Główne problemy prawne, z którymi stykają się rodziny osób ciężko chorych w Republice Białoruś
Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991 …...1 Aleś Alachnovič Koszty zaniechania...
Transcript of Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991 …...1 Aleś Alachnovič Koszty zaniechania...
1
Aleś Alachnovič
Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-20111
“Capitalism with Chinese characteristics”
works because of the capitalism,
not the characteristics.2
1. Wstęp
Celem danej pracy jest analiza transformacji systemu gospodarczego Białorusi w okresie od
rozpadu ZSRR w 1991 r. do 2011 r. oraz porównanie jej wyników z wynikami transformacji
gospodarczej w Polsce.
Doświadczenia byłych paostw socjalistycznych, które w latach 1989-1991 rozpoczęły
transformację gospodarki centralnie sterowanej, są bardzo odmienne. Najnowsza historia Europy
Środkowo-Wschodniej dostarczyło niemal idealnych eksperymentów w postaci krajów, które –
startując z socjalizmu – realizowały mniej lub więcej reform. Porównanie wyników takich strategii –
przy uwzględnieniu ewentualnych różnic w warunkach początkowych i szokach zewnętrznych,
wskazuje jakie są koszty zaniechania reform gospodarczych.
Polska i Białoruś są krajami, które dwadzieścia lat temu znajdowały się na bardzo zbliżonym
poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale wybrały różne modele przemian gospodarczych. Dla
porównania białoruskiej gospodarki wybrałem polską gospodarkę również dlatego, że są to kraje
sąsiadujące ze sobą i z punktu widzenia geografii ekonomicznej posiadające podobny klimat,
bogactwa naturalne, warunki rolne i zasoby ludzkie. Mieszkaocy tych krajów mają wspólną
wielosetletnią historię – w ramach unii personalnej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego
(1385-1569), Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1569-1795) i II Rzeczpospolitej (1918-1939), w skład
której wchodziła połowa terytorium współczesnej Białorusi. Białorusini i Polacy są blisko
spokrewnieni ze sobą pod względem etnicznym, kulturowym i językowym, a mimo wszystko przebieg
transformacji i jej przesłanki na Białorusi i w Polsce bardzo się różnią. Tym samym parę krajów
Białoruś/Polska w latach 1989-2011 można z pewnym uproszczeniem3 porównad do par krajów
Niemiecka Republika Demokratyczna/Republika Federalna Niemiec w latach 1949-1990, Północna
Korea/Południowa Korea w latach 1948-2011.
Polska gospodarka w ostatnim dwudziestoleciu bardzo szybko zbliżyła się do modelu
gospodarki rynkowej. Z sektorem prywatnym wytwarzającym ok. 75%. PKB, w pełni
sprywatyzowanym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw, ze zliberalizowanym systemem cen
oraz z otwartą gospodarką, Polska jest uznawana za jeden z najbardziej zreformowanych
postsocjalistycznych krajów. Natomiast według międzynarodowych instytucji takich jak Bank
1 Artykuł powstał na podstawie pracy licencjackiej napisanej w Katedrze Międzynarodowych Studiów
Porównawczych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie pod kierunkiem prof. Leszka Balcerowicza. 2 Zob. Bamboo capitalism, „The Economist”, 10.03.2011.
3 Oczywiście należy zwrócid uwagę na istotne różnice w rozwoju narodu białoruskiego w porównaniu z polskim
narodem (szczególnie posiadanie własnej paostwowości w XX w., proces stanowienia tożsamości narodowej, siłę procesów rusyfikacji i sowietyzacji).
2
Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy przemiany
gospodarcze na Białorusi są najmniejsze wśród transformujących się krajów. Dla białoruskiego
prezydenta nadal aktualne są słowa W. Lenina, że „gospodarka jest kontynuacją polityki, ale
prowadzona innymi metodami”. Należy podkreślid, że władze Białorusi starają się jak najdłużej
zachowad status quo i kontrolowad gospodarkę. Rola, jaką odgrywa paostwo w rozwoju gospodarki,
jest nadal olbrzymia – udział sektora publicznego w tworzeniu PKB wynosi obecnie ok. 70%.4, a
system gospodarczy jest uznawany za system „tłumiący wolnośd gospodarczą” 5.
Wyraźne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym Białorusi i Polski po dwudziestu latach
od upadku komunizmu sugerują, jaki model lepiej służy społeczeostwu. Historia jest najlepszym
sędzią każdego sporu i wydaje się, że w tej sprawie wyrok został już wydany.
2. Polska i Białoruś w 1989 r.
Literatura empiryczna6 podkreśla silny związek pomiędzy rozwojem systemu politycznego a
reformami gospodarczymi w danym kraju. System polityczny tworzy bodźce dla polityków do
podejmowania określonych decyzji w sferze ekonomicznej. W zależności od wyboru polityki
gospodarczej inny będzie rozkład korzyści i kosztów dla poszczególnych grup społecznych, które
następnie będą decydowad o wyborze elit politycznych. Upadek komunistycznej dyktatury w Polsce i
rozpad ZSRR sprawiły, że w pierwszej kolejności naród dokonywał wyboru systemu politycznego, a
dopiero później systemu gospodarczego. W swojej pracy traktuję zmiany w systemie politycznym
jako egzogeniczne determinanty transformacji gospodarczej. Nie analizuję osobno społeczno-
politycznych przesłanek transformacji ustrojowej, ponieważ bez przesłanek ekonomicznych są one
niewystarczające do jej realizacji. Jednak warto o nich pamiętad, ponieważ częściową wyjaśniają,
dlaczego na Białorusi zabrakło zmiany władzy w 1991 r., a później powstało przyzwolenie społeczne
na stanowienie władzy autorytarnej reżimu Łukaszenki, co ostatecznie przyczyniło się do wyboru
innego niż w Polsce modelu transformacji systemowej.
Większości wybitnych ekonomistów zajmujących się transformacją sądzi7, że na dłuższą metę
wyniki ekonomiczne w krajach postsocjalistycznych mniej zależą od warunków wstępnych oraz
szoków zewnętrznych niż od jakości prowadzonej polityki gospodarczej. Jednak moim zdaniem, w
przypadku Białorusi, warunki wyjściowe ustroju politycznego miały wpływ na kształtowanie tej
polityki. Po pierwsze, na progu przemian systemowych na początku lat 90’ na Białorusi całkowicie
zabrakło tradycji zorganizowanej walki społeczeostwa o swoje prawa. Po drugie, białoruskie
społeczeostwo było o wiele bardziej zsowietyzowane niż polskie. W odróżnieniu od Polski rządy partii
komunistycznej trwały na Białorusi nie 44 lat, a 73 lata, czyli dokładnie 3 pokolenia, co oznacza, że
każde pokolenie białoruskiej rodziny, które żyło w 1991 r., zostało wychowane zgodnie z sowiecką
ideologią. Wreszcie, w świadomości Białorusinów nie było „pamięci” o demokracji, ponieważ od
rozbiorów Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVIII w. aż do rozpadu ZSRR w 1991 r. Białorusini nie
mieli własnej paostwowości, a Polska ją miała w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Pierwsze
4 Zob. EBRD (2010), Transition Report.
5 Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom.
6Zob. A. Åslund (2007), How Capitalism Was Built: The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia,
and Central Asia 7 Zob. A. Krueger (2004), S. Polanec (2004), A. Mervar (2002), O. Havrylyshyn i T. Wolf (2001), S. Fisher i R.
Sahay (2000), M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb i S. Tenev (1997), L. Balcerowicz (1995).
3
instytucje niezależnego paostwa tworzyły się w Polsce w latach 20. XX w., a na Białorusi dopiero w
latach 90. Wyżej wymienione różnice w społeczno-politycznym rozwoju dwóch narodów w chwili
upadku komunizmu tylko częściowo tłumaczą, dlaczego na Białorusi istniało społeczne przyzwolenie
na utrzymanie się przy władzy starej elity politycznej po 1991 r., podczas gdy w Polsce w 1989 r.
naród dokonał cywilizacyjnego wyboru na rzecz demokracji. Z kolei historia krajów
postsocjalistycznych potwierdza, że wszędzie tam, gdzie w I fazie przemian przy władzy pozostali
przedstawiciele dawnego porządku, realizowano wyłącznie nieradykalne programy gospodarcze.
System gospodarczy na Białorusi i w Polsce można określid jako socjalizm lub „zniszczony
kapitalizm”8. Te systemy miały wiele cech wspólnych.
1. Dominacja paostwowej własności środków produkcji. Sektor publiczny na Białorusi,
mierzony udziałem sektora publicznego w tworzeniu PKB, w 1991 r. stanowił ok. 95%, a w Polsce w
1989 r. ok. 70%9. W Polsce ważnym wyjątkiem od własności paostwowej było rolnictwo. Polskie
władze komunistyczne zrezygnowały z przeprowadzenia masowej kolektywizacji chłopów po II wojnie
światowej i dlatego rolnictwo pozostało w przeważającej mierze prywatne.
2. Centralne planowanie. W obydwóch gospodarkach, to paostwowa organy planistyczne
określały co produkowad, jak wytwarzad i dla kogo te dobra zostaną przeznaczone.
3. Wysoka redystrybucja dochodów poprzez budżet centralny. Dla przykładu w Polsce w 1989
r. wydatki budżetowe w relacji do PKB stanowiły 49%. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw
domowych na Białorusi i w Polsce w relacji do PKB stanowiły w 1990 r. odpowiednio 47% i 48% PKB10,
podczas gdy pozostałe 53% i 52% PKB stanowiły wydatki rządowe oraz inwestycje przedsiębiorstw.
4. Brak konkurencji. Skutkiem ww. trzech podstawowych cech systemu był brak konkurencji
(zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej) w gospodarce centralnie planowanej. W związku z
powyższym gospodarka centralnie planowana pozbawiona była innowacyjności, głównego czynnika
długoterminowego rozwoju gospodarki kapitalistycznej.
5. Uprzemysłowienie. Wysoki stopieo koncentracji w przemyśle charakteryzował obydwa
badane kraje. W 1990 r. udział przemysłu w tworzeniu PKB wynosił 49% na Białorusi oraz 52% w
Polsce11.
Jednak na progu przemian ustrojowych, to co odróżniało system gospodarczy Białorusi od
Polski, był system prawno-instytucjonalny. Pomimo że Polska w okresie po II wojnie światowej była
zależna politycznie od ZSRR, posiadała ona własną paostwowośd i własne instytucje, tj. system
ustawodawczy, system bezpieczeostwa wewnętrznego, system celny, system finansowy, które
zostały stworzone w II Rzeczypospolitej (1918-1939) jeszcze w latach 20. XX w. (tab. 1.). Natomiast
Białoruś, jako kraj wchodzący w skład ZSRR formalnie do 1991 r., właściwie nie miała paostwowości i
należała do ściśle scentralizowanej unii polityczno-ekonomicznej. Białoruś pozbawiona była
większości instytucji narodowych. Przed 1990 r. Białoruś nie miała jeszcze własnych ustaw
regulujących życie gospodarcze oraz własnej polityki monetarnej, polityki fiskalnej i polityki celnej.
Dopiero ogłoszenie przez Radę Najwyższą BSRR deklaracji o niezależności Białorusi w 1990 r. dało
podstawę prawną do tworzenia białoruskiego systemu instytucjonalnego. Przykładowo, ustawę o
Narodowym Banku Białorusi, jak i pierwszy budżet Białorusi uchwalono w grudniu 1990 r., pierwsze
8 Zob. Balcerowicz (1995), Socialism, Capitalism, Transformation.
9 Zob. EBRD (1995), Transition Report.
10 Zob. Monika Bąk, Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Gdaosk 2006
11 Dana metodologia badawcza zaliczała również budownictwo do sektora przemysłowego (Zob. M. de Melo, C.
Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997), From Plan to Market: Patterns of Transition).
4
białoruskie pieniądze (rubel białoruski) wprowadzono na początku 1992 r., a Konstytucję Republiki
Białoruś uchwalono dopiero w 1994 r. Białoruski rząd przed rozpoczęciem transformacji gospodarczej
musiał całkowicie od podstaw zbudowad własny system instytucjonalny. Natomiast Polska miała już
doświadczenie w tworzeniu instytucji paostwowych i mogła korzystad z już istniejącej infrastruktury
prawno-instytucjonalnej.
Tabela 1. Stanowienie niektórych instytucji systemu prawno-instytucjonalnego na Białorusi i w Polsce
Instytucje Białoruś Polska
Powołanie banku centralnego 14.12.1990 20.01.1924
Uchwalenie pierwszego budżetu centralnego 21.12.1990 29.07.1924
Wprowadzenie waluty krajowej (częściowe) 01.06.1992 1917-1924 (Marka polska)
Wprowadzenie waluty krajowej (jako jedynego środka płatniczego) 19.10.1994 1924 (Polski złoty)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów normatywnych BSRR.
Do początku lat 90’ gospodarka Białorusi nie funkcjonowała jako samodzielny organizm
gospodarczy, a prowadzona przez jej rządy polityka ekonomiczna była silnie uzależniona od innych
republik ZSRR. W ramach wewnątrzzwiązkowego podziału pracy po II wojnie światowej białoruska
gospodarka pełniła rolę „montowni przemysłowej” czyli ostatniego ogniwa cyklu produkcyjnego. Na
Białorusi rozwijały się przemysły, o wielkim nakładzie surowców i wykwalifikowanej siły roboczej,
które często nie miały na Białorusi ani wystarczającej ilości surowców, ani rynków zbytu12. Wśród
krajów ZSRR Białoruś była drugą najbardziej uprzemysłowioną republiką, a wśród 29 krajów byłego
bloku socjalistycznego białoruska gospodarka była najbardziej zorientowana na eksport13. W 1990 r.
stosunek eksportu do PKB Białorusi wyniósł 50%, a Polski 33%. Świadczy to o silnej specjalizacji
białoruskiej gospodarki, szczególnie w przemyśle maszynowym, przemyśle lekkim oraz przemyśle
paliwowo-energetycznym. Jednak z drugiej strony gospodarka Białorusi była bardziej narażona na
szoki zewnętrzne. Handel zagraniczny Białorusi był słabo zdywersyfikowany – ponad 90% eksportu
przypadało na kraje ZSRR14. Natomiast w Polsce 50% eksportu przypadało na kraje spoza bloku
sowieckiego15, co może świadczyd o wyższym zaawansowaniu technologicznym polskiej produkcji i
mniejszej zależności od handlu z ZSRR.
Przed rozpoczęciem procesów transformacyjnych na Białorusi istniały ekonomiczne
przesłanki do zachowania starego modelu gospodarczego, ponieważ przynosił on dobre wyniki,
zarówno w porównaniu do wyników całego ZSRR, jak i Polski. Przed rozpadem ZSRR w 1991 r. BSRR
była jedną z najbardziej rozwiniętych gospodarek ZSRR. W latach 1970-1989 czysty produkt
materialny16 na Białorusi rósł o 1,7%. szybciej niż w całym ZSRR17. Według badao MFW i Banku
Światowego materialny poziom życia na Białorusi w 1989 r. w porównaniu z poziomem życia w
pozostałych krajach socjalistycznych był bardzo wysoki (tab. 2). Jedynie Chorwacja, Czechosłowacja i
Słowenia mogły pochwalid się wyższym PKB per capita mierzonym parytetem siły nabywczej (PSN).
Wiele krajów postsocjalistycznych, obecnie należących do Unii Europejskiej, w przeliczeniu na
12
Zob. Gromadzki (2007), Energetyczna gra: Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią a Rosją. 13
Zob. M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997). 14
Ibedem. 15
Ibidem. 16
Radziecki odpowiednik dochodu narodowego (ros. „чистый материальный продукт”). 17
Zob. А. Чубрик (2004), Десять лет роста ВВП в Беларуси: факторы и перспективы.
5
jednego mieszkaoca produkowało w 1989 r. mniej, a nawet o wiele mniej niż Białoruś. W 1989 r. na
Białorusi przeciętna wartośd wytwarzanych dóbr w przeliczeniu na mieszkaoca była o jedną trzecią
większa niż w republikach nadbałtyckich, oraz o kilkanaście procent większa niż w krajów Europy
Środkowo-Wschodniej, w tym Polski (tab. 2).
Tabela 2. Niektóre postsocjalistyczne kraje pod względem PKB i PNB per capita (PSN) w 1989 r. (w USD)
Kraj PKB per capita PSN PNB per capita PSN
Białoruś 6667 7010
Bułgaria (obecnie w UE) 5740 5000
Chorwacja 6919 6171
Czechy (obecnie w UE) 8207 8600
Estonia (obecnie w UE) 6475 8900
Litwa (obecnie w UE) 3603 6430
Łotwa (obecnie w UE) 5204 8590
Polska (obecnie w UE) 5687 5150
Rumunia (obecnie w UE) 3535 3470
Rosja 5627 7720
Słowacja (obecnie w UE) 6969 7600
Słowenia (obecnie w UE) 11525 9200
Węgry (obecnie w UE) 6081 6810 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Fisher and R. Sahay (2000), The Transition Economies After Ten Years i M. de
Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997).
Powyższe zestawienie potwierdzają również dane z głównych urzędów statystycznych
Białorusi i Polski, które przed 1989 r. stosowały podobną metodologię statystyczną. Zarówno poziom
siły nabywczej wynagrodzeo (tab. 3.), jak i poziom konsumpcji (tab. 4.) był wówczas na Białorusi
wyższy niż w Polsce.
Tabela 3. Relacje przeciętnych wynagrodzeo nominalnych do cen detalicznych wybranych towarów żywnościowych na
Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1985 r.
Wynagrodzenie miesięczne wyrażone w:
kg mąki pszennej
kg mięsa wołowego
kostki 250 g masła
tuziny jaj kurzych
kg cukru białego
opakowania 100 g herbaty
Białoruś (1990) 577 80,4 302 184 282 276
Polska (1985) 466 58,9 187 123 267 286 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny (1994), GUS. * Niestety brakuje danych dla Białorusi i Polski dla tego samego roku.
Tabela 4. Spożycie podstawowych produktów spożywczych na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r.
Spożycie per capita, kg Białoruś Polska
ziarno czterech zbóż w przeliczeniu na przetwory w kg 126 117
ziemniaki w kg 165 143
mięso i podroby w kg 73 69
ryby i przetwory w kg 13 6
jaja w szt. 320 194 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS
(1991), Rocznik Statystyczny.
6
Oczywiście, istnieje problem wiarygodności danych statystycznych dla gospodarek
socjalistycznych. Jednak, nawet gdyby przed 1989 r. białoruski urząd statystyczny zawyżał wskaźniki
gospodarcze i społeczne bardziej niż GUS, to i tak nie zmienia to ogólnego obrazu sytuacji. Białoruś
przed rozpadem ZSRR była gospodarką stosunkowo zamożną na tle regionu, w tym także na tle
krajów, które obecnie należą do Unii Europejskiej. Oprócz wyników gospodarczych Białoruś mogła się
pochwalid również lepszymi wynikami społecznymi. Potwierdza to Human Development Index
opracowywany corocznie przez ONZ, który jest tworzony na podstawie wyników gospodarczych i
edukacyjnych oraz efektywności służby zdrowia. Białoruś w 1990 r. zajmowała 38. miejsce spośród
173 krajów i była na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska, a także
niektóre kraje Europy Środkowo-Wschodniej (tab. 5.).
Tabela 5. Wskaźnik Społecznego Rozwoju Białorusi i Polski w 1990 r.
Składowe HDI (dane z 1990 r.) Białoruś Polska
HDI (miejsce na świecie) 38. 48.
oczekiwana długośd życia 71,3 71,8
osiągnięcia systemu edukacji 2,47 2,57
skorygowany PKB per capita 4 889 4 237 Źródło: Opracowanie własne na podstawie United Nations Development Programme (1993), Human Development Report.
W 1990 r. na Białorusi było dwa razy więcej lekarzy i ponad dwukrotnie więcej łóżek
szpitalnych w przeliczeniu na mieszkaoca niż w Polsce (tab. 6.). Współczynnik zgonów niemowląt na
1000 urodzeo, jeden z głównych mierników określających poziom jakości służby zdrowia, był na
Białorusi w 1990 r. o 25 proc. niższy niż w Polsce. Oczekiwana długośd życia, na którą ma wpływ
jakości opieki społecznej w okresie dłuższym niż jeden rok, była na Białorusi i w Polsce na bardzo
zbliżonym poziomie.
Tabela 6. Stan służby zdrowia na Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1989 r.
Wskaźnik Białoruś Polska
Lekarze na 10 000 osób 39 21
Łóżka na 10 000 osób 133 57
Zgony niemowląt (na 1000 urodzeo) 11,9 15,9
Oczekiwana długośd życia mężczyzn 66,3 66,8
Oczekiwana długośd życia kobiet 75,6 75,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS
(1991), Rocznik Statystyczny.
Na korzyśd Białorusi świadczyły nie tylko wyniki gospodarcze przed zmianą systemową w
obydwu badanych krajach, ale przede wszystkim ich dynamika. Dostępne dane dot. wzrostu
gospodarczego, wzrostu płac realnych oraz poziomu i dynamiki konsumpcji gospodarstw domowych
wskazują na poprawę warunków życia na Białorusi i stagnację gospodarczą w Polsce w latach 80.
Dochód narodowy brutto per capita na Białorusi w 1990 r. (rok przed rozpadem ZSRR) był o 49,8%
wyższy niż dochód z 1980 r.18, podczas gdy w Polsce w 1988 r. (rok przed zmianą systemu
gospodarczego) dochód narodowy wytworzony per capita był jedynie o 3% wyższy niż dochód z 1980
r.19 Według danych z Rocznika Statystycznego GUS (1992) wynagrodzenie realne na Białorusi w 1991
18
Zob. Richard Kaufman and John Hardt (1993), The Former Soviet Union in Transition. 19
Zob. GUS (1992), Rocznik Statystyczny.
7
r. było o połowę wyższe niż w 1980 r., podczas gdy w Polsce wynagrodzenie realne w ciągu dziesięciu
lat nie zmieniło się i w 1989 r. stanowiło 100,2% wynagrodzenia z 1980 r. – roku, w którym wybuchły
ogólnonarodowe strajki robotnicze i powstał wielomilionowy związek zawodowy „Solidarnośd”.
Białoruska gospodarka przed rozpadem ZSRR ciągle jeszcze była w dobrej kondycji (tab. 6).
Wskaźnik cen detalicznych towarów i usług w 1990 r. był jedynie o 16% wyższy niż w 1980 r. Chociaż
w wyniku rozpadu ZSRR gospodarka Białorusi w 1991 r. skurczyła się o ponad 1%, a inflacja w kraju
osiągnęła poziom trzycyfrowy, to jednak budżet BSRR w 1991 r. notował nadwyżkę, a eksport
znacznie przewyższał import. Białoruś w momencie transformacji nie była obarczona negatywnymi
skutkami spłaty zadłużenia zagranicznego, ponieważ Rosja (RFSRR) po upadku ZSRR przejęła na siebie
obowiązek spłaty zadłużenia zagranicznego byłych republik ZSRR.
Polska gospodarka przed upadkiem komunizmu w 1989 r. odczuwała z kolei silną
nierównowagę makroekonomiczną (tab. 7.). Negatywne tendencje nasilały się z roku na rok. W 1989
r. ceny były ponad trzydziestokrotnie wyższe niż w 1980 r. W sklepach brakowało produktów,
rozwijała się „szara strefa”. W 1989 r. roczna inflacja przekroczyła 250%, a saldo budżetu centralnego
oraz saldo rachunku obrotów bieżących były ujemne. Jednym z głównych problemów polskiej
gospodarki była spłata kredytów zagranicznych, zaciągniętych przez rządzącego w latach 70. Edwarda
Gierka. Polski dług publiczny w ostatnich 20 latach przed transformacją wzrósł ponad
trzydziestokrotnie w ujęciu absolutnym i w relacji do PKB wyniósł 63,4% w 1989 r.20
Tabela 7. Niektóre mierniki makroekonomiczne na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r. (w proc.)
Mierniki makroekonomiczne Białoruś Polska
Inflacja (r/r) 147,5 251,1
Inflacja (1980=100) 116 3243
Zmiana PKB (r/r) -1,2 0,2
Saldo budżetu (proc. PKB) 1,7 -7,4
Saldo handlu zagranicznego (proc. PKB) 3,4 -1,8
Dług zagraniczny (proc. PKB) 0,1 63,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS
(1990, 1993), Rocznik Statystyczny; S. Fisher and R. Sahay (2000); IMF (2011), World Economic Outlook.
Oceniając całośd warunków początkowych Białorusi w porównaniu z Polską, za zdecydowanie
niekorzystne uwarunkowania Białorusi można uznad brak własnego systemu prawno-
instytucjonalnego i brak doświadczenia w tworzeniu własnej paostwowości. W strukturze białoruskiej
gospodarki mniejsze znaczenie odgrywał sektor prywatny, a uzależnienie tej gospodarki od
kompleksu gospodarczego ZSRR było nieporównywalnie większe. Szok zewnętrzny związany z
upadkiem gospodarczych więzów między byłymi republikami ZSRR miał dużo większe przełożenie dla
białoruskiego sektora realnego. Natomiast inne cechy wyjściowe białoruskiej gospodarki, tj. stabilna
sytuacja makroekonomiczna, brak zadłużenia zagranicznego, wysoki poziom życia ludności, wysoko
wykwalifikowana siła robocza, należy uznad za korzystne. Jednak ostatecznie można stwierdzid, że
Białoruś miała gorsze warunki wyjściowe niż Polska.
Podsumowując: w 1989 r. poza społeczno-politycznymi przesłankami istniały w Polsce
również ekonomiczne przesłanki dla transformacji systemowej. Polacy byli zniechęceni zarówno
systemem politycznym, jak i gospodarczym. Poziom życia w Polsce w latach 80’ nie uległ poprawie i w
1989 r. był bardzo zbliżony do poziomu z 1980 r., roku, w którym w całym kraju wybuchły masowe
20
Zob. S. Fisher and R. Sahay (2000).
8
strajki robotnicze. Natomiast białoruską gospodarkę przed rozpadem ZSRR cechował wysoki wzrost
gospodarczy przy stabilnym poziomie cen, dodatnim saldzie budżetowym i dodatnim saldzie handlu
zagranicznego oraz braku zadłużenia. Zarówno gospodarcze, jak i pozagospodarcze wyniki Białorusi
często były lepsze albo zbliżone do ich polskich odpowiedników. Nie tylko poziom, ale przede
wszystkim wzrostowa dynamika dochodu narodowego, produkcji i płac realnych, świadczyły o
polepszającym się dobrobycie białoruskiego społeczeostwa i prawdopodobnie dlatego
przeciwników systemu komunistycznego i gospodarki centralnie planowanej na Białorusi było
znacznie mniej niż w Polsce.
3. Transformacja gospodarcza w latach 1990-2010
Polska była pierwszym krajem socjalistycznym, który rozpoczął zdecydowane reformy
systemowe, w wyniku których ustabilizowała się gospodarka oraz wprowadzono instytucjonalne
zmiany. Bardzo szybko skooczyły się chroniczne niedobory produktów, a ceny przestały gwałtownie
rosnąd. Udało się także wynegocjowad redukcję zadłużenia zagranicznego o połowę, a spłatę
pozostałej części długu rozłożyd w czasie. Wielu ekonomistów ocenia polską transformację jako jedną
z najbardziej skutecznych w grupie krajów postsocjalistycznych21.
Potwierdzeniem tej oceny mogą byd wyniki polskiej gospodarki na tle pozostałych krajów
postsocjalistycznych – najkrótszy okres ujemnej dynamiki produkcji (dwa lata) i najniższy
skumulowany spadek PKB (ok. kilkunastu procent) oraz najwyższy wzrost PKB w stosunku do 1989
r.22. Stało się to możliwe dzięki przyjęciu kompleksowego pakietu reform gospodarczych (tzw. Plan L.
Balcerowicza23) w grudniu 1990 r. Jego celem była stabilizacja i liberalizacja gospodarki oraz
rozpoczęcie budowy wolnorynkowych instytucji. W wyniku prowadzenia konsekwentnej polityki
antyinflacyjnej wspartej liberalizacją mikroekonomiczną, która miała pobudzid prywatną inicjatywę,
już w marcu 1990 r. inflacja w ujęciu miesięcznym spadła do poziomu jednocyfrowego, a od 1992 r.
gospodarka zaczęła się rozwijad.
Eksperci24 podkreślają, że perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej wiązała się dla Polski
z silnymi bodźcami społeczno-ekonomicznymi, aby jak najszybciej dostosowad system prawno-
instytucjonalny do systemu funkcjonującego w Europie Zachodniej. Z kolei „pamięd rynkowa” z
okresu przed II wojną światową, kiedy funkcjonowała II Rzeczpospolita, duży udział rolnictwa
prywatnego w rolnictwie PRL oraz silna niechęd do ówczesnego ustroju politycznego sprzyjały
społecznemu przyzwoleniu na szybką transformację gospodarki planowej w gospodarkę rynkową. W
rezultacie, mimo częstych zmian politycznych w pierwszych latach po upadku komunizmu w Polsce25,
kolejni premierzy i ministrowie finansów byli w mniejszym lub większym stopniu kontynuatorami
transformacji wolnorynkowej, a żaden rząd nie zaniechał reform.
Polityka gospodarcza Białorusi wyglądała zupełnie inaczej. Białoruś znajdowała się w ZSRR od
1919 r. i była poddawana znacznie silniejszym represjom, szczególnie w okresie rządów Stalina. W
21
Zob. A. Åslund (2007); Fisher and Sahay (2000); Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 22
Zob. EBRD (2010), Transition Report. 23
Jednym z argumentów do przeprowadzenia „terapii szokowej” była możliwośd wykorzystania zaufania społecznego do rządu w tzw. „okresie polityki nadzwyczajnej”, który nastąpił po przełomie politycznym w 1989 r. (zob. L. Balcerowicz (1995)). 24
Zob. A. Åslund (2007), Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 25
W ciągu pierwszych pięciu lat transformacji ustrojowej w Polsce zmieniło się pięd rządów (rząd T. Mazowieckiego, J. Bieleckiego, J. Olszewskiego, W. Pawlaka i H. Suchockiej).
9
przeciwieostwie do Polski „upadek komunizmu” na Białorusi w 1991 r. nie doprowadził do
gwałtownej zmiany władzy politycznej. Wybrana w 1990 r. Rada Najwyższa Białorusi, jedyny wówczas
organ ustawodawczy, obradowała pełną kadencję aż do 1995 r. Przeważająca komunistyczna
większośd odrzuciła w 1992 r. wniosek o samorozwiązanie. Białoruski Narodowy Front, jedyna
opozycyjna partia w kraju, posiadała w Radzie zaledwie 10% mandatów. Należy zaznaczyd, że
powołanie pierwszego niekomunistycznego rządu na Białorusi odbyło się dopiero po pierwszych
wyborach prezydenckich, w połowie roku 1994. Do tego czasu władzę sprawował rząd Viačesłava
Kiebiča, wybrany jeszcze w 1990 r. To oznacza, że w pierwszych latach niepodległości (1990-1994)
reformy gospodarcze mieli przeprowadzad ci sami ludzie, którzy wcześniej byli zwolennikami
gospodarki centralnie planowanej. Przedstawiciele starego reżimu, którzy pozostali przy władzy po
uzyskaniu niepodległości przez Białoruś, próbowali jak najdłużej utrzymad stary system polityczny i
gospodarczy, dlatego też nie wprowadzili radykalnych zmian systemowych26.
Można powiedzied, że Białoruś nadal nie przeszła transformacji wolnorynkowej. Od momentu
ogłoszenia niepodległości w 1990 r. do wyborów prezydenckich w 1994 r., rząd prowadził politykę
bardzo powolnej liberalizacji i prywatyzacji, kompletnie nie radząc sobie z nierównowagami
gospodarczymi – w 1994 r. ciągle jeszcze spadała produkcja, a stopa inflacji osiągnęła poziom ok.
2000 proc. w ujęciu rocznym. Koncentracja środków produkcji w rękach paostwa oraz brak regulacji
prawno-instytucjonalnych doprowadziły do korupcji i rozwoju czarnego rynku, co sprzyjało procesowi
rozwarstwienia społecznego. W związku z tym Rada Najwyższa straciła kredyt zaufania społecznego
niezbędny do przeprowadzenia reform, a nazwę „gospodarka rynkowa” Białorusini zaczęli kojarzyd ze
złą sytuacją gospodarczą i z kompletnym chaosem27.
W takich warunkach w wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Alaksandr Łukaszenka,
który obiecywał narodowi wzmocnienie dyscypliny i powrót do czasów „socjalistycznego dobrobytu”.
Od samego początku Łukaszenka dążył do przejęcia nieograniczonej władzy w kraju. Na fali
początkowej popularności przeprowadził dwa referenda w 1995 r. i 1996 r., które zwiększyły
uprawnienia prezydenta, wskutek czego trójpodział władzy na Białorusi w rzeczywistości przestał
istnied. Drugie referendum nie jest uznawane przez społecznośd międzynarodową, ponieważ jego
ogłoszenie było sprzeczne z ówcześnie obowiązującą na Białorusi konstytucją, a jego wyniki uznano
za sfałszowane. Wiele zachodnich krajów do dziś nie uznaje Łukaszenki za prezydenta Białorusi (m.in.
w UE Łukaszenko jest personą non-grata). w wyniku naruszenia konstytucji i wskutek łamania praw
obywatelskich Łukaszenka doprowadził do izolacji paostwa białoruskiego na arenie
międzynarodowej28.
Po dojściu do władzy Łukaszenka powstrzymał dalsze reformy rynkowe i zaczął dążyd do
wzmocnienia paostwowej kontroli również nad gospodarką. Zgodnie z najnowszymi
międzynarodowymi rankingami, oceniającymi postęp w zakresie transformacji gospodarczej i
politycznej, Białoruś zajmuje jedno z ostatnich miejsc spośród wszystkich krajów postsocjalistycznych
Europy Środkowo-Wschodniej oraz Azji Centralnej. Według Europejskiego Banku Odbudowy i
26
Zob. L. Złotnikow, N. Złotnikowa (1996), Problemy reform gospodarczych w Białorusi. 27
PKB Białorusi spadł w latach 1991-1995 o 37 proc. Na podstawie S. Fisher and R. Sahay (2000). 28
W tej chwili Białoruś nie ma prawie żadnych szans na wstąpienie do UE oraz WTO. Ponadto, Białoruś nie wykorzystuje możliwości wsparcia międzynarodowych instytucji, które sprzyjają likwidacji negatywnych skutków transformacji. Jeszcze do niedawna członkostwo Białorusi w Banku Światowym, MFW, EBOiR, programach międzynarodowych funduszy i UE, Radzie Europy było ograniczone lub nawet zawieszone z powodu cofnięcia przemian gospodarczych i politycznych w 1995 r., wkrótce po dojściu Łukaszenki do władzy. Dopiero reformy w latach 2008-2009 umożliwiły wznowienie dialogu z niektórymi z tych organizacji.
10
Rozwoju (EBOiR)29 spośród 29 krajów postsocjalistycznych jedynie Turkmenistan przeprowadził mniej
reform strukturalnych niż Białoruś. Natomiast wskaźniki transformacyjne dla Polski należą do jednych
z najwyższych. Co ciekawe, wg szacunków EBOiR udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi
w 2010 r. był dokładnie taki sam jak w Polsce w 1989 r. – 30% PKB (rys. 1.). Przez 20 lat od
rozpoczęcia transformacji gospodarczej, Białoruś przeprowadziła mniej reform strukturalnych niż
Polska w pierwszym roku transformacji w 1990 r. (rys. 2.). Warto podkreślid, że wskaźniki oceniające
„postęp transformacyjny” na Białorusi w ostatnim roku były tylko minimalnie wyższe niż te, które
odnotowano w 1995 r., na początku rządów Łukaszenki (rys. 2.). Według Indeksu Wolności
Gospodarczej publikowanego corocznie przez Heritage Foundation30 w 2011 r. na 179 krajów Białoruś
zajmuje 155. miejsce, znajdując się w grupie krajów o „represjonowanej wolności gospodarczej” –
dokładnie pomiędzy Malediwami i Lesotho. Polska w tym rankingu zajmuje 68. miejsce, znajdując się
w grupie krajów o „umiarkowanej wolności gospodarczej” – pomiędzy Turcją i Portugalią.
Rysunek 1 Udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi i Polski, w latach 1989-2010, w % PKB
Źródło: opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report.
Rysunek 2. Średnia arytmetyczna wszystkich wskaźników postępu transformacji EBOiR dla Białorusi i Polski w latach
1989-2010 (gdzie 1 oznacza gospodarkę centralnie sterowaną, a 4+ gospodarkę rynkową typu zachodniego).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report.
4. Przyczyny zaniechania reform
29
Zob. EBRD (2010), Transition Report. 30
Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Białoruś Polska
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Białoruś Polska
11
Białoruski przykład transformacji stanowi wyzwanie dla tradycyjnego paradygmatu
transformacji31. Kraj odnotował stosunkowo niski skumulowany spadek PKB po rozpadzie ZSRR, a po
1996 r. nastąpiło silne ożywienie (rys. 3.), mimo tego, że na Białorusi przebieg stabilizacji i
wprowadzania reform instytucjonalnych odbywało się bardzo powoli. Eksperci podkreślają, że w
przypadku Białorusi „transformacja ledwo się rozpoczęła”32.
Rysunek 3. Dynamika realnego PKB Białorusi i Polski w latach 1992-2010.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego.
Prowadzenie przez Łukaszenkę w latach 1995-2010 polityki gospodarczej skoncentrowanej na
utrzymaniu starego systemu gospodarczego stało się możliwe wyłącznie dzięki bezprecedensowemu
wsparciu gospodarczemu ze strony Rosji, w zamian za polityczne obietnice przyśpieszenia procesów
integracyjnych obu krajów33. Rosyjskie wsparcie gospodarcze można rozpatrywad na czterech
płaszczyznach:
Import tanich rosyjskich surowców naturalnych (ropa i gaz) na potrzeby krajowe Białorusi.
Eksport na Zachód po cenach rynkowych produktów naftowych przetworzonych z taniej
rosyjskiej surowej ropy.
Bezcłowy handel z Rosją, otwierający dostęp do rynków ze 140 mln ludności.
Rosyjskie kredyty dla Białorusi na preferencyjnych warunkach.
Pomimo braku złóż ropy naftowej i gazu na Białorusi, 35-38% wartości całego eksportu kraju
stanowi eksport produktów mineralnych, w tym przede wszystkim eksport produktów naftowych.
Według danych Międzynarodowej Agencji Energetycznej w 2007 r. Białoruś była 9. krajem na świecie
pod względem wielkości eksportu netto produktów naftowych (13 mln ton)34. Białoruś wykorzystuje
na potrzeby krajowe tylko jedną trzecią importowanej ropy z Rosji, przy czym cena surowej ropy dla
Białorusi do 2007 r. była bardzo zbliżona do cen obowiązujących na rosyjskim rynku wewnętrznym.
Pozostała częśd surowej ropy jest przetwarzana w białoruskich rafineriach i eksportowana na Zachód
31
Zob. Fisher and Sahay (2000). 32
Ibidem. 33
Zanim Łukaszenko doszedł do władzy, stosunki międzypaostwowe Białorusi z Rosją nie wyróżniały się na tle stosunków Rosji z innymi byłymi republikami ZSRR (poza paostwami bałtyckimi). Proces integracji obu paostw rozpoczął się w styczniu 1995 r. od utworzenia Związku Celnego Białorusi i Rosji. 34
Zob. International Energy Agency (2009), Key World Energy Statistics, str. 21.
-12,0%
-10,0%
-8,0%
-6,0%
-4,0%
-2,0%
0,0%
2,0%
4,0%
6,0%
8,0%
10,0%
12,0%
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Białoruś Polska
12
po cenach rynkowych, czyli do 2007 r. – dwu-trzykrotnie wyższych. Jeszcze większy przywileje
cenowe Białoruś miała na importowanym z Rosji gazie. Dla porównania - cena 1 tys. m3 gazu dla
Białorusi w I kw. 2011 r. (230 USD) względem Ukrainy i Polski była taosza o ok. 18% i 28%
odpowiednio, podczas gdy np. w 2006 r. cena gazu dla Białorusi (46 USD) była taosza odpowiednio
dwu- i pięciokrotnie. Nadwyżka finansowa, w wysokości od kilkuset milionów do kilku miliardów
dolarów rocznie, uzyskiwana na reeksporcie ropy naftowej podtrzymywała białoruski wzrost
gospodarczy w ostatnich 15 latach. Natomiast tania ropa i gaz na potrzeby krajowe zapewniała
białoruskim przedsiębiorstwom konkurencyjnośd na tle regionu.
Według rosyjskiego politologa Andrieja Suzdalcewa35: „Od początku istnienia umowy
związkowej Białorusi z Rosją do 1 stycznia 2010 r. Rosja «wlała» w Białoruś 52 mld dolarów”, co
oznacza „dotacje” w wysokości 16,8% PKB rocznie przez cały okres 1995-2009. Należy podkreślid, że
są to jedynie bezpośrednie subsydia, które można oszacowad. Dodatkowo, trzeba uwzględnid
olbrzymie korzyści dla gospodarki Białorusi ze względu na bezcłowy handel z Rosją. Rosja jest
głównym partnerem handlowym Białorusi – import z Rosji stanowi prawie 2/3 całkowitego importu
Białorusi, a eksport do Rosji 1/3 całkowitego eksportu (tab. 8.). Dla porównania szacuje się, że w
latach 2007-2013 Polska otrzyma od UE w sumie 87 mld euro, a do budżetu odda 22 mld euro, co
oznacza, iż „na czysto” otrzyma ok. 65 mld euro – czyli ok. 3,2% PKB rocznie.
Tabela 8. Udział handlu z Rosją w handlu zagranicznym Białorusi w latach 1995, 2000-2009
1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009
Import z Rosji 54% 65% 61% 59% 60% 60% 58%
Eksport do Rosji 46% 51% 36% 34% 37% 32% 32%
Źródło: opracowanie własne na podstawie Białoruskiego Komitetu Statystycznego (2001, 2007, 2010),
Статистический ежегодник.
Jedynie tak olbrzymie dotacje zewnętrzne umożliwiają Białorusi utrzymanie wzrostu
gospodarczego bez reformowania gospodarki. Dzięki Rosji Łukaszenka z roku na rok zapewnia
odczuwalną poprawę poziomu życia na Białorusi, pozostawiając sobie kontrolę nad gospodarką, od
której pośrednio zależy jego władza. Jednak konflikty gazowe i naftowe, które od 2006 r. wybuchają
pod koniec każdego roku w momencie podpisania umów surowcowych pomiędzy Białorusią a Rosją,
ujawniają słabośd białoruskiej gospodarki. Białoruś nie jest w stanie płacid za surowce energetyczne
po cenach rynkowych, a każda podwyżka ceny jest traktowana jako atak na niezależnośd kraju.
Znaczenie rosyjskich „dotacji” podkreśla również fakt, że gdy Rosja w 2007 r. zmieniła swoje
nastawienie do Białorusi i zaczęła stopniowo wprowadzad cło na eksportowaną do Białorusi ropę i
podwyższad ceny surowców, domagając się ekonomicznych ustępstw (sprzedaży najważniejszych
białoruskich przedsiębiorstw oraz wprowadzenia unii monetarnej), sytuacja gospodarcza na Białorusi
szybko się pogorszyła – bardzo mocno wzrósł deficyt handlu zagranicznego, a płace realne przestały
szybko rosnąd. W odpowiedzi na pogarszającą się sytuację gospodarczą rząd Białorusi rozpoczął
nawet stopniowo wprowadzad reformy gospodarczych, co odzwierciedlają wyższe wskaźniki
transformacyjne EBOiR oraz usprawnienia w prowadzeniu przedsiębiorstw.
Jednak rosyjskie ukryte dotacje dla białoruskiej gospodarki wkrótce znikną. Albo stanie się to
z przyczyn politycznych, poprzez zmuszenie Łukaszenki do integracji z Rosją, na którą nie może sobie
pozwolid, ponieważ utraciłby dotychczasową, nieograniczoną władzę, albo gospodarczych – z
35
Program informacyjny Abjektyŭ białoruskiej stacji telewizyjnej Biełsat, 4.04.2010.
13
powodu przystąpienia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO), która wymaga wprowadzenia
przez Rosję cen rynkowych na wszystkie dobra i usługi.
5. Polska i Białoruś w 2011 r.
Oficjalne dane podawane przez Białoruski Urząd Statystyczny pokazują, że gospodarka
Białorusi w ostatnich dziesięciu latach doganiała kraje rozwinięte, rozwijając się z przeciętnym
rocznym wzrostem gospodarczym rzędu 8%. Istnieją jednak poważne zastrzeżenia co do sposobu
liczenia PKB na Białorusi36. Mimo tak spektakularnego wzrostu gospodarczego przeciętne
wynagrodzenie brutto na Białorusi w marcu 2011 r., 1367 zł37, było prawie trzykrotnie mniejsze niż w
Polsce – 3634 zł38. Płaca minimalna od stycznia 2011 r. wynosi na Białorusi 405 zł, czyli ponad
trzykrotnie mniej niż w Polsce – 1317 zł. Przeciętny zasiłek dla bezrobotnych na Białorusi w styczniu
2011 r. wyniósł 60 zł, podczas gdy w Polsce podstawowy zasiłek był ponad 10-krotnie wyższy i wynosi
– 742 zł w okresie pierwszych trzech miesięcy oraz 583 zł w okresie kolejnych miesięcy posiadania
prawa do zasiłku39. W marcu 2011 r. przeciętna emerytura na Białorusi wyniosła 516 zł40 wobec
ponad trzykrotnie większej przeciętnej emerytury w Polsce – 1,788 zł41. Co ciekawe, ceny na Białorusi
nie są dużo niższe niż w Polsce. Przykładem może byd cena Big Maca – wystandaryzowana kanapka,
która w Miosku kosztuje 7,2 zł, a w Warszawie 8,7 zł (o 1/5 droższy). Zatem statystyczny Białorusin
może kupid 189 takich kanapek za miesięczną wypłatę, a Polak – 418 sztuk. Ponadto, w chwili pisania
tego tekstu bardzo niepewna jest sytuacja na rynku walutowym na Białorusi. Najprawdopodobniej
białoruski rubel ulegnie deprecjacji rzędu 20-40%, co jeszcze doprowadzi do jeszcze większego
zubożenia białoruskiego społeczeostwa. Już teraz Białorusini nie mogą kupid zagraniczną walutę po
oficjalnym kursie, a kurs nieoficjalny jest wyższy o ponad 30%. Dlatego ww. dane o białoruskich
płacach, zasiłkach i emeryturach należałoby liczyd po nieoficjalnym kursie. Na rysunku 4. widad, że
pomiędzy wynikami białoruskiej a polskiej gospodarki znajduje się przepaśd.
Poziom życia społeczeostwa można mierzyd m. in. poprzez ocenę struktury wydatków
gospodarstw domowych. W społeczeostwach, w których rośnie realny poziom dochodów obserwuje
się spadek udziału wydatków na żywnośd. Po dwudziestu latach od upadku komunizmu w Polsce
udział ten spadł o połowę – z 50,6 proc. w 1990 r. do 25,6 proc. w 2008 r., podczas gdy Białorusini w
2008 r. nadal wydawali na żywnośd stosunkowo dużo, bo ponad 40 proc. swoich dochodów42.
Niewątpliwie pozytywnym aspektem białoruskiej gospodarki jest niski poziom bezrobocia. Na
Białorusi praktycznie nie występuje długoterminowe bezrobocie, chociaż oficjalne dane o
jednoprocentowym bezrobociu są mało wiarygodne. Białoruś jest krajem o stosunkowo niskim
rozwarstwieniu społecznym, czym chwali się oficjalna propaganda. Nierównośd dochodów mierzona
36
Zob. IMF (2004), Country Report No. 04/141; А. Чубрик (2003), Белорусский экономический рост: загадка или мираж [в:] Беларусь: выбор пути, ІПМ. 37
Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu Narodowego Banku Białorusi z dn. 28.04.2011. 38
Dane GUS o przeciętnym wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw w marcu 2011 r. 39
Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 40
Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu NBB z dn. 28.04.2011. 41
Zob. Średnia emerytura wzrośnie o 53 złote, Andrzej Gębarowski, „Dziennik Zachodni”, 09.03.2011. 42
Zob. GUS (1991), Rocznik Statystyczny; Biał. Kom. Stat. (2009), Потребительские расходы домашних хозяйств; GUS (2009), Budżety gospodarstw domowych w 2008 r.
14
współczynnikiem Giniego dla gospodarstw domowych jest jedną z najniższych na świecie43. Jednak
dążenie do sprawiedliwości społecznej na Białorusi nie powinno oznaczad solidarnego życia w
biedzie. Przypomnę, że przeciętne wynagrodzenie na Białorusi jest jedynie nieznacznie wyższe niż
płaca minimalna w Polsce.
Rysunek 4. Niektóre mierniki dochodu gospodarstw domowych na Białorusi względem Polski (100 proc.) w marcu 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego oraz GUS.
* Po dewaluacji ceny większości dóbr i usług wzrosną, chociażby ze względu na wzrost kosztów importu, a białoruska
produkcja jest bardzo importochłonna. Dlatego względna cena Big Maca po dewaluacji zostaje na poziomie zbliżonym do tej
sprzed dewaluacji.
Również pod względem mierników rozwoju społecznego Białoruś wypada znacznie gorzej niż
Polska. Według Raportu Społecznego Rozwoju w 2010 r. Białoruś zajęła 61. miejsce na świecie, a
Polska 41. miejsce. Chociaż przypomnę, że w 1990 r., to Białoruś była na 38. miejsce, podczas gdy
Polska dopiero na 48.
Jednym z podstawowych mierników odzwierciedlających stan zdrowia społeczeostwa,
świadczącym o jakości opieki zdrowotnej czy o warunkach życia społeczeostwa jest oczekiwana
długośd życia (rys. 5.). Warto zaznaczyd jego wzrost o prawie cztery lata w Polsce: z 71,8 lat na
początku transformacji do 76 lat w 2010 r. Natomiast na Białorusi oczekiwana długośd życia po
rozpadzie ZSRR skróciła się o 1,5 roku.
Kolejnym potwierdzeniem niekorzystnych warunków społeczno-gospodarczych na Białorusi
jest ujemna dynamika przyrostu ludności. W okresie 1989-2009 wg danych ogólnonarodowych
spisów powszechnych liczba ludności Białorusi skurczyła się o prawie 0,7 mln ludzi, czyli o 6,5%,
podczas gdy w Polsce liczba ludności pozostała na tym samym poziomie, 38,1 mln44.
43
Zob. United Nations University (2008), World Income Inequality Database. 44
Zob. GUS (1990, 2009), Rocznik Statystyczny.
100% 100% 100% 100% 100%
38%31%
8%
29%
83%
26%22%
6%
20%
83%*
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
przeciętna płaca brutto
płaca minimalna zasiłek dla bezrobotnych
przeciętna emerytura
cena Big Maca w stolicy
Polska Białoruś Białoruś po 30-proc. dewaluacji
15
Rysunek 5. Oczekiwana długośd życia na Białorusi i w Polsce w 1990 r. i 2010 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie UNDP (1993, 2010), Human Development Report.
Przyszłośd nie wróży nic dobrego białoruskiemu modelowi gospodarki. Wysoka inflacja,
wysoki deficyt na rachunku obrotów bieżących oraz rosnące zadłużenie zagraniczne (tab. 9) świadczą
o dużych nierównowagach w rozwoju gospodarczym Białorusi. Przykładowo - w ciągu ostatnich
dziesięciu lat podstawowy koszyk towarów i usług, tzw. CPI, zdrożał w Polsce o ok. 40%, podczas gdy
na Białorusi cena analogicznego koszyka wzrosła ponad dziewięciokrotnie45. Białoruś, jako kraj silnie
uzależniony od handlu zagranicznego46, ucierpiała w latach 2007-2009 z powodu kryzysu i napiętych
stosunków z Rosją od 2007 r. Wzrosły ceny importu ropy i gazu z Rosji, a spadły ceny głównego
produktu eksportowego na Zachód, soli potasowej. Od początku 2007 r. deficyt na rachunku obrotów
bieżących ciągle się pogarsza i w relacji do PKB osiągnął niebezpieczny poziom 15,5% w 2010 r.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) na Białorusi nadal są niewielkie i nie wystarczają do
sfinansowania deficytu handlowego (tab. 9). Dlatego, aby, z jednej strony, sfinansowad powiększający
się deficyt obrotów handlowych, a z drugiej strony, podtrzymad kurs białoruskiego rubla, rząd
zdecydował się na zaciąganie kredytów zagranicznych.
W 2010 r. BIZ (1,3 mld USD) sfinansowały niecałe 15% deficytu handlu zagranicznego
Białorusi, a pozostałe 85% sfinansowano kredytami zagranicznymi (czyli 6,5 mld USD) oraz rezerwami
walutowymi (0,8 mld USD). W ten sposób zadłużenie zagraniczne Białorusi w ciągu czterech ostatnich
lat wzrosło ponad czterokrotnie – z 6,8 mld USD na początku 2007 r. do 28,5 mld USD na początek
2011 r. (rys. 6.) i zgodnie z zapowiedziami rządu w najbliższym czasie będzie nadal rosło, stanowiąc
poważne zagrożenie dla stabilności gospodarki w przyszłości. Prawie połowa obecnego zadłużenia
zagranicznego Białorusi stanowią kredyty krótkoterminowe, z terminem zapadalności do jednego
roku. Polityka finansowania wzrostu gospodarczego zadłużeniem zaczyna przypominad piramidę
finansową, ponieważ rząd zaciąga coraz większy kredyt dla pokrycia wcześniejszych długów. Historia
gospodarcza Polski pokazała, czym dla gospodarki może się skooczyd zaciąganie wysokiego długu
zagranicznego przez rząd – długi zaciągane przez Gierka w latach 70. doprowadziły do bankructwa
polskiego paostwa na początku i pod koniec lat osiemdziesiątych.
45
Białoruski Komitet Statystyczny (2010), Статистический ежегодник,; GUS (2010), Rocznik Statystyczny. 46
Wartośd obrotów towarowych handlu zagranicznego Białorusi w 2008 r. wyniosła 130% PKB, podczas gdy dla Polski analogiczny wskaźnik wyniósł 72%. polskiego PKB (Zob. BKS (2010); GUS (2010)).
71,3
69,6
71,8
76,0
66
68
70
72
74
76
78
1990 r. 2010 r.
Białoruś Polska
16
Tabela 9. Deficyt handlowy, BIZ, zadłużenie zagraniczne (proc. PKB) Białorusi i Polski w latach 2006-2010
Miernik 2006 2007 2008 2009 2010
Saldo rachunku obrotów bieżących, Białoruś -3,9 -6,7 -8,6 -13,0 -15,5
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Białoruś 0,9 4,0 3,5 3,6 2,4
Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Białoruś 18,5 27,6 24,9 45,1 52,2
Saldo rachunku obrotów bieżących, Polska -2,7 -4,8 -4,8 -2,2 -3,3
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Polska 5,8 5,5 2,8 2,7 2,1
Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Polska 46,6 48,4 57,0 59,6 65,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Word Economic Outlook (2011), IMF oraz Статистический ежегодник (2009),
Białoruski Komitet Statystyczny; Rocznik Statystyczny (2010), GUS; dane za 2010 r. podane przez NBB na
http://nbrb.by/statistics/BalPay/ oraz GUS na www.stat.gov.pl.
Rysunek 6. Zadłużenie zagraniczne Białorusi w latach 1995-2009 (mln USD)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Białorusi.
Na początku lat 90. powtarzane było na Białorusi rosyjskie powiedzenie: „Kura nie ptica,
Polsza nie zagranica”. (Kura to nie ptak, a Polska to nie zagranica). Minęło 20 lat i nie ulega
wątpliwości, że Polacy żyją dużo lepiej niż Białorusini. Spora częśd młodych Białorusinów są gotowi
wiele dad, żeby mieszkad i studiowad w Polsce. Alternatywna droga cywilizacyjnego rozwoju, którą
wybrał 17 lat temu Alaksandr Łukaszenka, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Nierównowaga
białoruskiej gospodarki wcześniej, czy później zmusi władze Białorusi do przeprowadzenia
wolnorynkowych reform. Dopiero wtedy na Białorusi będzie możliwy proces systematycznego
zmniejszania różnicy w poziomie dochodu na mieszkaoca w stosunku do krajów rozwiniętych.
6. Wnioski
Różnic wyników gospodarczych i pozagospodarczych Polski i Białorusi nie można
wytłumaczyd niekorzystnymi warunkami początkowymi Białorusi, ponieważ przed 1989 r. ten kraj był
na zbliżonym, albo nawet na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska.
Ponadto, siła oddziaływania warunków początkowych i wstrząsów zewnętrznych (rozpad RWPG i
ZSRR) na osiągane wyniki malała z upływem czasu. Na przykład: rozpad RWPG i ZSRR miał bardziej
negatywny wpływ na gospodarkę Białorusi, niż Polski. Jednak w przypadku Białorusi uzależnienie od
gospodarki byłego ZSRR po dojściu Łukaszenki do władzy zaczęło przynosid wysoką rentę
6 844
12 49715 154
22 060
28 512
0,0
5 000,0
10 000,0
15 000,0
20 000,0
25 000,0
30 000,0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
17
ekonomiczną w postaci tanich rosyjskich surowców energetycznych. Z punktu widzenia oceny
przemian gospodarczych po 20 latach transformacji, rozpad ZSRR ma ograniczone znaczenie. Z
powodu tego rozpadu ucierpiały przecież na przykład także kraje bałtyckie, a jednak dzisiaj są one
bogatsze niż Białoruś i są członkami UE.
Rozłożenie reform w czasie nie pozwoliło Białorusi uniknąd wysokich kosztów społecznych –
spadku oczekiwanej długości życia oraz relatywnie niskich dochodów gospodarstw domowych.
Uniemożliwiło jej także szybką stabilizację ekonomiczną.
Różnice w wynikach transformacji na Białorusi i w Polsce są uderzające.
– Po pierwsze, przeciętne dochody Białorusinów są ponad 3-krotnie niższe niż w Polsce, a po
uwzględnieniu dewaluacji białoruskiego rubla, te różnica jest ponad 4-krotnie. Chociaż ceny
na Białorusi nie są dużo taosze niż w Polsce.
– Po drugie, przy tak niskich dochodach ponad 40% swoich wydatków Białorusini przeznaczają
na żywnośd, podczas gdy w Polsce odsetek ten wynosi tylko 25%. Dlatego na dobra wyższego
rzędu (kultura, rekreacja, edukacja, dobra luksusowe) Białorusini wydają znacznie mniej niż
Polacy, zresztą nie tylko w ujęciu absolutnym, ale również relatywnym.
– Po trzecie, oczekiwana długośd życia nowonarodzonego Białorusina jest o 1,5 roku krótsza niż
przed rozpadem ZSRR i o 6,5 roku krótsza niż obecnie w Polsce.
– Po czwarte, mimo że 20 lat temu Białoruś była jednym z najbogatszych krajów Europy
Środkowo-Wschodniej, dziś jest to kraj izolowany politycznie i zacofany gospodarczo. Z
powodu politycznej samoizolacji Białoruś nie ma dziś takich bodźców do szybkiego
dostosowywania systemu prawno-instytucjonalnego do standardów UE, jakie miała
wcześniej Polska. Ponadto nie korzysta z olbrzymich możliwości finansowych i cywilizacyjnych
wynikających z akcesji do UE (m.in. transfer know-how, swoboda przepływu towarów, usług,
kapitału i zasilanie finansowe z funduszy strukturalnych).
– Po piąte, nawet w 20 lat po rozpoczęciu reform na Białorusi, jej gospodarka jest ciągle
niestabilna, a fundamenty długookresowego wzrostu - zachwiane.
Białoruski model gospodarki z dominującym sektorem paostwowym za rządów Łukaszenki
mógł się rozwijad wyłącznie dzięki zewnętrznemu wsparciu. O ile w latach 1995-2006 gospodarka
szybko się rozwijała dzięki olbrzymim rosyjskim „dotacjom”, to zachowanie wysokiej dynamiki PKB w
latach 2007-2010 zostało osiągnięte kosztem szybkiego zadłużania się kraju, do niepokojących
poziomów. Białoruś nieuchronnie zmierza do tego momentu, gdy już nie będzie w stanie obsługiwad
swoje zadłużenie i wtedy trzeba będzie zawiesid spłatę kredytów i rozpocząd trudne reformy
gospodarcze. W przypadku braku kompleksowych reform Białorusi grozi załamanie gospodarki już w
najbliższych latach.
Historia gospodarcza pokazuje, że żaden kraj postsocjalistyczny nie może uniknąd
transformacji rynkowej, ponieważ gospodarka centralnie sterowana jest nieefektywna, a dystans w
rozwoju ekonomiczno-społecznym pomiędzy krajami, które zreformowały gospodarkę (na przykład
Polską) a tymi, które zaniechały reform (na przykład Białorusią) stale się powiększa. Białoruś jest
obecnie tylko nieznacznie lepiej przygotowana do przeprowadzenia transformacji gospodarczej niż
tuż po rozpadzie ZSRR. Białoruska gospodarka próbuje utrzymad swoją konkurencyjnośd dzięki
taoszemu importowi surowców naturalnych. Jednak w chwili pełnego wycofania rosyjskich
subsydiów oraz z powodu narastających trudności ze spłatą zadłużenia zagranicznego, władze
18
Białorusi zostaną zmuszone do przyśpieszenia przemian gospodarczych. Wtedy może się okazad, że
Białoruś, podobnie jak Polska, wybierze model radykalnej transformacji.
Tyle, że zrobi to o 20 lat później…