LEKCJA JEDENASTAPrzypadki. Dopeniacz.PRZYPADKI Lekcje 1-10 zajmoway si gwnie przymiotnikami i czasownikami. Jeli chodzi o rzeczowniki, omwilimy jak dotd tylko jak tworzy si ich liczb mnog i podwjn. Jest jednak o wiele wicej do powiedzenia o odmianie quenejskich rzeczownikw. Druga poowa tego kursu bdzie w znacznej czci zajmowa si skomplikowanym systemem przypadkw w quenyi, ktry jest najbardziej charakterystyczn cech tego jzyka. To wanie w podejciu do przypadkw struktura gramatyczna quenyi najbardziej odzwierciedla dwie gwne inspiracje Tolkiena: jzyk fiski i acin. Rozwaane dotd formy rzeczownikw quenejskich (w liczbie pojedynczej, mnogiej czy podwjnej) byy przykadami przypadku mianownika. Najwaniejsz funkcj gramatyczn mianownika jest to, e forma ta funkcjonuje jako podmiot zdania. W lekcji pitej pobienie poruszylimy temat innej formy rzeczownika - biernika, ktrzy jest form przyjmowan przez rzeczownik w dopenieniu. Angielskie rzeczowniki nie zmieniaj swojej formy zalenie od tego czy rzeczownik jest podmiotem czy dopenieniem w zdaniu - podobnie jak rzeczowniki w quenyi z Trzeciej Ery. Tolkien zdecydowa, e w archaicznej formie quenyi, "quenyi ksikowej" istnia osobny przypadek, biernik, rny od mianownika. Rzeczownik "statek" brzmiaby cirya (lm ciryar) uywany jako podmiot zdania, ale ciry (lm ciryai) jako dopenienie - kolejno mianownik i biernik. Jednak osobny biernik znikn z jzyka w jego formie uywanej w rdziemiu; formy cirya (lm ciryar) zaczto uywa zarwno jako podmiotu jak i dopenienia. Mona wic powiedzie albo, e w quenyi z Trzeciej Ery przypadki mianownik i biernik stay si identyczne pod wzgldem formy, albo e mianownik przej funkcje biernika i wskutek tego nie ma ju osobnego biernika. Sprowadza si to do tego samego. Lecz, o ile nam wiadomo, biernik by jedynym przypadkiem quenejskim, ktry zagin wrd Wygnacw. Pozostae przypadki poza mianownikiem to dopeniacz, possessivus, celownik, allativus, ablativus, miejscownik oraz narzdnik. (Naley doda, e poznanie formy i funkcji tych przypadkw jest duo waniejsze, ni zapamitanie ich nazw, szczeglnie aciskich.) Istnieje rwnie tajemniczy przypadek, ktry Tolkien wymieni w Licie do Plotza, jednak nie podajc jego nazwy czy zastosowa - niewiele wic mona tu o nim powiedzie. W lekcjach 11-16 bdziemy posuwa si przez list quenejskich przypadkw, rozwaajc ich formy i sposb tworzenia. Wanie dlatego, e znamy w cudowny List do Plotza, mamy do tego nieco solidniejsze podstawy ni zwykle podczas rozwaania quenejskiej gramatyki. (Tolkien naprawd powinien by wysa Dickowi Plotzowi rwnie list zaimkw i czasownikw!)

DOPENIACZ Omawianie przypadkw quenejskich zaczniemy od tych nielicznych form, ktre maj (swego rodzaju) odpowiedniki w angielskim. Podczas gdy quenya ma dziewi czy dziesi przypadkw, angielski ma tylko dwa mianownik i dopeniacz. Mianownik zosta ju omwiony - w angielskim jak i w wygnaczej quenyi [a inaczej ni w polskim, gdzie mamy osobny mianownik i biernik] rzeczownik wystpuje w mianowniku, kiedy jest podmiotem lub dopenieniem zdania. W tych trzech jzykach mianownik liczby pojedynczej mona uzna za najprostsz form rzeczownika. Nie istnieje szczeglna kocwka czy inny element odmienny oznaczajcy "to jest forma mianownika"; to raczej nieobecno takiego elementu wskazuje, w jakim przypadku wystpuje rzeczownik. Wszystkie pozostae przypadki wykazuj jednak szczeglne kocwki. Jedynym przypadkiem we wspczesnym jzyku angielskim poza mianownikiem jest dopeniacz. W liczbie pojedynczej tworzy si go przez dodanie 's do rzeczownika, np. girl's od girl. W liczbie mnogiej zazwyczaj zlewa si ono z kocwk liczby mnogiej -s, ale jego teoretyczna obecno zaznaczana jest za pomoc apostrofu (girls') [Warto przypomnie, e nam Polakom szkolna tradycja kae rozpoznawa dopeniacz po pytaniach, na jakie odpowiada: kogo? czego?] Gramatyczna funkcja tego przypadka powinna by znajoma kademu czytajcemu ten tekst; ju w lekcji drugiej pobienie dotknlimy tej "formy posiadania". Dopeniacza uywa si do oznaczenie "rda lub wasnoci". W poczeniu takim jak lalka dziewczynki dopeniacz dopasowuje te dwa rzeczowniki aby wskaza, e drugi z nich jest posiadaczem pierwszego. (Czasami mwi si, e to pierwsze sowo z ktrym czy si dopeniacz, jak "lalka" w naszym przypadku jest rzdzone przez dopeniacz. Odwrotnie, mwi si, e forma dopeniacza jest "zalena od" tego drugiego sowa; s to sowa Tolkiena z NO, s. 360.) Polski dopeniacz nie musi koniecznie oznacza "posiadania" w cisym sensie, moe by rwnie uyty do rnych innych rodzajw "nalenoci", takich jak zwizki rodzinne - np. matka dziewczynki. Jeli chodzi o dopeniacz sugerujcy rdo, moemy wymyli taki zwrot jak rysunek architekta (rysunek wykonany przez architekta, niekoniecznie w jego posiadaniu, ale pochodzcy od niego). Dopeniacz nie musi nawet okrela istoty rozumnej, np. najwiksi artyci Anglii (najwiksi artyci pochodzcy z / yjcy w Anglii). Ten ostatni przykad mona rwnie okreli mianem dopeniacza miejsca; najwiksi artyci Anglii to najwiksi artyci znajdujcy si w Anglii. Rzeczownik, od ktrego zalena jest forma dopeniacza moe rwnie dobrze by take dopeniaczem, ktry z kolei odnosi si do trzeciego rzeczownika - np. "dom siostry krlowej". W zasadzie moemy zestawi nieskoczon ilo dopeniaczy ("pies (...) brata ciotki ojca krla" itd.) - cho

nie jest wielkim zaskoczeniem, e ludzie troszczcy si o styl i czytelno staraj si z tym nie przesadza. Podobnie troch jak przymiotniki, dopeniacze mog by uywane zarwno przydawkowo jak i orzeczeniowo. Wszystkie powysze przypadki to przykady dopeniaczy przydawkowych, bezporednio poczonych z rzeczownikiem od ktrego zale. Dopeniacz funkcjonuje jednak jako orzecznik w zdaniu ta ksika jest Piotrka. Ale zamiast uywa dopeniaczy jako orzecznikw, czsto stosuje si formy opisowe (jak ta ksika naley do Piotrka). Jak wic jest z queny? Funkcj polskiego dopeniacza peni dwa przypadki quenejskie; drugi z nich omwimy w nastpnej lekcji. Funkcje przypadka okrelanego jako dopeniacz quenejski s nieco ograniczone w porwnaniu z polskim. Ale przede wszystkim omwmy jak tworzy si ten dopeniacz. Podstawow kocwk quenejskiego dopeniacza jest -o. Wychodzc od sw, ktre powinny by ju dobrze znane czytelnikom, moemy stworzy formy takie jak arano "krla", trio "krlowej", vendo "panny". Jeli rzeczownik koczy si ju na -o, kocwka dopeniacza staje si zazwyczaj "niewidzialna" W NO, s. 13 mamy ciryamo znaczce "marynarza". Jest to nasze jedyne potwierdzone wystpienie tego sowa, ale nie mamy powodu by wtpi, e jego forma mianownika "marynarz" to rwnie ciryamo (sowo to najwyraniej pochodzi od cirya "statek", a mska kocwka osobowa -mo [WJ, s. 400] jest potwierdzona gdzie indziej - std cirya-mo = "czowiek statku"). Imi Ulmo mogoby by zarwno mianownikiem "Ulmo" jak i dopenieniem "Ulma"; o rozumieniu tej formy musi zadecydowa kontekst. (Jednak w przypadku rzeczownikw na -o, ktre maj specjalne formy rdzenia na -u, takie jak curo, curu- "sprytne urzdzenie", mielibymy prawdopodobnie curuo jako dopeniacz.) Rzeczowniki zakoczone na -a trac t kocwk gdy dodaje si kocwk dopeniacza -o. Jako, e quenejska fonologia nie dozwala poczenia ao, upraszcza si ono do o. Przykadowo, Namri wskazuje, e dopeniacz "Vardy" to Vardo, nie **Vardao. Wynika z tego, e kilka zupenie oddzielnych rzeczownikw moe mie taki sam dopeniacz, na przykad wyglda na to, e anta "twarz" i anto "usta" maj oba dopeniacz anto. Aby okreli, o ktry z nich chodzi naley wzi pod uwag kontekst. W liczbie mnogiej kocwk dopenienia -o rozszerza si do -on (jak zobaczymy dalej, znacznik liczby mnogiej -n pojawia si w paru quenejskich kocwkach przypadkowych). T kocwk -on dodaje si do najprostszej formy (mianownika) liczby mnogiej, zakoczonej na -r lub -i. Std forma mnoga z r - aldar "drzewa" ma dopeniacz liczby mnogiej aldaron "drzew" podczas gdy forma z i - eleni "gwiazdy" ma dopeniacz elenion "gwiazd". (Dziaaj tu normalne zasady akcentowania, czyli chocia eleni akcentuje si na pierwsz sylab, akcent musi pada na -len- w duszej formie elenion.) Oba te

przykady potwierdzone s w WP; Namri zawiera rmar aldaron "skrzyda drzew" (poetycka metafora "lici"), a Frodo mwicy obcymi jzykami w Cirith Ungol odnosi si do Erendila jako do ancalima elenion "najjaniejszej z gwiazd". Wybitnym przypadkiem dopeniacza liczby mnogiej jest sam tytu Silmarillion, stworzony od mianownika liczby mnogiej Silmarilli "Silmarile". Tytu ten jest logiczny, jeli wemie si pod uwag e jest to waciwie tylko poowa duszej frazy dopeniaczowej, do znalezienia na stronie tytuowej po Ainulindal i Valaquenta: Quenta Silmarillion, "Historia Silmarilw". Jeli chodzi o dopeniacz w liczbie podwjnej, Tolkien wspomnia, e jego kocwk jest -to, poczenie kocwki podwjnej -t z podstawow kocwk dopeniacza -o. W Licie do Plotza Tolkien uy przykadu ciryato, "para statkw". Istnieje tu tylko jedna wtpliwo: czy kocwki -to naley uywa rwnie w przypadku rzeczownikw o formach liczby podwjnej na -u a nie na -t? Czy moe u zastpi tu po prostu t dajc kocwk dopeniacza -uo? Konkretnie: jeli mianownik "Dwa Drzewa" to Aldu, czy dopeniacz "Dwch Drzew" bdzie brzmia Alduto czy Alduo? Forma Alduto miaaby dwa znaczniki liczby podwjnej, -u oraz -t, ale z kolei potwierdzone przykady liczby mnogiej dopeniacza rwnie zawieraj podwjne znaczniki (elenion, aldaron). Mimo to nie jestem gotw wykluczy moliwoci, e formy podwjne na -u powinny mie dopeniacze na -uo, np. i cala Alduo jako "wiato Dwch Drzew". Lecz, jako e opublikowane materiay nie pozwalaj na jasne konkluzje w tej sprawie, po prostu ominem ten problem w poniszych wiczeniach. Specjalne "formy rdzeni" niektrych rzeczownikw s istotne rwnie przy tworzeniu dopeniaczy. Od r (rv-) "lew" mamy dopeniacz rvo "lwa"; od ns (niss-) "kobieta" - nisso "kobiety". Formy mnogie brzmiayby rvion "lww" i nission "kobiet" - por. mianowniki mnogie rvi, nissi. Nie jestem pewien, jeli chodzi o formy podwjne; by moe mamy tu rveto, nisseto (z -e- pojawiajcym si przed kocwk -to aby nie wystpoway niedozwolone zbitki spgosek; patrz kolejne lekcje w sprawie potwierdzonych przykadw -e wstawianego w ten sposb). Tyle, jeli chodzi o tworzenie dopeniacza; teraz musimy powrci do jego funkcji. W jzyku polskim dopeniacz bardzo czsto wskazuje kto co posiada, tak jak w zwrocie "dom mczyzny". Waciwie jest to gwna rola polskiego dopeniacza. Jednak quenejski dopeniacz nie jest normalnie uywany do okrelenia zwykego posiadania rzeczy. Tolkien wyranie napisa, e poprawnie ten przypadek "nie [by] uywany jako > [], albo przymiotnikowo do opisywania cech." (WJ, s. 368). Aby zrozumie jego funkcj warto nieraz pamita o jego pocztkowym pochodzeniu. Tolkien wyjani, e "rdem wikszoci uywanych

odmian w quenyi" bya staroytna przyswkowa albo "przyimkowa" czstka znaczca z albo spord. Zgodnie z WJ, s. 368, wpierw miaa ona form HO, albo jako czstka dodawana do rzeczownikw -h. Ta druga bya bezporednim rdem quenejskiej kocwki przypadkowej -o (lm -on). Lecz zgodnie z Etymologiami quenya posiadaa rwnie regularny przyimek ho "z" a w WJ, s. 368 Tolkien wspomina h- "od, z" jako przedrostek czasownikowy, np. w htuli- "odej" albo dosownie "od-przyj". Nawet kocwka przypadka -o moe niekiedy wyraa "od, z", najbardziej podstawowe znaczenie pierwotnej czstki HO. W wersji prozaicznej Namri mamy linijk Varda (...) ortan mryat Oiolosso, "Varda (...) uniosa swe rce z Oioloss" (zasadniczo to samo w wersji z WP, ale z bardziej skomplikowanym, "poetyckim" szykiem wyrazw). Tumaczenie podane w WP brzmi: "Varda (...) podniosa z Wiecznie Biaej gry swe rce" - Oioloss "Wiecznie Biaa" to nazwa Taniquetilu, wielkiej gry Bogosawionego Krlestwa, gdzie mieszkaj Manw i Varda. Jednak Oiolosso jest naszym jedynym przykadem quenejskiego dopeniacza uywanego z takim znaczeniem. (Jako "z" quenya uywana zwykle innego przypadka - ablativusa, ktry zostanie omwiony w dalszej lekcji.) Normalnie kocwka -o nabya inne, bardziej abstrakcyjne znaczenia. Mimo to jedna istotna funkcja quenejskiego dopeniacza wci odzwierciedla ide czego pochodzcego "od" czego lub kogo innego: quenejskiego dopeniacza mona uy do opisania rda, pochodzenia lub poprzedniego waciciela czego - tak zwane "dopeniacze pochodne" (WJ, s. 369). Tolkien wyjani, e rma Oromo "rg Oromego" odnosi si do rogu pochodzcego od Oromego, nie rogu, ktry Orom wci posiada, albo posiada w omawianym czasie (WJ, s. 168). Podobnie lamb Eldaron nie mogoby by uywane jako "jzyk Eldar", gdy oznaczaoby to "jzyk pochodzcy od Eldar"; Tolkien doda, e taki dobr sw byby stosowny tylko "w przypadku, kiedy cay jzyk zosta zaadaptowany przez inny lud" (WJ, s. 368-369). W tym wietle zwrot dopeniaczowy Vardo tellumar "kopuy Vardy" w Namri nie musi oznacza, e niebieskie "kopuy" s jako w posiadaniu Vardy, ale raczej e to ona je stworzya, e pochodz one od niej. Tolkien wymieni rwnie "spord" jako jedno ze znacze pierwotnej czstki HO i to znaczenie jest rozpoznawalne w quenejskich przykadach dopeniacza czstkowego, dopeniacza wskazujcego, czego co jest czci. W zwrocie Erendil Elenion Ancalima "Erendilu najjaniejsza z gwiazd" (Listy, s. 578), sowa elenion ancalima znacz dokadnie "najjaniejsza spord gwiazd". Po swojej mitycznej przemianie, nioscy Silmaril Erendil jest sam jedn z gwiazd, jak wskazuje rozdzia Zwierciado Galadrieli w pierwszym tomie WP ("Erendil - Gwiazda Wieczorna, najmilsza sercom elfw - jasno wiecia na niebie") Wyglda na to, e dopeniacz czstkowy moe oznacza, e co jest czci czego rwnie w bardzo dosowny sposb. W zwrocie tumaczonym

"rce Potg", Pie Friel uywa dopeniacza w liczbie mnogiej Valion "Potg" (czyli. "Valar" - jak wskazuj Etymologie w hale BAL, Vali to poprawna alternatywa dla Valar jako liczba mnoga od Vala). Rce Valar, kiedy s oni wcieleni, s fizyczn czci samych Valar. Zwizek midzy miejscem a czym znajdujcym si w tym miejscu rwnie moe by opisany za pomoc dopeniacza (por. nasz przykad "najwiksi artyci Anglii"). W Namri znajdziemy Calaciryo mri jako "klejnoty Calaciryi" (Calacirya "Przecz wiata" to miejsce w Bogosawionym Krlestwie; zauwamy, e podobnie jak w przypadku Vardo "Vardy", kocwka dopeniacza -o poyka tu kocowe -a). By moe mona to rwnie zanalizowa jako dopeniacz czstkowy, jeli co znajdujcego si w miejscu uznamy za cze tego miejsca. Bardziej abstrakcyjn, lecz zasadniczo podobn konstrukcj znajdziemy w Przysidze Ciriona: Elennanro alcar "chwaa Kraju Gwiazdy [Elenny]". Jeli nie postrzegamy alcar, czyli chway, jako czego "znajdujcego si" w Elennie (=Nmenorze), musimy uzna j za co emanujcego z Elenny, tak wic dopeniacz oznacza rdo. (Patrz nastpna lekcja w zwizku z podobnym przykadem alcar Oromo.) Zwizki rodzinne s opisywane za pomoc dopeniacza. W Pozdrowieniu Drzewca dla Celeborna i Galadrieli pojawia si zwrot dopeniaczowy vanimlion nostari "rodzice piknych dzieci" (Listy, s. 460) lub bardziej dosownie "ktrzy poczli urodziwych" (SD, s. 73) - vanimli oznacza" urodziwi" (dopeniacz lm vanimlion) a nostari znaczy "ci, ktrzy poczli". Mona by dyskutowa, e ten przykad pokazuje, i rzeczownik okrelajcy jakiego sprawc i inny rzeczownik okrelajcy tego, ktremu sprawca co robi mog by dopasowane za pomoc dopeniacza ("urodziwi" zostali poczci przez tych, ktrzy poczli). Niezalenie od tego, mamy inne przykady zwizkw rodzinnych opisywanych za po moc dopeniacza. W indeksie do Silmarillionu pod hasem "Dzieci Iluvatara" dowiadujemy si, e jest to tumaczenie Hni Ilvataro. Jako e Ilvatar "Ojciec Wszystkiego" tu tytu Boga, ten przykad jest raczej gboki. To samo odnosi si do Amill Eruva lisso "Matka aski boej", zwrotu pojawiajcego si w tumaczeniu na queny Litanii loretaskiej (VT44, s. 12; to jest Amill "Matka" + Eruva "boy" + lisso, dopeniacz od liss "aska, sodycz"). Jednak dopeniacz mgby z pewnoci by uywany rwnie w bardziej trywialnych zwrotach takich jak "synowie krla" (prawdopodobnie i arano yondor). Dopki chodzi o dopeniacz okrelajcy zwizek rodzicw z potomstwem, moglibymy analizowa te konstrukcje jako dopeniacze pochodne, rodzicw bdcych fizycznym rdem pochodzenia swoich dzieci. Ale w przykadzie Indis iCiryamo "ona Marynarza" (NO, s. 13), dopeniacz niewtpliwie opisuje zwizek rodzinny i nic innego, jako e "Marynarz" nie jest w aden sposb rdem ani pochodzeniem swojej ony. By moe moemy uoglni jeszcze bardziej i powiedzie, e zwizki midzy ludmi opisywane s przez quenejski dopeniacz. W WJ, s. 369 Tolkien wskaza, e dopeniacza uyto by w zwrocie Elw, Aran Sindaron "Elw

[=Thingol], Krl Sindar [Elfw Szarych]". Tutaj przedstawiony jest zwizek, midzy wadc i poddanymi. Podobnej konstrukcji uyto by jednak w odniesieniu to rzdzonego terenu: "Krl Lestanr" brzmiaoby Aran Lestanro (Lestanr to quenejska nazwa kraju nazywanego w sindarinie Doriath). Dopeniacz moe rwnie odnosi si do rzdzonych rzeczy. W ksieczce towarzyszcej wystawie z Archiwum Uniwersytetu Marquette we wrzeniu 1983 r., Katalog Wystawy Rkopisw JRRT, Taum Santoski zaprezentowa tytu "Wadcy Piercieni" przetumaczony przez Tolkiena na queny: Heru i Million, czyli heru "wadca" + i + prawdopodobnie dopeniacz liczby mnogiej od rzeczownika mill "piercie", nie potwierdzonego gdzie indziej. W samym WP quenejskie sowo "piercie" brzmi natomiast corma; Frodo i Sam s wychwalani jako Cormacolindor czyli Powiernicy Piercienia (wyraz ten pojawia si w pochwale na Kormallen). Spodziewalibymy si Heru i Cormaron jako "Wadcy Piercieni", ale zwrot Heru i Million potwierdza, e dopeniacz moe by uyty do okrelenia zwizku midzy wadc a rzdzonymi ludmi, obszarem czy przedmiotem. Jednym z najbardziej abstrakcyjnych znacze dopeniacza jest o, na temat, jak w Quenta Silmarillion, "Historii Silmarilw [= o Silmarilach]". Inny potwierdzony przykad to quental Noldoron "historia Noldor" (VT39, s. 16). By moe dopeniacza mona rwnie uywa w tym znaczeniu w poczeniu z czasownikami takimi jak nyar- "opowiada, relacjonowa" albo quet- "mwi", np. nyarnen i Eldo "opowiadaem o Elfie" albo i Naucor quetir alt harmaron "Krasnoludowie mwi o wielkich skarbach". Brak nam jednak potwierdzonych przykadw. Czasami trudno jest okreli precyzyjne znaczenie dopeniacza. W synnym pozdrowieniu elen sla lmenn' omentielvo "gwiazda byszczy nad godzin naszego spotkania", dopeniacz po prostu dopasowuje rzeczowniki "spotkanie" i "godzina" aby wskaza, e "spotkanie" miao miejsce w "godzinie". W zwrocie Heren Istarion "Bractwo Czarodziejw" (NO, 313) mona zastanawia si, czy dopeniacz Istarion "Czarodziejw" wskazuje, e zakon zosta zaoony przez czarodziejw, naley do czarodziejw, skada si z czarodziejw, czy organizuje albo kontroluje (lub jest kontrolowany przez) czarodziejw itd. Najprawdopodobniej kilka z tych odcieni znacze moe funkcjonowa jednoczenie. Rozwamy jeszcze ten fragment z WP, z rozdziau Domy Uzdrowie w trzecim tomie: W teje chwili wszed do pokoju mistrz zielarstwa. - Dostojny pan zapytywa o krlewskie licie, jak je lud nazywa, czyli athelas w jzyku uczonych lub tych, ktrzy maj niejakie pojcie o mowie Valinoru... - Tak, pytaem i jest mi obojtne, czy nazwiecie to ziele asa aranion czy krlewskim liciem, byem je dosta przerwa mu Aragorn.

Tak wic asa aranion to w quenyi (albo "mowie Valinoru") odpowiednik "krlewskich lici [ziela]", zioa zwanego athelas w sindarinie. Sowo asa odnosi si do jakich pomocnych i dobroczynnych rolin, ale jakie dokadnie znaczenie ma tu dopeniacz liczby mnogiej aranion "krlewskie"? Krlowie nie posiadali ani nie stworzyli krlewskiego ziela; byo ono jedynie uywane przez nich do celw leczniczych. Jeli nie przyrwnamy tego do konstrukcji z Calaciryo mri, poniewa ziele byo fizycznie z krlami, gdy uywali go do leczenia ("Rk krla li podany wraca ycie, goi rany!"), musimy stwierdzi, e dopeniacz moe by rwnie uyty w niezdefiniowanych stanach "posiadania" albo zwykego powizania. Wreszcie wspomn funkcj dopeniacza nieznan a do pocztku roku 2002, kiedy pierwsza wersja tego kursu bya ju ukoczona. Okazuje si, e zwrot "peen [czego]" wyraa si za pomoc sowa quanta "peen" + rzeczownika w dopeniaczu. Nasze przykady na to s raczej gbokie - w tumaczeniu Zdrowa Mario, opublikowanym po raz pierwszy w Tyali Tyelelliva #18, Tolkien odda zwrot "aski pena" jako quanta Eruanno. Zdaje si to znaczy dosownie "pena boskiego daru" (jako e Eruanno to najprawdopodobniej dopeniacz od Eruanna, por. anna "dar"). Tej samej konstrukcji uyto by prawdopodobnie rwnie w bardziej trywialnym kontekcie, tak wic "peen wody" brzmiaoby quanta neno (rzeczownik "woda" to nn, nen-). Nie mamy potwierdzonych przykadw quenejskich dopeniaczy funkcjonujcych jako orzecznik w zdaniu - lecz nie ma tez powodw by wtpi, e (powiedzmy) "ten piercie jest Saurona" mona odda jako i corma n Saurondo. (Imi Sauron ma prawdopodobnie form rdzenia Saurond-, sdzc w pochodzenia podanego w Listach, s. 570.) Szyk zdania: W prozaicznej wersji Namri Tolkien umieszcza dopeniacz przed zalenym od niego rzeczownikiem: Aldaron lassi - dosownie "drzew skrzyda", maryo lrinen = dosownie "jej gosu piewem", Calaciryo mri = dosownie "Calaciryi klejnoty" - por. tumaczenie interlinearne w RGEO, s. 66-67. (Naley zauway, e aldaron lassi zostao zmienione z lassi aldaron w wersji "poetyckiej" w WP.) Ponad ca wersj "prozaiczn" Tolkien umieci tytu Altariello naini "Altariel (= Galadrieli) lament". Przysiga Ciriona wykazuje ten sam szyk: Nro alcar "chwaa kraju", Elendil vorondo voronw "wierno Elendila Wiernego" (kocwk dopeniacza dostawia si do ostatniego sowa w zwrocie Elendil voronda "Elendil Wierny"; jak zwykle zastpuje ona kocowe -a). W WP mamy rwnie elenion ancalima jako "[z] gwiazd najjaniejsza". Czy zatem w normalnej prozie dopeniacz powinien wystpowa na pierwszej pozycji? Wyglda na to, e niekoniecznie. Wikszo potwierdzonych dopeniaczy quenejskich wystpuje po rzeczowniku, od ktrego zale, podobnie jak w

polskim. W wikszoci z tych przykadw nie mamy powodu by sdzi, e szyk jest tu szczeglnie "poetycki": Quenta Silmarillion "Historia Silmarilw", Heru i Million "Wadca Piercieni", lmenn' omentielvo "nad godzin naszego spotkania", asa aranion "asa [pomocna rolina] krlw" (krlewskie licie; dwa ostatnie przykady z WP), Hni Ilvataro "Dzieci Ilvatara" (Indeks do Silmarillionu), mannar Valion "do rk Potg" (Pie Friel), Heren Istarion "Bractwo Czarodziejw" (NO, s. 313), Pelri Valion "Obronny pot gr Vali [Valar]" (MR, s. 18), aran Sindaron "Krl Sindar" (WJ, s. 369), Aran Lestanro "Krl Doriathu" (ibid.), i equessi Rmilo "powiedzenia Rmila" (WJ, s. 398), lamb Eldaron albo lamb Quendion "jzyk Elfw" (WJ, s. 368 / PM, s. 395), Rithil-Anamo "Piercie Zguby" (WJ, s. 401). Jeli chodzi o szyk zdania, kiedy w poczeniu z fraz dopeniaczow uyty jest przyimek, prozaiczna wersja Namri dostarcza dziwnego przykadu Vardo nu luini tellumar. Tolkien przetumaczy to jako "pod Vardy niebieskimi kopuami". Jak wida szyk quenejski to dosownie "Vardy pod niebieskimi kopuami", z przyimkiem nastpujcym po dopeniaczu - jak najbardziej niespodziewany szyk, szczeglnie biorc pod uwag, e ma to by normalna proza. Jednak prozaiczna wersja Namri zawiera rwnie ve aldaron rmar "jak drzew skrzyda". Tutaj szyk jest dokadnie taki, jak bymy si spodziewali, czyli przyimek + dopeniacz + rzeczownik, ktry nim rzdzi (nie **aldaron ve rmar czy co takiego!) A kusi zaoy, e Vardo nu luini tellumar to po prostu pomyka zamiast ?nu Vardo luini tellumar. Przynajmniej na tym etapie zawsze uywabym szyku "w stylu polskim" zaprezentowanego w przykadzie ve aldaron rmar. By moe Vardo nu luini tellumar to przykad niezwykle ezoterycznej skadni uywanej przez Eldar, ktrych myli s odlege od myli miertelnikw... a moe jest to po prostu pomyka. Musimy poczeka na publikacj wikszej czci materiau. Stosowanie rodzajnika: Dopeniacz okrela rzeczownik, od ktrego zaley, podobnie jak rodzajnik okrelony: Indis iCiryamo oznacza "(okrelon) on (okrelonego) Marynarza". Nie mona tego interpretowa jako "(jaka) ona (okrelonego) Marynarza" w znaczeniu nieokrelonym czy niezdeterminowanym, mimo e brakuje rodzajnika i przed rzeczownikiem indis "ona". Podobnie z lamb Quendion "jzyk Elfw" (PM, s. 395); nie mona tego interpretowa jako "(jaki) jzyk Elfw", gdy lamb jest okrelane przez dopeniacz Quendion. Naley zrozumie, e quenejski rzeczownik z nastpujcym po nim dopeniaczem jest zawsze okrelony, niezalenie od tego, czy uywa si rodzajnika i. Kiedy dopeniacz wystpuje po rzeczowniku, od ktrego zaley, stosowanie rodzajnika okrelonego jest najwyraniej opcjonalne. Rzeczownik jest i tak okrelony, wic wstawianie rodzajnika staje si w pewien sposb zbdne; jednak mamy przykady i arani Eldaron "krlowie Eldar" (WJ, s. 369)

oraz i equessi Rmilo "powiedzenia Rmila" (WJ, s. 369). Equessi Rmilo, arani Eldaron bez rodzajnika znaczyyby dokadnie to samo. I odwrotnie, zwrot indis i ciryamo "ona marynarza" mgby by rozszerzony do i indis i ciryamo bez zmiany znaczenia. aden z potwierdzonych przykadw dopeniacza poprzedzajcego rzeczownik nie wystpuje z rodzajnikiem. Ale jeli moemy wybiera swobodnie midzy i equessi Rmilo i po prostu equessi Rmilo, by moe ta zasada byaby tez wana, gdyby dopeniacz przenie na pocztek zwrotu? Rmilo equessi "powiedzenia Rmila" jest z pewnoci poprawnym zwrotem, ale co z Rmilo i equessi? Czy byoby to moliwe, czy rwnie dziwaczne jak "Rmil's the sayings" w angielskim? Starabym si unika tej niepewnej i niepotwierdzonej konstrukcji. Kilka przyimkw czy si z dopeniaczem. Wyraz "bez" zazwyczaj wystpuje z dopeniaczem, Tolkien wspomnia przykad calo "bez wiata" (VT39, s. 14). To calo zdaje si by dopeniaczem rzeczownika cala "wiato" (jak w Calaquendi "Elfowie wiata" albo Calacirya "Przecz wiata"). Podsumowanie lekcji jedenastej: Quenejski rzeczownik odmienia si przez przypadki. Formy omwione dotd to przykady mianownika, uywanego gdy rzeczownik jest podmiotem lub dopenieniem w zdaniu (osobny przypadek "dopenieniowy", biernik istnia wczeniej, ale wypad z uytku w quenyi wygnaczej). Quenejski dopeniacz ma kocwk -o (zastpujc kocowe -a gdy jest ono obecne); forma mnoga to -on (dodawane do mianownika liczby mnogiej), podczas gdy dopeniacze w liczbie podwjnej otrzymuj kocwk -to (ale rzeczowniki z liczb podwjn mianownika na -u miayby prawdopodobnie dopeniacze podwjne na -uo a nie na -uto). Rzeczownik rzdzony przez dopeniacz moe wystpowa po nim albo przed nim; Rmilo equessi oraz () equessi Rmilo oba znacz "powiedzenia Rmila". Quenejski dopeniacz okrela rdo lub pochodzenie (cznie z poprzednimi wacicielami), ale zajmuje si rwnie zwizkami midzy ludmi (jak na przykad zwizkami rodzinnymi), a take zwizkiem midzy wadc a rzdzonymi (ludmi czy obszarem). "Xo Y" albo "Y Xo" moe rwnie oznacza, e Y jest fizyczn czci X albo (jeli X jest w liczbie mnogiej), e Y jest jednym z X. W ten sposb Erendil jest elenion ancalima "najjaniejsz z gwiazd". Zwizek midzy miejscem a czym znajdujcym si w nim moe by rwnie opisany za pomoc dopeniacza: Calaciryo mri" klejnoty Calaciryi". Dopeniacz moe te wyraa "o, dotyczcy", jak w Quenta Silmarillion "Historia Silmarilw [o Silmarilach]". Co wicej, przyimek "bez" zazwyczaj czy si z dopeniaczem. SOWNICZEK

cainen "dziesi" laman (lamn-) "zwierz" (form rdzenia moe by te po prostu laman-, ale tutaj bdziemyuywali lamn-)

yulma "puchar" limp "wino" (w wiecie Tolkiena limp byo szczeglnym napojem Elfw i Valar - ale wEtymologiach pod hasem LIP Tolkien poda rwnie dodatkowe tumaczenie "wino" i my bdziemy uywa tu tego sowa w tym znaczeniu)

rass "rg" ("szczeglnie yjcego zwierzcia, ale uywany rwnie w odniesieniu do gr" Etym., haso RAS)

toron (torn-) "brat" Menel "firmament, niebo, niebiosa " (Najwyraniej nie uywane w sensie religijnym, a jedynie wodniesieniu do fizycznego nieba. Por. Meneltarma "Kolumna Niebios" jako nazwa centralnej gry w Nmenorze. Sowo Menel pisane jest du liter i najwyraniej traktowane jak nazwa wasna, zatem nie wymaga rodzajnika.)

ulya- "la" (przechodnio czas przeszy ulyan, nieprzechodnio ull) sr "rzeka" cilya "rozpadlina, wwz" (rwnie cirya, jak w Calacirya "Przecz wiata", ta nazwawaciwie pojawia si jako Calacilya w niektrych tekstach - ale jako, e cirya znaczy rwnie "statek", bdziemy tu uywa cilya)

anto "usta" (by moe stanowice wczeniejsze amat, amto; jeli tak, prawdopodobnie pochodzi ono z tego samego rdzenia co czasownik mat- "je") przyimek "bez" (zazwyczaj czcy si z dopeniaczem) EXERCISES 1. Przetumacz na polski: A. Hirnent i firin ohtaro macil. B. Menelo eleni slar. C. Tirnen i nisso hendu. D. Cenuvant Aran Atanion ar ily nrion. E. Coa talamion um anwa coa. F. I trio mi torni merir tur Ambaro lier. G. I rassi i lamnion nar alt. H. I cainen rvi lintav manter i rocco hrv. 2. Przetumacz na queny: I. Ptak niebios zobaczy dziesiciu wojownikw midzy wielkimi rzekami. J. Niewolnik krla nala wino do najwikszego z pucharw ("Najwikszy"=- analta. Czas powtrzy lekcj pit, gdzie omawialimy stopie najwyszy?) K. Brat Elfa zebra dziesi ksiek o gwiazdach. L. Wielka rzeka kraju wpadaa [=wlewaa si] do rozpadliny. M. Czowiek [=mczyzna] bez ust nie moe mwi. N. Widziaem najwiksz ze wszystkich gr pod niebem.

O. Chc znale kraj bez wielkich zwierzt [takich] jak lwy. P. Zobaczysz zwierz bez rogw (liczba podwjna: pary rogw)