Krzysztof Marczewski

EFEKT SAMUELSONA-BALASSY A SEKTOR REALNY W POLSCE Od niemal 40-tu lat znany w literaturze efekt Samuelsona-Balassy1 zyskał w

ostatnich latach w polskich dyskusjach ekonomicznych wielką popularność. Co ciekawe, efekt ten był powoływany prawie wyłącznie w kontekście kwestii kontroli inflacji. W szczególności występowanie tego efektu z jego przełożeniem na wzrost cen było w tych dyskusjach konfrontowane z ostrym kryterium inflacyjnym traktatu z Maastricht i prowadziło jednych do konkluzji, że jednostronna euroryzacja jest lepszym wyjściem niż dopuszczenie do znacznej nominalnej aprecjacji złotego2, zaś innych skłaniało do proponowania ewolucyjnej strategii

kursowej3.

Jednak model, z którego wynika efekt Samuelsona-Balassy (ESB), nie ogranicza się tylko do relacji cenowo-kursowych. Jest to model wzajemnego oddziaływania zmiennych cenowo-kursowych i zmiennych charakteryzujących sektor realny. Dlatego też warto rozważyć funkcjonowanie ESB w tym szerszym kontekście. Poniżej, po przedstawieniu modelu analizujemy formy przejawiania się efektu Samuelsona-Balassy w Polsce w latach 90-tych ze szczególnym uwzględnieniem sektora przemysłu przetwórczego, głównego wytwórcy dóbr będących przedmiotem handlu zagranicznego.

1. Model

1 Por. B.Balassa [ 1 ] i P.Samuelson [ 7 ].

2 Por. A.Bratkowski, J.Rostowski [ 2 ].

3 Por. S.Gomułka [ 3 ].

1

Dana jest gospodarka składająca się z dwu sektorów: produkcji dóbr handlowych (T) i produkcji dóbr niehandlowych (N). Ogólny poziom cen (P) w tej gospodarce jest wyrażony jako średnia geometryczna ważona cen z tych dwu sektorów4.

(1) P = (PT)α ⋅ (PN)1-α

gdzie: PT - indeks poziomu cen w sektorze dóbr handlowych PN - indeks poziomu cen w sektorze dóbr niehandlowych α - udział sektora dóbr handlowych, 0<α<1 Model opiera się na 5 podstawowych założeniach dotyczących kształtowania się cen, płac oraz wydajności pracy w poszczególnych sektorach gospodarki. W myśl pierwszego założenia poziom cen dóbr handlowych jest wyznaczany, przy danym poziomie (E) kursu walutowego5 przez poziom cen dóbr

handlowych za granicą (PT*). Zakłada się więc działanie tzw. prawa jednej ceny w sektorze dóbr handlowych:

(2) PT = E ⋅ PT*

Zgodnie z drugim założeniem rynek pracy jest, w analizowanej gospodarce jednorodny i w związku z tym występuje jednolita płaca nominalna (W): (3) WT = W = WN gdzie: 4 Zwykle jako miernik ogólnego poziomu cen przyjmowany jest indeks cen dóbr konsumpcyjnych. Por. M.Burda, C.Wyplosz: Macroeconomics, A European Text; Oxford University Press 1993, s.147-150.

5 Kurs rozumiany jako cena jednostki waluty obcej w walucie krajowej.

2

WT - płaca nominalna w sektorze dóbr handlowych WN - płaca nominalna w sektorze dóbr niehandlowych Trzecie założenie wyraża warunek równowagi na rynku pracy w obu sektorach gospodarki, a więc wyrównywania się krańcowej wydajności pracy z realnym wynagrodzeniem za pracę w każdym z sektorów: (4) W/PT = MPLT i W/PN = MPLN lub inaczej

(4') MPLT = W/PT = (PN/PT) ⋅ MPLN

gdzie: W - płaca nominalna w gospodarce narodowej MPLT - krańcowa produktywność pracy w sektorze dóbr handlowych MPLN - krańcowa produktywność pracy w sektorze dóbr niehandlowych Wtedy wobec (1): (5) P = EPT*⋅ (MPLT/MPLN)1-α Według czwartego założenia krańcowa wydajność pracy w sektorach dóbr niehandlowych jest taka sama w kraju jak i zagranicą: (6) MPLN = MPLN* gdzie: MPLN* - krańcowa produktywność pracy w sektorze dóbr niehandlowych zagranicą

3

Wreszcie, według piątego założenia, ogólny poziom cen za granicą P* jest wyznaczany również wg formuły (1), przy takim samym udziale sektora dóbr

handlowych α jak w gospodarce krajowej.

(7) P* = PT* ⋅ (MPLT* / MPLN*)1-α gdzie: MPLT* - krańcowa produktywność pracy w sektorze dóbr handlowych zagranicą P* - indeks poziomu cen zagranicą. Przy tych założeniach poziom realnego kursu walutowego w analizowanej gospodarce dany jest wzorem: (8) R = P/(EP*) = (MPLT/MPLT*)1-α gdzie: R - realny kurs walutowy, rozumiany jako realna cena jednostki waluty krajowej w walucie obcej Tak więc, realna wartość waluty krajowej jest tym wyższa im wyższa jest krańcowa wydajność pracy w krajowym sektorze dóbr handlowych w stosunku do krańcowej wydajności pracy w sektorze dóbr handlowych zagranicą. W ujęciu dynamicznym oznacza to, że waluta krajowa realnie aprecjonuje się tym szybciej, im szybciej rośnie krańcowa wydajność pracy w krajowym sektorze dóbr handlowych w stosunku do wydajności zagranicznego sektora dóbr handlowych. To jest właśnie efekt Samuelsona-Balassy w formie klasycznej.

4

Nie jest to jednak jedyna interpretacja ESB. Jak zauważyli L.Halpern i C.Wyplosz6 związek przyczynowo-skutkowy można także znaleźć idąc od lewej

do prawej strony wzoru (8), czyli: (9) MPLT/MPLT* = (P/EP*)1/1-α = PN/EPN* W tym ujęciu wzrost produktywności pracy w krajowym sektorze dóbr handlowych jest indukowany poprzez tempo realnej aprecjacji waluty krajowej. Ten kierunek oddziaływania L.Halpern i C.Wyplosz nazwali odwróconym efektem Samuelsona-Balassy ("effect in reverse"). Zauważmy, że realna aprecjacja waluty krajowej może zachodzić zarówno poprzez aprecjację kursu nominalnego jak i poprzez wzrost w gospodarce cen dóbr nie będących przedmiotem handlu zagranicznego. W dalszej części pracy ESB w wersji klasycznej będziemy oznaczać jako ESB (k), zaś w wersji odwróconej - jako ESB (o). Kluczowe znaczenie dla identyfikacji z jakim typem efektu Samuelsona-Balassy mamy w danym okresie do czynienia są kierunki zmian na rynku pracy. Na rys. 1 i 2 przedstawiony jest schemat działania rynku pracy w modelu, z którego wynika ESB. Na osi odciętych przedstawiony jest popyt na siłę roboczą zgłaszany przez poszczególne sektory, przy czym popyt na siłę roboczą w sektorze dóbr handlowych (T) liczymy na prawo od wierzchołka OT, zaś popyt na siłę roboczą w sektorze dóbr niehandlowych liczymy na lewo od wierzchołka ON. Wzdłuż osi rzędnych mierzony jest poziom płacy w gospodarce deflowany poziomem dóbr handlowych (W/PT). Jak pamiętamy, zakłada się, że praca jest mobilna między sektorami. Natomiast kapitał jest specyficzny dla każdego sektora i dlatego jest niemobilny. W tej sytuacji, wobec stałego zasobu kapitału, wartość krańcowego produktu pracy w każdym z sektorów obniża się w miarę wzrostu zatrudnienia. Poziom równowagi w tej gospodarce jest osiągany przy takiej alokacji siły roboczej między sektorami, że wartość krańcowego produktu pracy w 6 L.Halpern, C.Wyplosz [ 5 ].

5

obu sektorach wyrównuje się, wyznaczając poziom płacy pieniężnej w kategoriach dobra handlowego7.

Rys.1

0 L L 0

w

w

MPL

w /p

(p /p ) MPL

T

0 1

N

T

NT

w /pT

1

N T

7 Jest to zatem wersja modelu znanego o teorii handlu międzynarodowego pod nazwą modelu czynników specyficznych, por. N.Vousden [ 8 ], s.15-18.

6

Rys.2

0 LL 001 NT

w /pw /pT T

w

w

0

1

MPLT

(p /p ) MPLNN T

Zauważmy, że podobnie jak płaca, także krzywe wartości krańcowego produktu pracy (VMPL) w obu sektorach są definiowane w relacji do ceny dóbr handlowych. Tak więc mamy:

VMPLT = PT ⋅ MPLT/PT = MPLT

VMPLN = PN ⋅ MPLN/PT = (PN/PT) ⋅ MPLN

7

Rys.1 ilustruje mechanizm funkcjonowania efektu Samuelsona-Balassy w wersji klasycznej. Przy danym poziomie ceny dóbr handlowych następuje wzrost produktywności pracy w sektorze wytwarzającym te dobra. Wyraża to przesunięcie w górę i na prawo linii MPLT. Wywołuje to z jednej strony presję na wzrost płacy nominalnej, a z drugiej strony - zwiększenie do OTL1 popytu na siłę roboczą w sektorze T. Przy niezmienionej krańcowej produktywności pracy w sektorze dóbr niehandlowych, presja na wzrost płacy nominalnej wymusza wzrost cen dóbr

niehandlowych (PN), co na rys. 1 wyraża się przesunięciem linii VMPLN w górę i na lewo. Nowy punkt równowagi ustala się, pod warunkiem, że proces dostosowania jest pełny, dla płacy W1/PT > W0/PT i przy tej samej jak w momencie początkowym alokacji siły roboczej pomiędzy sektorami. W wyniku dostosowań rośnie zatem, pod wpływem wzrostu PN, ogólny poziom cen P i dochodzi do realnej aprecjacji waluty krajowej. Zauważmy, że ważnym elementem procesu

dostosowań jest presja na wzrost zatrudnienia w sektorze dóbr handlowych, co przedkłada się na impuls wzrostu płacy pieniężnej w gospodarce. Z kolei rys.2 ilustruje mechanizm funkcjonowania efektu Samuelsona-Balassy w wersji odwróconej. Tym razem impulsem początkowym jest realna aprecjacja waluty krajowej wywołana wzrostem poziomu cen dóbr niehandlowych. Wyraża to przesunięcie w górę i na lewo linii VMPLN. W konsekwencji pojawia się presja na wzrost płacy nominalnej oraz wzrost zatrudnienia do ONL1 w sektorze dóbr niehandlowych (spadek zatrudnienia w sektorze dóbr handlowych do OTL1). Przy niezmiennym poziomie cen dóbr handlowych, dyktowanym przez ceny rynku światowego, presja na wzrost płacy nominalnej wymusza wzrost produktywności w sektorze dóbr handlowych. Na rys. 2 wyraża się to przesunięciem linii MPLT w górę na prawo. Nowy punkt równowagi ustala się, pod warunkiem, że proces dostosowania jest pełny, dla płacy W1/PT > WO/PT i przy tej samej, jak momencie początkowym, alokacji siły roboczej pomiędzy sektorami. W wyniku dostosowań wywołanych aprecjacją waluty krajowej rośnie zatem produktywność w sektorze dóbr handlowych. Zauważmy, że ważnym elementem procesu dostosowań jest w

tym wypadku presja na spadek zatrudnienia w sektorze dóbr handlowych. Jeśli założyć, że technika produkcji w tym sektorze zarówno w kraju jak i zagranicą daje się opisać za pomocą funkcji produkcji Cobba-Douglasa o tych samych elastycznościach produkcji względem pracy, to zależność (8) można zapisać jako: (10) R = P/(EP*) = (LPT/LPT*)1-α gdzie:

8

LPT - przeciętna wydajność pracy w krajowym sektorze dóbr handlowych LPT* - przeciętna wydajność pracy w zagranicznym sektorze dóbr handlowych. 2. Analiza chronologiczna Zależność (10) nadaje się do wykorzystanie do obliczeń, sprawdzających jakie tempo aprecjacji złotego wiąże się z działaniem ESB. W tym celu zestawione zostały, dla okresu transformacji, tempa wzrostu wydajności pracy w polskim przemyśle przetwórczym (sekcja D wg klasyfikacji EKD) z tempami wzrostu wydajności pracy w przemyśle przetwórczym w krajach OECD. Za okres bazowy przyjęty został rok 1989. Na rys.3 wykres tej relacji zdefiniowany jest jako tzw.

ścieżka produktywności relatywnych. Ta ścieżka została skonfrontowana z faktycznymi ścieżkami aprecjacji złotego policzonymi w dwu wariantach:

- ścieżka kursu realnego wg MFW, gdzie krajowym indeksem cen jest indeks cen dóbr konsumpcyjnych, a indeksem cen zagranicznych - zagregowany wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych u głównych partnerów handlowych, a więc jest to ścieżka realnego efektywnego kursu złotego w ujęciu MFW.

- ścieżka cen relatywnych, gdzie krajowym indeksem cen jest deflator krajowego popytu finalnego (konsumpcja indywidualna + nakłady inwestycyjne brutto), a indeksem cen zagranicznych - zagregowany wskaźnik deflatorów PKB w krajach OECD. Jak widać, w każdym wypadku faktyczna realna aprecjacja złotego była, w omawianym okresie, wyższa niż wynikająca z ESB. Największe odchylenie ścieżki rzeczywistej (w obu wariantach) od ścieżki teoretycznej w stronę aprecjacji wystąpiło w 1991 roku. Zgodnie z ESB w wersji klasycznej złoty powinien w tym roku realnie zdeprecjonować się. Tymczasem nastąpiła silna realna aprecjacja waluty krajowej. Z kolei w latach 1992-1994 nastąpiła deprecjacyjna korekta ruchu ścieżki rzeczywistej w stronę ścieżki teoretycznej.

9

Lata 1995-1996, związane z częściowym upłynnieniem złotego, charakteryzują się kolejnym odejściem ścieżki rzeczywistej od ścieżki teoretycznej, co oznacza, że w tych latach złoty aprecjonował się znacznie szybciej niż dyktowała to różnica temp wzrostu wydajności pracy w sektorach dóbr handlowych między krajem a zagranicą. I znów po tym okresie w 1997 roku nastąpiła korekta. Jeszcze większa korekta kursu w stronę deprecjacji zaszła w 1999 roku, choć ścieżka produktywności relatywnych poszła w górę. Natomiast w 2000 roku trend aprecjacyjny odrodził się ze wzmożoną siłą. Z tej analizy wynika, że, choć ogólnie rzecz biorąc, złoty w okresie transformacji realnie zaprecjonował się bardziej niż dyktował to ESB w wersji klasycznej, to równocześnie widać, że występowało pewne "przyciąganie" ścieżki rzeczywistej aprecjacji złotego do ścieżki teoretycznej wyznaczonej przez działanie tego efektu. Wyrazem tego "przyciągania" były korekty deprecjacyjne, które wystąpiły w badanym okresie w latach 1992-1994 oraz 1997 i 1999. Prezentowane wyniki są bardzo wrażliwe na wybór roku odniesienia. Widać to wyraźnie porównując rys.3 z rys.4, gdzie za okres bazowy przyjęty został 1992 rok. W tym ujęciu ścieżka produktywności relatywnych wykazuje szybszy wzrost niż ścieżka realnej aprecjacji. Tak więc oznacza to, że decydujący wpływ na wzajemne położenie linii produktywności i linii kursu realnego miał rozwój sytuacji w 1991 roku.

10

Efekt Samuelsona-Balassy w latach 1990-2000

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000707580859095

100105110115120125130135140145150155160165170175180185190195200

Sciezka produktywnosci relatywnych Sciezka cen relatywnych (deflatory KPF) Kurs realny wg MFW

Rys. 3

Efekt Samuelsona-Balassy w latach 1993-1999

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999100

105

110

115

120

125

130

135

140

145

150

155

160

Sciezka produktywnosci relatywnych Kurs realny wg MFW

Rys. 4

Analiza dwu wersji efektu Samuelsona-Balassy wykazuje, że elementem je odróżniającym jest tendencja na rynku pracy w sektorze dóbr handlowych. Jeśli obserwujemy tendencję wzrostu zatrudnienia w tym sektorze, to można oceniać, że aprecjacja waluty krajowej wiąże się z działaniem ESB w wersji klasycznej. Jeśli natomiast obserwujemy tendencję spadku zatrudnienia w tym sektorze, to można oceniać, że przy aprecjacji waluty krajowej mamy do czynienia z działaniem ESB w wersji odwróconej. Sprawą istotną jest przy tym zdefiniowanie granicznego poziomu spadku zatrudnienia. Przyjmuję dwa warianty tego poziomu (Z1

* i Z2*). W wariancie

pierwszym każdy spadek zatrudnienia (praktycznie poniżej 0,5% w stosunku rocznym) jest podstawą kwalifikacji danej sytuacji jako działanie ESB w wersji

11

odwróconej. W wariancie drugim graniczny poziom spadku zatrudnienia wyznaczany jest odwrotność tempa realnej aprecjacji waluty krajowej8, tj.:

(11) Z2

* = 1/REER gdzie: Z2

* - graniczna dynamika spadku zatrudnienia REER - dynamika realnej efektywnej aprecjacji waluty krajowej Z kolei siłę działania ESB będziemy mierzyli relacją dynamiki relatywnej wydajności pracy (RWYD) do dynamiki realnej efektywnej aprecjacji waluty

krajowej (REER). W wypadku ESB w wersji klasycznej RWYD ≥ REER oznaczać

będzie silny ESB (k), zaś RWYD < REER oznaczać będzie słaby ESB (k). Natomiast w wypadku ESB w wersji odwróconej RWYD < REER oznaczać będzie

silny ESB (o), zaś RWYD ≥ REER oznaczać będzie słaby ESB (o).

ek zatrudnienia ezbędny dla u ymania rela ywnej wydajności pr

Efekt Samuelsona-Balassy a zatrudnienie w przemysle przetwórczym w latach 1990-2000

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000708090

100110120130140150160170180190200

ciezka produktyw ci relatyw nych urs realny w MFW /Zatrudnienie

Rys. 5

8 Jest to spad ni trz t acy na poziomie wyznaczonym przez REER w warunkach, gdy wydajność pracy zagranicą nie zmienia się oraz nie zmienia się wolumen produkcji krajowej, por. rys.5.

S nos K g 1

12

Zauważmy ponadto, że efekt Samuelsona-Balassy może być również wytłumaczeniem realnej deprecjacji waluty krajowej, w warunkach gdy wydajność pracy w sektorze dóbr handlowych w danej gospodarce rośnie wolniej niż wydajność pracy w tym sektorze w krajach - partnerach gospodarczych. Uwzględniając te wszystkie czynniki można zbudować kompletną klasyfikację form przejawiania się ESB. Przedstawia ją tablica 1. Tablica 1 Klasyfikacja form przejawiania się efektu Samuelsona-Balassy

Wyszczególnienie REER ≥ 100? Z ≥ Z*? RWYD ≥REER?

1) Silny ESB(k) przy aprecjacji 2) Słaby ESB(k) przy deprecjacji 3) Silny ESB(o) przy aprecjacji 4) Silny ESB(k) przy deprecjacji 5) Słaby ESB(o) przy aprecjacji 6) Słaby ESB(k) przy aprecjacji 7) Silny ESB(o) przy deprecjacji 8) Słaby ESB(o) przy deprecjacji

tak nie tak nie tak tak nie nie

tak nie nie nie nie tak tak tak

tak tak nie nie tak nie tak nie

Źródło: Opracowanie własne. Powyższa klasyfikacja pozwala scharakteryzować z punktu widzenia ESB poszczególne okresy, a także sytuację w poszczególnych gałęziach gospodarki. W tablicach 2 i 3 przedstawione są odpowiednie wskaźniki dla lat 1990-2000 oraz wynikająca z ich analizy ocena form przejawiania się ESB.

13

Porównując wyniki zawarte w tablicach 2 i 3 zauważmy, że drugie kryterium oceny dynamiki zatrudnienia jest w warunkach aprecjacji łagodniejsze, a w warunkach deprecjacji - bardziej rygorystyczne niż pierwsze kryterium oceny dynamiki zatrudnienia. Dla poszczególnych lat różnice między wskazaniami zawartymi w obu tablicach występują w czterech przypadkach - dla 1991 roku, 1993 roku, 1998 roku i 2000 roku. Poza rokiem 1993, gdzie wskazanie na słaby ESB(o) przy pierwszym kryterium oceny zamienia się na wskazanie na silny ESB(k) przy kryterium drugim, w pozostałych latach zmiana wskazania polega na przejściu od silnego ESB(o) do słabego ESB(k). Generalnie, kryterium drugie znacznie częściej niż pierwsze wskazuje na występowanie ESB w wersji klasycznej.

14

Tablica 2 Formy przejawiania się efektu Samuelsona-Balassy w latach 1990-2000 przy pierwszym kryterium oceny dynamiki zatrudnienia w sektorze dóbr handlowych

Rok/okres REER ≥ 100? Z ≥ Z1*? RWYD ≥ REER? Forma ESB

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Nie Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Nie Tak

nie nie nie nie tak tak tak tak nie nie nie

nie nie tak tak tak nie nie tak nie tak nie

Silny ESB(k) przy deprecjacji Silny ESB(o) przy aprecjacji Słaby ESB(o) przy aprecjacji Słaby ESB(o) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji Silny ESB(o) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy deprecjacji Silny ESB(o) przy aprecjacji

1990-2000 1993-1999 1993-2000

Tak Tak Tak

nie nie nie

nie tak tak

Silny ESB(o) przy aprecjacji Słaby ESB(o) przy aprecjacji Słaby ESB(o) przy aprecjacji

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS i MFW.

15

Tablica 3 Formy przejawiania się efektu Samuelsona-Balassy w latach 1990-2000 przy drugim kryterium oceny dynamiki zatrudnienia w sektorze dóbr handlowych

Rok/okres REER ≥ 100? Z ≥ Z2*? RWYD ≥ REER? Forma ESB

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Nie Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Nie Tak

nie tak nie tak tak tak tak tak tak nie tak

nie nie tak tak tak nie nie tak nie tak nie

Silny ESB(k) przy deprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(o) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji Słaby ESB(k) przy deprecjacji Słaby ESB(k) przy aprecjacji

1990-2000 1993-1999 1993-2000

Tak Tak Tak

tak tak tak

nie tak tak

Słaby ESB(k) przy aprecjacji Silny (ESB(k) przy aprecjacji Silny ESB(k) przy aprecjacji

Źródło: Jak w tablicy 2.

16

Natomiast dla okresów wieloletnich poszczególne kryteria dają diametralnie różne oceny. Przy zastosowaniu pierwszego kryterium zarówno w latach 1990-2000 jak i 1993-1999 oraz 1993-2000 mieliśmy w Polsce do czynienia z ESB w wersji odwróconej - silnej dla całego okresu 1990-2000 i słabej dla okresów od 1993 roku, zaś przy zastosowaniu drugiego kryterium - we wszystkich prezentowanych okresach mieliśmy do czynienia z ESB w wersji klasycznej, z tym że dla całego okresu 1990-2000 była to forma słaba, a dla okresów od 1993 roku - forma silna. Widzimy więc jak wielkie znaczenie ma wybór granicznego poziomu zatrudnienia. Prawdopodobnie można znaleźć jakąś wielkość krytyczną mieszczącą się pomiędzy wskaźnikami określonymi przez zastosowanie pierwszego i drugiego kryterium, która najwierniej odzwierciedlałaby graniczny poziom zatrudnienia wyznaczany przez czynniki długookresowe. Potrzebne są w tej kwestii dalsze prace.

3. Analiza gałęziowa Przyjęta klasyfikacja form przejawiania się ESB pozwala również zanalizować sytuację poszczególnych gałęzi przemysłu przetwórczego. Analizą, ze względu na dostępność danych statystycznych, można objąć tylko lata 1993-1999. Wcześniej nie była stosowana Europejska Klasyfikacja Działalności (EKD) lecz nieporównywalna z nią Klasyfikacja Gospodarki Narodowej (KGN). Natomiast dla 2000 roku nie są jeszcze dostępne dane dla całej zbiorowości przedsiębiorstw przemysłowych. Również w odniesieniu do gałęzi zastosujemy dwa kryteria oceny granicznego poziomu zatrudnienia. W badanym okresie wystąpiła znaczna realna aprecjacja złotego, nie przekraczając jednak dla przemysłu przetwórczego (działalności produkcyjnej) jako całości tempa wzrostu relatywnej wydajności pracy. Odpowiednie dane gałęziowe przy przyjęciu jako punktu odniesienia temp wzrostu wydajności pracy w przemyśle przetwórczym w krajach OECD przedstawia tablica 4.

17

Tablica 4 Relatywna wydajność pracy w przemyśle przetwórczym w stosunku do realnego efektywnego kursu walutowego (rok poprzedni = 100)

Relatywna wydajność pracy/REER 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999 (1992=100)

Produkty spożywcze i napoje Wyroby tytoniowe Wyroby włókiennicze Odzież i wyroby futrzarskie Skóry i wyroby ze skór Drewno i wyroby z drewna Papier i wyroby z papieru Druki i nośniki informacji Koks i produkty ropy naftowej Chemikalia i wyroby chemiczne Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych Wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych Metale Wyroby metalowe gotowe Maszyny i urządzenia Maszyny biurowe i komputery Maszyny i urządzenia elektryczne Sprzęt rtv i telekomunikacyjny Urządzenia medyczne i precyzyjne Pojazdy mechaniczne Sprzęt transportowy pozostały Meble i produkty pozostałe Działalność produkcyjna

100,63 96,79

107,02 92,41 99,44 95,97

101,45 129,12 101,63

99,44 101,45 102,91

93,69 104,46 105,28 187,19 104,37 134,41 118,25 132,31 104,83

99,71 103,28

109,44 101,78 108,96 101,21 110,95 103,48 105,84

99,51 100,27 107,26

98,95 113,40 118,22 105,56 113,97 113,03

99,70 130,41 102,06 103,01 117,18 104,43 107,73

91,33 88,57 91,69 78,95 97,75 86,34

110,40 93,20 94,89

100,24 99,88 90,08

105,59 93,56

107,28 135,08 100,69 112,63 108,17 104,16

94,63 95,25 95,34

97,26 83,90 98,24 98,41 99,93 93,96 94,05 98,15 92,18 94,41 97,43 97,79 87,10 99,48

102,06 132,88

98,77 113,55 101,71 117,65

88,88 99,57 98,06

100,57 99,35

104,98 107,88

89,23 104,32 105,82

98,79 96,73

107,70 104,60 103,38 112,48 103,38 105,45 105,63 102,45 125,78 116,97 117,54 113,79 109,85 105,63

93,91 107,75 103,76

97,81 99,67 95,86 98,19

104,69 87,88 92,43

100,14 103,95

92,06 100,88

97,26 112,31 103,57 120,48

96,61 109,24 111,84

93,08 98,46

104,78 103,69 109,27

98,90 110,37 114,35 115,55 116,75 104,38 137,19 115,45 119,94 104,09 111,96 104,58 131,50 113,26 110,47 114,55 123,33 107,18 110,77 110,77

96,81 81,26

125,01 75,84

105,78 92,14

133,85 141,91

79,09 137,83 118,14 132,51 109,78 119,84 140,92 592,46 124,36 375,31 171,89 264,48 140,92 111,85 119,84

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS i MFW.

18

Z kolei w tablicach 5 i 6 przedstawiona jest dynamika zatrudnienia oraz relacja odwrotności dynamiki zatrudnienia do REER, co jest podstawą do stosowania odpowiednio pierwszego i drugiego kryterium granicznego poziomu zatrudnienia. Na 22 działy przemysłu przetwórczego tylko w 5-ciu tempo wzrostu relatywnej wydajności pracy było niższe od tempa wzrostu realnego efektywnego kursu złotego (por. tablica 4). Były to przemysły: spożywczy, wyrobów tytoniowych, odzieżowy, drzewny oraz wytwarzania koksu i produktów ropy naftowej. Natomiast w wielu gałęziach tempo to było kilkakrotnie wyższe. Dotyczy to w szczególności produkcji maszyn biurowych i komputerów, produkcji sprzętu radiowo-telewizyjnego i telekomunikacyjnego, produkcji pojazdów mechanicznych oraz urządzeń medycznych i precyzyjnych. Eksplozja wydajności pracy w tych czterech działach może być tłumaczona zmianą technologii wytwarzania oraz przejściem od produkcji kompleksowej opartej na krajowych ciągach kooperacyjnych do silnie importochłonnej produkcji "składakowej". Wyraźnie słabsze wskaźniki relatywnej wydajności pracy w stosunku do REER miały tradycyjne działy o dużej pracochłonności i surowcochłonności produkcji. Dotyczy to w szczególności przemysłów: skórzanego, produkcji metali i meblarskiego. W badanym okresie zatrudnienie obniżyło się w przemyśle przetwórczym o 5,6%. Na 22 działy tylko w 9-ciu wystąpił wzrost zatrudnienia (por. tablica 5). Szczególnie imponujące przyrosty zatrudnienia (powyżej 25%) odnotowano w przemyśle wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, w działalności wydawniczej, w przemyśle meblarskim oraz w przemyśle drzewnym. Z drugiej strony spektakularne spadki zatrudnienia (powyżej 40%) dotknęły przemysłów: wyrobów włókienniczych, skórzanego, sprzętu radiowo-telewizyjnego i telekomunikacyjnego. Łagodniejsze kryterium granicznego poziomu zatrudnienia relacjonujące go do odwrotności dynamiki realnej aprecjacji waluty krajowej redukuje liczbę gałęzi o nadmiernym spadku zatrudnienia z 13-tu do 6-ciu (por. tablica 6). Siedem następujących gałęzi nie spełniających kryterium pierwszego spełnia kryterium drugie: przemysł tytoniowy, wytwarzania koksu i produktów ropy

19

Tablica 5 Dynamika zatrudnienia w przemyśle przetwórczym (rok poprzedni = 100)

Zatrudnienie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999 (1992=100)

Produkty spożywcze i napoje Wyroby tytoniowe Wyroby włókiennicze Odzież i wyroby futrzarskie Skóry i wyroby ze skór Drewno i wyroby z drewna Papier i wyroby z papieru Druki i nośniki informacji Koks i produkty ropy naftowej Chemikalia i wyroby chemiczne Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych Wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych Metale Wyroby metalowe gotowe Maszyny i urządzenia Maszyny biurowe i komputery Maszyny i urządzenia elektryczne Sprzęt rtv i telekomunikacyjny Urządzenia medyczne i precyzyjne Pojazdy mechaniczne Sprzęt transportowy pozostały Meble i produkty pozostałe Działalność produkcyjna

101,2 110,0

93,7 107,0

90,7 98,6 96,0 98,3

100,9 97,4

107,8 97,4 99,2 93,6 94,9 73,8 97,0 86,3 89,6 87,9 95,4

102,0 97,6

97,4 102,1

99,4 103,7

95,9 101,0 111,4 101,5 101,1 103,4 110,9

95,5 93,3

103,5 95,7 82,2

104,0 91,9

103,4 104,3

98,8 103,6

99,7

106,6 100,1

96,2 115,3

98,7 113,5

95,3 112,1

99,1 100,5 104,4 103,6

97,5 110,3 100,4 106,9 102,7

92,9 103,5

97,6 97,9

116,2 104,3

100,4 100,5

93,1 94,8

100,3 106,8 104,0 103,8

99,3 99,0

107,1 99,8

102,3 107,8

95,8 96,7

100,9 93,4

100,5 101,5

95,3 102,2

99,8

102,2 98,2 95,4 97,9

109,5 100,7 105,2 109,6

98,6 97,4

108,6 101,4

94,3 103,5

96,6 110,3 106,1

96,1 95,9

104,5 91,6

107,0 100,7

102,8 90,9 87,7

101,6 77,0

104,1 100,7 106,6

93,4 95,9

105,6 98,9 93,7

107,7 96,0

103,6 99,4 93,9 99,9

102,7 92,2

104,1 99,3

95,7 93,2 84,6 87,1 81,9 98,8 95,4

101,2 100,4

93,0 100,8

95,5 89,4 92,9 90,6

106,5 97,9 91,0 96,7 92,8 93,1 94,6 93,2

106,07 94,00 59,04

105,07 59,46

125,03 107,12 137,27

92,82 87,04

154,52 92,11 72,92

119,28 73,39 76,32

107,93 56,51 89,28 90,45 69,14

132,23 94,40

Źródło: Rocznik Statystyczny Przemysłu, GUS 2000.

20

Tablica 6 Relacja odwrotności zatrudnienia w przemyśle przetwórczym do realnego efektywnego kursu walutowego (rok poprzedni = 100)

Zatrudnienie/REER 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999 (1992=100)

Produkty spożywcze i napoje Wyroby tytoniowe Wyroby włókiennicze Odzież i wyroby futrzarskie Skóry i wyroby ze skór Drewno i wyroby z drewna Papier i wyroby z papieru Druki i nośniki informacji Koks i produkty ropy naftowej Chemikalia i wyroby chemiczne Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych Wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych Metale Wyroby metalowe gotowe Maszyny i urządzenia Maszyny biurowe i komputery Maszyny i urządzenia elektryczne Sprzęt rtv i telekomunikacyjny Urządzenia medyczne i precyzyjne Pojazdy mechaniczne Sprzęt transportowy pozostały Meble i produkty pozostałe Działalność produkcyjna

92,13 84,76 99,50 87,13

102,79 94,56 97,12 94,84 92,40 95,72 86,49 95,72 93,98 99,61 98,24

126,33 96,11

108,03 104,05 106,07

97,73 91,40 95,52

101,78 97,10 99,73 95,60

103,37 98,15 88,99 97,67 98,06 95,87 89,39

103,81 106,25

95,78 103,59 120,60

95,32 107,87

95,87 95,05

100,34 95,69 99,43

86,68 92,31 96,05 80,14 93,62 81,41 96,96 82,43 93,24 91,94 88,51 89,19 94,77 83,77 92,03 86,44 89,97 99,46 89,28 94,67 94,38 79,52 88,59

91,55 91,45 98,72 96,95 91,64 86,06 88,38 88,55 92,56 92,84 85,82 92,10 89,85 85,26 95,94 95,05 91,09 98,41 91,45 90,55 96,44 89,93 92,10

95,56 99,46

102,38 99,76 89,19 96,99 92,84 89,11 99,05

100,27 89,93 96,32

103,57 94,36

101,10 88,55 92,05

101,63 101,84

93,46 106,62

91,28 96,99

92,62 104,75 108,57

93,71 123,65

91,46 94,55 89,32

101,94 99,28 90,16 96,27

101,62 88,41 99,18 91,91 95,79

101,40 95,31 92,71

103,27 91,46 95,88

108,87 111,79 123,15 119,62 127,21 105,45 109,21 102,95 103,77 112,03 103,36 109,09 116,54 112,15 114,99

97,83 106,42 114,49 107,74 112,27 111,91 110,13 111,79

71,70 80,90

128,80 72,37

127,89 60,82 70,99 55,40 81,93 87,36 49,21 82,56

104,28 63,75

103,62 99,65 70,46

134,57 85,18 84,07

109,98 57,51 80,56

Źródło: Jak w tablicy 4 i 5.

21

naftowej, produkcji chemikaliów, produkcji wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (przemysł mineralny), produkcji maszyn biurowych i komputerów, produkcji urządzeń medycznych i precyzyjnych oraz produkcji pojazdów mechanicznych. Na podstawie danych zawartych w tablica 4-6 można dokonać podziału gałęzi wg form przejawiania się ESB. Tablice 7 i 8 pokazują wyniki takiego podziału przy zastosowaniu odpowiednio pierwszego i drugiego kryterium granicznego poziomu zatrudnienia. Tablica 7 Podział gałęzi przemysłu przetwórczego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB w okresie lat 1993-1999 przy pierwszym kryterium poziomu zatrudnienia

RWYD ≥ REER? Liczba gałęzi

NIE TAK

Z ≥ Z1

*

TAK

Słaby ESB(k) - spożywczy - odzieżowy - drzewny

Silny ESB(k) - papierniczy - działalność wydawnicza - wyrobów z gumy - wyrobów metalowych - maszyn i urządzeń elektrycznych - meblarski

9

NIE Silny ESB(o) - wyroby tytoniowe - wytwarzanie koksu i produktów ropy naftowej

Słaby ESB(o) - mineralny - urządzeń medycznych i precyzyjnych - pojazdów mechanicznych - chemikaliów - maszyn biurowych i komputerów - wyrobów włókienniczych - skórzany - produkcji metali - maszyn i urządzeń - sprzętu RTV - sprzętu transportowego pozostałego

13

Liczba gałęzi 5 17 22

Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic 4 i 5.

22

Tablica 8

Podział gałęzi przemysłu przetwórczego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB w okresie lat 1993-1999 przy drugim kryterium poziomu zatrudnienia

RWYD ≥ REER? Liczba gałęzi

NIE TAK

Z ≥ Z2

*

TAK

Słaby ESB(k) - spożywczy - odzieżowy - drzewny - wyroby tytoniowe - wytwarzanie koksu i produktów ropy naftowej

Silny ESB(k) - papierniczy - działalność wydawnicza - wyrobów z gumy - wyrobów metalowych - maszyn i urządzeń elektrycznych - meblarski - mineralny - urządzeń medycznych i precyzyjnych - pojazdów mechanicznych - chemikaliów - maszyn biurowych i komputerów

16

NIE Silny ESB(o)

Słaby ESB(o) - skórzany - wyrobów włókienniczych - produkcji metali - maszyn i urządzeń - sprzętu RTV - sprzętu transportowego pozostałego

6

Liczba gałęzi 5 17 22 Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic 4 i 6.

Zastosowanie pierwszego rygorystycznego kryterium granicznego poziomu zatrudnienia prowadzi do wniosku, że większość gałęzi podlegała działaniu efektu Samuelsona-Balassy w wersji odwróconej. Oznaczałoby to, że wzrosty wydajności pracy były w nich niejako "wymuszane" przez tempo realnej aprecjacji złotego i wiązały się, z często znacznymi, redukcjami zatrudnienia. Z drugiej strony widać jednak, że zdecydowana większość z tych gałęzi była w stanie uzyskać wyższe tempo relatywnej wydajności pracy niż tempo realnej aprecjacji waluty krajowej. Tylko przemysł tytoniowy oraz wytwarzania koksu i produktów ropy naftowej nie osiągnęły tego pułapu, co może oznaczać, że czekają te gałęzie istotne redukcje zatrudnienia w kolejnych latach. Silny klasyczny efekt Samuelsona-Balassy wystąpił wg tego

23

podziału, tylko w 6 działach. Nie mógł więc wpłynąć na obraz sytuacji w całym przemyśle przetwórczym. W strukturze własnościowej tych działów (poza przemysłem wyrobów metalowych) istotne znaczenie mają firmy z udziałem kapitału zagranicznego, a ich produkcja (poza przemysłem maszyn i urządzeń elektrycznych) bazuje w dużym stopniu na surowcach krajowych. Słaby, klasyczny ESB wystąpił tylko w trzech działach, relatywnie pracochłonnych i bazujących na surowcach krajowych. Zwraca uwagę, że przemysły te należały w badanym okresie do działów o najwyższej (obok przemysłu samochodowego) stopie efektywnej protekcji celnej. Zastosowanie drugiego, łagodniejszego kryterium granicznego poziomu zatrudnienia zasadniczo zmniejsza liczebność grupy działów podlegających działaniu ESB w wersji odwróconej. Dominującą kategorią staje się, wg tego podziału, grupa gałęzi, a których występuje silny efekt Samuelsona-Balassy w wersji klasycznej. Zauważmy, że zanika grupa działów, w których przejawiał się silny ESB w wersji odwróconej. W grupie 6 gałęzi, które także wg tego kryterium można oceniać, że podlegały słabemu ESB w wersji odwróconej dominują (za wyjątkiem przemysłu sprzętu i aparatury RTV) przemysły pracochłonne o niskiej penetracji przez kapitał zagraniczny9. Zbadajmy dodatkowo, jak kształtowały się relacje cen transakcyjnych w eksporcie do jednostkowych kosztów pracy (JKP) w poszczególnych grupach gałęzi wyodrębnionych w tablicach 7 i 8. Wskaźniki relacji cen transakcyjnych w eksporcie do JKP są ważnym miernikiem zmian zyskowności eksportu. Ich wyliczenie na poziomie gałęzi przemysłu może być w warunkach polskich dokonane tylko w przybliżeniu, ponieważ GUS podaje indeksy cen w handlu zagranicznym w ujęciu towarowym tylko wg klasyfikacji NTHZ i SITC bezpośrednio nieporównywalnych z klasyfikacją EKD/KWiU. Nieco łatwiej porównać układy NTHZ i KWiU. Taka metoda została zastosowana przy obliczeniach zawartych w tablicy 9. Jako indeks cen transakcyjnych w eksporcie

9 Por. K.Marczewski [ 6 ], tablica 22 i tablica A.14.

24

Tablica 9 Relacja cen transakcyjnych w eksporcie do jednostkowych kosztów pracy (rok poprzedni = 100)

Ceny eksportu/JKP 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999 (1993 = 100)

Produkty spożywcze i napoje Wyroby tytoniowe Wyroby włókiennicze Odzież i wyroby futrzarskie Skóry i wyroby ze skór Drewno i wyroby z drewna Papier i wyroby z papieru Druki i nośniki informacji Koks i produkty ropy naftowej Chemikalia i wyroby chemiczne Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych Wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych Metale Wyroby metalowe gotowe Maszyny i urządzenia Maszyny biurowe i komputery Maszyny i urządzenia elektryczne Sprzęt rtv i telekomunikacyjny Urządzenia medyczne i precyzyjne Pojazdy mechaniczne Sprzęt transportowy pozostały Meble i produkty pozostałe Działalność produkcyjna

110,2 92,8

102,3 100,5 106,9 105,0 106,0

96,4 89,2

100,5 98,2

105,2 115,8 109,8 117,4 126,5 101,6 132,0 101,8 105,4 119,0 110,6 106,4

91,1 86,0 88,1 78,5 91,6 98,6

112,8 97,8 90,3

109,8 113,3

89,7 109,8

91,5 103,9 139,6

99,9 107,7 106,1 102,7

93,8 108,3

97,1

88,8 63,0 95,3 97,5 95,1 95,4 91,3 90,9 97,5 82,8 91,1 96,9 76,6

102,5 103,2 130,8 100,2 115,1 105,0 115,0

92,5 99,8 94,1

101,1 98,3

104,8 109,6

92,5 102,5 105,7

95,3 105,2 103,4 102,4 100,3 115,5 100,8 103,2

90,1 101,8 118,8 110,4 113,5 110,0 107,0 104,5

86,7 89,8 93,0 88,8 91,8 86,8 90,5 93,1 82,5 82,1 94,6 92,0 87,5 83,8 79,3 88,8 82,5 94,1 79,4 89,9 88,6 84,3 86,9

96,7 95,9

107,6 100,1 107,2 109,8 107,4 111,5 102,4 135,2 110,1 118,4

96,5 112,0 105,8 105,7 114,0 106,1 115,0 122,4 105,6 105,0 107,4

75,55 42,54 90,11 74,92 84,74 96,43

112,14 84,82 69,84

104,95 108,10

99,88 94,91 97,51

109,04 195,39

97,39 193,97 114,30 155,30 106,20 113,22

94,85

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.

25

dla przemysłu spożywczego i tytoniowego przyjęty został wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu spożywczego, dla przemysłu wyrobów włókienniczych, odzieżowego i skórzanego - wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu lekkiego, dla przemysłu drzewnego, przemysłu papierniczego i przemysłu meblarskiego -wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu drzewno-papierniczego, dla przemysłu wytwarzania koksu i produktów ropy naftowej - wskaźnik NTHZ cen paliw i energii, dla przemysłu chemikaliów oraz przemysłu wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych - wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu chemicznego, dla przemysłu wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych - wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu mineralnego, dla przemysłu metali - wskaźnik NTHZ cen wyrobów metalurgicznych, dla przemysłów: wyrobów metalowych, maszyn i urządzeń mechanicznych, maszyn biurowych i komputerów, maszyn i urządzeń elektrycznych, sprzętu RTV i telekomunikacyjnego, urządzeń mechanicznych i precyzyjnych, pojazdów mechanicznych i pozostałego sprzętu transportowego - wskaźnik NTHZ cen wyrobów przemysłu elektromaszynowego, dla działalności wydawniczej (druki i nośniki informacji) - wskaźnik NTHZ cen wyrobów pozostałych gałęzi przemysłu. W całym przemyśle przetwórczym w okresie lat 1994-1999 ceny transakcyjne w eksporcie zwiększyły się wolniej niż jednostkowe koszty pracy10, a więc tak liczona relatywna zyskowność eksportu obniżyła się.

Poprawa zyskowności odnotowana została w 10-ciu z 22 działów. Dotyczy to większości działów przemysłu elektromaszynowego, obydwu gałęzi przemysłu chemicznego oraz przemysłu papierniczego i meblarskiego. Dzięki imponującym wzrostom wydajności pracy najwyższe wskaźniki poprawy zyskowności osiągnęły przemysły "składakowe": maszyn biurowych i komputerów, sprzętu RTV i telekomunikacyjnego oraz pojazdów mechanicznych. Natomiast obniżyła się zyskowność eksportu w obydwu gałęziach przemysłu spożywczego, w przemyśle odzieżowym oraz w przemyśle wytwarzania koksu i produktów ropy naftowej.

26

10 Nie uwzględniono danych za 1993 rok ze względu na zmianę przez GUS między 1992 rokiem a 1993 rokiem sposobu ujmowania tzw. obrotu uszlachetniającego w handlu zagranicznym.

Zestawiając dane z tablicy 9 z podziałem gałęzi przedstawionym w tablicy 7 stwierdzamy, że obie grupy gałęzi o tempie wzrostu relatywnej wydajności pracy nie nadążającym za tempem wzrostu realnej aprecjacji złotego cechowały się obniżającą się zyskownością eksportu, zaś grupa gałęzi, dla których stwierdziliśmy występowanie słabego ESB w wersji odwróconej w większości cechowała się rosnącą zyskownością eksportu. Również rosnącą lub w miarę stabilną zyskownością eksportu charakteryzowała się większość gałęzi, dla których stwierdziliśmy występowanie silnego ESB w wersji klasycznej. Tak więc wskaźnik relatywnej zyskowności dzielił badaną populację w podobny sposób, jak wskaźnik relatywnej wydajności pracy liczonej w stosunku do REER. Z kolei zestawiając dane z tablicy 9 z podziałem gałęzi przedstawionym w tablicy 8 stwierdzamy, że o ile w przypadku występowania efektu Samuelsona-Balassy w wersji klasycznej wskaźnik relatywnej zyskowności daje podobny podział populacji jak wskaźnik RWYD/REER, to w przypadku występowania efektu Samuelsona-Balassy w wersji odwróconej trudno ustalić przeważający typ relacji cen transakcyjnych w eksporcie do JKP. Z jednej strony w przemysłach: skórzanym, wyrobów włókienniczych oraz produkcji metali zyskowność eksportu wyraźnie obniżyła się, zaś z drugiej strony w przemysłach: maszyn i urządzeń mechanicznych, sprzętu RTV oraz produkcji pozostałego sprzętu transportowego - zyskowność eksportu poprawiła się. Oznaczać to może, że dla tej pierwszej części gałęzi presja aprecjacyjna była tak silna, że pomimo zdecydowanych cięć w zatrudnieniu i wzrostu relatywnej wydajności pracy większego od wzrostu realnej aprecjacji złotego nie były one w stanie utrzymać początkowej zyskowności eksportu.

* *

*

27

W pracy podjęto próbę identyfikacji form przejawiania się efektu Samuelsona-Balassy w polskim przemyśle przetwórczym. Ze względu na

kluczowe znaczenie definicji granicznego poziomu zatrudnienia przedstawiono dwa warianty wyników. Rezultaty otrzymane w ramach wariantu pierwszego wydają się, w ocenie autora, bliższe rzeczywistym procesom. Generalnie wyniki potwierdzają występowanie ESB, choć nie dają definitywnej konkluzji co do form jego przejawiania się w poszczególnych gałęziach. Udało się jednak wyodrębnić gałęzie dla których można uznać, bez względu na wariant obliczeń, że ich wysoka produktywność generowała w latach 1993-1999 ESB w wersji klasycznej. Są to: przemysł papierniczy, produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcji wyrobów metalowych, produkcji maszyn i urządzeń elektrycznych, przemysł meblarski oraz działalność wydawnicza. Z drugiej strony udało się ustalić gałęzie podlegające w tym okresie ESB w wersji odwróconej. Są to: przemysł skórzany, produkcji wyrobów włókienniczych, produkcji metali, produkcji maszyn i urządzeń mechanicznych, produkcji sprzętu RTV i telekomunikacyjnego, produkcji pozostałego sprzętu transportowego. Dla tych branż realna aprecjacja waluty krajowej była poważnym wyzwaniem. Jak dotąd tylko trzy ostatnie z nich okazały się być w stanie sprostać temu wyzwaniu.

28

LITERATURA [1] B.Balassa: The Purchasing Power Parity Doctrine: A Reappraisal. Journal of Political Economy, vol. 72, 1964. [2] A.Bratkowski, J.Rostowski: Własną drogą do unii monetarnej czyli Polska potrafi! W: Magazyn finansowy nr 1/2000, Warszawa. [3] S.Gomułka: Czy program oficjalny nie jest optymalny? W: Magazyn finansowy nr 1/2000, Warszawa. [4] L.Halpern, C.Wyplosz: Equilibrium Exchange Rates in Transition Economies. IMF Staff Papers, vol. 44, 1997. [5] L.Halpern, C.Wyplosz: Equilibrium Exchange Rates in Transition Economies: Further Resuts. W: Monetary and Exchange Rate Policies in Central and Eastern Europe and the Introduction of EMU. CEPR/EWI Economic Policy Institute Forum, Brussels, 20-22 November 1998. [6] K.Marczewski: Foreign Trade, Industrial Growth and Structural Changes in Poland. Discussion Papers no. 75, Foreign Trade Research Institute, Warsaw 1999. [7] P.Samuelson: Theoretical Notes on Trade Problems. Review of Economics and Statistics, vol. 46, 1964. [8] N.Vousden: The Economics of Trade Protection. Cambridge University Press 1990.

29

Tablica 2 Podział lat realnej aprecjacji złotego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB przy pierwszym kryterium poziomu zatrudnienia

RWYD ≥ REER? Liczba Okresów

NIE TAK

Z ≥ Z1

*

TAK

Słaby ESB(k) - 1995 - 1996

Silny ESB(k) - 1994 - 1997

4

NIE Silny ESB(o) - 1991 - 1998 - 2000

Słaby ESB(o) - 1992 - 1993

5

Liczba okresówi 5 4 9

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i MFW. Tablica 3

30

Podział lat realnej aprecjacji złotego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB przy drugim kryterium poziomu zatrudnienia

RWYD ≥ REER? Liczba okresów

NIE TAK

Z ≥ Z2

*

TAK

Słaby ESB(k) - 1991 - 1995 - 1996 - 1998 - 2000

Silny ESB(k) - 1993 - 1994 - 1997

8

NIE Silny ESB(o)

Słaby ESB(o) - 1992

1

Liczba okresów 5 4 9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i MFW. Tablica 7 Podział gałęzi przemysłu przetwórczego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB w okresie lat 1993-1999 przy pierwszym kryterium poziomu zatrudnienia

31

RWYD ≥ REER? Liczba gałęzi

NIE TAK

Z ≥ Z1

*

TAK

Słaby ESB(k) - spożywczy - odzieżowy

Silny ESB(k) - papierniczy - działalność wydawnicza - wyrobów z gumy

- drzewny - wyrobów metalowych - maszyn i urządzeń elektrycznych - meblarski

9

NIE Silny ESB(o) - wyroby tytoniowe - wytwarzanie koksu i produktów ropy naftowej

Słaby ESB(o) - mineralny - urządzeń medycznych i precyzyjnych - pojazdów mechanicznych - chemikaliów - maszyn biurowych i komputerów - wyrobów włókienniczych - skórzany - produkcji metali - maszyn i urządzeń - sprzętu RTV - sprzętu transportowego pozostałego

13

Liczba gałęzi 5 17 22

Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic 4 i 5. Tablica 8 Podział gałęzi przemysłu przetwórczego z punktu widzenia formy przejawiania się ESB w okresie lat 1993-1999 przy drugim kryterium poziomu zatrudnienia

RWYD ≥ REER? Liczba gałęzi

NIE TAK

Z ≥ Z2

*

TAK

Słaby ESB(k) - spożywczy - odzieżowy - drzewny

Silny ESB(k) - papierniczy - działalność wydawnicza - wyrobów z gumy

32

- wyroby tytoniowe - wytwarzanie koksu i produktów ropy naftowej

- wyrobów metalowych - maszyn i urządzeń elektrycznych - meblarski - mineralny - urządzeń medycznych i precyzyjnych - pojazdów mechanicznych - chemikaliów - maszyn biurowych i komputerów

16

NIE Silny ESB(o)

Słaby ESB(o) - skórzany - wyrobów włókienniczych - produkcji metali - maszyn i urządzeń - sprzętu RTV - sprzętu transportowego pozostałego

6

Liczba gałęzi 5 17 22 Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic 4 i 6.

33