Kurs quenyi - lekcja 10

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 10

1/18

LEKCJA DZIESITAPrzyswki. Kocwki zaimkowe -nti -t. Bezokoliczniki z

zaimkami w dopenieniu. Czas przeszy nieprzechodnichczasownikw na -ya. Imiesowy bierne.

PRZYSWKIPrzyswki to czci mowy uywane do przekazania "dodatkowych

informacji" w zdaniu. Typowe zdanie zawiera informacj o tym, kto co robi(komu), czyli podmiot, orzeczenie i w razie potrzeby dopenienie. Lecz monarwnie wtrci informacj o tym, kiedy, gdzie albo w jaki sposb zachodziczynno. W tym miejscu na scen wchodz przyswki.

W wielu przypadkach przyswki s dla czasownikw tym, czymprzymiotniki dla rzeczownikw. Tak jak przymiotnik moe opisywa

rzeczownik, tak przyswek okrela charakter czynnoci okrelonej w zdaniuprzez czasownik. W zdaniu "Odeszli szybko" drugie sowo jest przyswkiemopisujcymjakczyli w jaki sposb "odeszli". Jeli powiemy "Ona teraz piewa"swko "teraz" bdzie przyswkiem odpowiadajcym na pytanie kiedy zachodzidana czynno. A jeli powiemy "robili to tam", sowo "tam" to przyswekmwicygdzie miaa miejsce ta czynno.

Niektre przyswki mona nazwa "podstawowymi", gdy nie pochodzone od adnej innej czci mowy. Rozwamy polski przyswek "teraz" i jegoquenejski odpowiedniks- adnego z nich nie da si dalej analizowa. Lecz

wiele polskich przyswkw nie jest w ten sposb "podstawowych". Wyraniewywodz si one od przymiotnikw, jak w podanym wyej przykadzie:przyswek "szybko" oparty jest na przymiotniku "szybki". Wielki PolskiPrzyswkotwrca to kocwki -o i -(i)e, ktrymi w zasadzie zastpi monakocwk kadego przymiotnika, zmieniajc go w przyswek (jak w parachgboki/gboko, ostateczny/ostatecznie, wielki/wielce, wysoki/wysoko,szybki/szybko i wiele, wiele innych). Jako e mamy jedynie garstk sw, ktreTolkien jednoznacznie okreli jako przyswki, za to mnstwo przymiotnikw,dobrze byoby, gdyby udao nam si odnale quenejskiego "twrc

przyswkw" takiego jak polskie -o, -(i)e. Moglibymy wtedy wywodziwasne quenejskie przyswki.By moe znamy tak kocwk quenejsk. Pojawia si ona w WP jako

czPochway na Kormallen (tom 3, Ksiga Szsta, rozdzia IV: "Na PolachKormallen"). Czci tej pochway, ktr otrzymuj Powiernicy Piercienia sdwa sowa andav laituvalmet, tumaczone jako "dugo bdziemy ichwychwala" w Listach, s. 460. Mamy tu przyswekandav "dugo". Wiemy,e quenejskiprzymiotnik"dugi" brzmi anda (por. sindariskie andjak w

And+duin =Anduin "Duga Rzeka"). Wyglda zatem na to, e przymiotnik tenzosta zmieniony w przyswek przez dodanie kocwki

-v(prawdopodobnie

zwizanej z quenejskim przyimkiem ve "jak"). Jeli wic alta to "wielki", czy


2/18

moemy uy altav jako "wielce"? Jako, e tulca to wyraz oznaczajcy"twardy", czy "twardo" to tulcav? Wiedzc, e saila oznacza "mdry", czymoemy zaoy, e sailav to dopuszczalne sowo na "mdrze"? Oglniemwic, sdz, e takie formacje s moliwe, chocia potencja zastosowa

kocwki -v moe nie by cakiem nieograniczony. Quenejski przymiotnik"dobry" to mra, mona zastanawia si, czy mrav jako "dobrze" niebrzmiaoby dziwacznie (jak na przykad regularne "goodly" od angielskiego"good"; przyswek podstawowy vand wystpuje w najwczeniejszychmateriaach "qenejskich" [QL, s. 99], czy jest on aktualny w quenyi z czaswWP, jakie czterdzieci lat pniej nie sposb powiedzie).

Tak jakanda "dugi", ogromna wikszo quenejskich przymiotnikwkoczy si na -a. Przymiotniki z rzadsz kocwk- praktycznie wewszystkich przypadkach wywodz si z praelfickich form na -i, ktra tosamogoska pozostawaa niezmieniona przed kocwk lub w zoeniach -

porwnaj mor "ciemny, czarny" ze zoeniem Moriquendi "Ciemni Elfowie".Musimy zaoy, e pocztkowa warto samogoski byaby rwnie

preferowana przed kocwk przyswkow -v - jeli wic sprbujemywywie przyswek "mrocznie" od mor, powinien on zapewne brzmiemoriv a nie morev. Waciwie niewiele z przymiotnikw na - moe mieodpowiadajce im przyswki - w wikszoci przypadkw okrelaj one kolory.Prawdopodobnie moemy mie muss/mussiv "mikki/mikko",nind/nindiv "cienki/cienko" oraz ring/ringiv "zimny/zimno" (ale w

pniejszym rdle sowo "zimny" wystpuje jako ringa a nie ring, a wtedy

przyswek brzmiaby po prostu ringav).Niejasne jest jak kocwka -v miaaby by dodawana do przymiotnikw

na -n. Przymiotnikmelin "drogi" (nie myli z podobnie brzmicym aorystempierwszej osoby "kocham") mgby mie odpowiadajcy mu przyswekmelinv "drogo", gdy chocia nv nie wystpuje w jednolitych wyrazach,moliwy jest w quenejskich zoeniach (por. tytu Aragorna Envinyatar"Odnowiciel", gdzie en- = "od-, ponownie"). Z drugiej strony, jeli kocwka-v jest powizana z przyimkiem ve "jak", oba z nich prawdopodobnie pochodzod praelfickiego be. Moglibymy wic powiedzie, e pierwotne melin-be stao

si w quenyi melimb. Z jeszcze innej strony , przymiotniki na -in zdaj si byskrconymi formami z -ina, a wtedy mona by mwi, e to a pozostajezachowane przed kocwk. Std "drogo" brzmiaoby melinav(Powiedziabym tu - zapomnijmy o melin i zabierzmy si za melda lub moina,ktre rwnie znacz "drogi". Wtedy moemy po prostu mie meldav imoinav!)

Przynajmniej w jzyku polskim przyswek nie musi opisywa czynnoci.Mona go rwnie uy do modyfikowania znaczenia przymiotnika (lub nawet

do opisania innego przyswka). Jest to rodzaj meta-opisu, jednego wyrazuopisowego opisujcego drugi. Nie wiadomo czy przyswki quenejskie (a


3/18

konkretnie te zakoczone na -v) mona uy w ten sposb. Przykadowo -wiedzc, e valaina to quenejski przymiotnik "boski", czy moemy powiedzievalainav vanya jako "bosko pikny"? Tolkien wymieni przyswekaqua"zupenie, cakowicie" (WJ, s. 392 - jest to przyswek "podstawowy" nie

wywodzcy si od przymiotnika, w przeciwiestwie do polskichodpowiednikw pochodzcych od "zupeny, cakowity"). Wydaje si bardzoprawdopodobne, e to aqua moe modyfikowa przymiotniki, np. aqua mor"zupenie ciemny". Jeli nie, Tolkien powinien by nam to powiedzie!

Mona zauway, e w pewnych wczesnych rdach Tolkien uywaprzyswkw na -o a nie na -v. Przykadem tych drugich jest, jak wspomniaemwyej, andav od przymiotnika anda "dugi". Jednak istnieje pewne zdanie"qenejskie" tumaczone jako "Elfowie leeli dugo we nie nad Kovienni[pniejsze: Cuivienn]", patrz Vinya Tengwar#27. W tym zdaniu przyswek"dugo" wystpuje jako ando, nie andav. Dalsze przykady przyswkw na -oto ento "nastpnie" i rato "wkrtce" (Ze zdania "Arctic" cytowanego wListachwitego Mikoaja - najwyraniej formie "qenyi", cho wystpujcej wkontekcie nie majcym nic wsplnego z powan twrczoci literackTolkiena). Moemy nawet doczy tu przyswekvoro "wiecznie, cigle" z takstosunkowo pnego rda jakEtymologie (hasoBOR), cho w tym wyraziekocowe -o moe by po prostu powtrzon i dodan samogosk rdzenia.Przykad ando "dugo" (nie myli z rzeczownikiem "brama"), ktrynajwyraniej wywodzi si od przymiotnika anda, wskazuje na to, e kocwka

-o moe by uyta do wywodzenia przyswkw od przymiotnikw. Czymoemy zatem mie (powiedzmy) tulco "twardo" od tulca "twardy", jakoalternatyw do tulcav? Czy powinnimy raczej rozumie, e Tolkien do okresuWP odrzuci-o jako kocwk przyswkow? Jeli tak, -v wprowadzi jakozamian a nie alternatyw (zmieniajc ando w andav).

Nie moemy powiedzie, czy -o jest wci prawomocn kocwkprzyswkow w quenyi z czasw WP. Lecz przy wywodzeniu przyswkw odprzymiotnikw zalecabym uywanie "bezpiecznej" (a w kadym raziebezpieczniejszej) kocwki -v. W poniszych wiczeniach nie uywaem -o,

lecz jedynie -v. Z drugiej strony, na tym etapie nie ingerowabym wpotwierdzone przyswki takie jakento, rato, voro (zmieniajc je w ?entavitd.)

Czy przyswki, tak jak przymiotniki, zgadzaj si pod wzgldem liczby?Sugerowano, e andav to waciwie przyswekmnogi, zgadzajcy si zczasownikiem w liczbie mnogiej (andav laituvalmet "dugo bdziemy ichwychwala" - zauwamy mnog kocwk osobow doczepion doczasownika). Jeli tak, to -v mogoby by mnog formpojedynczej kocwki

przyswkowej -va, zupenie niepotwierdzonej. Zgodnie z tym systememmielibymy takie warianty jaki nr lend andava "mczyzna podrowa


4/18

dugo" (przyswek pojedynczy odpowiadajcy czasownikowi w lp) i i nerilender andav "mczyni podrowali dugo" (mnogi przyswek doczasownika w liczbie mnogiej). Lecz jest to w 100% hipotetyczne. Mimo, e natym etapie niczego nie mona wykluczy, skaniam si do zdania, e nie ma

takich wariantw. Bardziej prawdopodobnie, e kocwka przyswkowa -vjest niezmienna, zwizana z przyswkiem ve "jak" jak wspomniaem wyej.

Na koniec powinienem wspomnie, e niektre przyswki quenejskiewywodz si z innych czci mowy ni od przymiotnikw. WNamrimamyoial jako przyswek "na zawsze" (albo "wiecznie", jak mwi tumaczenieinterlinearne z RGEO, s. 67). AleEtymologie w hale OYwskazuj, e oial jestwaciwie, albo pocztkowo rzeczownikiem znaczcym "wieczny okres"

Najwyraniej rzeczownik ten uywany jest jak przyswek wNamri.Zwroty zawierajce przyimki bardzo czsto maj funkcj przyswkow,

a czasami rozwin si z nich mog jednolite przyswki. WPrzysidze Cirionamamy tennoio jako kolejny wyraz quenejski znaczcy "na zawsze", ale w NO,s. 360 Tolkien wyjania, e jest to po prostu skrt dwch pocztkowooddzielnych wyrazw - przyimka tenna "do, tak daleko jak" + oio "przez czasnieskoczony".

Wreszcie mamy to, co okreliem ju jako "przyswki podstawowe", niewywodzce si od adnych innych czci mowy. Aqua "zupenie" oraz s"teraz" wspomniane wyej to jedynie dwa przykady; moemy doda tu takiesowa jakamba "do gry", hya "daleko" (by moe haiya w formie z trzeciej

Ery), oi "zawsze" i inne.

KOCWKI ZAIMKOWE -NTI -TW lekcji smej wprowadzilimy trzy kocwki zaimkowe: -n albo

dusze -ny jako "ja", -l albo dusze -ly jako "ty" oraz -s jako "ono".Oczywicie istnieje jednak wicej zaimkw i teraz sprbujemy zidentyfikowakocwki zaimkowe dla trzeciej osoby liczby mnogiej: w podmiocie "oni" i wdopenieniu "ich".

Przysiga Ciriona z NO, s. 257 zawiera sowo tiruvantes, w NO, s. 360

tumaczone jako "bd tego strzegli" Czasowniktir- "obserwowa, strzec",kocwka czasu przyszego -uva i kocwka zaimkowa -s "to" powinny by juczytelnikom znane. Zostajemy zatem z -nte- jako elementem tumaczonym"oni". NO, s. 360 wyranie potwierdza, e -nt jest "kocwk trzeciej osobyliczby mnogiej, jeli podmiot nie zosta uprzednio podany". Jak wikszokrtkich uwag jzykowych Tolkiena, i ta wymaga pewnej egzegezy. Zakadam,e intencja Tolkiena by nastpujca: jeli zdanie ma podmiot w liczbiemnogiej, ktry by "uprzednio podany", wystpujcy przed czasownikiem,czasownik otrzyma tylko zwyk kocwk liczby mnogiej -r. (np. i neri matir

apsa "mczyni jedz miso"). Lecz jeli nie ma podmiotu "wczeniejpodanego", kocwk -r zastpuje -nt, znaczce "oni" - Matint apsa "oni


5/18

jedz miso". Najwyraniej kocwka ta wci moe by uyta, jeli podmiotwystpuje dalej w zdaniu. By moe moemy mie takie zdania jakmatintapsa i neri "jedz miso mczyni".Przysiga Ciriona rwnie wymienia

podmiot dalej w zdaniu (nai tiruvantes i hrar mahalmassen mi Nmen

"Strzec jej bd wadcy zasiadajcy na tronach Zachodu".)Przysiga Ciriona pochodzi z czasw po WP, tak wic informacjezawarte w NO, s. 257, 360 najwyraniej miay by zgodne z WP. Jednak doodmienna kocwka zaimkowa "oni" wystpuje we wczesnych materiaachTolkiena. W KZO1, s. 161 znajdujemy "qenejsk" form tulielto "nadeszli",zawierajc kocwk -lto "oni". Kocwka ta bya aktualna przynajmniej doczasw, kiedy Tolkien napisaPie Friel, ktra zawiera formy crielto"zrobili" i antalto "dali" (LR, s. 72). Inn spraw jest, czy jest ona wana wquenyi z czasw WP. Kocwka -lto wyglda nieco dziwnie w porwnaniu zinnymi znanymi kocwkami zaimkowymi. Z kocwek zaimkowych

potwierdzonych w WP lub w okresie po nim wszystkie kocwki, tworzceosobn sylab kocz si na samogosk - (w sumie sze kocwek, jeliwliczymy rozwaane powyej -nt). Przyrostek-lto koczcy si na -o zdaje situ nie pasowa (std niektrzy zmieniliby -lto na -lt w quenyi z czasw WP,cho nie ma adnych dowodw istnienia takiej kocwki). Skaniam si ku

pogldowi, e Tolkien w kocu odrzuci zupenie t kocwk zastpujc j-nt.

Wyraano opini, e -lto jest mimo wszystko aktualne. Niektrzyinterpretuj uwag Tolkiena o uywaniu -nt " jeli podmiot nie zosta

uprzednio podany " w sposb absolutny - nie wystarczy, aby podmiot nie by"wczeniej wspominany" w tym samym zdaniu, jak ja zaoyem. Oczywiciesowo "oni" w polskim zazwyczaj odnosi si do jakiej grupy wspomnianejwczeniej. Zgodnie z t radykaln interpretacj uwagi Tolkiena o -nt, takocwka zaimkowa nie moe by uyta do okrelenia jakiegokolwiek "oni"odnoszcego si do wspomnianej wczeniej grupy, nawet jeli byo to wzupenie innym zdaniu. Kocwka -nt mogaby wskazywa jedynie naprzd,na grup, ktra miaaby by zidentyfikowanapniej w tekcie lub zdaniu (jakw przypadkuPrzysigi Ciriona). "Oni" odnoszce si do innej grupy (wczeniej

wspomnianej w innym zdaniu) wymagaoby innej kocwki, by moe -ltopotwierdzonego we wczeniejszych rdach.

Nie mog stwierdzi, e nie jest to moliwa interpretacja sw Tolkienaczy te dostpnych przykadw. Jednak wci mam ze przeczucia co douywania kocwki -lto w quenyi z czasw WP. W zdaniach stworzonych nauytek tego kursu zignorowaem -lto zakadajc, e -nt uywane jest jakokocwka zaimkowa oznaczajca "oni" w sensie oglnym. Kiedy Tolkien mwio -nt uywanym tylko do oznaczenia podmiotu nie wspominanego wczeniej,zakadam, e chodzi tu o nie wspominanie wczeniej w tym samym zdaniu (gdy

jeli wystpi ju podmiot w liczbie mnogiej, czasownik otrzymuje jedynienormalny znacznik liczby mnogiej -r). Std moemy - prawdopodobnie -


6/18

otrzyma formy takie jak te, z -nt doczonym do rnych czasw pusta-"koczy":

Aoryst pustant "kocz"

Czas teraniejszy pustant "kocz"Czas przeszy pustanent "koczyli"Czas przyszy pustuvant "skocz"Czas perfekt upustient "skoczyli"

Jak wskazuje potwierdzony przykad tiruvantes = "oni bdgo strzegli",druga kocwka zaimkowa oznaczajca dopenienie zdania moe by doczonado -nt (-nte-). To przenosi nas do kolejnego problemu - jeli -nt jestkocwk podmiotow "oni", jak brzmi odpowiadajca mu kocwkadopenieniowa "ich"?

Rozwaajc powyej przyswki zacytowaem zdanie andavlaituvalmet "dugo bdziemy ich wychwala" z WP. Wiedzc, e laituvalmetznaczy "bdziemy ich wychwala" moemy atwo wydzieli kocowe -t jakoelement tumaczony "ich". (Sprytny czytelnik wyizoluje rwnie kocwkzaimkow oznaczajc "my", ale j zostawimy sobie na pniej - waciwiequenya posiada kilka kocwek "my" o rnych odcieniach znacze.)

Jak zwykle, sprawy nie s tu cakiem proste. Ci wychwalani w tym zdaniuto Frodo i Sam, dwie osoby. Niektrzy zaoyli zatem, e -t topodwjne "ich",sugerujc nawet, e laituvalmet mona by przekada jako "bdziemy obu [ich]

wychwala". Ci, ktrzy stosuj si do tej teorii s zachceni faktem, e istniejerwnie kocwka podwjna -t (jak w ciryat "dwa statki", patrz lekcja trzecia).

Nie mona niczego tu wykluczy, lecz kocwka -t "ich" zdaje si cakiemdobrze pasowa do -nt "oni". Nie sdz, e -t byo wycznie kocwk

podwjn, ale w kadym razie jest to jedna z kocwek, ktre mona przeoy"ich". Std musz by moliwe nastpujce formy:

Tirnenyet = "Ja strzeg ich"Melinyet = "ja kocham ich"

Hiruvanyet = "ja znajd ich"

A nawet:

Pustanentet = "oniich zatrzymali"

Prawdopodobnie odnosi si to do dwch oddzielnych grup. "Onizatrzymalisi" jest najpewniej wyraane w inny sposb (niestety nie wiemy

jaki).

BEZOKOLICZNIKI Z ZAIMKAMI W DOPENIENIU


7/18

Jak dotd okrelilimy dwie kocwki zaimkowe, ktrych mona uywajako dopenienia w zdaniu, -s "ono" i -t "oni". Jak potwierdzaj dostpneprzykady (tiruvantes "bd strzec" laituvalmet "bdziemy wychwala"),kocwki te mona doczepi do czasownika w formie osobowej za inn

kocwk okrelajc podmiot. Co jednak z duszymi frazamiczasownikowymi zawierajcymi bezokolicznik?Zacznijmy od zdania takiego jaki ml veryan cen i aran ar i tri,

"niewolnik omieli si zobaczy krla i krlow". Mamy tu form osobowveryan "omieli si" + bezokolicznik "zobaczy". Teraz chcemy pozby sicaej frazy "krla i krlow" zastpujc j zaimkiem w dopenieniu "ich", czyli"niewolnik omieli si ich zobaczy". (Zauwacie, e umylnie uoyem ten

przykad tak, aby by zgodny z teori, e -t "ich" odnosi si jedynie do liczbypodwjnej, chocia nie uwaam, by bya ona prawdziwa... niepotrzebne ryzykojest - wanie - niepotrzebne.) Zatem gdzie doczepiamy kocwk -t?Oczywicie musi ona by doczona do bezokolicznika cen "zobaczy". Zatemcenet? Czy moe, jako e bezokolicznikcen stanowi praelfickie keni a

pierwotne -i zmieniao si w - jedynie w pozycji kocowej, lepszym wyborembyoby cenit? Wic "niewolnik odway si zobaczyich" = i ml veryancenit, tak?

Nie! W Vinyar Tengwar, #42 z lipca 2000 r. ujawniono, e bezokolicznikiczasownikw podstawowych tworzy si przez -ita jeli dodaje si do nichkocwki zaimkowe (waciwie przyrostek ten to tylko -ta-, ktre dodane do

bezokolicznikw takich jakcen = ceni- daje cenita-). Tolkien w pewnych

pnych notatkach (ok. 1969) odnosi si do " oglnego(aorystowego) tworzonego przez dodanie -i (niezdolnego jako takiego dododawania dalszych przyrostkw; z przyrostami zaimkowymi by to rdzeaorystu); szczeglny bezokolicznik na -ita rnicy si w uyciu gwnie przezzdolno przyjmowania przyrostkw zaimkowych w dopenieniu" (VT41, s. 17).Dalej zacytowa on przykad carita "robi to" - bezokolicznik czasownika car-"robi" z doczepion kocwk dopenieniow-s "to".

Jak wspomniaem w poprzedniej lekcji, niejasne jest, czy odniesienie dobezokolicznika tworzonego przez "dodanie -i" oznacza, e istnieje wspczesny

quenejski bezokolicznik o kocwce -i. Tolkien mg po prostu odnosi si dooryginalnej formy kocwki bezokolicznikowej, np. praelfickiego kweti jakoformy bdcej podstaw wspczesnej quenejskiej formy quet "mwi"(potwierdzonej w zdaniu polin quet "umiem mwi"). W kadym razie

bezokolicznik by "niezdolny jako taki do dodawania dalszych przyrostkw",najwyraniej aby unikn pomyki z "rdzeniem aorystu". Bezokolicznik od car-"robi" brzmiaby car (cari-), ale jeli sprbujemy doda do niego kocwktak jak-s "to" bezporednio, aby wyrazi "robi to", otrzymana forma **cariswygldaaby zupenie jak aoryst "ono robi". Waciwa forma caritas nie jest

dwuznaczna.


8/18

W przypadku "oni robi" i "robi ich" istniaoby rozrnienie nawet bezdodatkowego -ta-, gdy kocwka podmiotu "oni" (-nt) rni si od kocwkidopenienia "ich" (-t). Mimo to Tolkien najwyraniej zdecydowa siwyeliminowa wszelkie moliwe nieporozumienia midzy formami aorystu z

kocwkami podmiotowymi oraz bezokolicznikami z kocwkamidopenieniowymi - w bezokolicznikach wstawia si -ta- midzy waciwymbezokolicznikiem a przyrostami zaimkowymi. Std bezokolicznik "widzie"rozwija si z cen do cenita- jeli ma otrzyma jakiekolwiek kocwki wdopenieniu. "Niewolnik omieli si ichzobaczy" musi zatem brzmie i mlveryan cenitat, z dodatkowym -ta- pomidzy bezokolicznikiem a kocwk.

Niejasne jest, czy czasowniki z rdzeniem na A zachowuj si tak samo.Vinyar Tengwar#41 opublikowa jedynie krtki cytat z notatek Tolkiena z roku1969 (redaktor najwyraniej potrzebowa miejsca na waniejsze rzeczy, takie

jak dogbny artyku o optymalnym tumaczeniu wiersza o Piercieniach nabugarski). Cytat ten, powtrzony powyej, najwyraniej dotyczy jedyniebezokolicznikw czasownikw pierwotnych - tych, ktrych aoryst koczy si -lub -i- z kocwkami. Niektrzy piszcy zakadali, e czasowniki z rdzeniem naA w funkcji bezokolicznikw podobnie miayby dodane -ta przed kocwkamizaimkowymi w dopenieniu. Tak wic z czasownikami takimi jakmetya-"koczy" i mapa- "chwyta" dziaaoby to nastpujco:

Merint metyatas "oni chctoskoczy"I ohtari var mapatat "wojownicy nie zapiich"

By moe takie zdania s poprawne, by moe nie. W tej chwili nie mamoliwoci, aby to stwierdzi. Mona by wtpi, czy kocwk -ta dodawaobysi do rdzeni czasownikw koczcych si ju na -ta, jakorta- "podnosi (si)".Czy "Mog topodnie" to rzeczywicie polin ortatas? Oglnie quenya nie lubiobok siebie dwch podobnie brzmicych sylab, jak dwa ta w tym przypadku.

Na szczcie moemy omin te wtpliwoci. Moemy unikndoczepiania kocwek zaimkowych w dopeniaczu do bezokolicznikwczasownikw z rdzeniem na A, gdy znamy przynajmniej kilkasamodzielnych

zaimkw w dopeniaczu. (np. te "ich" zamiast kocwki -t - wic jako,przykadowo, "chciae ich zpac" moemy wiec mernely mapa te zamiastniepewnej konstrukcji ?mernely mapatat). Zaimki samodzielne

przedyskutujemy w dalszej lekcji. W poniszych wiczeniach bezokoliczniki na-ita + przyrostek dopenieniowy dotycz tylko czasownikw pierwotnych.

Co ciekawe, Tolkien przetumaczy caritas jako "zrobienie tego" (VT41,s. 17). Moe to sugerowa, e taki bezokolicznik moe take funkcjonowa jako

podmiotzdania, np. cenitas farya nin "zrobienie tego wystarcza mi" (farya-

czasownik "wystarcza"; nin "mi").


9/18

CZAS PRZESZY NIEPRZECHODNICH CZASOWNIKW NA-YA

W lekcji szstej wyznaczylimy pewne zasady "regularnego" tworzeniaczasu przeszego, lecz dotknlimy rwnie rozmaitych form "nieregularnych"

(to jest sposobw tworzenia czasu przeszego, ktre nie wpasowuj si wnajczstsze schematy). Niektre z nich mog waciwie tworzy podgrupy"regularne" wzgldem wasnych specyficznych zasad.

Na pocztek wprowadz par terminw ktre uatwi dalsze rozwaania:przechodnio i nieprzechodnio. W terminologii jzykowej czasownik jestprzechodni, kiedy moe przyj dopenienie. Wikszo czasownikw ma takmoliwo, ale nie wszystkie. Czasownik "spada" jest nieprzechodni. Podmiotmoe sam "spada", ale nie moe "spada" czego innego; nie moe miedopenienia. Typowy czasownik nieprzechodni opisuje tylko czynno, ktrwykonuje sam podmiot, a nie czynno, ktra moe by wykonywana na czymlub na kim. (Napisaem, "typowy", poniewa quenya posiada waciwie pewneczasowniki, ktre nie maj nawet podmiotu, tak zwane czasowniki bezosobowe -omwione w lekcji osiemnastej.)

Niektre czasowniki tworz pary, z ktrych jeden jest przechodni a druginieprzechodni. Podmiot moe ka dopenienie (przechodni), albo lee(nieprzechodni) - bez dopenienia. Inne przykady takich par to przechodnie"przewraca" i nieprzechodnie "pada" albo przechodnie "stawia" inieprzechodnie "sta". Ale w wielu przypadkach w jzyku angielskim ten samczasownik moe by uyty zarwno przechodnio jak i nieprzechodnio, np.

"sink" - "zaton/zatopi" [W jzyku polskim przypadki takie nie wystpuj.Ewentualne wtpliwoci rozwiewa zastosowanie partykuy "si", np. "podnie"- "podnie si"]. Podobna dwuznaczno moe rwnie wystpi w quenyi.Przykadowo orta- oznacza zarwno "podnosi" jak i "podnosi si", wic abyokreli o jakie znaczenie tu chodzi naley wzi pod uwag kontekst.(Konkretniej: sprawdzi, czy zdanie zawiera dopenienie czy nie! Np. i aranorta= "krl podnosi si", ale i aran orta ranco = "krl podnosi rk".)

Rozwamy pewne "nieregularne" czasowniki quenejskie. Czasownikfarya- "wystarcza" ma czas przeszy farn, nieregularny w tym znaczeniu, e

kocwka -ya rdzenia czasownikowego opuszczana jest przed kocwk czasuprzeszego -n: moglibymy spodziewa si **faryan, aleEtymologiewymieniaj kilka innych czasownikw bdcych przykadami tego samegozjawiska: Vanya- "i, odchodzi, znika" ma czas przeszy vann.(Prawdopodobnie Tolkien zastpi pniej czasownikvanya- sowem auta- o

podobnym znaczeniu, ale moemy go i tak tutaj rozway.) Do tych przykadwzEtymologii (patrz hasaPHAR, WAN) moemy doda czasowniki, ktreczytelnik powinien zna ju z poprzednik lekcji: lelya- "i, poda,

podrowa" z WJ, s. 363. Jego czas przeszy to nie **lelyan ale lend, forma

pozornie nieregularna (cho nie a tak nieregularna jak polskie "i" i "szed"!)Nage pojawienie si zbitki nd nie jest wielk tajemnic - powstaa ona na


10/18

skutek dodania wrostka nosowego do pocztkowego rdzeniaLED. (Rdze tenwymieniony jest wEtymologiach cho, zgodnie z pniejszymi rdami,LEDto zmienione duo pierwotniejszeDEL. Lelya- ma pochodzi od pierwotnegoledy- [ledj-], "jako e dj stawao si ly w rodku wyrazu w quenyi" [WJ, s.

363]. Czas przeszy lend pochodziby wic od lend, podobnego doczasownika ledy-). Prawdziw tajemnic jest: dlaczego czasowniki farya-,vanya- i lelya- porzucaj kocwk -ya w czasie przeszym?

Mona zauway, ze w swoim znaczeniu te trzy czasowniki snieprzechodnie: wystarcza, odchodzi, i. Mgby to by jedynie zbiegokolicznoci, aleEtymologie dostarczaj nam jeszcze jednego bardzo ciekawego

przykadu. Pod hasem ULUwymieniony jest czasownikulya- "la" Tolkienzaznaczy, e ma onpodwjny czas przeszy. Jeli czasownika tego uyjemy wznaczeniu przechodnim, jak w "suga nala wod do kubka", czas przeszy"nala" brzmi ulyan. Jest to forma zupenie "regularna". Jednak jeli czasownikuyty zostanie nieprzechodnio, czas przeszy ulya- ma form ull(prawdopodobnie wczeniejsze unl, tworzone przez wrostek nosowy z ul- bezkocwki -ya; por. vill jako czas przeszy vil- "lata", cho w tym przypadku-ya nie pojawia si w adnej formie czasownika). Jeli chcemy wic powiedzie"deszcz la" naley uy ull a nie ulyan.

Wyglda na to, e moemy rozpozna tu wzorzec: czasownikinieprzechodnie na -ya trac t kocwk w czasie przeszym; tworzy si go od

bezkocwkowego rdzenia, jak w przypadku czasownikw pierwotnych. Alboujmujc to inaczej: w czasie przeszym nieprzechodnie czasowniki na -ya

porzucaj t kocwk i udaj czasowniki pierwotne. W tych rzadkichprzypadkach, gdzie czasownik moe by zarwno przechodni jak inieprzechodni, kocwka -ya jest zachowana gdy uywa si go w znaczeniu

przechodnim (jak w formie przeszej ulyan), ale opuszcza gdy uyty jestnieprzechodnio (ull).

Oczywicie zupenie niejasne jest dlaczego tak si dzieje. W innychczasach poza przeszym czasownikulya- "la" zdaje si wystpowa w tejsamej formie niezalenie od tego, czy jest przechodni czy nieprzechodni (aorystulya i czas teraniejszy ulya "leje", czas przyszy ulyuva "bdzie la" itd.) Ale

Tolkien nigdy nie zamierza stworzy nowego esperanto, jzyka majcego byw 100% regularnym i logicznym. Wewntrz legendarium quenya ma bynormalnym jzykiem mwionym, rozwijajcym si przez tysice lat. StdTolkien mg umylnie zawrze to, co znajdziemy i w jzykach naturalnych:

pewne cechy nie musz konieczne by "sensowne".Znaczna cz czasownikw na -ya jest przechodnich i prawdopodobnie

zachowa kocwk w czasie przeszym przed dodaniem przyrostka czasuprzeszego -n (jak w potwierdzonym przykadzie ulyan). Oto wikszopozostaych, nieprzechodnich czasownikw na -ya, cho Tolkien waciwie nie

wspomnia adnej ich formy przeszej: hwinya- "wirowa" (przesz. hwinn?),mirilya- "byszcze" (przesz. mirill? - por. ulya-, przesz. ull), ranya- "bka


11/18

si" (przesz. rann?), sya- "oddycha" (przesz. sn?), tiuya- "pcznie,przybiera na wadze" (przesz. tiun?) Czasownikyerya- moe by zarwnoprzechodni "zuywa" jak i nieprzechodni "starze si". By moe formaprzesza to yeryan w pierwszym znaczeniu i yern w drugim, tak jak mamy

przechodnie ulyan wspistniejce z nieprzechodnim ull jako czas przeszy"la"?Naley doda, e wszystko to jest nieco hipotetyczne, jako e Tolkien nie

wspomina szczeglnie wielu form przeszych nieprzechodnich czasownikw na-ya. Ale czytelnicy powinni przynajmniej zapamitapotwierdzone"nieregularne" czasy przesze, cznie z podwjn formulya- "la" aszczeglnie lend "szed" jako do nieoczekiwan form przesz od lelya-"i, podrowa, poda".

UWAGA: Czasperfekttego czasownika wystpuje jako lendi w niektrych tekstach. SD, s. 56

wskazuje, e w jednym szkicu Tolkien uy lendien zamiast utlien jako "przybyem" w Wypowiedzi Elendila("Zza wielkiego Morza przybyem do rdziemia"). Lendien dosownie znaczyoby "poszedem /podrowaem" albo co podobnego. Ta forma perfektu nie otrzymuje przedrostka, prawdopodobnie po prostudlatego, e Tolkien nie wymyli jeszcze wtedy tego procesu zachodzcego w czasie perfekt. W normalnychwarunkach dodabym go, uywajc elendi jako formy perfekt lelya-. T form zastosowaem w kluczu dojednego z poniszych wicze.

IMIESOWY BIERNETeraz powrcimy do imiesoww. Logicznym odpowiednikiem

imiesoww czynnych omwionych w poprzedniej lekcji s oczywicieimiesowybierne. S one formami przymiotnikowymi wywodzonymi od rdzenia

czasownika i opisuj stan, w ktrym kto lub co pozostaje po zostaniupoddanym odpowiedniej czynnoci. Przykadowo: jelischowamy co, jest onoschowane. Zatem "schowany" to imiesw bierny czasownika "chowa". Sowa"schowany" mona uywa jako przymiotnika, zarwno orzeczeniowo ("skarb

jest schowany") jak i przydawkowo ("schowany skarb"). Imiesw bierny"schowany" odrnia si od imiesowy czynnego "chowajcy": ten drugi okrelastanpodmiotu, osoby wykonujcej czynno, natomiast imiesw bierny opisujestan dopenienia, biernie poddanego czynnoci.

W przypadku czasownikw nieprzechodnich, gdzie nie wystpuje

dopenienie, imiesw ten opisuje stan samego podmiotupo wykonaniuczynnoci - jeli upadnie si, jest si upadym.

Jak wyglda wic quenejska forma imiesowu? Ogromna wikszoimiesoww quenejskich zdaje si by tworzona przez kocwk -na lub jegodusz odmian -ina. Niektre potwierdzone imiesowy czasownikw zrdzeniem na A zawieraj dusz kocwk, w ktrej kocowe -a rdzeniaczasownikowego oraz i z przyrostka -ina cz si w dyftong -ai- (ktry jestakcentowany, jak kady inny dyftong w przedostatniej sylabie). Przykadzawarty jest w zwrocie Arda Hastaina, "Arda Oszpecona", elfickim terminie

oznaczajcym wiat w jego aktualnym stanie, skaony zem Morgotha (MR, s.254). Hastaina "oszpecony" musi by imiesowem biernym czasownika hasta-


12/18

"szpeci", nie potwierdzonego w innych rdach. Jednak czasownikhosta-"zbiera" potwierdzony jest zarwno wEtymologiach (hasoKHOTH) jak i wwierszu Markirya (PiK, s. 285). Jego imiesw bierny pojawia si wPieni

Friel, gdzie wystpuje jako hostaina (potwierdzony w formie hostainiva

"zostanie zebrane"; przyrostek-iva "zostanie" nie jest aktualny w quenyi zczasw WP, ale imiesw z pewnoci jest). Moemy prawdopodobniepodsumowa, e czasowniki z rdzeniem na A zakoczone na -ta prawie zawszemaj imiesowy bierne na -taina. Jako e anta- znaczy "dawa", imiesw"dany" brzmiaby antaina. Skoro orta- znaczy "podnosi" (albo nieprzechodnio"podnosi si"), wyraz "podniesiony" brzmiaby ortaina.

By moe kocwk -ina mona doda do prawie wszystkichczasownikw z rdzeniem na A? Sdz, e z czasownika mapa- "apa, chwyta"moemy wywie mapaina jako imiesw "zapany, schwytany". (Bezporednie

poparcie tego: kocwka -ina jest rwnie uywana do wywodzeniaprzymiotnikw, jak w valaina "boski" - najwyraniej formacji przymiotnikowejopartej na sowie Vala, ktry to rzeczownik jest analogiczny w formie do

prostych czasownikw z rdzeniem na A takich jakmapa-. Jest nawetsugerowane, e rzeczownikVala wywodzi si pocztkowo z prostegoczasownika vala- "rozkazywa, mie wadz" - WJ, s. 403-4. Gdyby pozosta on

jedynie czasownikiem, valaina mogoby oznacza "nakazany".)W quenejskim tumaczeniu Zdrowa Mario Tolkien uy aistana a nie

aistaina jako "bogosawiona" (VT43, s. 28, 30). Czasownik "bogosawi"brzmiaby aista-. By moe Tolkien wywid ten imiesw za pomoc krtkiej

kocwki -na zamiast -ina aby unikn dwch ssiadujcych sylabzawierajcych dyftong ai (nie wiemy, czy aistaina byoby w ogle poprawnform).

Zachowanie czasownikw na -ya jest raczej niejasne. WEtymologiachTolkien wymieni rdzePER "dzieli po rodku, przepoawia" (por.sindariskiePerian "nizioek, Hobbit"). Dalej wspomnia quenejski wyrazperya, najwyraniej czasownik zachowujcy znaczenie rdzenia. Bezporednio

po perya wymieni nieokrelone sowo perina. Czy jest to imiesw"przepoowiony"? Sdz, e zdecydowanie takie jestznaczenie tego sowa, lecz

by moe naley postrzega je jako niezalen formacj przymiotnikowwywiedzion bezporednio od rdzenia, nie jako imiesw bierny czasownikaperya-. (Moglibymy spodziewa si prina z dugim gdyby by to imiesw

bierny; patrz poniej jeli chodzi o wzorzec rcina.)Gdzie indziej wEtymologiach, pod hasem GYER mamy czasownik

yerya- "zuywa, starze si". To samo haso wymienia rwnie wyraz yerna"zuyty". Sdzc po tumaczeniu, yerna mogoby by imiesowem biernymczasownika yerya-. Czy powinnimy zatem zaoy, e czasowniki na -yatworz imiesw bierny przez zastpienie tej kocwki przez -na? Ponownie

sdz, e yerna nie jest waciwie imiesowem yerya-, ale raczej osobnformacj przymiotnikow. popieraj to nastpujce fakty: 1) Tolkien wywid


13/18

yerna a od praelfickiegogyern tak wic nie pochodzi on od pniejszegoczasownika.; 2) Tolkien wymieni form yernaprzedwspomnieniem czasownikayerya-, co ponownie sugeruje, e ta pierwsza nie pochodzi od tej drugiej; 3)yerna tumaczone jest jako "stary" obok "zuyty", a to pierwsze tumaczenie

sugeruje, e yerna naley postrzega jako niezaleny przymiotnik, nie imiesw.Zatem podobnie jak przy perina powyej. Dotyczy to rwnie takich par, jakhalya- "zasania" i halda "zasonity, ukryty" (haso SKAL1). T drug formTolkien odnis do praelfickiegoskaln (pocztkowesk- stawao si h- a lnstawao si ld w quenyi). By moe w praelfickiemskaln liczyo si jakoimiesw bierny rdzenia czasownikowego SKAL- "maskowa, kry", ale jegoquenejski potomekhalda rozwin si w niezaleny przymiotnik (jedno ztumacze, ktre podaje tu Tolkien, "cienisty" jest rwnie przymiotnikiem).Zatem halda nie musi by imiesowem biernym czasownika halya-wywiedzionym z tego samego rdzenia, cho ma takie samo znaczenie, jakiemiaby waciwy imiesw.

Jak wic mamy traktowa czasowniki na -ya? Uwaam, e bardzociekawej poszlaki dostarcza MR, s. 326 (por. MR, s. 315), gdzie ChristopherTolkien mwi nam, e w pewnym tekcie z czasw po WP Tolkien uywaMirruyainar albo Mirroyainar jako "Wcielonych". Mog to by imiesowy

bierne odmieniane jak rzeczowniki. Po usuniciu kocwki mnogiej -r zostajenam mirruyaina/mirroyaina jako moliwy imiesw "wcielony" - i jelioddzielimy rwnie zakadan kocwk imiesowow, czasownik "wciela si"zdaje si by mirruya- albo mirroya-. Pniej Tolkien zmieni sowo

Mirruyainar/Mirroyainar na Mirroanwi, nie zawierajce adnego -ya-, aleporzucone formy mog rwnie zdradza, jak powinien wyglda imieswbierny czasownikw na -ya. Wyglda na to, e takie czasowniki maj imiesowyna -yaina, tak jak czasowniki na -ta na -taina. Zatem wiedzc, e lanya- toczasownik "tka", wyraz "tkany" moe brzmie lanyaina. Regularne imiesowy

bierne czasownikw perya- "przepoawia", yerya- "zuywa" i halya-"zasania" brzmiayby peryaina, yeryaina, halyaina (znaczc oczywicie wznacznej czci to samo, co spokrewnione przymiotniki perina, yerna, halda,ale te drugie mog nie wyraa tak czytelnie, e opisywane stany swywoane -

patrz poniej w sprawie rnicy harna- i harnaina).Moemy prawdopodobnie podsumowa, e prawie wszystkie czasowniki

z rdzeniem na A tworz imiesowy bierne przez dodanie -ina. (Wedug VT43, s.15 istnieje opis quenejskiego systemu czasownikowego, gdzie Tolkien wyranie

potwierdza, e -ina to przyrostek, jak to okreli "oglnego imiesowu".) Poza aistana zamiast ?aistaina jako "bogosawiony" jedynymwyjtkiem pojawiajcym si w opublikowanych tekstach jest forma envinyanta"uleczony", czy bardziej dosownie "odnowiony" (MR, s. 405). Zdaje si ona

by imiesowem biernym czasownika envinyata- "odnawia" (nie potwierdzone

osobno, ale patrz tytu Aragorna Envinyatar "Odnowiciel"). Imiesw ten


14/18

utworzony jest za pomoc wrostka nosowego przed -ta. Nie moemy stwierdzi,czy bardziej "regularna", niepotwierdzona forma ?envinyataina jest poprawna.

Jednak kocwka -ina uywana jest nie tylko w przypadku czasownikwz rdzeniem na A. Czasowniki pierwotne z c lub t jako ostatni spgosk

rwnie tworz imiesowy bierne za pomoc tej kocwki. Wiersz Markiryazawiera form rcina "zdruzgotany" (man tiruva rcina cirya[?] "kto dojrzyzdruzgotany statek", PiK, s. 285) Tolkien wyranie zidentyfikowa rcina jakoimiesw bierny czasownika rac- "pka" (PiK, s. 286). Czasownik "uwaa,liczy" to not-, a wPieni Frielmamy ntina jako imiesw bierny"policzone". Wyglda wic na to, e czasowniki pierwotne koczce si na

bezdwiczne spgoski zwarte takie jakc i t tworz imiesw bierny przezwyduenie samogoski rdzenia i dodanie dugiej kocwki -ina. Nie mamy

potwierdzonego przykadu imiesowu czasownika pierwotnego koczcego sina -p (kolejn bezdwiczn gosk zwart), ale z penym

prawdopodobiestwem moe on pasowa do tego samego wzorca. Czasowniktop- "przykrywa" miaby imiesw bierny tpina "przykryty" (czasowniktop-wymieniony jest w etymologiach; wierszNamriw WP sugeruje, e Tolkienmg zmieni go pniej na tup-. Wtedy imiesw brzmiaby oczywicietpina.) By moe czasowniki pierwotne na -v rwnie tworz imiesowy

bierne wedug tego wzoru, np. lvina "dozwolony, przyznany" od czasownikalav- "pozwala, przyznawa" (nie myli w podobnie brzmicym czasownikiemznaczcym "liza"). Brak nam jednak przykadw.

Potwierdzone przykady dotyczce czasownikw pierwotnych rwnie

nie s liczne, lecz wikszo z nich prawdopodobnie woli krtk kocwk -nani -ina. MR, s. 408 (por. MR, s. 405) wskazuje, e Tolkien uywa vincarna

jako "uleczony"; bardziej dosowne znaczenie to najwyraniej "odnowiony", lubcakiem dosownie "nowo-zrobiony". Vin- to rdze quenejskiego przymiotnikavinya "nowy", a carna "zrobiony" moe by jedynie imiesowem biernymczasownika car- "robi". Zatem czasowniki pierwotne zakoczone na -r majimiesw bierny na -rna (a poniewa powstaje tu zbitka spgosek,

poprzedzajca j samogoska rdzenia nie moe zosta wyduona, jak w klasiercina powyej). Jako, e mer- to quenejski wyraz na "chcie" [ang. "want"],

plakaty Wantedna quenejskim dzikim zachodzie brzmiayby Merna.W pocztkowej wersji tego kursu napisaem w tym miejscu: "By moe

mrina, carina (za rcina) s dozwolonymi alternatywnymi imiesowamiczasownikw mer-, car-, by moe nie. Sdz e lepiej kierowa si tu

potwierdzonym przykadem carna." Wedug VT43, s. 15. Tolkien zacytowaprzykad carina "zrobiony" w tym samym opisie quenejskiego systemuczasownikowego do ktrego odnosilimy si powyej (mwi si, e ten rkopismoe pochodzi z lat czterdziestych). Przykad rcina "pknity" wskazuje, eTolkien w kocu zdecydowa, e samogoska rdzenia zostaje wyduona; carina

stao by si wic crina. Ale wyglda na to, e te alternatywne, dusze formys dozwolone, wic plakaty Wantedmogyby brzmie rwnie Mrina.


15/18

Dla czasownikw pierwotnych na -m i -n mamy tylko przykadyniebezporednie, lecz prawdopodobnie wystarcz nam one. Czasowniknam-"sdzi" (namin "sdz", VT42, s. 13) zdaje si mie imiesw bierny namna.Forma ta potwierdzona jest jako rzeczownikznaczcy "ustawa" (jak w Namna

Finw Mriello, "Ustawa Finwego i Mriel", MR, s. 258). Najwyraniejimiesw namna o podstawowym znaczeniu "osdzony" uywany jest rwniejako rzeczownik "sd, decyzja prawna" i dalej "statut". Jeli chodzi o czasownikipierwotne na -n, moemy rozway takie rzeczowniki jakanna "dar" i onna"stworzenie" oraz czasowniki anta- "dawa" i onta- "tworzy" (patrz hasa

ANA1, ONO w Etym). Nie s one oczywicie czasownikami pierwotnymi (i wquenyi spodziewalibymy si ich imiesoww jako antaina, ontaina) - alerzeczowniki anna, onna mog pochodzi od pierwotnych formacjiimiesowowych opartych na samych rdzeniach, zanim dodano -ta tworzceczasowniki w ich quenejskiej formie. Tak wic anna moe pochodzi od

pierwotnego imiesowu "dany", pniej jedynie uywanego jako rzeczownik"co, co jest dane" = "dar". Onna moe podobnie stanowi pierwotny imiesw

bierny "stworzony", pniej uywany jako rzeczownik "co stworzonego" ="stworzenie". Uwaam wic, e kocwka -na moe by dodana do rdzeniquenejskich czasownikw pierwotnych zakoczonych na -n. Przykadowo jakoe cen- to czasownik "wiedzie", cenna moe by imiesowem biernym"widziany". Ale ponownie, cnina moe by dozwolon formacj imiesowow(zapewne moemy mie rwnie nmina "osdzony"). Jako, e VT43, s. 15ujawnia, e imiesw bierny car- moe brzmie zarwno c[]rina jak i carna

(jak w vincarna, MR, s. 408), zdaje si to bardziej prawdopodobne ni dotd.A co z czasownikami pierwotnymi na -l, takimi jakmel- "kocha"? Jeli

nie odwoamy si znw do wzorca rcina, uywajc mlina jako "kochany",kocwk -na naleaoby doda bezporednio do rdzenia czasownikowego.Lecz jako e **melna nie jest moliwych sowem quenejskim, ln stawaoby sild tak jak w przykadzie omawianym powyej (quenejskie halda pochodzce od

praelfickiegoskaln).Etymologie wymieniaj nawet sowo melda, tumaczone"ukochany, drogi". Te tumaczenia s przymiotnikami, ale w swoim znaczenius oczywicie bardzo podobne do imiesowu "kochany". Czy ponownie mamy

wic przed sob pierwotny imiesw, ktry rozwin si w niezalenyprzymiotnik? Czy waciwy imiesw od mel- rni si w formie, by odrnigo od tego przymiotnika? Moglibymy wic znowu rozway mlina. Albo jestto melda zarwno jako przymiotnik "drogi" oraz imiesw "kochany"? Monazastanawia si, czy jest w ogle sens odrniania ich, skoro znaczenia s

praktycznie takie same.Mona rozway jeszcze jeden przykad: quenejski czasownik "nosi,

ubiera" zdaje si brzmie col-, cho nigdzie nie jest samodzielnie potwierdzony- tylko rne formy pochodne znajduj si w dostpnych tekstach. Jedna z nich

pojawia si w MR, s. 385: colla = "noszony" (uywane rwnie jako rzeczownik"szata, paszcz", uznawane jako "co noszonego"). Czy jest to przykad


16/18

imiesowu biernego czasownika pierwotnego zakoczonego na -l? Czy moemyzatem uy mella jako "kochany"? Skaniam si ku stwierdzeniu, e colla jestraczej pochodnym przymiotnikiem - by moe stanowicym pierwotne konl zwrostkiem nosowym w rdzeniuKOL (nie w Etym). Przez swoje oryginalne

pochodzenie byby on analogiczny z takimi quenejskimi przymiotnikami jakpanta "otwarty" (ktre Tolkien odnosi do praelfickiegopant, wywodzcegosi z rdzeniaPATwymienionego w Etym). Obawiam si, e nie da si doj doadnych pewnych wnioskw jeli chodzi o imiesowy bierne czasownikw

pierwotnych na -l, lecz uwaam, e najbezpieczniejsz metod byoby uywaniekocwki -da (stanowicej wczeniejsze -na), albo dugiej kocwki ina

poczonej w wydueniem samogoski rdzenia.

Czy imiesowy bierne powinny zgadza si z liczb, jak normalneprzymiotniki? Innymi sowy, czy kocowe -a zmienia si w - (jako starsze -ai)jeli imiesw opisuje rzeczownik w liczbie mnogiej? O ile mi wiadomodostpne teksty nie dostarczaj adnych przykadw, ktrymi moglibymy sikierowa. Pamitamy, e imiesowy czynne (koczce si na -la) nie zgadzajsi z liczb. Jednak sdz, e imiesowy bierne zachowuj si w tej sprawie jakzwyczajne przymiotniki. Widzielimy, e w wielu przypadkach trudno jestnawet stwierdzi czy dan form naley traktowa jako imiesw czy

przymiotnik, jako e przymiotniki mog by wywodzone za pomoc tychsamych kocwek. Jako e trzeba zaoy, e przymiotniki takie jakvalaina"boski" czy yerna "stary" zgadzaj si z liczbie, trudno wyobrazi sobie, by

imiesowy jakhastaina "oszpecony" czy carna "zrobiony" miay by tuniezgodne. Zmieniabym zatem koczone -a na - jeli imiesw opisujerzeczownik w liczbie mnogiej (albo kilka rzeczownikw).

Kocowa uwaga: W niektrych przypadkach formy na -na, ktrepocztkowo byy imiesowowe lub przymiotnikowe stay si sameczasownikami z rdzeniem na A. Pierwotny wyrazskarn wymieniony w haleSKAR w Etymologiach by by moe pocztkowo imiesowem biernym "darty,rwany" (jako e sam rdze SKAR ma znaczy "drze, rwa"). W quenyiskarn

zmienio si w harna "ranny", prawdopodobnie uznawane bardziej zaprzymiotnik ni za imiesw. Zabawne jest to, e harna- zaczto uywarwnie jako czasownik "rani", a jeli ten czasownik ma wasny imieswharnaina, to zatoczylimy pene koo! Podczas gdy harna "ranny" zwyczajnieopisuje stan bycia rannym, harnaina "zraniony" wyranie sugeruje, e ranyzostayzadane. Por. przymiotniki "peny" (zwyczajnie opisujcy stan) iimiesw bierny "wypeniony" (sugerujcy, e stan ten jest skutkiem czynnociwypeniania).

Podsumowanie lekcji dziesitej: Przyswki to sowa uywane dodostarczenia dodatkowych informacji na tematjak, kiedy albogdzie czynnoci


17/18

opisywanej w zdaniu. Przynajmniej w jzyku polskim przyswki mog byrwnie uywane do zmodyfikowania znaczenia przymiotnika a nawet innego

przyswka. - Quenejska kocwka zaimkowa "oni" brzmi najwyraniej -nt(Tolkien prawdopodobnie porzuci kocwk -lto pojawiajc si we

wczesnych materiaach); odpowiadajc kocwk dopenieniow "ich" zdajesi by -t (cho niektrzy sdz, e jest to jedynie podwjne "dwoje z nich"). -Czasowniki pierwotne, ktre maj bezokoliczniki na - (np. quet "mwi")zmieniaj si z formy z -ita jeli dodaje si do nich kocwk zaimkowoznaczajc dopenienie (np. quetitas "powiedzie to" w kocwk-s "to"). -Dostpne przykady zdaj si sugerowa, e czasowniki nieprzechodnie na -yatrac t kocwk w czasie przeszym, ktry tworzy si bezporednio od rdzenia(tak jakby by to czasownik pierwotny). Przykadowo, przesz. od farya-"wystarcza" to farn a nie **faryan. - Imiesowy bierne to pochodne

przymiotnikowe, ktre zazwyczaj opisuj stan spowodowany przez co lubkogo wykonujcego czynno opisan czasownikiem: to co chowamy (czas.)

jestschowane (imiesw bierny). Czasowniki z rdzeniem na A tworzimiesowy bierne za pomoc kocwki -ina (np. hastaina "oszpecony" odhasta- "szpeci"). Kocwka ta uywana jest rwnie w przypadkuczasownikw pierwotnych na -t lub -c, prawdopodobnie rwnie na -p i bymoe nawet na -v; w tej klasie czasownikw kocwk czy si z wydueniemsamogoski rdzenia (np. rcina "pknity"od rac- "pka"). By moe taki samwzr mona zastosowa do wszystkich czasownikw pierwotnych, aleczasowniki na -r przyjmuj raczej prost kocwk -na, bez wyduenia

samogoski (carna "zrobiony" od car- "robi"). Czasowniki pierwotne na -m iprawdopodobnie rwnie -n podobnie przyjmuj prost kocwk -na (np.namna "osdzony" od nam- "sdzi", cenna "widziany" od cen- "widzie").Jest do niepewne jak traktowa czasowniki pierwotne na -l; jeli mamy uy

prostej kocwki -na, zmieniaby si ona w -da z przyczyn fonologicznych (np.melna > melda "kochany" jako imiesw bierny od mel- "kocha"; melda jest

potwierdzone jako przymiotnik "ukochany, drogi"). Imiesowy bierneprawdopodobnie zgadzaj si z liczb w ten sam sposb co przymiotniki,zmieniajc -a na - jeli opisuj rzeczownik w liczbie mnogiej lub kilka

rzeczownikw.

SOWNICZEK

nert "dziewi"nra "gboki"anwa "rzeczywisty, konkretny, waciwy "nulda "tajny"telda "ostatni" (przymiotnik wywodzcy si z tego samego rdzenia co nazwa Teleri, Trzeciego

Hufca Eldar, nazywanych tak, poniewa byli zawsze ostatni i w tyle w czasie marszu z Cuivinen - daleko zaVanyar i Noldor, ktrzy najbardziej chcieli dotrze do Bogosawionego Krlestwa)


18/18

linta "szybki" (lm lint wNamri, gdzie mamy odniesienie do lint yuldar = dos. "szybkieyki")

hosta- "zbiera, gromadzi"nr "kraj" (kraj zwizany z konkretnych ludem, WJ, s. 413)lamb "jzyk = mowa" (nie "jzyk" jako cz ciaa)car- "robi"farya- "wystarcza", przesz. farn (NIE **faryan poniewa czasownik jest

nieprzechodni?)

ve przyimek "jak"

WICZENIA

Przetumacz na polski:

A. Melinyet nrav.B.Lindant vanyav, ve Eldar lindar.C.I nurtaina harma va hirna [albo hrina].

D.Merint hiritas lintav.E.Haryaly atta parmar, ar teldav ecendielyet.F.Anwav ecnien Elda.G. Ily nert andor nar tirn [albo trin].

H.ment mer caritas, an cenitas farn.

Przetumacz na queny:

I. Podrowali [/szli] potajemnie przez kraj.J. Zebrani Elfowie chcieli to zobaczy.K. Pisany jzyk nie jest jak mwiony jzyk.L. Pi statkw nie wystarczyo; dziewi wystarczyo.M.Naprawd przestan to robi.

N. Szybko zebrali dziewiciu przestraszonych Krasnoludw.O. Ostatecznie zobaczysz ich jak chciae ich zobaczy.

P.Nie chc tego usysze.

Kurs quenyi - lekcja 10

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 10