socjalistycznej budowie. Staszewski dotyka problemw zakrytych dla szerszych mas spoeczestwa, mwi o tym, co zaobserwowa mona byo tylko bdc w samym centrum takiej rzeczywistoci. Tekst ten jest ironiczn relacj pracownika Petrobudowy, zawierajc aluzje do komunistycznych planw i stojc w opozycji do utworw socrealistycznych. O tym, i piosenka jest ironiczna, wiadczy utrzymanie jej w2 Kronika XX wieku, Warszawa 1991, s. 860.

szczytnych

planw

komunistycznych.

On

sam

znajdowa si w centrum tej rzeczywistoci, poniewa by pracownikiem

10

pogodnym i pochwalnym tonie, sucym demaskacji niewesoej prawdy i faktw nie zasugujcych na pochwa. Temat i tytu utworu Staszewskiego wskazywayby na podrcznikowy wrcz tekst socrealistyczny o zaletach industrializacji, tekst sucy budowaniu socjalizmu. Autor jednak wiadomie wykorzystuje schematy, aby przeciwstawi si doktrynie, pokaza jej zawodno i kamliwo. Zanim zajmiemy si udowodnieniem tej buntowniczej postawy Staszewskiego, musimy wyjani, co zakada socrealizm jako metoda twrcza. Realizm socjalistyczny, zadekretowany w styczniu 1949 roku na walnym zjedzie ZZLP w Szczecinie3, postulowa tworzenie utworw zgodnych z zamwieniem spoecznym, tj. odpowiadajcych potrzebom nowego ustroju oraz wadzy. Akcja socrealistycznych tekstw (zarwno poetyckich, jak i prozatorskich) powinna by umiejscowiona na placach wielkich budw, na ktrych dokonuje si zwycistwo nowego nad starym4. Ponadto tematyka produkcyjna stwarzaa moliwoci ukazywania nowego, lepszego ycia, pozytywnych bohaterw, ktrzy wolni byli od pokus zego zepsutego wiata. W utworach powstaych w dobie realizmu socjalistycznego na pierwszy plan wysuwane byy hasa spoecznego postpu, walki o pokj, troski o czowieka, jego awansu spoecznego, ksztatowania waciwych postaw ideologicznych5. W pierwszych latach po zjedzie wielu pisarzy podporzdkowao si tej doktrynie. Ukazywali wspaniay, radosny obraz nowego ustroju. Bohaterowie ich utworw to entuzjaci pracy, krysztaowe osobowoci, stanowice wzr do naladowania. Praca i szerzenie socjalizmu byy nadrzdnymi celami ich ycia. Dla ustroju i partii zapominali o wasnych3 Fik M., Kultura polska po Jacie. Kronika lat 1944-1981,Polonia Book Fund Ltd, Londyn 1989, s. 112 4 Jarosiski Z., Literatura lat 1945-1975,Warszawa 1996, s.46. 5 O zaoeniach socrealizmu i ich realizacji w powieci produkcyjnej pisze rwnie Wojciech Tomasik / Tene, Polska powie tendencyjna 1949-1955. Problemy perswazji literackiej, Wrocaw 1988. /

11

potrzebach. Zbigniew Jarosiski w swej pracy Literatura lat 1945-1975 wymienia szereg takich utworw (zwaszcza prozatorskich). Do najbardziej znanych nale: Przy budowie T. Konwickiego, Wgiel A. cibora Rylskiego, Wielka prba A. Kowalskiej, etc.6 W praktyce wiat utworw produkcyjnych by wiatem faszywym, rado z nowej rzeczywistoci radoci udawan. Wspczesno okazywaa si zupenie inna, szara i niezbyt wesoa. W czasach Petrobudowy hasa realizmu socjalistycznego nieco ju przebrzmiay. Byy co prawda powtarzane przez sfery rzdzce, ale ludzie zaczli dostrzega rozdwik midzy rzeczywistoci, a piknymi frazesami. Staszewski rwnie to dostrzega. Prawdopodobnie swj tekst skonstruowa wedug zasad dyktowanych przez socrealizm (umiejscowi akcj na wielkiej budowie, bohaterem uczyni jej pracownika, wprowadzi hasa walki o pokj oraz pracy jako nadrzdnego celu ludzkiej egzystencji) po to, aby pokaza jego obud. Ironia, z jak podchodzi do tematu, pozwala mu zdemaskowa prawd o wspaniaociach wielkich planw komunistycznych, zburzy utopijne obrazy krelone przez pisarzy zaangaowanych. Dysonans midzy tematem a form jzykow utworu dostrzec mona ju w pierwszych jego sowach. Po inynierze, przedstawicielu nowej inteligencji, spodziewamy si poprawnych wypowiedzi. Bohater pozytywny nie moe mwi niedbale, poniewa stanowi ma wzr. Inynier Staszewskiego posuguje si stylem niskim, stylem ulicy i lumpenproletariatu: Nie pkaj kole, nie am si przecie To o nas wczoraj stao w gazecie...76 Jarosiski Z., op. cit. s. 50. 7 Inynierowie z Petrobudowy z pyty Tata Kazika.

12

W caej muzycznej relacji uwag zwracaj sowa przeniesione wprost z pijackiej meliny, albo co najwyej z przedmiecia: literek, kobita, szko, lacha, etc. Kult alkoholu podkrela lumpenproletariuszowski charakter tekstu. Alkohol to temat tabu, o piciu, ktre przecie byo powszechne, wadze zakazyway mwi. Jednake bya to tajemnica poliszynela. Poprzez wprowadzenie wdki do piosenki Staszewski wyranie odci si od doktryny socrealizmu, kamuflujcego prawd o pijastwie narodowym. W tym miejscu nasuwa si skojarzenie, e przecie ju Wayk, na dugo przed rozpoczciem Petrobudowy, pisa o tym w swym Poemacie dla dorosych. Znamienne sowa: WRG PODSUWA CI WDK ostrzee przed wrogiem klasowym czy8

wywoay, jak i

zreszt cay poemat, krytyk nie tylko ze strony wadz, byy kpin z imperialistycznym, demaskoway w ironiczny sposb bohaterw, wolnych od przywar i wad. W PRL kraju speniajcych si snw robotniczych jedyn ucieczk od szarej rzeczywistoci i dozwolon, cho przemilczan, rozrywk by alkohol. O zjawisku tym pisa rwnie Marek Hasko w wielu swoich utworach. Nad Pierwszym krokiem w chmurach, smym dniem tygodnia, Ptl czy Nastpnym do raju, podobnie jak nad Inynierami..., unosz si opary alkoholu. Bardzo znamienity i klasyczny ju dzi jest pocztek Pierwszego kroku w chmurach: W sobot centrum miasta wyglda tak samo jak i w kady inny dzie tygodnia. Jest tylko wicej pijanych; w knajpach i barach, autobusach i bramach wszdzie unosi si zapach przetrawionego alkoholu. W sobot miasto traci sw pracowit twarz w sobot miasto ma pijan8 Wayk A., Poemat dla dorosych [w:] Od Staffa do Wojaczka. Poezja polska 1939-1988 antologia., d 1991, tom 1, s. 351.

13

mord. 9 Wzmianki o powszechnym piciu znajdziemy rwnie w Dziennikach powojennych Marii Dbrowskiej. 4 IX 1950 roku autorka zanotowaa swoje obserwacje poczynione podczas podry z Radzymina do Warszawy: I to czekanie i sama droga trwajca blisko ptorej godziny byy maym koszmarkiem. Jechao si w ciemnociach, wagon peen by modziey, bez wyjtku pijanej. Pijani byli take wszyscy modzi, ktrych widziao si na stacjach. Poziom rozmw, raczej wrzaskw- rynsztokowy. Biedna ta Polska z ludnoci zjedajc na eb, na szyj w barbarzystwo, zamiast eby si podnosia.10 Podobn uwag znajdziemy pod dat 22 IX 1952 (podr Dbrowskiej z Sopotu do Warszawy): W pocigu wagon restauracyjny, w ktrym wszyscy upijali si jak w karczmie, prawie do nieprzytomnoci. Dawnymi czasy pijany pasaer by zwracajcym uwag wyjtkiem. Dzi cay pocig jest pijany. Co si dzieje z tym narodem?! 11 Przytoczone przeze mnie cytaty wiadcz dobitnie, e Staszewski nie przedstawi w swej piosence odosobnionego przykadu. Dla jego bohatera, podobnie jak dla wielu wczesnych ludzi, alkohol to jedyny godziwy odpoczynek oraz nagroda za dobrze wykonan prac. Trudno si zreszt dziwi. Na wielkich budowach wytworzya si specyficzna sytuacja. Zwykle pracowali na nich sami mczyni, relatywnie sporo zarabiali, ale rzadko widywali si z rodzinami. Nie mieli te wielu moliwoci na spdzenie wolnego czasu. Pozostaway wycieczki do pobliskich miast (nawet pekaes do nas dochodzi), gwnie po alkohol, i picie. Socjalizm chcia utworzy now, siln klas spoeczn 9 Hasko M., Baza Sokoowska. Pierwszy krok w chmurach, Warszawa 1988, s. 64. 10 Dbrowska M., Dzienniki powojenne, Warszawa 1996, tom 2, s. 109. 11 j. w . s. 332.

14

robotnikw bdcych panami swego kraju. W rzeczywistoci jednak spora ich cz bya po prostu tani si wytwrcz. Zamiast reformy spoeczestwa i usunicia barier partia zafundowaa robotnikom jeszcze gbszy podzia na tych, ktrzy mieli jako takie warunki mieszkaniowe i materialne oraz na tzw. nomadw 12. Jacek Kuro i Jacek akowski w ksice PRL dla pocztkujcych wyjaniaj sytuacj tych ostatnich: Pod wieloma wzgldami nomadzi nie odrniali si od lumpenproletariatu. Na og nie mieli mieszka ani normalnych rodzin, mieszkali w hotelach robotniczych i barakowozach. [...] Z punktu widzenia planisty byli niemal ideaem robotnika, bo pracowali za legowisko, ciep misk i wdk albo piwo. [...] W wiecie nomadw siedzielimy w smrodzie i brudzie, konserw otwierano noem i wykadano na gazet, odbijano p ela i rozlewano do musztardwek. W kcie spay dzieci. To by inny wiat i inny styl ycia, ktry czciowo zwizany by z bied, ale przede wszystkim z przyzwyczajeniami. 13 Przytoczone wyej sowa nasuwaj skojarzenie, e przecie podobny obraz stworzy w swej piosence Staszewski. Jego inynierowie to wanie tacy nomadzi, nie dajcy od ycia zbyt wiele. Rozkosz ich egzystencji polega na wypiciu literka, a szczytem szczcia jest podr PKS-em i kobita o czystych nogach. Inynier Staszewskiego kulturowych swej epoki14, mwi o nich z lekcewaeniem: W Warszawie Ptaszyn niech zdziera puca12 Termin zaczerpnity z ksiki J. Kuronia i J. akowskiego PRL dla pocztkujcych, Wrocaw 1997. W rzeczywistoci nomadowie to koczujce ludy pasterskie i zbieracko-owieckie; gwnie w Azji, Afryce, Australii / za Nowym leksykonem PWN, Warszawa 1998, s. 1176./ 13 Kuro J., akowski J., PRL dla pocztkujcych, j. w. s. 123 124. 14 Ptaszyn Wrblewski J. ur. 1936; saksofonista i kompozytor jazzowy. Gruca W. ur. 1927; tancerz i choreograf, solista baletu Teatru Wielkiego. Holoubek G. ur. 1923; aktor, reyser / za Nowym leksykonem PWN, Warszawa 1998./

nie

zazdroci sawy aktorom i muzykom, notabene ludziom ze sztandarw

15

Niech taczy Gruca, Holoubek gra My tutaj mamy program gotowy Inynierowie z Petrobudowy 15 Nie musi te rozumie sw propagandy. Jednake entuzjazm widoczny w jego sowach jest tylko zabiegiem stylistycznym autora obnaajcym niewiedz i otumanienie wczesnych robotnikw. Program jest gotowy, wic po co z nim dyskutowa. Cikie ycie nie bdzie nagrodzone pomnikiem, ale nie grozi rwnie potpieniem, suy dobru pastwa. Ironia tego utworu jest zaskakujca, przeziera midzy wierszami, jest sygnalizowana przez paradoksalne czasem sformuowania, np. hasa wojny o pokj, sztandarowe przecie dla utworw socrealistycznych, powtarzane s przez inyniera machinalnie: Dopchamy w kocu w ktrym tam roku Do wojny, co to ma by o pokj16 Wiemy, e on ich nie rozumie i nie ma potrzeby rozumie. Samo sformuowanie wojna o pokj i jego zaoenia zawieraj w sobie ju paradoks. Dostrzegano go ju przed Staszewskim, midzy innymi cytowana wczeniej Dbrowska w swych dziennikach pisaa: Jest co koszmarnie zakamanego w tym, jeli kto gosi polityk pokoju propagujc jednoczenie z wyszczerzonymi zbami walk klas rewolucj socjaln, ewentualnie wojn domow. (15 III 1951)17 Rwnie sformuowanie Inynierowie na 102 jest kontrowersyjne. Wiemy, e co (lub kto) na 102 jest doskonaoci, czym nie wymagajcym poprawy. Dla wadzy ludzie, ktrzy lepo ufali sloganom15 Inynierowie z Petrobudowy, op. cit. 16 j. w. 17 Dbrowska M., op. cit. tom 2, s. 198

i

16

i bez protestw wykonywali polecenia byli niewtpliwie najwygodniejsi i najmniej kopotliwi, a zatem nie wymagali zmiany na lepsze, byli na 102 (notabene Rudy z Czterech pancernych... nosi numer 102). Ironia tego utworu pomaga w bezceremonialny sposb demaskowa prawd o czasach ogarnitych romantyzmem budw, obud rzdzcych i kamliwo ich propagandy. Staszewski nie przemilcza faktu kradziey na budowie, alkoholizmu robotnikw, ani te ich niewiedzy, uderza wic w czu strun socjalizmu, desakralizuje wielkie place budowy i wspaniae nowe spoeczestwo robotnicze. Pokazuje to, czego widzie nie byo mona, chwali to, co wymaga nagany. Zreszt jego pochwaa jest tylko pozorna, pomaga zdemaskowa obud partyjnych sloganw, naiwno tych, do ktrych si je kieruje; odkrywa prawd o wspaniaym yciu robotnikw, ktrzy stali si ludem koczowniczym wielkich budw; nomadami picymi w piachu pod kombinatem. Utwr Staszewskiego nie jest jednak nowatorski. Po roku 1956 do powszechne byo ukazywanie szarej prawdy, bez zbdnych masek i woali. Spolegliwy ongi wobec doktryny Marian Stpie pisze: Odrzuciwszy narzucone ograniczenia, korzystajc z wikszej swobody w publicznym wyraaniu myli i pogldw, polscy twrcy zaczynaj teraz mwi wasnym i peniejszym gosem .18 W takich wanie warunkach zadebiutowao pokolenie `56. atwo mona dostrzec pokrewiestwo midzy Staszewskim a niektrymi twrcami tej formacji literackiej (gwnie prozaikami). Jak pisze Jarosiski, paradoksalne byo to, i akcj umiejscawiano w tej samej rzeczywistoci spoecznej, ktra wczeniej bya przedstawiana przez propagand jako wrzcy tygiel rewolucji.19 Tak wanie jest z piosenk Inynierowie...: rzeczywisto ta sama wielka budowa. Tylko gdzie18 Stpie M., 50 lat literatury polskiej, Krakw 1996, s.123. 19 Jarosiski Z. op. cit., s.128.

17

podziali si marmurowi budowniczowie socjalizmu? W kraju pozostajcym pod wadz komunistw dochodzio do wielu paradoksalnych sytuacji. Staszewski to dostrzega. W Inynierach... demaskowa prawd o wielkich budowach, ale nie tylko tam wida byo prawdziwe oblicze ustroju. Pastwo, w ktrym wszyscy czekali na dobrobyt, przynosio korzyci jedynie tym pokornym, ktrzy dziki swej postawie piastowali wysokie stanowiska. Liczya si ulego, a nie umiejtnoci i kwalifikacje. Ironicznym obrazem takiej peerelowskiej rzeczywistoci jest Koysanka stalinowska. Jak dowiadujemy si z pyty jest to stara komunistyczna pie masowa, do ktrej Staszewski napisa wasny tekst inspirujc si jednake20. Utwr take jest skonstruowany wedug zasady rzdzcej tekstami socrealistycznymi. Pozornie wychwala polskie realia, w ktrych kady ma swoj misj do wypenienia. Realizm socjalistyczny wanie tego wymaga: Jego gwnym rysem byo przesycenie utworw jawn propagand. Mnoyy si nowelistyczne obrazki przedstawiajce przodownikw socjalistycznej pracy na rnych odcinkach, sukcesy w budownictwie albo walce ze szkodnikami. [...] Caa ta dydaktyka jak uprawiaa literatura nie odznaczaa si wyrafinowaniem. Polegaa gwnie na uporczywym powtarzaniu podobnych sytuacji wzorcowych i grnolotnych frazesw.21 Pierwsze sowa piosenki sugeruj, e utwr wierny jest wanie takiemu stylowi. Bardzo szybko jednak przekonujemy si, e co zakca sielankowy obraz Polski socjalistycznej. Domy buduje piekarz, handlem zagranicznym kieruj zduni, a pastwem rzdzi lusarz. wiat stoi na gowie. Kwalifikacje zawodowe nie maja wpywu na zajmowane stanowisko. Koniunktury znane s im jedynie z opowiada babuni, czyli20 Koysanka stalinowska z pyty Tata 2. 21 Jarosiski Z. op. cit., s.56.

18

nie s znane. Taka konstrukcja rzeczywistoci ma na celu wydrwienie rzdw ludzi pracy. Nie jest przecie tajemnic, e w tamtych czasach liczyy si ukady, znajomoci i robotnicze pochodzenie. W tekcie Staszewskiego zaskakuje rwnie narrator, osoba mwica. Wida, e stoi on z boku i mieje si z polskiej demokracji ludowej. Wszyscy ci ludzie, przypadkowo obsadzeni na swoich stanowiskach, pracuj na jego dobrobyt. By moe jest to kto, kto wymyli tak sytuacj dla wasnej korzyci, po to aby raczy si imperialistyczn Scotch Whisky. Wiadomo, e rzdzi si atwiej ludmi niedouczonymi, nie-fachowcami, laikami. Takie byy przecie zaoenia komunistycznych ideologw. Przekonywali oni, e Europa jest zgnia i zepsuta, a kapitalizm polega na wyzysku klasy robotniczej. Sami jednak nie gardzili zachodnimi bankami i towarami, ktrych symbolem w piosence s zagraniczne trunki (Johnny Walker, Scotch Whisky). Izolacja od Europy, zamknicie granic byo wspaniaym sposobem na utwierdzanie w kamstwie o Zachodzie i na podporzdkowanie sobie ludzi prostych i atwowiernych. Piosenka ta powstaa w Paryu. Staszewski zobaczy tu prawdziwe oblicze kapitalizmu i ostatecznie odrzuci wizj nakrelon przez rodzinn propagand. Ambasadorowie, ktrzy z przymusu pdzili dostatnie ycie w krajach Europy Zachodniej, a przekonywali o jej zepsuciu, byli by moe tymi ktrzy zawinili najbardziej i przede wszystkim do nich odnosi si krytyka autora. Staszewski celowo uy formy komunistycznej pieni, co spotgowao kontrast i rozdwik midzy prawd a propagand. Jest to gos kogo, kto kiedy by karmiony na co dzie masowymi pieniami o pracy i walce w imi socjalistycznych idei i z oburzenia, a moe zemsty napisa kpic piosenk, ktra demaskuje ich obud.

19

1.2 Kolumbowie odmitologizowani.Na pocztku lat szedziesitych do powszechny w literaturze by powrt do dowiadcze wojennych. Wspczesno okazywaa si mao atrakcyjna, zyskiwaa natomiast w zetkniciu z dowiadczeniami wojennymi. Poprzez powrt do tych tematw wielu twrcw mogo ukaza psychik swych bohaterw wypaczon przez wojn i okupacj22. Prawdopodobnie z potrzeby powiedzenia prawdy o ludziach, ktrym przyszo y w czasach zawieruchy wojennej oraz o spustoszeniu, jakie czyni ona w psychice ludzkiej, powstaa piosenka Stanisawa Staszewskiego Knajpa mordercw. Autor stawia nam przed oczami obraz byych onierzy AK, nagle niepotrzebnych, bezrobotnych, ukrywajcych si. Podczas wojny wykonywali oni w imieniu Rzeczpospolitej wyroki na zdrajcach, konfidentach, dziaaczach komunistycznych. Ubrani w bryczesy, skrzane paszcze i kapelusze byli postrachem w czasach okupacji. Po wojnie nie potrafili si przyzwyczai do bezczynnoci, nadal pozostawali w podziemiu i czekali na now wojn, tym razem z komunizmem. Dotyczyo to nie tylko mordercw, ale caego AK-owskiego rodowiska. Wspomina o tym Jacek Kuro w cytowanej ju ksice PRL dla pocztkujcych 23. Przez cay utwr Staszewskiego przebija smutek i rozgoryczenie. Nietrudno te wyczu odraz, z jak piszcy odnosi si do bohaterw. Przejawia si ona ju w samym nazwaniu ich mordercami oraz w sposobie ich przedstawienia. Pocztek jest jakby ostrzeeniem przed spotkaniem z nimi, wprowadza klimat grozy:

22 Pisze o tym Z. Jarosiski (Tene, Literatura lat 1945-1975, op. cit., s.141. ) 23 Wspominajc pierwsze powojenne lata, Kuro pisze o wojennym dowdcy swojego ojca z ramienia AK pozostajcym w dalszym cigu w konspiracji: ledziski Mylenicki mwi, e trzeba dalej walczy, e wojna si nie skoczya, e przyjd alianci /Kuro J., akowski J., op. cit. s. 18. /

20

Nie szukaj drogi znajdziesz j w sercu smutna jest knajpa byych mordercw Niech ci nie trwo, gdy do niej wkroczysz ponce w mroku mordercw oczy 24 Ju pierwsze sowa, a waciwie sam tytu, ka si spodziewa tekstu demaskujcego ich dziaalno. Bya ona tak absorbujca, e trudno im bez niej y. Nie mog znie swej bezuytecznoci, braku dziaania. Ci niedawni onierze pij, aby przesta myle o swojej sytuacji. Spotykaj si w barach, tuk szko i wypatruj ofiar. Ich ycie, podobnie jak bar, jest zimne i puste. Polega na wspominaniu niedawnej suby. Czasami zjawia si kto potrzebujcy ich pomocy . Wtedy na moment w ich serca wstpuje rado i otucha. Kamraci od stolika take zaczynaj wierzy w zmartwychwstanie, snuj plany na przyszo: Czasem twarz obca mignie i znika zaraz si dwignie kto od stolika Wrci nazajutrz z min nijak blunie na ycie , postawi flakon 25 Z tego fragmentu wynika jeszcze jeden wany fakt, a mianowicie to, i ci byli mordercy lubili swe zajcie, walka, wykonywanie wyrokw na zdrajcach sprawiay im przyjemno. Ju sama wizja dziaania budzi w sercach otuch. Przyjemnie jest by panem ludzkiego ycia i mierci, dobrze czu si bohaterem. Takie uczucia pozwalaj odnale modo. Nie wiadomo jednak skd bierze si ta mina nijaka i rozgoryczenie. Czyby mordercy nie24 Knajpa mordercw z pyty Tata Kazika 25 j. w.

21

wystarczy pojedynczy akt dziaania? By moe, ale jego kamraci oywiaj si, nie przestaj wierzy w lepsz, ich zdaniem, przyszo: Kady do niego zaraz si toczy w krg nad szklankami byskaj oczy i zaraz kady lepiej si czuje jeszcze mordercw kto potrzebuje Moe nareszcie, ktrego ranka znowu si zacznie wielka kocanka i wrc chwile godne zazdroci znw bd paci za przyjemnoci ! znw w doni zamiast paskiej butelki znany ksztat kolby od parabelki 26 Niestety, chwile nadziei bywaj krtkie. Szybko powraca szara rzeczywisto, marzenia pozostaj niespenione, srebrne kule pi w czarnych lufach, mordercy szukaj pocieszenia w alkoholu. Nie potrafi ju y normalnie, tskni za walk, dawi ich tsknota. Mamy tutaj do czynienia z odwrceniem wartoci, nie ma dobra, a zo daje satysfakcj. To ju nie jest suba dla kraju, ale ch zbrodniczego dziaania. Szczciem jest zabijanie, celem -zaspokajanie swoich niezdrowych dz. Nadchodzi noc, wdka wyostrza spojrzenie na siebie i wiat. Jeden z wielu nieszcznikw staje si ofiar wasnego pragnienia i poczucia pustki . Drcz go myli o beznadziejnoci ycia. Sam dla siebie staje si wrogiem. By moe zdaje sobie spraw, e jego ycie skoczyo si z chwil, gdy wyzby si sumienia. Widzi wasne odraajce, napawajce strachem oczy i zaczyna ba si sam si siebie.26 j. w.

22

Przed lustrem, w azience popenia samobjstwo, a kompani wynosz jego ciao za drzwi: Rwie eb od tortur alkoholowych lecz wrd porcelan i rur niklowych czowiek si znowu czuje pbogiem bo oto stoi twarz w twarz z wrogiem Kula jak srebrna mija wyskoczy w lustrze nad kranem zagasn oczy ciaa mordercw skry potu zrosz gdy milczc ciao za drzwi wynosz27 Przeraajce jest to milczenie mordercw. Pokazuje ono, jak mae wraenie robi na nich cudza mier. S do tego stopnia nieczuli, e wynosz ciao jak bezuyteczny przedmiot za drzwi i prawdopodobnie wracaj do swoich stolikw w knajpie. Zakoczenie utworu kae si domyla, e prdzej, czy pniej wszyscy byli mordercy podziel los samobjcy, jest on tylko symbolem ycia i mierci dawnych onierzy. Piosenka ta w swej wymowie przypomina dramat Tadeusza Rewicza Do piachu. Dzieje bohaterw Staszewskiego s jakby dalszymi losami partyzantw wykonujcych wyrok na Walusiu28. Tamci oprawcy rwnie nie wzruszali si cudz mierci, zabijanie traktowali jak kad inn czynno. Scena egzekucji Walusia jest odraajca. Partyzanci zabijaj go, a nastpnie jeden z nich czyci buty z krwi i strzpw mzgu. KILISKI wyciga z kieszeni spodni kartk i nie patrzc na ni mwi niewyranie27 j. w. 28 Rewicz T., Do piachu [w] Rewicz T., Teatr, Krakw 1988.

23

Za rabunek z broni w rku, gwat i rozbj skazany na mier... dodaje wyrokiem sdu na mier Za Walusiem stoi elazo z karabinem wymierzonym w jego plecy, z boku Partyzant. Walu stoi nieruchomo. Zdj i zaoy czapk. Znw znieruchomia. Wskazuje rk na swoj pier i patrzy niemo na Kiliskiego. KILISKI Moe masz jakie yczenia? WALU Jo... PARTYZANT Moe chcesz zapali? KILISKI Chcesz co powiedzie? WALU Nie wim... KILISKI Moesz zmwi pacierz. WALU zdejmuje czapk, robi znak krzya, jego wargi poruszaj si... niewyrane sowa. Ojcze nasz, ktry jest w niebie... jo... eee jka si, pacze wi si imi Twoje, bd wola Twoja jakowniebie tak i na ziemi... jo nie strzymom nagle gwatownymi ruchami odpina spodnie, kuca beczc na kupce piachu, nie strzymom elazo chce strzeli do Walusia z tyu, ale Partyzant go wstrzymuje PARTYZANT Dej mu si wysra. WALU Jo nie... wciga portki, zapina rozporek, ale mu to nie idzie... chleba naszego ... KILISKI daje znak, elazo strzela. Walu upada bokiem na kup ziemi, grzebie palcami w piasku, wywraca si na wznak, twarz do nieba, apie powietrze otwartymi ustami. elazo strzela Walusiowi w pier krew zaczyna bi z piersi jak mae czerwone rdeko, rozlewa si po ubraniu. Partyzant bierze Walusia za nogi. ELAZO Przecie ywy... Partyzant puszcza nogi. Kiliski pochyla si nad Walusiem, wyciga

24

parabellum, mierzy z bliska w gow. Oddaje jeden strza, dobijajcy wida sta zbyt blisko, bo krew i strzpy mzgu obryzgay mu buty i nogawk spodni. KILISKI Zakopcie go z torb, ze wszystkim. Partyzant spycha Walusia do dou, potem wrzuca za nim czapk. Kiliski chowa parabellum, garci ciki i mchu czyci buty, zapala papierosa. Partyzant zdj czapk, wyciera twarz i czoo rkawem i doni elazo odoy karabin, bierze opat, ktra leaa obok dou. Cisza. Sycha piew lenego ptaka. 29 Staszewski, podobnie jak Rewicz w cytowanym dramacie, demaskuje bezduszno mordercw, ukazuje ich wraz z caym okruciestwem i brakiem ludzkich odruchw. Oba utwory pokazuj jakie spustoszenie w psychice czyni wojna, jak ludzie pozbywaj si sumie, sami dla siebie staj si katami i ofiarami. Podobiestwo midzy tekstami znamionuj te rekwizyty (parabellum, stroje). AK- owcw tych nie mona lubi, nie mona im wspczu, mona ich tylko jednoznacznie ocenia. Niech autorw udziela si czytelnikom, a obrazy s tak sugestywne, e nie pozostawiaj wtpliwoci co do wymowy utworw. Trzeba jednak wiedzie, e sprawa AK jest zoona. Stanowisko Staszewskiego nie jest tym, do ktrego przywyklimy. Nasze wyobraenie o onierzach podziemia oparte jest na obrazach z przychylnych im tekstw np. (co dzi ju jest paradoksem) Romana Bratnego. W swej powieci Kolumbowie ukazuje Akowcw jako bohaterskich i szlachetnych ludzi. Nie s oni mordercami ani dnymi krwi wykolejecami (tak, jak ma to miejsce u Staszewskiego), s po29 Rewicz T. op. cit. s.286-287

25

prostu nieszczliwymi ludmi, ktrym przyszo y podczas burzy dziejowej.30

1.3 Polski western.W latach 50-tych do powszechne byo zafascynowanie filmami o Dzikim Zachodzie, otwarcie si na zachodni kultur oraz chonicie jej wzorcw. Wiele utworw powstaych na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych nosi znami takich wpyww, np. Nastpny do raju Haski fabu bardzo zbliony jest do opowieci westernowych. Rwnie polska kinematografia moe poszczyci si filmami nakrconymi wedug zasad tego gatunku (Prawo i pi31; Wilcze echa32). Staszewski w piosence Gwiazda szeryfa rwnie stwarza klimat westernu i porwnuje go z realiami polskiej ulicy. Western jest to gatunek filmu fabularnego, take jedna z odmian popularny powieci

awanturniczej, obejmujce utwory, ktrych akcja rozgrywa si w okresie kolonizacji i stabilizowania si ycia na terenach zachodnich stanw Ameryki Pnocnej, w malowniczej scenerii Dzikiego Zachodu. [...] Western filmowy charakteryzuje si staymi waciwociami, z ktrych zasadnicze to: tematyka zwizana z wydarzeniami historycznymi na Dzikim Zachodzie w 2. poowie XIX wieku [...] wyrazista akcja o dobitnie zarysowanym konflikcie dramatycznym (starcie si reprezentujcych wartoci pozytywne z siami za), najczciej30 Bratny R., Kolumbowie, Warszawa 1968. 31 re. J. Hofman i J. Skrzewski 32 re. A. cibor Rylski ( 1928-1983 )

26

powizanym z wtkiem miosnym; gwny bohater (kowboj, traper, szeryf, jedziec znikd) odznaczajcy si budzcymi sympati cechami: szlachetnoci, odwag, przedsibiorczoci, wielk sprawnoci fizyczn i si - przedstawiony na tle usystematyzowanego zespou postaci ubocznych (miaa dziewczyna, prawy i odwany szeryf, bywalcy maomiasteczkowego saloonu, Indianie, zowrodzy przeciwnicy, lojalni przyjaciele); obowizkowe skadniki awanturnicze: strzelaniny, bjki, konne pocigi; [...] .33 Niektre sformuowania z powyszej definicji potwierdzaj si w tekcie Staszewskiego, np. odnajdziemy w nim relacj midzy dobrem i zem, charakterystyczne dla westernu postaci, rekwizyty, miejsca oraz skadniki akcji (bjki, cige zagroenie): Zabysa gwiazda, szeryfa znak W zarolach szmer - to banda zbirw czai si tak renic czarn patrz w siebie lufy dwie Papierowe miasto pali si U wrt czterema kopytami zary si ko Zarobi kulk Bill, gdy Bessi miaa si do 34 Ju pocztek utworu wprowadza klimat Dzikiego Zachodu. Pierwsze sowa s relacj z amerykaskiego filmu. Nawet postaci nosz typowe dla tego gatunku imiona. Szmer, zbliajce si niebezpieczestwo, skierowane w siebie lufy, banda zbirw, etc. su oddaniu nastroju westernu. Jednak ten zabieg nie jest celem samym w sobie, Staszewski wykorzystuje go jako punkt wyjcia do rozwaa nad wspczesn mu rzeczywistoci. Stosunkowo atwo odkry w tekcie33 Gowiski M., Kostkiewiczowa T., Okopie Sawiska A., Sawiski J., Sownik terminw literackich, Wrocaw 1988. 34Gwiazda szeryfa z pyty Tata 2.

27

niewiar bohatera w sprawiedliwo i zwycistwo dobra, ale rwnie atwo wyczu, jak bardzo on ich pragnie. Jego sceptycyzm dotyczcy ycia objawia si rwnie w tym, e nie ufa on w szczcie, wie, e zawsze moe zdarzy si co co je zniweczy. I niestety nikt nie jest w stanie tego zmieni. Narrator sugeruje, e szczcie zwykle bywa zakcane niespodziewanie wanie wtedy, gdy jest ju blisko: Ten western przecie dobrze z ycia kady zna Gdy szczcie blisko, to zza wga pada strza 35 Jedyna nadzieja w westernowym szeryfie, tylko on moe pokona ze moce, odegna strach. Szeryf jest tutaj przedstawicielem prawa, gwarantem bezpieczestwa. Skdind wiadomo, e w wczesnej Polsce nikt nie czu si bezpiecznie, uczciwych szeryfw brakowao. Wzmianki o takiej sytuacji znajdziemy w dziennikach z tamtych lat, midzy innymi u Dbrowskiej, ktra niejednokrotnie ubolewa nad zepsuciem spoeczestwa i jego degeneracj, o czym ju bya mowa36. Rwnie Leopold Tyrmand w Dzienniku 1954 porusza temat nasilonej przestpczoci: Warunki spoeczne wytrych poznawczy komunistw zawiody bez reszty jako odczynnik socjologiczny zjawisk: w kraju panuje jakoby porzdek spoeczny, modzie wychowywana jest w ramach funkcjonujcego systemu, strona materialna ycia przestaa by wylgarni fermentw i anomalii, ulega systematyzacji i upowszechnia pewn norm egzystencji, ktra nie stanowi powodu do rewolty. A przecie starannie ukrywane fakty przenikaj do wiadomoci publicznej: szesnastoletni ludoercy wyrzucaj z wagonw inwalidw prosto pod35 j. w. 36 patrz przypis 9 i 10.

28

koa podmiejskich pocigw, masakruj konduktorw, wiartuj noami mw stajcych w obronie swych napastowanych on na letniskowych stacjach. [...] Rok poprawczaka dla zbira, ktry dla zabawy spowodowa wstrzs mzgu lub mier niewinnego przechodnia, czyni z prawodawstwa makabryczn grotesk. [...] Mieszkacy Saskiej Kpy i Mokotowa boj si wieczorami wychodzi z domu, na peryferiach milionowej stolicy w peni pokoju panuje wszechwadne prawo rozbierania, niefrasobliwy eufemizm dla rabunku. Na amach prasy trwa dyskusja, za komendant warszawskiej milicji skary si, e nie ma ludzi. 37 Do sw Tyrmanda mona doda rwnie, e ze strony wadz czyhay na obywateli PRL nie mniejsze zagroenia. Czy wic moe dziwi piosenka Staszewskiego, wyraajca ludzk potrzeb dobra i sprawiedliwoci oraz obnaajca ich brak we wspczesnej mu rzeczywistoci? Ludzie tylko w westernach mogli zobaczy triumf dobra, ich ycie byo szare, zwyczajne, drtwe. Zo determinowao egzystencj i wbrew przekonaniom czowiek brn w ciemn rzeczywisto. Swym neonem nci Bar Saloon, w ktrym gromadzia si banda zbirw, faszywie patrzcych znad butelki. Nie pozostawao nic innego, jak wraz z nimi pi i oczekiwa dobrego szeryfa: Przyzywa zimnym blaskiem neonowych un Na rogu ofiar i zoczycw BAR SALOON To banda pije wszak ich znasz Patrz, jak faszywie si umiecha kada twarz Ty razem z nimi brzknij w szko Czekajc na szeryfa co wypleni zo3837 Tyrmand L., Dziennik 1954, Londyn 1993, s. 135-136. 38 j. w.

29

Ciko byo w wczesnych czasach odrni prawd od faszu, uczciwych ludzi od zbirw. Bar zosta nazwany Saloon celowo, poniewa sugeruje, e akcja toczy si w czasach bezprawia. Upragniony szeryf nie nadchodzi, bezskutecznie si go wzywa. Prawdziwych bohaterw nie ma, ludziom pozostaje tylko rozczarowanie, dobro przegrywa. Ciemno, mrok i noc, pojawiajce si w utworze, s metafor za, jego synonimem. Odnajdujemy rwnie wiele zwrotw wprowadzajcych nastrj grozy, np. wers: Tornado wieje ciemn noc, chwieje si dom 39 ycie nie jest bezpieczne, strach odbiera rado ycia. Ulg i pocieszenie przynosz tylko seanse kinowe, westerny. Co prawda nie mona cieszy si yciem, ale nadziej w sercu budzi mier zoczycw na Dzikim Zachodzie. Po seansie znw na ulicach wypatruje si dobrych szeryfw. Czowiek staje si czujny, zdaje sobie spraw z tego, e musi liczy na siebie, wierzy wasnemu sercu, ale nie przestaje czeka na sprawiedliwych strw prawa. Nie powinien ba si czasw, w ktrych yje, nawet jeli nie s one zbyt wesoe i bezpieczne: Cho nawet zegar dziejw bije smutny ton To twoje serce prawd mwi, a ni on 40 Zegar dziejw symbolizuje prawdopodobnie upyw czasu, ktry wie si ze stopniowym zanikiem sprawiedliwoci i powoln mierci dobra. Nie on jest jednak wany, ale serce ludzkie, ktre zawsze wie co jest suszne i komu naley ufa. Piosenka koczy si, wbrew pozorom,39 j. w. 40 j. w..

30

optymistycznie. Staszewski sugeruje, e nie jest le dopty, dopki czowiek yje i moe liczy na siebie i sam dba o swoje bezpieczestwo. W czasach bezprawia niepotrzebne s sowa, kady musi walczy o przetrwanie: Szeryf, szeryf trzymaj si! Tak bardzo dobrze nie jest, ale nie jest le Pamitaj bez zbytecznych sw Dopki yjesz moesz wali z obu luf 41 Na uwag zasuguje w tym tekcie rwnie warstwa jzykowa. Staszewski, podobnie jak w poprzednich piosenkach, umiejtnie wykorzystuje charakterystyczne sownictwo, w tym wypadku zaczerpnite z westernu, oraz rekwizyty. Westernowy jzyk nie wymaga waciwie komentarza, natomiast warto chyba chwil zatrzyma si nad rekwizytami. przeniesionymi Piosenka jest naszpikowana przedmiotami wprost z Dzikiego Zachodu, byszczca gwiazda

szeryfa, lufy pistoletw, konie, saloon przykuwaj uwag odbiorcy, a jednoczenie uwypuklaj rnice midzy fikcj z ekranu kina, a polsk rzeczywistoci. Interesujce jest take przemieszanie tych elementw z rekwizytami charakterystycznymi dla wspczesnoci Staszewskiego. Znajdziemy bowiem w tekcie neon (typowa oznaka polskiej rzeczywistoci lat 60- tych) i bilety kinowe. Utwr potwierdza tez, e autor by wspaniaym stylizatorem i potrafi wykorzystywa wasne obserwacje ycia i ludzkich zachowa oraz osobiste przemylenia.

41 j. w.

31

1.4 Rewolucja ale po co?W maju 1968 roku, na skutek wystpie studenckich i fali strajkw robotniczych, Francja przeya kulminacj chaosu. Powodem zamieszek byo zamknicie filii Uniwersytetu Paryskiego w Nauterre. 3 maja 400 studentw Sorbony, demonstrujcych przeciwko tej decyzji rektora, zostao zaatakowanych przez policj i wypartych z uczelni. Dao to sygna do walk ulicznych w Dzielnicy aciskiej, po ktrych Sorbona zostaa zamknita. W nastpnych dniach w Paryu i w innych miastach uniwersyteckich dochodzio do powanych star demonstrantw z policj, ktre osigay rozmiary wojny domowej [...] 13 maja zwizki zawodowe, na znak solidarnoci ze studentami ogosiy 24-godzinny strajk, ktry sta si hasem do powszechnego ruchu strajkowego [...] 20 maja strajkowao ju 5 milionw Francuzw. 42 Studenci dali nie tylko unowoczenienia systemu edukacji, ale wyraali rwnie poparcie dla walk Wietnamczykw z Amerykanami. Sprzeciwiali si imperializmowi, 2. maja ogosili Dzie Antyimperialistyczny43 Marianna jest komentarzem do tych wystpie, gdy Staszewski w owym czasie przebywa we Francji. Cay tekst jest utrzymany w ironicznym tonie, ktry pomaga autorowi zakpi z fascynacji rewolucj. Przewrt w kraju takim jak Francja musiaa wyda si czowiekowi, ktry przyby z Polski, zaskakujca. Kto kto przey wiele lat w pastwie podporzdkowanym wadzy komunistycznej, nie mg si zachwyca deniem do realizacji hase socjalistycznych. Wiedzia, e ycie ludzi we Francji jest o wiele atwiejsze i lepsze ni ycie w krajach demokracji ludowej, wobec tego fascynacja rewolucj i zachwyt nad42 Kronika XX wieku., Warszawa 1991, s. 990. 43 Kronika XX wieku., op. cit., s. 990.

32

hasami komunistycznymi byy dla niego groteskowe. Z piosenki wynika, e tytuowa Marianna zaja si rewolucj z nudw, podjudzona przez ciotk Idali. Ciotka nie chciaa jednak dobra dziewczyny, ale raczej jej klski, wiedziaa bowiem, e taka dziaalno moe spowodowa rozczarowanie, a nawet zgub. Mariannie niczego nie brakowao, ya opywajc w dobrobycie: U Marianny orzechy z miodem U Marianny szampan pod lodem U Marianny krwawa langusta Ma Marianna wiczone usta Bielizn z polotem, na ekler majtki zote Chopcw judzi, ale si nudzi.44 Udzia w rewolucji z nudy i potrzeby rozrywki ju jest kpin z takiej dziaalnoci. Ciotka Idalia, siedzc w swoim zamczysku i czytajc listy Azefa tajnego agenta carskiego45, wysya Mariann w wir walk ulicznych. Marianna nie jest rewolucjonistk z przekonania, jest gupiutk dziewczyn szukajc wrae. Hasa s dla niej podniet, rewolta okazj do zapomnienia o konwenansach i do oderwania si od zwyczajnego ycia panienki z dobrego domu. Nie rozumie ona poj: kat, ofiara, podporzdkowuje si im, tak jak i fascynuje si Che Guevar46 jakby z obowizku. Czyta ksieczki Mao, notatniki agitatora, pochania to, co w swej przebiegoci podsuwa jej ciotka Idalia. Staszewski nazywa Mariann ironicznie Nike barykad. Ironizuje, poniewa tacy ludzie jak ona nie mog zwyciy, s karykatur44 Marianna z pyty Tata Kazika. 45 Azef Jewno 1869-1918, agent ros. tajnej policji; w 1901 przenikn do partii socjalistwrewolucjonistw; po zdemaskowaniu zbieg za granic. ( za Nowym leksykonem PWN, op. cit., s. 106). 46 Guevara de la Serna Ernesto (zw. Che) rewolucjonista latynoamerykaski; uczestnik rewolucji kubaskiej 1956-59 i walk partyzanckich m.in. w Kongu i Boliwii; teoretyk ruchw rewolucyjnych; zamordowany 8 padziernika 1967 roku (za Nowym leksykonem PWN, op. cit., s. 594).

33

rewolucjonistw. Jej znaczce imi jest rwnie zabiegiem celowym, gdy Marianna z piosenki nie jest wcale symbolem rewolucji i republiki, ale jej groteskowym portretem47. mieszna jest rwnie ciotka Idalia, przebiega kobieta, ktra yje wedug starych zwyczajw i norm, a wasne sprawy zaatwia tradycyjnymi sposobami: jest wierna carskim czasom Sybiru i batw (by moe bohaterka jest przedstawicielk do licznej arystokratycznej emigracji rosyjskiej, ktra znalaza si we Francji po rewolucji padziernikowej). Zryw 1968 roku jest dla niej tylko zabaw rozkapryszonej modziey. I rzeczywicie rewolucja si koczy (czy nudzi?). Modzie szybko rezygnuje z walki i zwraca si w stron uciech dostatniego ycia. Polityka zostaje poza nimi. Wol ciepe plae, soce i dziewczta w strojach kpielowych: [...] wio w tras W soca migotanie, za nami wiat zostanie i panika ery barykad Morda flika, wojsko w azikach Polityka, klasa i klika Wiece w rykach, partia, syndykat dialektyka i w ogle wszystko co nam przeszkadza spokojnie lee na socu trzymajc rce na piersiach panienek i patrze na chmury typu cumulus w kolorze biaym, Natomiast niebo jest przy tym niebieskie4847 Marianna symbol Republiki Francuskiej; posta kobieca w czapce frygijskiej. (za Nowym leksykonem PWN, op. cit., s. 1022). 48 Marianna z pyty Tata Kazika.

34

Staszewski w bardzo trafny sposb wydrwi wypadki paryskie 1968 roku. Jego piosenka jest ironiczna, ale zarazem oddaje stanowisko Polaka, ktry przypatruje si wydarzeniom z boku i widzi ich bezsens i szczeniactwo. Zachowuje dystans, wie bowiem do czego mog one doprowadzi. Rewolucja jest mod, ktra szybko mija. Jej uczestnikami s zwykle synowie bogatych rodzin, ktrzy s znudzeni monotoni codziennego ycia. Stanowisko Staszewskiego podzielao wielu Polakw tamtego okresu. Midzy innymi Stefan Kisielewski napisa w swych Dziennikach: Bardzo to zabawne, gdy caa nasza prasa [...] wybrzydza si, e inicjatorami zaj studenckich na wiecie (a i u nas) s modziecy z zamonych rodzin. A tymczasem rzecz jest prosta: aby robi dzi przewrt trzeba by niezalenym materialnie i jako wyobcowanym, wyalienowanym. Robotnik przewrotu nie zrobi, bo go wylej z pracy, z mieszkania, ze zwizku itp. Rewolucja staje si luksusem, trzeba na ni mie rodki [...] Ale paradoksalny staje si ten wiat! Klasa robotnicza twierdz i ostoj mieszczaskiego konformizmu, maminsynkowie rewolucjonistami. Tak toczy si wiatek.49 Sowa Kisielewskiego s trafnym podsumowaniem i uzasadnieniem powyszego komentarza do Marianny, jednego z najbardziej popularnych i dosadnych utworw Staszewskiego. *** Piosenki przedstawione w tym rozdziale dotycz rnych zagadnie i na pozr niewiele maj ze sob wsplnego. czy je jedynie to, e powstay jako swoisty komentarz do wydarze historycznych i49 Kisielewski S., Dzienniki, Warszawa 1996, s.33.

35

politycznych. Staszewski by doskonaym obserwatorem i nie pozostawa obojtny na to, co dziao si dokoa niego. Obnaa niedoskonaoci ustroju, w jakim przyszo mu y, przestrzega przed nim, komentowa draliwe zagadnienia wojenne i powojenne, wymiewa strw prawa. Poza tym jego utwory polityczno-historyczne s ciekawe rwnie ze wzgldu na uksztatowanie jzykowe. Autor doskonale posugiwa si ironi, co czynio teksty zajmujcymi i zabawnymi. Nie trzeba by znawc, aby wyczu, e tak naprawd Petrobudowa nie jest wspaniaa, szeryfowie nie zapewniaj bezpieczestwa, a Marianna to tylko zmanierowana dziewczyna z bogatego domu.

36

2Piosenki obyczajowe

2.1 Na przedmieciu i w melinie.Oprcz piosenek polityczno-historycznych odnajdziemy w

twrczoci Staszewskiego rwnie utwory obyczajowe. Stanowi one najwiksz grup tematyczn. Dziki nim moemy odkry wiele szczegw dotyczcych ycia spoecznego i zachowa ludzkich w czasach dla nas ju do odlegych. S one rwnie niewtpliwymi wiadectwami tamtej epoki. Najwybitniejszym przedmie tekstem tego nurtu jest synna Celina. Przypomina ona ywo, wyrastajce z folkloru miejskiego, piosenki ulic i warszawskich. Folklor podwrkowy to swoista odmiana twrczoci ludowej . Anna Baraczak twierdzi, e z poetyk pieni ludowej wie si rwnie odwoywanie si do pewnego staego zasobu sownictwa i metaforyki50. Staszewski rzeczywicie wprowadza do swojego utworu si do charakterystyczne i Celina metafory oraz jzyk w warszawskiej ulicy. Nasuwa skojarzenie, utrzymana jest Grzesiukowskim51 klimacie. Jej akcja rozgrywa si wrd recydywistw i alkoholikw. Gwna bohaterka obraca si w towarzystwie killerw, ycie upywa jej ulicznic, pord dz i szka. Jest piknoci z pwiatka, Mak lat szedziesitych, wspczesn Czarn

50 Baraczak A., Sowo w piosence. Poetyka wspczesnej piosenki estradowej, Wrocaw 1983. 51 Grzesiuk Stanisaw ( 1918 - 63 ), pisarz samouk; wykonawca warszawskich ballad podwrkowych; opowieci wspomnieniowe. ( za Nowym leksykonem PWN, Warszawa 1998. )

37

Staszewskiemu ukochan Hank Staka - Apasza52. Naley do rodowiska marginesu spoecznego, upija si, wzbudza dze i zazdro. Ginie rwnie podobnie jak wspomniane wczeniej bohaterki, zasztyletowana przez zazdrosnego kochanka, syna ulicy. Taka konstrukcja gwnej postaci jest typowa dla ballady miejskiej. Warto napisa troch wicej o rodowisku przedstawionym w piosence oraz o delikatnych aluzjach do czasw wspczesnych Staszewskiemu. Rzecz rozgrywa si w barze, w pijackiej melinie, wreszcie w wizieniu. Jakie to sztandarowe dla podwrkowej twrczoci, przecie i bohaterowie Grzesiuka cigle pij, popeniaj przestpstwa, a w przerwach odsiaduj kolejne wyroki. Rwnie imiona bohaterw Staszewskiego s typowe dla ulicy, zdrobnienia (Mundek, Ziutek) mimowolnie kojarz si ze rodowiskiem warszawskich cwaniakw. Ich postpowanie take nie pozostawia wtpliwoci, poniewa dorwnuj swoim poprzednikom z czasw Grzesiuka. Twardzi, bezwzgldni, zdecydowani na wszystko, nie maj skrupuw i niczego nie auj. Staszewski chcia jednak zaznaczy wyjtkowo tej piosenki poprzez wprowadzenie rekwizytw typowych dla lat szedziesitych. Mowa tutaj przede wszystkim o adapterze, twicie i zotych(czyli zegarkach). Tekst o Celinie zaciekawia rwnie bogactwem rodkw stylistycznych. Autor zadba nie tylko o ciekawy i nieco egzotyczny temat, ale rwnie o warstw jzykow utworu, zblion do tej wystpujcej w autentycznych piosenkach ulicznych. Na uwag zasuguj gwnie metafory oraz stylizacja na gwar warszawskiego marginesu spoecznego. Dziki tym zabiegom Celina staje si autentyczna, a jednoczenie pena artystycznego wdziku. Metafory typu:52 Porwnanie z piosenkami Stanisawa Grzesiuka na podstawie pyt gramofonowych Polskich Nagra : Nie masz cwaniaka nad warszawiaka oraz Piosenki warszawskiej ulicy.

sikorach

38

Donie koysz si, egzotyczne kwiaty dwa53 lub: Ale Celiny gos, Celiny wosw wo Czerwon mg zasnuwa oczy, w kamie zwiera do54 podnosz znacznie walory poetyckie utworu, sprawiaj, e jest on nie tylko atrakcyjny ze wzgldu na temat, ale rwnie ze wzgldu na ciekaw form tekstu. Stylizacja jzykowa suy tym samym celom. Staszewski zada sobie trud zrekonstruowania gwary miejskiej, wiziennej i jzyka marginesu spoecznego. Wprowadzi do utworu nie tylko charakterystyczne wyrazy (kole, kocio, kosy, niebieska szklanka, blacharnia, meta, etc.), ale stara si take odtworzy sposb budowania zda i wypowiedze ( [...]Zapiewa w barze kto / To czarny Ziutek pije gin, Celiny kole, twardy go; Szukaj Celiny, ty lamusie, gdzie adapter, chata, szko 55). W ostatnich sowach utworu autor, i narrator jednoczenie, komentuje wasne stanowisko wobec przedstawionych wydarze. Jak gdyby ujawnia swoj osob i pobudki, ktre nim kieroway: Wiecie wic, e ja was bawiem piewem swym Tylko dla zwykej draki i w ogle prawdy nie ma w tym To zwyky kawa jest Darujcie, to ju ballady kres56 atwo zauway, e cz ta odcina si wyranie od wczeniejszych53 Celina z pyty Tata Kazika. 54 j. w. 55 j. w. 56 j. w.

39

sw. Burzy tak efektownie uzyskany tragizm bohaterw i to wanie odrnia j od autentycznej twrczoci podwrkowej. Piosenki uliczne maj dug tradycj, piewano je przed wojn, podczas jej trwania i po odzyskaniu niepodlegoci. Jednak najwiksz popularno zdobyy na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych, wanie dziki, wspomnianemu wczeniej, Grzesiukowi57. By moe wanie ta twrczo i swoisty boom piosenek warszawskich zafascynoway Staszewskiego i skoniy go do napisania Celiny. Jednake nasuwa si w tym miejscu jeszcze inne skojarzenie. Staszewski jest bliski w swej twrczoci take pokoleniu 56, ktrego przedstawiciele zwracali si czsto ku rzeczywistoci takiej, jak jest w swoim spoecznym, obyczajowym i moralnym ksztacie 58. [...]lata poprzednie odkryy obszary przedmie wielkich aglomeracji. Tutaj narodzi si bohater obywatel przestrzeni marginesowych, wytwr ich norm etycznych. Jest to przestpca: chuligan, zodziejaszek, bandyta. twierdzi Wojciech Wielopolski.59 Takich bohaterw spotykamy wanie w Celinie. S oni konstruowani wedug tego samego wzorca, co postaci ze znanych utworw przedstawicieli pokolenia 56. Stanisaw Burkot pisze, i ich wystpienie byo przeciwstawieniem si zakamaniu literatury: krya si prba odkamania obrazu Za sporami tymi spoecznej, rzeczywistoci

odkamania take obrazu czowieka, ktry okazywa si znacznie bardziej skomplikowany ni w czarno-biaych podziaach literatury tendencyjnej. [...] Do modej prozy po 1956 roku wkroczy wiat drobnych zodziei, pijakw i prostytutek, ndzarzy, mieszkacw przedmie, ktrzy swym wygldem zewntrznym , postpowaniem,57 Informacja zostaa powtrzona za notatk Jerzego Skokowskiego na okadce pyty Piosenki warszawskiej ulicy. 58 Jarosiski Z., Ukady Marka Nowakowskiego [w.] Sporne postaci polskiej literatury wspczesnej, red. A. Brodzka i L. Burska, Warszawa 1995, s. 132. 59 Wielopolski W., Moda proza polska przeomu 1956, Wrocaw 1987, s.119.

40

typem skarlaej osobowoci przeczyli oficjalnemu optymizmowi. Czarna proza modych odkrywaa tereny za i ndzy, o ktrej literatura 1949-1956 wolaa nie wiedzie. W planie psychologicznym wydobywaa na jaw sfery przey intymnych, wstydliwych, ukrytych w podwiadomoci. Brutalizowaa erotyk, odkrywaa biologiczn stron natury ludzkiej60. Potwierdzenie tych tez znajdziemy rwnie w Celinie. Przypomina ona nieco utwory Haski czy Nowakowskiego. Zwaszcza drugi z wymienionych autorw ukazywa w swoich utworach obrazki z ycia marginesu spoecznego. Akcja jego utworw rozgrywaa si zwykle w rodowiskach marginesu spoecznego, na przedmieciach. Przedstawia ludzi przegranych, lumpenproletariat, jzyk stylizowa (podobnie jak Staszewski) na mow potoczn, niedba, charakterystyczn dla przedmie i brudnych podwrek. Burkot pisze, i do utworw Nowakowskiego wkraczay sowa z jzyka zodziei, pijakw, alfonsw i prostytutek61. Staszewski czyni to samo, stylizowa jzyk, zwraca si ku rodowisku przedmie i marginesu. Odsanianie ciemnych terenw rzeczywistoci to przekraczanie zakltych dotd granic, poza ktrymi mimo wiary, e tam nic nie ma nadal toczyo si ycie.62 T ciemn rzeczywisto autor ukazywa nie tylko w Celinie. W podobnym klimacie utrzymana jest piosenka Notoryczna narzeczona. Od Celiny odrnia j jednak temat. Opowiada ona bowiem przede wszystkim o samotnoci i o przegranym yciu dziewczyny, ktra za wszelk cen chce zdoby mio. Zacz naley od wyjanienia przymiotnika notoryczna. Ot znaczy on tyle co powszechnie znana, nagminna, osawiona, niepoprawna63. Wyrazy te zdaj si opisywa bohaterk utworu,60 Burkot St., Proza powojenna 1945-1980, Warszawa 1984, s.262. 61 Burkot St., op. cit., s.263. 62 Wielopolski W., Moda proza przeomu 1956, op. cit., s.106. 63 za Sownikiem wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych Wadysawa Kopaliskiego, Warszawa 1971, s. 522.

41

dziewczyn, ktra wierzy w to, e kiedy odnajdzie szczcie, ale ostatecznie i tak przegrywa. Utwr zaczyna si do niepozornie. Miasto, wieczr i dwoje kochankw. Nastrj i puste gesty zastpuj lub. Narzeczona, osoba nieraz ju oszukana bdca na dnie, niepoprawnie wierzy, e jednak tym razem nie zostanie sama. Wry z kart, ale i te wrby nie s pomylne, zawsze bowiem jej oczom ukazuje si niemiertelny walet trefl, zwany powszechnie dupkiem odnym symbol klski, przegranej. Rzeczywisto rozczarowuje bohaterk. Mczyzna nie okazuje si ksiciem, nie przynosi r, z kadym dniem staje si bardziej odpychajcy i brutalny: Zy czas Wrd obcych cian R ju Nie przynosi pan Dzie w dzie Wyazi z niego zwierz Bl, wstrt I to wytrzyma trzeba te 64 Dziewczyna jednak tak boi si samotnoci, e wszystko wytrzymuje, nie pamita chamstwa, awantur. Nie skary si, wierzy w wielko spraw swego mczyzny. Nie chce ryzykowa, stara si by rozsdna. Ten rozsdek polega na byciu z kim za wszelk cen. Mamy tutaj do czynienia z brutalizacj mioci, zabiegiem do typowym w literaturze tamtego okresu (zwaszcza w prozie). Niestety w kocu narzeczona i tak zostaje sama, wystraszona,64 Notoryczna narzeczona z pyty Tata Kazika.

42

nieporadna. Wiedzie bezsensowne ycie i tskni za awansem spoecznym, za dawnymi narzeczonymi (bo jak si atwo domyli byo ich wielu) . Chciaaby by kochana, komu potrzebna, a jest skazana na przegrane ycie, pene alkoholu i przygodnych znajomoci: Strze si Do dawnych tskni lnie Zgni czas Cho tropem z miasta jeszcze dzie Do drzwi puka wieczorami Z butelkami cay gang I w dom zmienia si czasami Meta w rytmie starych tang 65 Ostatnie dwa wersy powyszego cytatu uwypuklaj samotno bohaterki, nie majcej swego miejsca. Jej nieszczliwe ycie upywa w pijackiej melinie, ktra tylko czasami staje si przyjazna, przestaje straszy. Niestety ma to miejsce podczas alkoholowych libacji. Dla notorycznej narzeczonej ucieczk od samotnoci jest wdka, ktra pozwala zapomnie cho na krtki czas o nieszczliwej egzystencji. Niestety miech do ez jest tylko mask. Przykra rzeczywisto szybko daje o sobie zna: Notoryczna narzeczona Pijc mieje si do ez Gdy wraz z noc wasza mio kona Znw samotna jest jak pies 6665 j. w. 66 j. w.

43

Los bohaterki piosenki Staszewskiego przypomina ywo ycie postaci z utworw wspomnianego ju pokolenia 56. Naiwnie szuka ona ucieczki od brudnej rzeczywistoci. By moe kiedy bya pikna i czysta (jak choby bohaterka Pierwszego kroku w chmurach), ale kolejne zdrady i rozczarowania, ponienia stopniowo prowadziy j na dno. Szukanie tego jedynego mogo by rwnie rozpaczliwym pdem ku stabilizacji, zmianie nieszczliwej egzystencji na , przysowiowy ju dzi, domek z ogrdkiem. Podobne zachowanie obserwujemy u bohaterki Nastpnego do raju67, dla ktrej wygodne ycie jest o wiele waniejsze od mioci i lojalnoci. Kadego mczyzn traktuje jak potencjalnego partnera, ktry da jej poczucie bezpieczestwa. Forma utworu oraz jego uksztatowanie stylistyczne zblia ten tekst ku piosenkom ulicznym. . Autor zastosowa, podobnie jak w Celinie, sztandarowy gatunek - ballad. Wprowadzi take do piosenki metafory, ktre, jak to zostao ju wczeniej zasygnalizowane, byy staym skadnikiem tekstw piewanych chociaby przez Grzesiuka. Umiejscowienie akcji w pijackiej melinie wystarczy ju waciwie do przyporzdkowania Notorycznej narzeczonej do okrelonego nurtu, nazwanego wczeniej piosenk warszawskich ulic i przedmie. Jednoczenie nie mona jej odmwi tematycznych powiza z proz pokolenia 56. Oprcz znanych zabiegw Staszewski zastosowa w swoim tekcie co mniej spotykanego, a mianowicie instrumentacj goskow. Tekst jest ciekawy pod wzgldem brzmieniowym. Zaskakuje zestawieniem pewnych sw, np. ciem cie, r ju. Dziki temu wspbrzmieniu niektrych gosek piosenka jest bardziej wyrazista. Podkrela ono tragizm bohaterki. Zgrzyty symbolizuj poraki, z ktrych skada si jej ycie.67 Wanda ona Zabawy.( Hasko M., Nastpny do raju , Warszawa 1994 ).

44

Do nurtu obyczajowego zaliczy mona rwnie piosenk Dziewczyna si baa pogrzebw, cho waciwie znajduje si ona na pograniczu utworw obyczajowych i miosnych. Do tych pierwszych zblia j konstrukcja bohaterw oraz mroczny klimat. Jej gwnymi tematami s strach pewnej dziewczyny przed pogrzebami, wielka mio oraz mier bohaterw. Bohaterowie wywodz si najprawdopodobniej z przedmie, podobnie jak postaci z wczeniejszych utworw. Wskazuj na to pewne rekwizyty: wrota do starego parku, poamany pot, uliczka bzw. Mczyzna nie stroni od alkoholu, a dziewczyna nie unika mczyzn. Na pierwszy rzut oka piosenka mwi o prawdziwej, czystej mioci, pierwsze sowa nastrajaj optymistycznie. Dugie poszukiwania wielkiego uczucia kocz si pomylnie, dwoje osb odnajduje si w wiecie. Ale wystarczy przeczyta nastpny wers, aby dowiedzie si, e tak dzieje si kadej wiosny, co zreszt nie zniechca bohaterw. Ich spotkania kocz si zwykle dugimi przejadkami starym autem. Jest to jedyna rozrywka, prcz oczywicie alkoholu, na jak mog sobie pozwoli. Wycieczki takie jednak odbywaj si rzadko. Dziewczyna nie przychodzi na spotkania ze strachu przed pogrzebami, ktre prawdopodobnie w tej okolicy odbywaj si do czsto. Lk bohaterki jest wrcz obsesyjny, jednake jej stan psychiczny Staszewski opisuje do powierzchownie. Wynika to moe std, e dla twrcw mu wspczesnych wiedza psychologiczna o bohaterze i motywacja jego postpowania nie byy najwaniejsze 68. Stary samochd ze zdartym lakierem, niesprawnym sprzgem, dajcy tyle radoci, sta si jednak pewnego dnia trumn czy moe karawanem dla dwojga kochankw. Podczas upojnej, nocnej podry, by moe na skutek miosnego wzruszenia, a by moe alkoholu, auto68 Pisze o tym S. Burkot w Prozie powojennej 1945 1980, s.55.

45

uderzyo w drzewo. Bohaterowie zginli, ale autor nie ukazuje tego wydarzenia tragicznie. Sugeruje, e nic lepszego nie mogo spotka bohaterw. Dziewczyna pozbya si swego panicznego lku, spotkaa j najpikniejsza mier, bo w ramionach ukochanego. Teraz ju na zawsze pozostan razem, we dwoje bd ni, nie spotka ich adne rozczarowanie ani zdrada. Nie mieli tradycyjnego pogrzebu, ktrego tak baa si dziewczyna. Ich trumn sta si samochd, a zamiast nieszczerych ez ludzkich, na ich mogi pocieky gorzkie zy ywiczne. Staszewski w tym utworze konstruuje bardzo dokadny opis orszaku pogrzebowego, co wprowadza mroczny, ciemny nastrj: Wz czarny ze srebrem I zy niepotrzebne Mde drenie chryzantem i gw [...] Gdy chude jak szczapy Szy ze kare szkapy Z czarnymi kitami na bach.69 Nastrj ten potguje jeszcze noc, podczas ktrej ma miejsce wypadek oraz opis miejsca zdarzenia. Moemy sobie je dokadnie odtworzy, poniewa wiemy co si tamtej nocy wydarzyo. Uosobienie zastosowane przez autora (Brzmia opon piew i gada silnik, w oknach mia si wiatr) dynamizuje obraz. Po wypadku zapada cisza, symbolizowana przez paczcy las. Powysze sowa wskazuj na miosny charakter piosenki, skd wic to przyporzdkowanie jej do nurtu obyczajowego? Po pierwsze na pewno, jak ju wczeniej wspomniaam, decyduje o tym konstrukcja bohaterw oraz nastrj. Po drugie nasuwa si wiele skojarze69 Dziewczyna si baa pogrzebw z pyty Tata Kazika

46

dotyczcych mentalnoci ludzi, przeywajcych sw modo na przeomie lat 50-tych i 60-tych. Zafascynowanie szybk jazd samochodem, odkrywanie nieznanych szlakw, nieprzetartych drg, poszukiwanie mioci. O fascynacji samochodami pisaa nawet Dbrowska w swych Dziennikach powojennych: Zdenerwowa mnie troch Jurek. Tak mnie nudzi od dawna, eby kupi auto (ktrym on by mg jedzi i wozi panny), e zarobiwszy teraz wicej ni kiedykolwiek, w kocu zgodziam si na to i zoyam odpowiednie podanie.70 Piosenk Staszewskiego charakteryzuje ponadto cakowita obojtno wobec polityki, ustroju czy historii. Jest ona zatem znamienna dla literatury tamtego okresu. Stanisaw Burkot pisze o twrczoci pisarzy 1956 roku: Modzi [...] oficjalnemu optymizmowi literatury socrealistycznej przeciwstawiali czarn literatur, fasadowoci rdmiecia ciemne zauki przedmie, bohaterowi yjcemu problemami produkcji czowieka prywatnego, aspoecznego.71 Bohaterowie utworu Dziewczyna si baa pogrzebw s takimi wanie zwyczajnymi ludmi, wolnymi od troski o pastwo. Maj swoje problemy egzystencjalne, s ofiarami wasnych dz.

2.2 Od wzniosych ideaw do wtpliwej stabilizacji.Wspaniale skonstruowanym obrazem polskiej rzeczywistoci lat 60-tych jest tekst Krlowa ycia. Porusza on temat straconych ideaw i zudze. Niebieskie dinsy i somiane kapelusze, soce, pikne70 Dbrowska M., Dzienniki powojenne 1945-1965, op. cit. s.164. 71 Burkot S., Proza powojenna 1945 1980, op. cit., s. 52.

47

krajobrazy, nowe doznania i wzruszenia trafnie obrazuj modo i beztrosk. Staszewski opisuje odczucia modych ludzi, wierzcych we wasn wielko, cieszcych si yciem, chccych zawojowa wiat. Krlowa ycia i krl korzystaj z urokw modoci, wiod ywot leniwy i przyjemny, nikt ich nie woa, robi to, na co maj ochot. Nigdzie nie musz si spieszy. S poszukiwaczami wrae, delektuj si taflami jezior, morsk sol, niegiem w grach. Ich ycia nie determinuje ani pora dnia, ani pora roku. Spleen suy zdrowiu, chandr leczy wino marki wino: Czy dzie, czy noc nic prcz pragnie ich nie nagli [...] Dla zdrowia czasem spleen Patykiem pisanych win odtrcaj szyjk i skool.72 Stopniowo jednak ycie traci swoje rowe barwy, pierwsze zwycistwa i poraki, mnoenie si spraw powoduj, e krlowa ycia i krl staj si pospolici. Ich beztroska przeradza si w naladowanie powszechnie uznanych wzorw. Zaczynaj prowadzi pierwsze powane rozmowy, dla higieny bior lub, ich egzystencja przeradza si w wegetacj. Nie potrafi ju rzdzi wasnym yciem, nie panuj nad nim. To ono zaczyna panowa nad nimi. Gorycz i wiadomo poraki powoduje, e czuj si jak bezwadne bilardowe kule podajce drog wyznaczon przez coraz trudniejsze sprawy. Ju nie maj pomysu na ycie, podapuj tylko coraz mdrzejsze wzory. Coraz mdrzejsze, jak atwo si domyli, to te powszechnie uznane i zaakceptowane przez spoeczestwo. Na pocztku trudno im si do nich przystosowa, ale szybko daj za wygran. Dokonuje si mier mioci i ideaw:72 Krlowa ycia z pyty Tata Kazika.

48

Tych najtrudniejszych w yciu rozmw ostre sowa [...]Cho troch gupio byo, trudno dopasowa Krlowa ycia i trup.73 Trup symbolizuje tutaj czowieka przegranego, yciowego bankruta, pozbawionego zudze, ideaw i siy witalnej. Jego egzystencja polega na zapomnieniu [by moe alkoholowym ] i, potocznie mwic, kombinowaniu. To kombinowanie nagle staje si sposobem na ycie. Rodz si nowe ambicje, ch wygodnej egzystencji, gromadzenie majtku. Krl i krlowa staj si dorobkiewiczami, maj wspaniae auto, kurtki ze skry i korzystaj z urokw ycia: Pofartowao si zupenie niesychanie gablota mota na opony wstg szos I skr kurtek wiec w rodku jak marsjanie Krlowa ycia i boss.74 Ju nie cierpi z powodu mierci ideaw, nie przeszkadza im niespodziewane bogactwo. Zaczynaj si utosamia ze stylem ycia przejtym niegdy bez przekonania. Dobra materialne rekompensuj dawne cierpienia. Gromadzenie majtku i wspinanie si po karkoomnej drabinie ukadw i znajomoci staje si celem samym w sobie. Wyrachowanie i ukady prowadz bohaterw na szczyt, przynosz spokj i zadowolenie. Taki stan rzeczy daje im poczucie stabilizacji i pewno, e nic go nie moe zniweczy:73 j. w. 74 j. w.

49

Jak czowiek wygra to dopiero ma co z ycia Naprawd czuje jak wiruje w yach krew Ukady takie, e wprost nie do odbicia Krlowa ycia i szef To ju na pewno gra I farty i kultura Nigdy nie wypadn z rl 75. Okazuje si jednak, e dostatnie i wygodne ycie nie musi by szczliwe. Pikno i doskonao zaczyna nudzi. Wszystko jest niezwyke, brak codziennych, zwyczajnych spraw prowadzi do frustracji. Chtnie wraca si mylami do czasw romantycznej modoci, ucieka si od rzeczywistoci w wiat alkoholowych zud, zapomina si o tym co na jawie. To wanie Barleycorn ma by lekarstwem na rozgoryczenie i samotno, a kac dawi wszelkie wtpliwoci i pozwala zapomnie o beznadziejnoci ycia. Piosenka Krlowa ycia jest zatem komentarzem do modnego w latach 60-tych zachynicia si yciem, jego uciechami, poszukiwania nowych miejsc i wzrusze. Nie to jednak jest najwaniejsze w tym tekcie. Modzi, cieszcy si yciem ludzie stopniowo bowiem wyzbywaj si ideaw i zudze. Czy to rzeczywisto, czy mentalno zmusza ich do poszukiwania szczcia w pienidzu, dobrobycie, powaaniu spoecznym, podziwie ze strony innych. Taki splendor doprowadza bohaterw na dno kieliszka, ktry jest jedynym sposobem na przezwycienie samotnoci. Najbardziej zastanawiajcy w tym tekcie jest fakt, e krl zmienia maski, jest trupem, bossem, szefem, natomiast krlowa pozostaje zawsze krlow, nigdy nie przegrywa. To jej partner dopasowuje si do75 j. w.

50

rzeczywistoci, ona wynosi z nich tylko korzyci. Staszewski skorzysta tutaj ze starego motywu literackiego np. w Szewcach Witkacego zawsze gr jest Irina, niezalenie od zmieniajcych si okolicznoci i ukadw politycznych76 Krl nie wychodzi zwycisko z boju z przerastajcym go yciem, ale zapewnia swej krlowej bogactwo i zadowolenie. Piosenka ta dotyka znw tematu znamiennego: rezygnacji z mioci i ideaw dla stabilizacji i pienidza. Krlowa powica swojego ukochanego dla dobrobytu. Uczucia schodz na dalszy plan, tak jak u wspomnianej ju Wandy, bohaterki Haski.77 Psychologizm postaci rwnie jest pominity, zgodnie z wczesn manier literack. Nie znamy osobowoci bohaterw, nie wiemy nic o pobudkach nimi kierujcych, wszystkiego domylamy si na podstawie ich czynw. Konstrukcja postaci oparta jest na behawiorystycznych wzorach powieci amerykaskiej78. I w tym wypadku Staszewski pozosta wierny zaoeniom pokolenia 5679. Twrcy reprezentujcy je wanie w ten sposb kreowali bohaterw oraz poruszali si czsto, podobnie jak on, w rodowisku dorobkiewiczw zastygych w drobnomieszczaskich wzorach mozolnego dorabiania si i troski o stabilizacj80. Krl i krlowa ycia nie widz swojego pogrania si w marazm, swojej wdrwki ku klsce. obchodzi ich jedynie materialna strona ycia. Utwr ten zawiera wiele potocznych sformuowa, ktre pozwalaj mu by bardziej wiarygodnym i zbliaj go do popularnych wwczas utworw prozy pokolenia 56 . Gablota, farty, etc. sprawiaj, e bohaterowie nie s papierowi, ale zupenie bliscy. Staj si symbolem tych, ktrzy tak jak oni porzucili modziecze przekonania i bunty dla76 Witkiewicz S. I., Szewcy [w] Witkiewicz S. I., Dramaty Warszawa 1985 77 por. przypis 53 78 behawioryzm tendencja w literaturze, zwaszcza w powieci amerykaskiej okresu midzywojennego, rezygnujca z tzw. analizy psychologicznej; bohater przedstawiony jest tylko w swych zewntrznych reakcjach. ( za Sownikiem terminw literackich, op. cit. s.58. O zjawisku tym w prozie pokolenia 56 mwi rwnie S. Burkot w Prozie powojennej 1945-1980, op. cit., s.262. 79 por. przypis 54 80 Jarosiski Z., Literatura lat 1945-1975, op. cit., s.128.

51

pienidzy i ukadw. Stracone zudzenia i zgubiona mio upodabniaj bohaterw rwnie do postaci smego dnia tygodnia Marka Haski: Agnieszki i Piotra, ktrzy na skutek niepomylnych warunkw spoecznych i zej sytuacji mieszkaniowej trac uczucie. Agnieszka dodatkowo je bezczeci. W jej postpowaniu wida rozpacz i determinacj. Przegrywa, bo nie moe pogodzi si z brakiem stabilizacji.81 Poddaje si beznadziejnoci ycia i zostaje sama, krzywdzc rwnie swego ukochanego.82 Prcz warstwy typowo informacyjnej piosenka Staszewskiego posiada rwnie ciekaw symbolik. Wiele rekwizytw pojawiajcych si w piosence wywouje jednoznaczne skojarzenia, np. dinsy, somiane kapelusze to oznaka modoci, optymizmu, niezalenoci. Tanie wino symbolizuje beztrosk, wolno, wyamanie si ze sztywnych ram przyzwoitoci i drobnomieszczastwa. Gablota i kurtki ze skry w pewnym okresie byy w Polsce oznak bogactwa, nobilitacji, rwnie drogie alkohole kojarzono z elitami. Szeroko zostaa omwiona funkcja poznawcza powyszej wypowiedzi literackiej, warto jednak powici choby kilka sw funkcji estetycznej tekstu. Staszewski celowo wprowadza do swej piosenki nieco infantylne rodki stylistyczne. Wodospad soca, chmur poduchy czy trzepotanie biaych agli kojarz si raczej z tanimi tekstami o wakacyjnej mioci, ni z utworem o straconych zudzeniach. Zadziwiaj nas rwnie metafory Staszewskiego, gdy opieraj si na kolokwializmach. Za znakomity przykad moe tutaj posuy wers: Gablota mota na opony wstg szos. Gablota jest potocznym okreleniem samochodu i dziwnie nie pasuje do jzyka artystycznego,81 Wspomina o tym rwnie Wojciech Wielopolski w cytowanej wczeniej ju pracy Moda proza polska przeomu 1956 : [...]bohaterowie opanowani s pragnieniem posiadania skrawka prywatnej przestrzeni: Postaraj si tylko o jaki pokj, o jakie mury baga swojego chopca Agnieszka z smego dnia tygodnia. (s. 112). 82 Hasko M., smy dzie tygodnia [w:] Kaskaderzy literatury , red. E. Kolbus, d 1986, s.89-146.

52

podobnie jest z czasownikiem mota. Jednake caa metafora wprawia w zdumienie swoj trafnoci. Takich przykadw mona poda wicej, nie to jest jednak celem tej pracy. Staszewski nie pozwala nudzi si odbiorcy ani pozostawa mu obojtnym wobec przedstawionych zdarze. W tym celu umiejtnie wykorzystuje jzyk, rekwizyty i zdolno obserwowania poszczeglnych rodowisk.

2.3 Popioy hippisowskiego wiata.12 padziernika 1969 roku w Dolinie mierci na pustyni Mojave w poudniowej Sharon Tate.83 By moe wanie to wydarzenie zainspirowao Stanisawa Staszewskiego do napisania znamiennego tekstu pt. Kurwy wdrowniczki. By moe chcia pokaza jak z niewinnego pocztkowo zafascynowania hippisowskim yciem dochodzi si do zbrodniczej dziaalnoci, jak pikny, prosty, jasny wiat, przepeniony dobroci staje si brudny i okrutny, ociekajcy krwi i mierdzcy dymem z bratnich cia. Pierwsze sowa piosenki nie zapowiadaj niczego strasznego (moe wanie dlatego efekt jest tak silny), spodziewamy si obyczajowego obrazka, znamiennego przecie dla twrczoci tego autora. Oto widzimy zwyky dzie z ycia prostytutek, by moe hippisek-studentek (sugeruje to nazwa Alliance Franceaise84), ktre szukaj bogatych klientw na83 Na podstawie Kroniki XX wieku, op. cit, s. 1008. oraz J.J. Szczepaski, Przed nieznanym trybunaem, rozdz. Pity Anio, Krakw 1997, s.49. 84 Organizacja zaoona w 1883 r. Przez P. Foncina w celu popularyzowania jzyka i kultury francuskiej za granic; prowadzi kursy jzykowe dla cudzoziemcw; nazwa stypendium (za Nowym leksykonem PWN, op. cit., s.40).

Kalifornii

policja

zatrzymaa

Charlesa

Mansona

podejrzanego o zabicie szeregu osb, w tym ony Romana Polaskiego,

53

lotnisku, w barze. Dziki swej profesji mog poznawa wiat, zdobywa nowe dowiadczenia, przeciwstawi si prozaicznemu yciu. Nie musz zabija i kra, bo wiedz, e jest prostszy sposb na zarobienie pienidzy, na sprzeciwienie si schematom i nudzie szarego ycia. Nie potrzebuj staej mioci, pluj jej w twarz, wystarczy przelotny kontakt seksualny - oznaka wolnoci : Podemu yciu plujmy w pysk Mioci czystej niespodzianej sawny bysk Bo kt rozbijaby i krad Gdy starczy umiech, wdzik i par szmat.85 Pewnie podobnie mylay niegdy towarzyszki Mansona. Niegdy, to znaczy zanim go poznay i wstpiy do jego bandy. Swoboda seksualna, brak jakichkolwiek zahamowa, poszukiwanie coraz nowszych wrae doprowadzio bardzo wiele kobiet do grupy tego optanego czowieka. [Przed nieznanym Jan Jzef Szczepaski w swym eseju Pity Anio trybunaem] tak go opisuje:

Wyglda na prawdziwego minstrela, czowieka wolnego, dla ktrego nic poza piewem nie ma znaczenia [...] Wkrtce zyska popularno nalen niezwykej postaci i saw mdrca. Pewna rudowosa absolwentka, pracujca w uniwersyteckiej bibliotece, zostaa tak oczarowana, e oddaa Mansonowi do dyspozycji swj samochd, swoje mieszkanie i siebie sam.86 W innym miejscu tego tekstu czytamy: Zdobywanie nowych dusz (a przede wszystkim nowych cia) nie nastrczao wikszych trudnoci. Zbiege z bogatych i nudnych domw nastolatki z kwiatami we wosach same zgaszay si do minstrela o85 Kurwy wdrowniczki z pyty Tata Kazika 86 Szczepaski J. J., Pity Anio, op. cit. s.56.

54

fascynujcym spojrzeniu, ktry obiecywa im ywot wieczny, a do tego syn jako kochanek o niewyczerpanych siach. Manson uczyni z mieszkania zakonnicy rodzaj azylu dla tych modych poszukiwaczek wolnoci i prawdy, a sam przyj na siebie rol ich opiekuna i mistrza.87 Nastolatki, o ktrych mwi Szczepaski przypominaj bardzo bohaterki piosenki Staszewskiego. One rwnie poszukuj wolnoci, wrae i nowego stylu ycia. Nie bez przyczyny jedna zwrotka tego utworu rozpoczyna si sowami: O Charles Mansonie pjd splemy donie Z Lind Casapion splemy krg88 Wspomniana Linda Casapion (w rzeczywistoci nazywaa si Kasabian89) bya rwnie wmieszana w spraw zabjstwa ony Polaskiego. Szczepaski pisze, i wstpia ona do grupy Mansona ze spor sum pienidzy, ktre ukrada swemu mowi90. Zamienia ustabilizowane i dostatnie ycie na suenie Mansonowi, zabijanie, narkotyki, swobod seksualn urastajc do dewiacji. Bya gotowa dla proroka zrobi wszystko. Staszewski celowo wspomina to nazwisko, bowiem chce podkreli, jak atwo z zafascynowania i uwielbienia dla idei wyzwolenia popadao si w uzalenienie od zbrodniczego proroka. Strefa ciszy to prawdopodobnie zasona milczenia wiata na temat niechlubnego przedstawiciela USA - kraju wolnoci i liberalizmu. Nikt nie przestrzega przed optacem-Mansonem, cho jeszcze przed zabjstwem Sharon Tate wiedziano o jego dziaalnoci. Spoeczestwo amerykaskie byo nawet do przychylnie nastawione do wszelkich87 j. w. s.58. 88 Kurwy wdrowniczki z pyty Tata Kazika 89 Za J. J. Szczepaski, Pity Anio, op. cit. s.75. 90 j. w.

55

ruchw hippisowskich: Patrzc z perspektywy wydarze , ktre nastpiy potem, odnosi si wraenie, e Manson i jego wyznawcy traktowani byli przez spoeczestwo jak gromadka nieco ekstrawaganckich dzieci, ktrych zabawy, nawet jeli s dziwne i irytujce, obserwowa naley z wyrozumiaym zainteresowaniem.91 I oto w kraju wspaniale dziaajcego prawodawstwa i hase o rwnouprawnieniu rasowym wyrs morderca w swej nienawici i wyrafinowaniu dorwnujcy Hitlerowi, tak samo jak on zafascynowany zbrodni i rozlewem krwi, majcy swe Sonderkomando. Rni si od niego tylko tym, i sw dziaalno maskowa mistycznymi hasami. Nie bez przyczyny Staszewski przedstawia jego ruch na wzr hitlerowskich grup porzdkowych, przepenionych nienawici i gotowych na wszystko: Kochana grando, Sonderkomando Przemierda dymem z bratnich cia Do tej obsuwy, spluwy czy Wszak trzeba jeszcze dalej i Niech buchnie ogie, huknie grom Niech ponie trdowatych dom92 Utwr koczy si przedstawieniem klski tytuowych bohaterek, bo to nie Manson, ani mieszczaski wiat, lecz one przegray. Zamiast tak usilnie poszukiwanej wolnoci znalazy wtpliwe schronienie w ramionach faszywego proroka, uzaleniy si od niego, stay si gotowymi na wszystko niewolnicami. Zabijay, krady, nie znay mioci, naleay do samowyniszczajacej si rodziny ludzi o zbrodniczych zapdach, bezkrytycznie wpatrzonych w swego duchowego przywdc.91 j. w. s. 70. 92 Kurwy wdrowniczki z pyty Tata Kazika

56

Po duszym okresie przebywania w jego mocy te pozornie wolne hippiski zatraciy swe czowieczestwo, godno ludzk, przestay te dostrzega granice midzy dobrem i zem. Nie jest przesad zatem porwnanie ich do hitlerowskich ugrupowa dokonane przez Staszewskiego. Rwnie lekcewace okrelenie kurwy wdrowniczki ma na celu wydrwienie ich, ukazanie ich bezmylnoci. Ich klska jest ogromna. Mansonowi nie udao si podporzdkowa sobie wiata, ani go zmieni czy zniszczy. To biednym kurwom wdrowniczkom pozostay popioy, ich ycie lego w gruzach, wypalio si. Z ca pewnoci nie bd mogy ju y normalnie. Ich psychika pod wpywem optanego Mansona wypaczya si, mwi o tym zreszt niejednokrotnie Szczepaski: Dowiadczenia ycia w rodzinie naznaczyy psychik mansonidw gbokimi i zapewne nieodwracalnymi zmianami. Rol zasadnicz odgrywao tu niewtpliwie stae uywanie silnych narkotykw. Nie bya obojtna i praktyka ycia pciowego. Mio jako rutyna nieustannych gwatw i orgii musiaa doprowadzi do zaamania si barier osobistej godnoci, do dewaluacji czowieczestwa. Manson niszczy w swoich wyznawcach wol i zdolno kierowania si wasnymi kryteriami oceny. [...] Goszona przez niego wolno polegaa na zniweczeniu poczucia osobistej odpowiedzialnoci za wasne czyny.93 Piosenka Staszewskiego jest jednym z niewielu komentarzy do wydarze zwizanych z Mansonem, komentarzem bardzo dosadnym. Autor chcia przedstawi skutki bezkrytycznego zafascynowania rewolucj kulturaln lat szedziesitych. Wspaniay kolorowy wiat, tak nccy dla wielu, okaza si wiatem nienawici i zbrodni. Kurwy wdrowniczki zapaciy wysok cen za realizacj swych marze o wyzwoleniu z pt tradycyjnych zasad i zwyczajw, cen

93 Szczepaski J. J., Pity Anio, op. cit. s. 85.

57

czowieczestwa

i

godnoci.

Granica

midzy

wolnoci

a

ubezwasnowolnieniem okazaa si bardzo pynna. Tekst Kurwy wdrowniczki jest take ciekawym dokonaniem kompozycyjnym. Gwny problem, do szeroko przeze mnie omwiony, nie zajmuje w nim najwicej miejsca. Dua cz utworu powicona jest ukazaniu swobodnego, aczkolwiek jeszcze nie przegranego do koca, ycia tytuowych bohaterek. Wanie w ten sposb autor osiga zamierzony efekt. Ta wspaniale zapowiadajca si egzystencja, poszukiwanie przygd i wolnoci przynosi jedynie popioy, zgliszcza, py i gruz. Piosenka ta zostaa zamieszczona w rozdziale Piosenki obyczajowe, bo dotyczy w gwnej mierze wanie obyczajw. Jest jednak rwnie cennym wiadectwem historycznym tamtego okresu.

2.4 Udrki polskiego emigranta.W literaturze wane miejsce zajmowa zawsze temat emigracji, przeycia wygnacw spotykamy w utworach wszystkich epok. Staszewski by emigrantem, zna to rodowisko, nie obce byy mu rozterki ludzi pozbawionych ojczyzny, dlatego i w jego twrczoci pojawia si ten wtek. Bal krelarzy jest trafnym komentarzem do wydarze, ktre autor mg obserwowa podczas swego pobytu w Paryu. Pierwsze sowa utworu rysuj przed nami obraz piknego miasta nad Sekwan, obraz nccy i zadziwiajcy. Niestety nastrj ten do szybko si zmienia, przenosimy si bowiem na bal, ktry daleki jest od naszego wyobraenia o zabawach w Paryu - miecie artystw i arystokratw. Gwny bohater - emigrant z Polski - szuka po pracy rozrywki w

58

luksusowym lokalu. Jak wikszo przebywajcych tam osb chce zapomnie o drczcych go problemach, wej na orbit alkoholowych uciech, poczu si szczliwy i dosign gwiazd. Pragnby odda si uciechom towarzyskim, spdzi wieczr z ukochan kobiet, niestety jako typowy przedstawiciel kraju wielkich romantykw, jest nieszczliwie zakochany. Pikna wybranka nie jest ideaem, jej zachowanie wiadczy raczej o do lekkich obyczajach. Zainteresowana jest gwnie bogatymi Francuzami, emigrant z Polski nie przyciga jej uwagi: Chciabym si zbliy ukochana Wprost w uszko nuci Ci mj piew C kiedy leysz na dwch panach A midzy nami kran i zlew94 Polak jest idealist, nie wini za nic kobiety; wrcz przeciwnie Francuz jest wszystkiemu winien i wanie przeciw niemu obraca si agresja i gniew naszego bohatera. Jak przystao na przedstawiciela dumnego narodu, emigrant jest zawsze gotowy stan w obronie kobiety. Warto tutaj zatrzyma si przy kwestii dumy narodowej. Powoduje ona, e Polak jest przekonany o wasnej wyszoci, gardzi pienidzmi i nawykami kapitalistw. To co przywiz ze swojej ojczyzny jest dla niego waniejsze. Zawsze moe uy swej pici, a smutki utopi w alkoholu. O swym rywalu wyraa si z lekcewaeniem: C z tego, e wybiega za nim e mu w banioli skleja eb C, e dla niego zdejmie stanik94 Bal krelarzy z pyty Tata Kazika

59

Ja mam swj cios, on tylko sklep95 Taki stosunek do obywateli kraju, w ktrym mieszka, jest obron przed drwin, pancerzem chronicym przed pustk i zagubieniem. Bohater sam siebie pociesza, mwi i jego jest przecie cay wiat. Poza tym, cho nie ma adresu, posiada wasne imi, ktre daje mu poczucie wartoci. Emigrant pomimo wasnej buty, nie jest szczliwy. wiadczy o tym przede wszystkim jego skonno do alkoholu oraz zamknicie w sobie. Jest zagubiony wrd ustabilizowanych Francuzw, ktrzy s u siebie. Szuka ich towarzystwa, ale nie czuje si w nim dobrze. Najpeniej charakteryzuje bohatera sformuowanie: Kt umie tak jak Polak mwic milcze, milczc pi96 Wygnaniec rozmawia ze swoimi towarzyszami od kieliszka, ale tak naprawd milczy o rzeczach istotnych, o tym co go gnbi. Bal krelarzy jest wic utworem o samotnoci i zagubieniu polskiego emigranta w spoeczestwie o innej mentalnoci. Przypomina on troch bohatera opowiadania Janusza Gowackiego My sweet Raskolnikow. On take czuje si w Paryu wyobcowany, szuka towarzystwa Polakw, bo tylko wrd nich moe by sob. W tym utworze znajdujemy do dokadny opis rodowiska polskich emigrantw. S oni gwnie naukowcami i artystami. Nie stroni od alkoholu i nie mog przywykn do miasta i kraju w ktrym przyszo im mieszka. Gardz Francuzami tak samo jak bohater Staszewskiego, wyraaj si o nich le, potpiajc za co, czego sami pragn: Bo za duo u nich pienidzy, a za mao idei9795 j. w. 96 j. w. 97 Gowacki J., My sweet Raskolnikow, Warszawa 1977, s.27.

60

Wynika std, e Polak nie potrafi y bez swojej idei, czasami do banalnej lub po prostu gupiej. Bohaterowie Gowackiego wierz, e s lepsi, uwaaj, e Polak nie moe y w kraju, w ktrym si nie urodzi. Pary jest dla nich miejscem odosobnienia, a nie przystani: No i jak tam Pary? [...] Jaki taki, co? [...] Ciesz si, e mamy podobne doznania i przemylenia. Zreszt, co w tym dziwnego? Obaj jestemy Polakami. Kto raz pi wod z Wisy, temu, wie pan...98 A jednak w ich krytycznych dywagacjach pobrzmiewa nuta zazdroci o pienidze, wolno i rozrywki. Samotno to uczucie towarzyszce wikszoci emigrantw. Z jej opisem spotykamy si rwnie na kartach Piknych dwudziestoletnich Marka Haski: Przyjechawszy do Parya zachowywaem si jak ostatni idiota. Nie wiem dlaczego czuem si tak beznadziejnie mieszny i samotny. Kiedy szedem ulic i patrzyem na tych wszystkich ludzi siedzcych w kawiarniach, miejcych si i pijcych, zdawao mi si, e jestem najbardziej ndzn figur. Oczywicie nie przyszo mi nawet do gowy, e powinienem pj do jakiej szkoy i zacz uczy si francuskiego ju tylko choby po to, aby mc si przekona, e oprcz mnie yje w Paryu rwnie i kilku innych idiotw.99 W innym miejscu tego samego utworu czytamy: To ycie, ktre widziaem dookoa siebie byo mi obce; obce byy mi tumy na Polach Elizejskich; obcy by stary Algierczyk, ktrego masakr widziaem; obcymi ludmi byli dla mnie Polacy spotkani tutaj i tumaczcy mi, i my tam, za elazn kurtyn, zmarnowalimy wszystkie nasze szanse. Wszystko, co wtedy czytaem, nie sprawiao na mnie wraenia; filmy, ktre ogldaem w Paryu, odbieraem zupenie inaczej od filmw ogldanych w Warszawie; na wystawach malarzy abstrakcjonistw nudziem si jak pies; a w Warszawie przed kadym bohomazem98 j. w. s. 22. 99 Hasko M., Pikni dwudziestoletni, Warszawa 1989, s. 147.

61

popadalimy w zamylenie [...] 100 Staszewski zatem wyrazi uczucia i doznania nie obce wielu autorom. Jego piosenka trafnie komentuje sytuacj Polakw zmuszonych do emigracji, bd wiadomie j wybierajcych. *** Piosenki obyczajowe, podobnie jak polityczno-historyczne, wyrosy z obserwacji ycia czynionych przez autora oraz z wpyww twrczoci ulicznej i pokolenia 56. Celina, Notoryczna narzeczona, Dziewczyna si baa pogrzebw, Krlowa ycia to teksty, w ktrych na pierwszy rzut oka dostrzegamy zafascynowanie yciem przedmie, melin, ulicy i podobiestwo do utworw choby Nowakowskiego czy Haski. Natomiast Kurwy wdrowniczki i Bal krelarzy s wynikiem obserwacji nawykw ludzkich i niecodziennych sytuacji, poczynionych przez Staszewskiego. Obyczaje zajmuj duo miejsca w twrczoci tego autora, prezentowa je i komentowa w wielu utworach, nie pozostawa nigdy obojtny na to, co dziao si dokoa niego.

100 j. w. s. 149-150

62

3Piosenki osobiste i miosne.

3.1 SamotnoSamotno to jeden z najczstszych tematw poruszanych przez piosenki, zwaszcza miosne. Jest to uwarunkowane psychologicznie. Czowiek nierzadko czuje si samotny, wynika to z jego natury, jest od niego silniejsze. Aby to zmieni pragnie wyj do ludzi, opowiedzie o swym problemie, zapiewa, znale kogo, kto by mu pomg. Do szeroko omawia ten problem Erich Fromm w swym studium O sztuce mioci : Czowiek jest obdarzony rozumem; jest bytem obdarzonym samowiadomoci, uwiadamia sobie siebie, swego bliniego, swoj przeszo oraz moliwo swojej przyszoci. Ta wiadomo samego siebie jako odrbnej jednostki, wiadomo krtkotrwaoci ycia, faktu, e czowiek rodzi si niezalenie od swej woli, e umrze przed tymi, ktrych kocha, albo, e oni umr przed nim, wiadomo swej samotnoci i wyodrbnienia, swojej bezbronnoci wobec si przyrody i spoeczestwa wszystko to czyni jego odosobnienie, z niczym nie zwizane istnienie wizieniem nie do zniesienia. Czowiek postradaby zmysy, gdyby nie mg uwolni si z tego wizienia, wyj z niego, zjednoczy si w tej czy innej formie z ludmi, z zewntrznym wiatem.101 Szczeglnie wany jest motyw samotnoci w piosence Samotni ludzie. Bohater, a jednoczenie narrator, jest osob opuszczon, cierpic101 Fromm E., O sztuce mioci, Warszawa 1992, s.18.

63

z powodu beznadziejnoci ycia, topic smutki w alkoholu, szukajc pocieszenia w ramionach piknej dziewczyny. Nie bez przyczyny w pocztkowej czci utworu powtarza si sowo samotny w rnych formach. Suy ono wprowadzeniu odpowiedniego nastroju: Samotni ludzie z samotnych miast W samotnej muszli wiat W samotnym niegu zosta lad Samotnie witam was102 Fragment ten przyblia nam rwnie posta bohatera i pozwala okreli jego rol. Nie jest on bowiem jednym z wielu, chce zaznaczy sw indywidualno. Zwraca si jakby do obserwatorw, suchaczy. Dopiero pniej kieruje swoje sowa do dziewczyny. Jest wrcz przeraony wasn samotnoci, pragnie o niej zapomnie, pragnie zapomnie o rzeczywistoci, uciec od wszystkiego co niesie ze sob wiat. Otoczenie wydaje mu si wrogie, niesie ze sob cierpienie i udrk. Warto tu jeszcze raz posuy si sowami Fromma, gdy w peni charakteryzuj one posta z piosenki: Poczucie osamotnienia wywouje niepokj; stanowi ono w istocie rdo wszelkiego niepokoju. Jestem osamotniony znaczy, e jestem odcity, e nie mog wykorzysta moich ludzkich moliwoci. By samotnym to znaczy by bezradnym, nie mc czynnie zmierzy si ze wiatem rzeczami, ludmi; to znaczy, e wiat moe mnie zaatakowa, podczas gdy ja nie mog si broni. Tak oto samotno staje si rdem intensywnego niepokoju. Rodzi ona nadto uczucie wstydu i winy.103 Pesymistyczny nastrj nie znika z utworu ani na moment. Wszystko jest szare, puste, smutne. Taka beznadziejno i rozczarowanie102 Samotni ludzie z pyty Tata 2. 103 j. w. s.19.

64

wiatem powoduje ucieczk w alkohol i w ramiona ukochanej. Ucieczka moliwa jest tylko w nocy, rano blask oczu dziewczyny ganie, a wiat znw staje si zy: Zganie blask oczu twych Gdy wstanie dzie wiat za szyb przysidzie Jak szary ptak Nie mw nic, przytul si Wstrzymaj czas, wszystko zmie [...] Wdki mga wok gw Peznie jak duch Jaki zy, jaki, pusty Jest cay wiat104 Jedynym pragnieniem bohatera jest wstrzymanie czasu. Z kadym witem nawiedzaj go myli koloru krwi, czyli myli o samobjstwie. Chciaby mc nigdy nie oglda poranka, zapomnie o okrutnym wiecie i pozosta w objciach ukochanej. Tylko przebywanie z ni daje mu ulg. Zgodnie z ludzk natur schronienie przed samotnoci czowiek znajduje jedynie w drugim czowieku, w kim, kogo moe cho na krtko pokocha, przytuli. Taka przyjazna osoba jest zapomnieniem, kim szczeglnym, wybranym spord wielu innych ludzi. Dla osoby mwicej w piosence Staszewskiego jest to dziewczyna o ustach koloru krwi, inna od wszystkich dziewczt paskich jak filc. Nie wiadomo czy mio do wybranki bdzie trwa jedn noc czy wiele lat, nie mamy jednak wtpliwoci, e bohater chce j kocha, gdy: najgbsz potrzeb czowieka jest przezwycienie swego104 Samotni ludzie op. cit.

65

odosobnienia,

opuszczenie

wizienia

samotnoci.

[...]Czowiek

wszystkich czasw i kultur staje wobec jednego i tego samego pytania: jak przezwyciy samotno, jak uzyska poczucie jednoci, jak przekroczy granic wasnego osobistego ycia i znale zadouczynienie?105 Moliwe jest to jedynie poprzez mio i obcowanie z kochan osob Warto w tym miejscu wspomnie, e p