1

Jakub Jakubowski

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Konwencja partyjna festiwal, msza, widowisko. Rola i funkcje masowych wydarze politycznych w Polsce

1. Wstp

Transformacja ustroju politycznego, powstanie niezalenych instytucji

medialnych, ewolucja prawa wyborczego, w kocu szeroko pojte przeksztacenia

standardw ycia spoecznego stanowi gwne przyczyny gbokich przemian w

procesie komunikowania politycznego w Polsce. Przez ponad dwadziecia lat rozwoju

instytucji demokratycznych, wzorujc si na dojrzaoci w tej dziedzinie pastw Europy

Zachodniej i USA, wykorzystanie przez aktorw rodzimej sceny politycznej narzdzi

komunikowania ulegao systematycznej ewolucji. Efektem tego bya znaczna

profesjonalizacja zasad wspdziaania na linii aktor widownia. Jednym z licznych

przejaww rozwoju narzdzi komunikacji w obszarze polityki jest zmiana funkcji

masowych wydarze politycznych. Przebyy one w swojej ewolucji dalek drog od

dziaa legitymizujcych wadz na poziomie zachowa1 do pseudowydarze

medialnych penicych funkcj soczewki skupiajcej uwag masowej publicznoci i

zhiperbolizowanej emanacji siy rodowiska politycznego w warunkach partyjnej

rywalizacji.

W Polsce w okresie tak zwanego realnego socjalizmu wydarzenia polityczne o

charakterze masowym nierzadko peniy funkcj propagandow. Sama kwestia licznego

uczestnictwa w dziaalnoci spoeczno-politycznej speniaa dwojak, uyteczn dla

systemu rol. Po pierwsze, wizualnie podkrelaa kolegialny kierunek przebudowy

spoecznej wyznaczony przez zasady denia do komunistycznego ideau. rodki

przekazu, starajc si pielgnowa obraz jednostki stanowicej jedynie element

rnorakich struktur spoecznych, podkrelay wic t grupow zaleno budujc w

oczach obywateli wizj homo sovieticusa jako bezalternatywnego wzorca. Z drugiej

strony, masowo owa wydawaa si by uyteczna w odniesieniu do kwestii

legitymizacji elit rzdzcych. Poparcie przybierajce formy spektakularne miao by

funkcjonalne w sensie podobnym do efektu wspczenie nam znanych sonday

1 D. Beetham, Legitymizacja wadzy, w: Wadza i spoeczestwo, red. J. Szczupaczyski, Warszawa 1995, s. 288.

2

wyborczych z wyran przewag jednej partii. Budowany w ten sposb obraz

bezalternatywnoci i stabilizacji poparcia skania jednostk do zadania sobie pytania:

skoro wszyscy opowiadaj si za, to dlaczego ja jednostka dokonujca racjonalnych

wyborw mam skazywa si na margines ycia politycznego? Faktem jest, i stan ten

z punktu widzenia historycznego dystansu, mona by nazwa dzi fikcj czy

umiejtnym wymuszeniem posuchu dla wadzy sprawowanej w sposb autorytarny.

Odstawiajc na bok kwesti skutecznoci tego typu zabiegw, warto jednak podkreli

sam prb ich stosowania, co z punktu widzenia dzisiejszej praktyki komunikowania

politycznego mona uzna za zabiegi promocyjne. Wydarzenia takie jak wiece,

pochody czy zjazdy partyjne ukazujce publicznoci masowo uczestnictwa w nich

szeregowych dziaaczy, miay na celu fabrykowa wizerunek rozumiany jako obraz

partii w oczach obywateli, oparty na sile, liczebnoci, a poprzez powtarzalno tych

zabiegw stabilizacji.

W ustroju demokratycznym funkcj opisywanych zabiegw przejy w pewnym

stopniu konwencje partyjne. W warunkach rywalizacji na rynku politycznym speniaj

one dwojak rol. Po pierwsze stanowi okazj do zebra wewntrzpartyjnych,

kolegialnych organw decyzyjnych, co czstokro jest eksponowane w sposb niky i

umykajcy uwadze masowych mediw. Jednym z powodw takiego stanu rzeczy jest

nierzadka tajno owych spotka i ich zakulisowy charakter. Bardziej znamienna z

punktu widzenia tego artykuu jest jednak druga funkcja zwizana z ich rol w procesie

komunikowania politycznego i budowania wizerunku rodowiska politycznego w

oczach opinii publicznej. Przybierajc performatywny charakter, konwencje partyjne

ewoluuj do roli wita nie tylko ekskluzywnej grupy, ale i caego spoeczestwa

bdcego obserwatorem spektaklu z perspektywy szklanego ekranu odbiornika

telewizyjnego czy komputera podczonego do sieci internetowej. Warto wobec tego

zada kilka pyta i podj rozwaania, na temat roli oraz funkcji owych masowych

wydarze politycznych, w szczeglnoci biorc pod uwag ich marketingowe

zastosowanie.

Po pierwsze, istotna wydaje si kwestia: na ile zabiegiem wiadomym i

zaplanowanym jest wykorzystanie owych wydarze w komunikacji na linii aktor

widownia? Wydaje si, biorc pod uwag wszechobecno kultury obrazu oraz media

penice funkcj gate keepera, i w coraz wikszym stopniu aktorzy s zmobilizowani

do podejmowania rywalizacji o czas i zainteresowanie widowni. Bez wzgldu na

motywacj dziaania aktora, w jego interesie jest jak najdusze pozostanie na scenie

3

przy wysokim poparciu ze strony elektoratu. To z kolei jest najistotniejszym warunkiem

podtrzymania spoecznego mandatu. Wszystko to wydaje si mie zasadniczy wpyw na

wzrost samowiadomoci czonkw partii jako aktora zbiorowego w zakresie

budowania swojego wizerunku w mediach. Drug istotn kwesti jest sprawa narzdzi

wykorzystywanych w komunikowaniu politycznym w Polsce. Skuteczno komunikacji

zaley bowiem od jakoci nadanego komunikatu i technik wykorzystanych w celu

wywoania podanej reakcji. Wobec tego aktorzy zbiorowi hiperbolizujc rang

danego wydarzenia i nadajc mu charakter wita, widowiska, przeycia o znamionach

sacrum, czy festiwalowej atmosfery radoci, wprowadzaj w ycie sen o sile i potdze

wasnego ugrupowania wyprodukowanego na potrzeby masowego odbiorcy. Zabiegi

te, ktre z pewn subtelnoci korzystaj z technik wywierania wpywu, posiadaj

form perswazyjnego komunikatu wizualnego, ktry ma wywoa oczekiwan reakcj.

Std istotna i warta analizy kwestia wykorzystywania konkretnych narzdzi i ich

skutecznoci. Kolejne nasuwajce si pytanie brzmi: w jakim celu aktor zbiorowy

podejmuje si tak nierzadko skomplikowane czynnoci? Unaocznienie ostatecznych

motyww kadej ze stron politycznej komunikacji nie jest wprawdzie atwe, ale

analizujc bilans korzyci i strat w przypadku danego wydarzenia politycznego, mona

doj do wniosku, i pewne powtarzajce si determinanty daj prawo do znajdywania

w tej kwestii satysfakcjonujcych uoglnie.

Uwzgldniajc specyfik powyszych zabiegw, zasadna jest analiza

przedstawionego problemu z punktu widzenia komunikowania politycznego. Biorc

pod uwag czci skadowe tego pojcia, bdzie to rozpowszechnianie informacji

majcej wpyw na system wadzy. Brian McNair znacznie gbiej zanurza si jednak w

t tematyk biorc pod uwag takie jej elementy jak: mwion i pisan retoryk

polityczn, akty komunikowania, znaki paralingwistyczne czy intencje nadawcw

wpywania na rodowisko polityczne. Analizujc owe skadniki pojcia, naley przyj

i, komunikowanie polityczne to wygaszane lub pisemne owiadczenia oraz wizualne

rodki znaczeniowe (ubir, makija, logo, scenografia, rekwizyt) tzn. wszystkie te

elementy komunikowania, o ktrych mona stwierdzi, i tworz polityczny wizerunek

czy tosamo2. Wymiana specyficznego typu informacji, bdca celem

komunikowania politycznego, odbywa si pomidzy trzema zasadniczymi podmiotami

tego procesu: nadawc (aktorem), porednikiem (mediami) i odbiorc . Z punktu

2 B. McNair, Wprowadzenie do komunikowania politycznego, Pozna 1998, s. 26.

4

widzenia analizowanego problemu ten pierwszy element wydaje si by tu najbardziej

istotny.

Aktorzy polityczni to partie polityczne, organizacje spoeczne, grupy nacisku

oraz organizacje terrorystyczne. Mona w ten sposb okreli jednostk lub grup

jednostek, ktre zabiegaj o wpyw na podejmowanie decyzji. Mog to czyni za

pomoc prby zdobycia realnej wadzy lub wywierania na ni nacisku3. Aktor posiada

okrelon scenariuszem rol i dysponuje wskazwkami wyjaniajcymi tosamo

danego wydarzenia politycznego. Jego organizatorzy przejmuj za rol reysera

budujc midzy innymi choreografi ceremonii4. Realia polityczne wymagaj od

aktorw cigych zabiegw promocyjnych, co skutkuje tzw. permanentn kampani, w

ktrej to aktorzy dziaaj w trybie cigego stanu podwyszonej gotowoci. W takich

realiach badania nad komunikowaniem politycznym maj praktycznie stay dopyw

materiaw do naukowej analizy. Jest to sytuacja w ktrej media staj w pozycji

uprzywilejowanej, gdy wzmoona potrzeba obecnoci aktorw w mediach, daje tym

drugim moliwo dyktowania warunkw ich pojawienia si na antenie czy na amach

prasy5. David Marshall uwaa i pierwowzorem kampanii wyborczej staje si dzi

kampania reklamowa, gdzie media tworz z obywateli konsumentw, oddziauj na

wielkie zbiorowoci, odwouj si do sfery irracjonalnej6.

Spogldajc na problem z punktu widzenia samego aktora mona stwierdzi za

Fritzem Plassnerem, i polityka ulega medifikacji zacza kierowa si w swoich

dziaaniach logik funkcjonowania mediw masowych7. Z kad kampani wyborcz

czy innym wydarzeniem wymagajcym zaangaowania technik wywierania wpywu

spoecznego, coraz wyraniej dostrzec mona prawidowo, i istotnym dla interesu

danego rodowiska politycznego czy kandydata jest odpowiednie wykreowanie i

poprowadzenie jego medialnego wizerunku, a nie przedstawienie polityka w wietle

jego autentycznych cech charakteru. Sprzyja temu zjawisko amerykanizacji kampanii,

czyli przenoszenia standardw komunikacji politycznej ze Stanw Zjednoczonych w

inne rejony wiata. Joe McGinniss twierdzi, i naley spraw traktowa szerzej

3 Ibidem, s. 26-31.

4 D. Dayan, E. Katz, Wydarzenia medialne. Historia transmitowana na ywo, Warszawa 2008, s. 145-

146. 5 D. Piontek, Politycy i media. Sposoby wpywania przez politykw na zawarto mediw, w: Polska

scena polityczna. rodowiska komunikacja polityczna strategie, red. K. Sobolewksa-Mylik, A. Hess, K. Kowalczyk, Krakw 2010 , s. 212. 6 D. Marshall, Celebrity and Power: Fame in Contemporary Culture, Minneapolis 1997, s. 205.

7 W. Schulz, Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki bada empirycznych na temat

mediw masowych w polityce, Krakw 2006, s. 179.

5

przemianie ulega caa sfera polityczna8. Amerykanizacja, modernizacja czy

mediatyzacja zwiastuj nadejcie polityki wizerunku, gdzie opakowanie i otoczka

wok aktora maj wiksze znaczenie ni sama gra aktorska. Istotn kwesti staje si

wic nie tylko wygld czy ubir, ale take sposb organizacji i przygotowania zjazdw

partyjnych czy konferencji. Chodzi tu o obrazy atwo rozpoznawalne i przyswajalne,

ktre bd wywoywa odpowiednie skojarzenia i preferowane zachowania

wyborcw9. W takim wiecie, jak twierdzi Danilo Zolo, telegeniczno staje si

podstawowym kryterium politycznym10

.

2. Komunikacja polityczna w ujciu performatywnym

Analogia ycia spoecznego do teatru jest nie tylko jednym ze sposobw badania

stosunkw midzyludzkich, ale i form przedstawiania wzajemnych relacji jednostek w

spoeczestwie. Trudno odmwi w tym miejscu zasug Ervingowi Goffmanowi, ktry

jako pierwszy dokona wnikliwej analizy stosunkw spoecznych wpisujc je w

konwencj wydarzenia scenicznego. Susznie zauwaa w tej kwestii Robert E. Park, i

pierwszym znaczeniem sowa osoba (person) jest sowo maska11. Kade spotkanie

czowieka z inn osob to spektakl odgrywany na scenie przy uyciu odpowiedniej

maski. Warto pokusi si tu o przeoenie analogii ycia do gry scenicznej z gruntu

socjologii na obszar badawczy politologii. Jak stwierdzi Pawe Mocicki posta

polityka jest dzisiaj nieuchronnie kojarzona z aktorstwem, gwiazdorstwem, oglnie

rzecz biorc - z "wystpowaniem"12. Posugiwanie si pewnego rodzaju teatralnym

argonem oraz spaszczanie rzeczywistoci scena stanowi wszake przedstawienie

realnego wiata w sposb uproszczony prowadzi do oddzielenia polityki od realnego

ycia i uznania jej za umown sfer13. Mimo i nieco schematyczna, jest to jednak

analogia trafna dziki niej moliwe jest zaobserwowanie wielu zalenoci midzy

osobami uczestniczcymi w spektaklu. Paralela ta zauwaona zostaa ju w literaturze

mylicieli staroytnych, cho jak zapewnia Stanisaw Filipowicz, pierwszym

8 J. McGinniss, The Selling of a President, New York, 1969, s. 23.

9 J. Street, Mass media, polityka, demokracja, Krakw 2006, s. 163.

10 D. Zolo, Democracy and Complexity, Cambridge 1992, za: J. Street, Mass media, polityka, demokracja,

Krakw 2006, s. 161. 11

R. E. Park, Race and Culture, Glencoe 1950, za: E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, Warszawa 2000. 12

P. Mocicki, Teatr angaujcy, Gazeta Wyboracza z dnia 15.04.2006, s. 12. 13

P. Paweczyk, Socjotechniczne aspekty gry politycznej, Pozna 2000, s. 19.

6

imponujcym przykadem przenikliwoci odsaniajcej sekrety politycznego teatru

zdarze jest Ksi Niccolo Machiavellego14. Istotnie, obraz manipulacji i kreowania

wizerunku w tym klasycznym dziele, to bez wtpienia pierwszy wykad z politycznego

public relations stanowicy dobr podstaw i inspiracj dla dzisiejszego PR.

Warto w tym miejscu przyjrze si pojciu performance, ktre stanowi pojemny

znaczeniowo zesp aktywnoci ludzkich zwizanych z odgrywaniem rl spoecznych.

E. Goffman definiuje performance jako wszelk dziaalno danego uczestnika

interakcji, w okrelonej sytuacji suc wpywaniu w jaki sposb na ktregokolwiek z

innych jej uczestnikw15. Nie ulega wtpliwoci, i jest to definicja na tyle pojemna, i

zawiera w sobie stosunki w relacjach midzyludzkich dalekie od pojcia widowisko,

jak niektrzy badacze prbowali przetumaczy na jzyk polski centralne pojcie

goffmanowskiej koncepcji modelu dramaturgicznego. Czste tumaczenia

encyklopedyczne charakteryzujce performance jako przedstawienie czy

wykonanie blisze wydaj si charakterystyce tego pojcia z punktu widzenia sztuki,

co w przypadku analizy socjologicznej wydaje si by podejciem zbyt zawajcym

pole obserwacji. Bliszy wydaje si by tu termin wystp, jako ten, ktry wpisuje si

w nurt szeroko rozumianego interakcjonizmu symbolicznego, za pomoc ktrego

rozpatrywa moemy relacje zarwno o charakterze intymnym, prywatnym, jak i

publicznym. Korzystajc z tej szerokiej koncepcji, mona za Richardem Schechnerem

wymieni osiem obszarw ycia spoecznego uznawanych za speniajce warunki

dziaa performatywnych w yciu codziennym. Naley tu wyrni aktywno w

dziedzinach:16

1. sztuki;

2. sportu i w innych rozrywek popularnych;

3. biznesu;

4. technologii;

5. seksu;

6. wit i wieckich rytuaw;

7. zabawy.

14

S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, s. 213. 15

J. J. MacAloon, Wstp: widowiska kulturowe, teoria kultury, w: Rytua, dramat, wito, spektakl. Wstp do teorii widowiska kulturalnego, red. J. J. MacAloon, Warszawa 2009, s. 20. 16

R. Schechner, Performatyka. Wstp, Wrocaw 2006, s. 46.

7

Nie jest to oczywicie katalog zamknity biorc pod uwag ujcie definicyjne

Goffmana i podkrelenie w nim mechanizmu wywierania wpywu spoecznego. Z tego

punktu widzenia, niemal kade spotkanie z drugim czowiekiem uzna moemy za

zdarzenie performatywne i istotnie tak jest, biorc pod uwag sprzenia zwrotne

charakterystyczne dla procesu komunikacji. Powysze katalog stanowi jednak

przydatn wskazwk w stosunku do rozwaa dotyczcych aktywnoci politycznej

aktorw wykorzystujcych wystpy sceniczne do wpywania na relacje z widowni i

budowania obrazu samych siebie w oczach publicznoci teatru zdarze. Pomijajc wic

sztuk, ktra czerpie z ycia spoecznego prbujc je naladowa i odwzorowywa oraz

seks nalecy do katalogu interakcji intymnych, reszta dziaa performatywnych

wydaje si by bliska komunikacji politycznej. Po pierwsze, aktorzy nierzadko w

sposb wyrany i dosadny, buduj relacje z otoczeniem (widowni), spogldajc na

polityk przez pryzmat gry rywalizacyjnej. By moe najbardziej wyrazistym

przykadem takiej komunikacji jest jej warstwa retoryczna zawierajca cay sownik

analogii do sportu. Mamy wic tutaj do czynienia z rozgrywkami wewntrzpartyjnymi,

faulami, nieczyst gr, wymian ciosw i innymi sformuowaniami odsyajcymi

odbiorc do terminologii zwizanej z zawodami. Skdind sport jest dziedzin ycia

spoecznego danej zbiorowoci o niezwykle bogatej historii i idei, ktr mona by

nazwa szlachetn. Czysta rywalizacja o zwycistwo, gloria chway, gra fair play to

cechy sportu o bardzo pozytywnych konotacjach. Rola sportu w budowaniu

pozytywnego wizerunku aktora ma dwojaki charakter. Po pierwsze aktorzy polityczni

wykorzystuj znany psychologii spoecznej tzw. efekt wiecenia odbitym blaskiem.

Polega on na przenoszeniu przez publiczno pozytywnych cech z aktora posiadajcego

pewien autorytet czy z osoby odnoszcej sukcesy (np. gloria chway zwycizcy

zawodw sportowych) na drugiego aktora. Warto przy tym doda, i sia fizyczna i

oglnie pojmowana sprawno s dla wielu potencjalnych wyborcw wyznacznikami

prezencji i atrakcyjnoci zewntrznej17. Sport, jako niezwykle popularne zjawisko

spoeczne, budzce ekscytacje wielkich grup ludzi, zbiorowy entuzjazm oraz jak byo

ju wspomniane element szlachetnej idei, pozycjonuje aktora jako jednego z nas

zapobiegajc alienacji politycznej, gromadzc zwolennikw i pozytywnie wpywaj na

wizerunek. Znajomo tej prawidowoci staje si niezwykle przydatna przy okazji

projektowania komunikatu w relacjach na linii aktor widownia.

17

W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdask 2006, s. 182.

8

Ow zaleno dostrzec mona take w sferze biznesu i technologii. Z jednej strony

sama sfera relacji gospodarczych i nowych technologii informacyjnych przenikaj si

ze sob, co wymusza na aktorach posugiwanie si jzykiem branowym tej sfery ycia

spoecznego. Sama polityka stanowi rwnie paszczyzn wymiany handlowej midzy

nadawc a odbiorc komunikatu. Przedmiotem handlu jest wszake oferta wyborcza,

ktra wystawiona na rynku politycznym poszukuje nabywcw. Poprzez negocjacje,

polityczne targi, racjonalnie gospodarujcy swoimi kapitaami konsumenci wybieraj

najbardziej odpowiadajcy im produkt i w akcie elekcyjnym dokonuj wicej

transakcji. Rozumiejc te zalenoci, aktorzy rynku politycznego staj si wic

porednio czci rozumianego w opisanych kategoriach biznesu i wykorzystuj

zdobyt wiedz w sferze komunikacji dc przy pomocy zabiegw perswazyjnych i

manipulacyjnych do maksymalizacji zysku mierzonego gosami wyborcw.

W tym celu aktorzy zbiorowi ycia politycznego fabrykuj i celebruj wita bdce

rdem politycznych rytuaw. Prezentacja zbiorowych wydarze politycznych przez

pryzmat ceremonii, pompatycznych spotka organizowanych na wielk skal, nie tylko

pozwala na przycignicie uwagi mediw, ale na budowanie obrazu danego rodowiska

w zbiorowej wyobrani widowni obserwujcej spektakl. Funkcj takiego sposobu

prezentacji zdarze jak pisze Maria Marczewska-Rytko jest przede wszystkim

jednoczenie18. Walory integracyjne tego typu wydarze mona zaprezentowa za

pomoc ich dwch postaci: po pierwsze jest to funkcja wewntrzna zrzeszajca

okrelone rodowisko polityczne wok wydarzenia stanowicego emanacj jego siy i

integralnoci. wito stanowice dla okrelonego aktora zbiorowego moliwo

spotkania, ekspresji poparcia dla swoich liderw, uczczenia wanych rocznic,

ugruntowania mitw19 (na przykad mitu zaoycielskiego danego rodowiska

politycznego), stanowi znakomit okazj do scementowania danej zbiorowoci jako

spoecznie jednolitej i eksportu jej wizerunku na zewntrz organizacji. I tutaj naley

upatrywa drugiego elementu spajajcego. Chodzi mianowicie o rozproszon widowni

celebrujc wito za porednictwem mediw. Ten sposb komunikacji na linii partia

publiczno daje moliwo panowania nad spoeczestwem, posiadajc przede

18

M. Marczewska-Rytko, Rytua polityczny: prba charakterystyki, w: Rytua. Przeszo i teraniejszo, red. M. Filipiak, M. Rajewski, Lublin 2006, s. 103. 19

Bezustannie tworzymy przestrze mityczn wypenion uproszczeniami wydarzeniowymi, heroicznymi, funkcjonalnymi, zaoycielskimi i w niej zamykamy nasze wiaty, symbolizujc je, cyt. za: A. Sepkowski, Czowiek w przestrzeni mitycznej, w: Mity historyczno-polityczne. Wyobraenia zbiorowe. Polityka historyczna. Studia i materiay. Tom I., red. E. Ponczek, A. Sepkowski, Toru 2010, s. 16.

9

wszystkim wizualny walor prezentacji grupy przy odpowiedniej scenografii i reyserii,

pozwalajcej zadba o najdrobniejszy szczeg politycznego show20.

Ostatnim z wymienionych obszarw ycia spoecznego uznawanych za

speniajce warunki dziaa performatywnych jest zabawa. Aktorzy w kontaktach z

publicznoci w coraz wikszym wszake stopniu odwouj si do sfery rozrywkowej.

Funkcja ludyczna w mediach, jest wspczenie t, ktra wydaje si w nich dominowa.

Widownia coraz czciej rezygnuje z audycji o walorach informacyjnych i

edukacyjnych, na rzecz programw, ktre nios im stan psychicznego

odprenia. Gwarantuje to moliwo ucieczki od codziennych problemw i

przeniesienia si w rzeczywisto umown stref zabawy, gdzie obowizuj inne

mniej surowe reguy i zgoa odmienne wartoci21. Projektowanie sfery komunikacji

przez podmioty ycia politycznego musi wic bra pod uwag ten trend i dostosowa

ksztat komunikatw do potrzeb rynku informacji. Std z jednej strony pojawienie

si tak zwanego infotainment jako poczenia rozrywki i informacji w przestrzeni

medialnej, z drugiej wysiki samych aktorw na scenie, aby ich aktywno bya

postrzegana przez porednikw w triadzie komunikowania jako wartociowa dla

nadawcy; jako ta, ktra posiada potencja atrakcyjnoci i popularnoci.

Powyszy katalog zabiegw komunikacyjnych pozwala take na wyodrbnienie na

jego podstawie funkcji, jakimi charakteryzuj si masowe wydarzenia polityczne22. Po

pierwsze, naley wymieni i podkreli waciwoci rozrywkowe. Jak ju byo

wspomniane, kierunek, w jakim podaj media wymusza niejako na aktorach zmiany

w autoprezentacji partii, jako aktorw zbiorowych na politycznej scenie. W trend zmian

w komunikacji politycznej jako procesu wpisuj si idee, ktrymi mona

scharakteryzowa wspczesn dynamik przemysu medialnego oraz zmian w samych

mediach i kulturze. Podobnie jak produkt, ktry naley wypromowa i sprzeda, tak

informacja pojawiajca si w mediach ulega procesowi utowarowienia rozumianego

jako dostrzeganie przez rynek i konsumenta pewnych okrelonych usug jako towarw,

ujednoliconych pod wieloma wzgldami takimi jak: ich funkcje, waciwoci, jako i

wytwarzanie na masow skal. W ten sposb dany przekaz musi wpisa si w

mainstream treci medialnych kierujc si zasad maksymalnej popularyzacji, czyli - w

20

Ibidem, s. 105. 21

N. Postman, Zabawi si na mier, Warszawa 2006, s. 127. 22

R. Schechner wymienia tutaj takie funkcje jak: 1. zabawi, 2. tworzy co piknego, 3. ustanawia lub zmienia tosamo, 4. budowa lub podtrzymywa wsplnot, 5. uzdrawia, naucza, przekonywa, namawia, 6. obcowa z tym, co wite i demoniczne. Zob. R. Schechner, op. cit., s. 61.

10

tym przypadku - trafienia do odbiorcy masowego. Nie moemy zapomina, e wolno

konsumenta informacji poruszajcego si po medialnym rynku ma istotne ograniczenia,

a cenzura nie jest waciwa tylko pastwu, ale take komercji kierujcej si zasad

zysku i ogldalnoci23. Stwarza to pole wyspecjalizowanej rywalizacji o uwag

jednostki, nazywanej przez Georga Francka ekonomi uwagi24. Aby zaspokoi

swoje podstawowe potrzeby take potrzeb uwagi ludzie angauj si w interakcje

rzdzone bezporednio lub porednio przez rynek. Uwaga staa si towarem. Mona j

kupi. Przedstawiciele klas dominujcych maj wic najwikszy dostp do tego rodzaju

uwagi i korzystaj z niej w najwikszym stopniu25. Nadawcy, aby przebi si ze swoim

komunikatem do konkretnych odbiorcw, musz podj odpowiednie kroki ku temu,

aby formuowana przez nich informacja nie zostaa odrzucona26. Percepcja widowiska

informacyjnego pisze N. Postman w Zabawi si na mier jako wystylizowanie

dramatycznego przedstawienia, ktrego tre zostaa w gwnej mierze

zainscenizowana dla rozrywki jest zintensyfikowana przez kilka innych czynnikw,

midzy innymi przez to, ze przecitna dugo jakiejkolwiek relacji wynosi 45

sekund27. I stwierdza dalej: ujmujc bez ogrdek, widowisko informacyjne jest

formatem, ktry sprzyja rozrywce a nie edukacji, zadumie czy katharsis28.

Po rozrywce, jako drug naley podkreli funkcj estetyczn. Trafnie t

zaleno midzy polityk a walorami wizualnymi bo ten element wydaje si tu

dominowa uj Stanisaw Filipowicz piszc, e sztuka sprawowania wadzy jest w

duej mierze sztuk mobilizowania wartoci estetycznej. Polityczne dekoracje

odgrywaj nie mniej istotn rol ni ideologia, co sprawia, e estetyka jest bez

wtpienia jednym z filarw polityki29. Istotnie, aspekt estetyczny wydaje si odgrywa

23

Cyt. za: R. Pyka, Polityzacja mediw a bezradno politykw wobec mediatyzacji polityki zapowied koca starego porzdku, w: Za kulisami spektaklu, red. M. Sokoowski, Toru 2009, s. 39. 24

Najbardziej powszechnym i skutecznym systemem zarzdzania uwag okazaa si telewizja, ktra w peni przenikna do ycia spoeczestw i jednostek. (...) Telewizja i komputer osobisty, cho zmierzaj ku jednej, wsplnej funkcji mechanicznej, dziaaj zgodnie z atynomadycznymi procedurami utrwalania i obienia. S metodami zarzdzania uwag, ktre wykorzystuj rne sposoby podziau i osadzenia w miejscu, sprawiajc, e ciaa staj si jednoczenie podatne na kontrol i poyteczne, choby nawet byy iluzj wyboru i interaktywnoci. Cyt. za: J. Cary, Zawieszenia percepcji. Uwaga, spektakl i kultura nowoczesna. Warszawa 2009, s. 101 i nast. 25

Cyt. za: C. Derber, Zaistnie w spoeczestwie. O potrzebie zwracania na siebie uwagi. Gdask 2002, s. 85. Mwic o klasie dominujcej, kluczowe znaczenie maj tutaj oczywicie elity polityczne, ktre nierzadko posiadaj uatwiony dostp do obecnoci w mediach, a gwnym problemem staje si pytanie: w jaki sposb skonstruowa komunikat, aby trafi on za porednictwem gate keepera do wiadomoci zbiorowej publicznoci sceny politycznej? 26

P. Nosal, Polityczny homo ludens. Politycy i widowisko, w: Za kulisami..., red. M. Sokoowski, s. 159. 27

Cyt. za: N. Postman, op. cit., s. 150. 28

Ibidem, s. 131. 29

S. Filipowicz, op. cit., s. 203.

11

w komunikacji politycznej rol coraz bardziej znamienn. Kluczowy wydaje si by tu

element identyfikacji wizualnej danego podmiotu, jako ten, ktry nie tylko pozycjonuje

dane rodowisko na rynku politycznym, ale i buduje relacje na linii nadawca odbiorca.

Nie mniejsze znaczenie ma tutaj funkcja zwizana ze zmian spoeczn pod wpywem

obcowania z ow estetyk. Komunikacja polityczna, przy uyciu narzdzia jakim jest

performance, ma za zadanie dokona zmiany spoecznej. Warto mie na uwadze, i jest

to zabieg, ktrego percepcja wrd czonkw widowni odbywa si za pomoc wielu

zmysw. Rodzi to rozlege moliwoci w dziedzinie celowociowych i

uwiadomionych dziaa prowadzcych do modyfikacji postaw spoecznych, zmian w

obrbie wartoci i przekona jednostki. Nie trudno odkry t prawidowo analizujc

retoryczne aspekty przemwie i odczytw, bdcych tradycyjnymi formami

politycznych wystpie. Nieco trudniej udowodni zbiorowym aktorom politycznej

sceny dnoci w kierunku wywoania zmiany spoecznej w innych aspektach

analizowanych zjawisk: w muzyce, scenografii czy w proksemice. Jak wykae analiza

przeprowadzona na konkretnym przykadzie w dalszej czci tej pracy, moliwe jest tu

jednak odnalezienie licznych motyww o walorach perswazyjnych.

Pozostae dwie funkcje to integracja i sakralno opisywanych zjawisk. Warto je w

tym miejscu przytoczy i przeanalizowa jako cao. Ceremonie i rytuay o

zabarwieniu politycznym zasuguj na szczegln uwag ze wzgldu na przeniesienie

wartoci z sacrum do profanum, co powoduje zwikszon intensywno przey i

emocji przy cigle zmieniajcym si znaczeniu politycznym30. To wsplne przeywanie

czy to celebracja w sensie fizycznym w czasie obchodw uroczystoci, czy w

rozproszeniu dziki mediom buduje poczucie aktywnego lub pasywnego

uczestnictwa, wsplnego przeywania obrzdw zwizanych z organizowanym

wydarzeniem, co sprzyja jednoczenie wspomnianej integracji. Przeniesienie

elementw obrzdowoci i mistycyzmu ze wiata sacrum w obszar wiecki, tworzy

zupenie now form emocjonalnego przeywania wita. Obserwatorzy mog pod

wpywem liturgii sowa, wiata, muzyki i rekwizytw popa w stan podobny do transu

bdcego integraln czci wielu obrzdw religijnych. W przypadku wieckich

ceremonii sprzyja on przede wszystkim bezkrytycznemu spojrzeniu na okrelon grup

bdc jako widownia integraln czci wydarzenia. Nie jest w tym miejscu istotne

czy jest to punkt widzenia li tylko biernego obserwatora, przypadkowego widza, czy

30

K. Churska-Nowak, Rytuay polityczne w demokracji masowej, Pozna 2009, s. 102.

12

zaangaowanego aktywisty. Istotne znaczenie ma tu efekt powoywania si jednostki na

powszechno sdu. Masowe uczestnictwo w wydarzeniach politycznych staje si

sygnaem, i sama liczno danego ruchu moe by rekomendacj dla jednostki w

kwestii jego popierania. Jako, e rytuay zawsze posiadaj charakter grupowy, tak i w

przypadku ceremonii o politycznym charakterze, element zbiorowoci wydaje si by

nieodzowny. Istotny wydaje si by te fakt, e sfery mistycyzmu i wieckoci mieszaj

si tu ze sob tworzc hybryd o swoistym charakterze; rzeczywistoci pierwotnie

wieckiej nadawany jest wymiar sakralny. J. Maisonneuve pisze, e w rytuaach

wieckich moe chodzi o idee niereligijne, ktre maj charakter metafizyczny, jak

chociaby patriotyzm, nacjonalizm, wiara w misj historyczn narodu lub klasy, czy

idee historiozoficzne, do ktrych odwouj si rytuay polityczne31. Warto do tej

charakterystyki doda innych aktorw zbiorowych gry politycznej jak chociaby partie,

ktre rwnie nawizuj do pojcia misji, jak maj do zrealizowania, po zwycistwie

w wyborach i realizacji ich zasadniczego celu przejcia wadzy i tworzenia rzdu.

Tutaj swoiste przewartociowanie form liturgicznych i religijnych obejmuje coraz to

nowe paszczyzny32. rodowiska te, rwnie odwoujc si do okrelonych ideologii,

tworz system wierze, mesjaskich oczekiwa, zbir poj i rytuaw, ktre wymagaj

uczczenia i celebracji, najlepiej podkrelonej masowoci uczestnictwa. Ich organizacja

i powtarzalno nie tylko ley w ywotnym interesie rodowisk politycznych, ale jest

gwarantem podtrzymania mobilizacji i cyklicznego kultywowania samego istnienia

zbiorowoci, w ktrej jednostka integruje si i socjalizuje take w sensie politycznym.

Konwencja partyjna w warunkach demokratycznych stanowica egzemplifikacj i

emanacj opisywanych masowych wydarze politycznych jest to wic jak si wydaje

performance par excellence zanurzonym w yciu politycznym. Takie przedsiwzicie,

w dobie funkcjonowania partii wyborczych, stanowi nowatorskie narzdzie

komunikowania politycznego zarwno w swoich aspektach bezporednich jak i

porednich. W tym pierwszym rozumieniu mamy wic do czynienia z konsolidacj

partyjnych wyznawcw; z bezporednim obcowaniem z tym, co dla czonkw danego

rodowiska stanowi przedmiot czci i podstaw do integracji. Obrzdy zwizane ze

scenariuszem tego typu spotka, role i maski przyjmowane przez poszczeglnych

aktorw spektaklu, wybr miejsca i sposb organizacji sprawiaj, e mamy tu do

czynienia z wydarzeniem performatywnym o wieckim charakterze, ktre przejmuje

31

J. Maisonneuve, Rytuay dawne i wspczesne, Gdask 1995, za: K. Churska-Nowak, op. cit., s. 100. 32

P. Antoniak, Ceremonie i rytuay, w: Tygiel kultury, nr 4 z 1999, s. 27.

13

cechy zwizane ze sfer sacrum. Z drugiej strony dostrzec naley te poredni wymiar

obcowania z rzeczywistoci spektaklu, poprzez przekaz medialny rozszerzajcy

kategori widowni do znacznie wikszych rozmiarw. W ten sposb instytucja partyjnej

konwencji przeksztaca si z platformy dyskursu wewntrzpartyjnego w wydarzenie

medialne penice liczne, wymienione wczeniej funkcje w stosunku do obserwujcej

scen polityczn publicznoci. Jest to do widoczny dowd na rozwj

postmodernizacyjnych trendw w politycznej komunikacji, ktre w przeciwiestwie do

wczeniejszych zjawisk podaj w kierunku umieszczania w centrum swojej uwagi

widowni, a nie aktorw. Do paradoksalnie, w spektaklu ycia politycznego rol

wiodc zacza gra nie owietlona scena, a pogrone w pmroku rzdy teatralnej

publicznoci.

Warto jednoczenie doda, i jest to spektakl o cechach specyficznych i

wykazujcych znamiona trzech rodzajw wydarze z masowym udziaem publicznoci:

festiwalu, mszy i widowiska33. Warto przeanalizowa funkcje partyjnych konwencji

pod kontem tych trzech typw zjawisk spoecznych. Pomoe to w lepszym zrozumieniu

roli, jak peni organizowane przez parti pseudowydarzenia w tworzeniu relacji

midzy aktorem politycznym a publicznoci; pozwoli te przybliy czytelnikowi

transformacj od prymatu uytecznoci wewntrzrodowiskowej do tej nakierowanej na

szeroko pojte relacje z otoczeniem. Atrakcyjne i wartociowe naukowo wydaje si by

podparcie powyszych rozwaa stosown egzemplifikacj. Tak stanowi moe

konwencja partyjna Platformy Obywatelskiej z 11 czerwca 2011 roku. Wybr ten nie

jest przypadkowy, gdy wydarzenie to jest najwikszym tego typu przedsiwziciem od

1989 roku w Polsce34

. Z jednej strony niespotykany wczeniej rozmach

organizacyjny, z drugiej podobiestwo w przebiegu tej imprezy z innymi tego typu

wydarzeniami sprawiy, i jest to wartociowy przykad do analizy i przyczynek do

generalizacji pozwalajcy na wysnucie istotnych i wartociowych wnioskw.

33

W szczeglnoci tak analogi mona znale w odniesieniu do widowisk sportowych, gdzie trzon tego typu wydarze stanowi rywalizacja zawodnikw i udzia publicznoci, jako zbiorowego obserwatora zmaga, ktrym towarzysz charakterystyczne zachowania, reakcje i rytuay ludzi. 34

Konwencja partyjna Platformy Obywatelskiej zorganizowania 11 czerwca 2011 roku odbya si w hali sportowej Ergo Arena w Gdasku, bdcej najwikszym tego typu obiektem w Polsce. Budet tej imprezy wynis ok. 300 000,00 PLN. W konwencji wzio udzia 13 000 uczestnikw zarwno czonkw partii, jak i sympatykw, obserwatorw i dziennikarzy. Z racji na wiksz liczb osb chccych wzi udzia w tym wywarzeniu ni wynosia pojemno Ergo Areny, cz z nich (ok. 4 000) ogldaa przebieg konwencji na telebimach ustawionych przed hal. Moliwo obserwacji uczestniczcej pozwolia autorowi artykuu na dostrzeenie aspektw tego typu wydarzenia niemoliwych do uchwycenia w przypadku relacji medialnej i opisanie reakcji publicznoci na poszczeglne aspekty owego performancu.

14

3. Konwencja partyjna jako polityczny performance

Angielskie sowo festival wito, pochodzi od aciskiego festivus, czyli

wesoy, radosny, beztroski, oraz od rzeczownika festum czas witeczny35. Te dwa

elementy pozwalaj na wyznaczenie dwch drg pojmowania tego zjawiska. Po

pierwsze ma ono spenia funkcj rozrywkow. Festiwal jako zjawisko performatywne

ma za zadanie stworzy tak rzeczywisto, ktra zapewni publicznoci oderwanie od

trosk dnia codziennego. Warte podkrelenia jest wszake to, e podczas festiwalu

spektakl jest tworzony dla widowni, ktra staje si integraln czci wystpienia. To

odbiorca komunikatu poprzez sprzenie zwrotne w modelu zachodzcej komunikacji

aktywnie recenzuje wypowiedzi interlokutora; poprzez swoje reakcje wpywa na ich

ksztat, samemu stajc si czci odbywajcego si masowego wydarzenia

politycznego. Aktor indywidualny czy zbiorowy, zdajc sobie spraw z tej zalenoci

wykorzystuje j, a nie rzadko i reyseruje. Instytucja prby generalnej pozwalajca na

rozpoznanie nastroju publicznoci wobec komunikatu czy rola tzw. klakierw s tu

doskonaym przykadem na to jak cise s to wizy36. Publiczno nie stanowi w tym

wypadku biernego ta dla odbywajcego si performancu. Majc realny wpyw na to co

dzieje si na scenie, widownia bierze na siebie cz odpowiedzialnoci za to, w ktrym

kierunku potoczy si akcja. Poprzez ten wpyw, sama niejako staje si aktorem.

Niezwykle trafnie zaleno t uj E. Rothenbuhler stwierdzajc, i ogldanie jest

rodzajem uczestnictwa i dodajc i wikszo form ogldania jest nacechowana

spoecznie, a take wyraa role i formy komunikacji. Widz zatem nie jest jedynie

ogldajcym, lecz stanowi cz wikszego systemu. Jeeli spojrze na to przez

pryzmat teorii komunikacji, staje si oczywiste, e ogldanie, to jeszcze jeden

przypadek pewnej formy rytualnej37.

35

J. J. MacAloon, Igrzyska olimpijskie a teoria widowisk w spoeczestwach wspczesnych, w: Rytua, dramat, wito, spektakl. Wstp do teorii widowiska kulturalnego, red. J. J. MacAloon, Warszawa 2009, s. 368. 36

Podczas wspomnianej konwencji uczestnicy niejednokrotnie wiczyli sposb powitania Prezesa Rady Ministrw, ktrego wejcie na hal miao stanowi punkt kulminacyjny zaplanowanego wydarzenia. Publiczno poprzez swoje emocjonalne reakcje dawaa te prelegentom wskazwki odnonie czasu trwania poszczeglnych przemwie. Zbyt dugie wystpienia przerywane byy oklaskami sugerujcymi czas opuszczenia mwnicy (tak byo m. in. w przypadku Minister Zdrowia Ewy Kopacz). 37

E. W. Rothenbuhler, Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej, Krakw 2003, s. 86.

15

Drugi element festiwalu jako politycznego performancu stanowi okazja do

witowania i celebracji szczeglnego momentu, jaki przeywa dana zbiorowo w

ramach zorganizowanego wydarzenia. Warto w tym miejscu zaznaczy, i poszczeglni

badacze opisywanych zjawisk rnie umiejscawiaj wito w siatce pojciowej

zwizanej z teatralizacj ycia spoecznego. Roberto DaMatta utosamia je z

widowiskiem jako takim38. J. MacAloon natomiast tworzc klasyfikacj widowisk

umieszcza wito w owym wyliczeniu traktujc je jako zjawisko podrzdne39. Wydaje

si jednak, i na potrzeby podjtego tematu warto przeanalizowa te dwa zjawiska w

pewnej separacji, wykazujc ich cechy szczeglne. wito w obranej perspektywie

stanowi wic bdzie moment, kiedy odbywaj si niecodzienne ceremonie, przy

zachowaniu pewnego cile okrelonego porzdku publicznego wita40. Tak jak w

wicie, mamy tu do czynienia z okresem oczekiwania na punkt kulminacyjny, ktry

stanowi nie tylko czas zbliania si gwnych obchodw, ale jest take momentem

narastania napicia emocjonalnego. Jest on rozadowywany w momencie zenitalnym, w

ktrym to publiczno jednoczy si we wsplnym witowaniu zorganizowanych

uroczystoci41. Wspomniany E. Rothenbuhler wskazuje natomiast uyteczno

komunikacyjn takiego traktowania wydarze tworzonych na potrzeby budowania

pozytywnych relacji na linii aktor widownia. Autor podkrela, i donioso owych

momentw wpywa na sposb postrzegania tego co polityczne poprzez wykreowanie

atmosfery powagi, a przede wszystkim poprzez podkrelenie wyjtkowoci chwili42.

wito stanowi przecie czas wyjtkowy w kalendarzu liturgicznym, sprzyjajcy nie

tylko refleksji, myleniu magicznemu, ale i szczeglnym obrzdom i rytuaom.

Polityk naley uprawia pisze autor jako rodzaj odwitnej, niecodziennej

38

J. J. MacAloon, Wstp: widowiska kulturowe, teoria kultury, w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, s. 28-29. 39

Ibidem, s. 29. 40

J. J. MacAloon, Igrzyska..., w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, s. 368. 41

Konwencje partyjne rwnie przyjmuj ten schemat. Okres oczekiwania sprowadza si do wykadw, odczytw, przemwie partyjnych dziaaczy, wywiadw, odtwarzania rnego rodzaju materiaw multimedialnych itp. Sam punkt kulminacyjny to wystpienie szefa danego ugrupowania. 42

Konwencja partyjna z reguy podkrela wyjtkowo chwili, w ktrej zorganizowane zostao dane wydarzenie. W przytoczonym przykadzie konwencji Platformy Obywatelskiej, kluczowe znaczenie w tym wzgldzie odegrao dziesiciolecie ugrupowania, ktre przypadao na 2011 rok. Owa niecodzienno podkrelona zostaa poprzez materiay multimedialne nawizujce do historii partii, scenografi przygotowan specjalnie na t okazj, jak i poprzez przemwienia poszczeglnych aktorw wystpujcych na scenie. Innymi tego typu wyznacznikami politycznych wit bywaj ustalone konstytucyjnie terminy wyborcze, ktre same w sobie stanowi rdo rytuaw (zob: K. Churska-Nowak, Rytuay polityczne w demokracji masowej, Pozna 2009), jak i kwestie zwizane z celebracj rytuaw aobnych. Takowym bez wtpienia sprzyjaa katastrofa smoleska z 10 kwietnia 2011 roku, ktra to, jako wydarzenie doniose w najnowszej historii Polski, staa si dla wielu rodowisk politycznych punktem odniesienia wpywajcym na agend wydarze partyjnych.

16

komunikacji przystosowanej do wymaga uroczystoci, jak i rwnie do potrzeb

skutecznej i sprawnej komunikacji43.

Festiwal w rozumieniu kulturowym moe przybra rne formy i posiada kilka

cech, ktre przystaj do opisywanego zjawiska performancu w teatrze ycia

politycznego. Pierwsza ju wspomniana w odniesieniu do etymologii pojcia to

radosna atmosfera towarzyszca wydarzeniu, ktra ma nie tylko budowa pozytywny

wizerunek danego rodowiska politycznego, ale te wpyn na pozytywne odczucia

widowni. Drug z nich jest forma, zakadajca przegld osigni poszczeglnych

aktorw w danej dziedzinie. Tak jak festiwale muzyczne czy teatralne maj stanowi

bilans pracy danego rodowiska i przedstawienie go widowni, tak w polityce mona

mwi o podsumowaniach okrelonych etapw prac dotyczcych kwestii partii czy

organw pastwa, w ktrych te posiadaj personalny udzia. Ta forma prezentacji moe

przybra wielorakie formy: od festiwalu osigni w ramach poszczeglnych jednostek

terytorialnych, po sprawozdania ministerialne44. Inn wart podkrelenia cech jest tu

zhierarchizowany program wystpie poszczeglnych aktorw sucy wspomnianemu

budowaniu emocjonalnego napicia. Faktem jest, i festiwale chtnie korzystaj z tego

schematu, co w szczeglnoci widoczne jest podczas muzycznych odson tego zjawiska

spoecznego. Wprowadzanie publicznoci w stan transu przy pomocy zmieniajcych

swoje tempo, gono i rytm dwikw jest zreszt charakterystyczne nie tylko dla

wydarze artystycznych, ale i dla mistyki religijnej. Budowany stan napicia prowadzi

tu do nieuchronnego punktu kulminacyjnego i katharsis, w ktrym na scenie pojawia

si lider. Podobn form przyjmuj opisywane masowe wydarzenia polityczne.

Przykadowo, wspominana konwencja Platformy Obywatelskiej w przewaajcej czci

skadaa si z 11 zhierarchizowanych wystpie dziaaczy partyjnych zakoczonych

wejciem na scen Prezesa Rady Ministrw i szefa partii. Wart podkrelenia jest fakt, i

kolejno ta stanowia nie tylko kompromis zwizany z parytetami poszczeglnych

rodowisk wewntrz partii. Posiadaa te walor informacyjny dla widowni wskazujc jej

kierunki rozwoju ugrupowania czy wzrastajce znaczenie poszczeglnych resortw.

43

E. W. Rothenbuhler, op. cit., s 126. 44

Ten drugi schemat zosta zastosowany podczas analizowanej konwencji Platformy Obywatelskiej, kiedy to, pocztkowo w formie sfilmowanych wywiadw wywietlanych na ekranie, a pniej w postaci wystpie poszczeglnych szefw resortw rzdu PO-PSL, aktorzy mieli moliwo zaprezentowania swoich osigni po koczcej si czteroletniej kadencji Rady Ministrw. W sensie relacji z publicznoci jest to zabieg o tyle uyteczny, i w przeciwiestwie do innych form komunikacji takich jak konferencja prasowa czy briefing, nie bierze pod uwag dyskusji czy moliwoci zadawania pyta. Wersja rzeczywistoci przedstawiona przez jednego aktora stanowi wic jedyny pryzmat, przez ktry definiowana jest rzeczywisto polityczna.

17

***

Nazwanie masowego wydarzenia politycznego msz stanowi oczywicie

jedynie metaforyczny punkt wyjcia do rozwaa na temat przenikania sfery sacrum do

wieckich rytuaw ycia spoecznego. Nie ulega wszake wtpliwoci, e przestrze

profanum jest sakralizowana poprzez nadanie wielu elementom polityki znamion

mistycyzmu. Przejawia si to w licznych aspektach funkcjonowania teatru ycia

politycznego zarwno w sposobie celebrowania wit, rolach, jakie maj do odegrania

poszczeglni aktorzy, jak i stosunkowi obserwatorw wewntrznych i zewntrznych do

symboliki wykorzystywanej w politycznej komunikacji. Sakralny wymiar

rzeczywistoci wieckiej objawia si tu w sposobie publicznego wyraania idei, ktry

przyjmuje formy znane szerszym krgom spoecznym.

Swoiste przewartociowanie form liturgicznych i religijnych obejmuje coraz to

nowe paszczyzny. Zastpowanie uroczystoci religijnych ceremoniaem wieckim

mona byo ju obserwowa w odniesieniu do rodowisk politycznych czy partii dawno

przed powstaniem dominujcych dzi demokracji liberalnych w powszechnym jej

rozumieniu. Rewolucja francuska czy dwudziestowieczne totalitaryzmy stanowi tylko

promil z bogatego katalogu przykadw historycznych, do ktrych mona odnie te

kwestie. Chocia porwnywanie w tym miejscu procesw komunikacyjnych w dwch

diametralnie rnych systemach nie jest uzasadnione z powodu mnogoci rnic w

funkcjonowaniu i zgoa odmiennych kontekstach sytuacyjnych, to nie sposb nie

wskaza tu pewnych analogii, ktre mona potraktowa jako przejaw kontynuacji

trendw w budowaniu relacji na linii aktor polityczny widownia. Warto tu chociaby

przytoczy realia wyej wymienionych totalitaryzmw, gdzie struktura hierarchiczna

partii w duej mierze zbiena bya z wieloma licznymi zwizkami wyznaniowymi,

samokrytyka stanowia form publicznej spowiedzi zakoczonej pokut45, powszechny

by kult symboli i osb na czele struktur wadzy a architektura miejsc publicznych

spotka przypominaa do zudzenia t witynn. Dzisiejsze wydarzenia partyjne, w

szczeglnoci te zwizane z masowym uczestnictwem, rwnie zawieraj w sobie

elementy o znamionach sakralizacji strefy wieckiej. Moemy tu zaobserwowa pewien

plan celebracji wita obejmujcy w kolejnoci: obrzdy wstpne, liturgi sowa

przygotowujc do punktu kulminacyjnego uroczystoci oraz rytuay zwizane z

zakoczeniem celebry. Istotn rol peni tu rwnie przestrzenne aspekty zdarze,

45

P. Antoniak, op. cit., s. 27.

18

ktre odbywaj si w specjalnie przygotowanej ku temu przestrzeni witynnej46. Jose

Ortega y Gasset, snujc rozwaania na temat moliwoci wpywania na zbiorowoci

ludzkie twierdzi, i przestrze ma sprawia wraenie potgi47. Nie ulega wtpliwoci,

i w wikszoci historycznych faz rozwoju architektury, gwn cech budownictwa

sakralnego bya potga wyraana w gabarytach przestrzennych danego obiektu. Ta

cecha przejmowana jest przez podmioty polityczne, ktre tworz komunikat posugujc

si rwnie kontekstem przestrzennym danego wydarzenia. Jasne jest, e aby wywoa

wraenie potgi danego rodowiska politycznego, tem dla toczcej si debaty powinna

by przestrze wielka i przytaczajca. Warto tu rwnie podkreli jej symboliczny

charakter oraz eksponowanie za pomoc efektw wietlnych najistotniejszych

elementw owej przestrzeni.

Za najwaniejszy z nich naley uzna partyjne logo stanowice centralny punkt

miejsca odbywania spotka. Tego typu ikony marki, ktre opowiadaj sob pewne

historie, staj si rodkiem do symbolicznej konstrukcji ludzkiej tosamoci,

spoecznego wiata48. W ten sposb postrzegane kultowe logo polityczna marka

wykazuje nierzadko bardzo wysoki wskanik lojalnoci czonka grupy utosamiajcego

si z okrelon symbolik, a wrcz niemal fanatyczny do nich stosunek. Taka

identyfikacja, ktrej percepcja nastpuje za pomoc zmysu wzroku, ma swoich

wyznawcw identyfikujcych si z ni i okazujcych swoje przywizanie na wiele

widocznych sposobw49. W tym aspekcie wizualne aspekty komunikowania w obszarze

polityki przyjmuj charakter integracyjny i to w dwojakim rozumieniu. Po pierwsze jest

to identyfikacja wewntrzna czonkw wyznawcw danego ugrupowania.

Jednoczenie si wok symbolu nioscego ze sob okrelone wartoci oraz

nagromadzone dowiadczenia lat funkcjonowania partii, wskazuj na potrzeb

odwoywania si do wsplnych idei stanowicych fundament dla funkcjonowania i

46

Funkcjonalne aspekty zaprojektowanej przestrzeni dla wydarzenia pozwalaj na zorganizowanie go w odpowiedniej skali, z uwzgldnieniem licznych elementw sucych podkreleniu jego sakralnego charakteru. W przypadku omawianego tu przykadu bya to hala Ergo Arena w Gdasku obiekt sportowy umoliwiajcy przyjcie kilkanacie tysicy widzw. Istotna jest rola sceny otarza, na ktrym znajduje si mwnica ambona, stanowica centralny punkt performancu. Wan rol spenia w tym miejscu take logo partii bdce przedmiotem kultu. Hierarchia w jakiej umiejscowieni s przestrzennie poszczeglni aktorzy z najbardziej wpywowymi najbliej sceny rwnie przypomina tradycj stosowan w wielu zgromadzeniach o charakterze religijnym. W przypadku opisywanej konwencji Platformy Obywatelskiej, sakralny wymiar przestrzeni uzupeniay nawy boczne, w ktrych odbyway si wydarzenia o niszej randze ni te na gwnej sali celebry oraz balkon umiejscowiony naprzeciw otarza, bdcy miejscem tworzenia oprawy muzycznej spotkania, co nadawao mu uroczysty i podniosy charakter. 47

J. Ortega y Gasset. Bunt mas, Warszawa 2006, s. 33. 48

A. Duda, Jzyk mitu w reklamie, Lublin 2010, s. 195. 49

Ibidem, s. 204.

19

spajania danej grupy. Wyraa si to nie tylko w centralnym umiejscowieniu logo w

przestrzeni, ale i w wykorzystywaniu symboliki partyjnej poprzez rnego rodzaju

emblematy, transparenty i flagi. Po drugie natomiast, logo jest perswazyjnym

narzdziem komunikacyjnym w stosunku do grup zewntrznych, nie wchodzcych w

skad danej organizacji, a zjednywanych przy pomocy mediw. Ju Gustav Le Bon

zauway, i tum myli obrazami i potrzebuje religii a owe obrazy jako obiekty

czczone s jej ucielenieniem50. Komunikaty przekazywane w sposb wizualny

wpisuj si w trend rozwoju narzdzi przekazywania informacji, ktry nazwa mona

kultur obrazu. Kojarzy si ona przede wszystkim z konwencj komiksu lub z

ikon51. W ten sposb wyksztaca si nowa posta odbiorcy informacji homo videns

czowiek, ktrego percepcja nakierowana jest na obraz wytworzony przez media. Istot

kultury obrazu jest zjawisko, ktre znakomicie wpisuje si w specyfik funkcjonowania

spoeczestw ponowoczesnych jest to potrzeba cigej zmiany, dynamicznego

rozwoju sytuacji, spektakularnych i widowiskowych wydarze, take tych politycznych.

Logo stanowice przykad sakralnego wymiaru wieckiej rzeczywistoci jest wic

pomostem midzy ywioowym spektaklem a odbiorc.

***

Rozwaania na temat wizualnych aspektw organizacji masowych wydarze

politycznych skania do pochylenia si nad nimi jako nad widowiskiem, rozumianym

jako event, w ktrym najwaniejsz role spenia widownia. W tego typu spotkaniu

pojawiaj si aspekty zwizane z elementami sztuki, sportu czy szerzej rozrywki.

Widowiskowo rozumiana tu jako prymat przekazw wizualnych w toku

niniejszych rozwaa zakada jednoczenie pomijanie kwestii programowych w

organizowanym spektaklu. Dominuj tutaj kwestie zwizane z wizerunkiem i

tworzeniem pozytywnej atmosfery funkcjonowania danego rodowiska politycznego.

Posugiwanie si obrazem jako narzdziem perswazyjnym oraz sowem, gdzie gwne

narzdzie wpywu stanowi nacisk na form z pominiciem treci, ma stanowi rdo

oczyszczenia przez doznanie silnie emocjonalne. Owe stany maj zosta stworzone

poprzez spotkania z liderami danego rodowiska; gloryfikacj jego siy i jednoci.

Wobec powyszego faktu, osoba przywdcy partyjnego jest podczas masowych

50

G. Le Bon, Psychologia tumu, Warszawa 1994, s. 45. 51

B. Jarosz, Przestrze graficzna w przekazach multimedialnych dobie dominacji kultury obrazu, s. 1, rdo: www.up.krakow.pl/ktime/ref2004/jarosz.pdf [01.11.2011].

20

wydarze politycznych w sposb wyjtkowy eksponowana. Tak jak podczas widowiska

muzycznego rola gwnego wykonawcy jest nadrzdnym powodem uczestnictwa

publicznoci w danym wydarzeniu a w sporcie kwintesencj organizowania zawodw

jest wyonienie i szacunek wobec zwycizcy, tak w masowych wydarzeniach

politycznych przywdca ma za zadanie zintegrowa widownie wok swojej osoby

najwyszej wadzy. W tym przypadku posta lidera nie jest jedynie ucielenieniem

dnoci grupy do tworzenia zhierarchizowanego porzdku spoecznego, ale spenia te

funkcje integracyjne. Wart podkrelenia jest sakralny wymiar tego zjawiska. Nie chodzi

tu jednak o pojcie kultu jednostki charakterystycznego dla spoeczestw

niedemokratycznych, a opartego gwnie na mechanizmie intensyfikacji lku jako

narzdziu socjotechnicznym. W tym przypadku relacje przyjmuj form

charakterystyczn raczej dla ukadu fan idol. Kult wynika tu raczej z podziwu dla

samych osigni lidera na gruncie polityki i na budowaniu przez aparat partyjny jego

wizerunku. Konwencja jako narzdzie komunikacji same przez si, rwnie suy takim

zabiegom52

.

W nurcie rozwaa na temat postrzegania masowych wydarze partyjnych w

kategorii widowiska mieci si ujmowanie polityki jako gry rywalizacyjnej. Nie jest

tutaj istotny element samego spierania si rnych wizji rzeczywistoci, chocia

podczas opisywanych wydarze, kategoria wroga czy konkurenta ma istotne znaczenie

w budowaniu wasnej identyfikacji i integracji grupy53. Istotniejsze jest tutaj budowanie

atmosfery sportowego wita, podczas ktrego widownia przyjmuje postawy

charakterystyczne dla wydarze takich jak mecze, memoriay czy olimpiady. Rytuay

wieckie takie jak widowiska sportowe, to spotkania, podczas ktrych klimat

uczuciowy jest intensywny54. Emocje te wyraaj si w reakcjach tumu

przybierajcych formy zbiene z tymi, jakie mona zaobserwowa, gdy ma si do

czynienia z kibicowaniem. Wymieni tu mona ekspresywne zachowania widowni

poprzez formy symboliczne, obecno transparentw, skandowania, eksponowanie

symboliki narodowej czy barw klubowych kolorystyki partyjnej. Widowisko tworz

52

Podczas konwencji Platformy Obywatelskiej stanowicej tutaj przykad masowego wydarzenia politycznego, lider partii Donald Tusk by jednoznacznie najbardziej eksponowanym aktorem na sali. Jego wejcie stanowio osobny punkt programu konwencji, do ktrej uczestnicy przygotowywali si przed rozpoczciem wydarzenia poprzez liczne prby. Przejcie przez skandujcy jego imi tum zgromadzonych na pycie hali osb zajo liderowi PO ok. 10 minut na odcinku kilkudziesiciu metrw; towarzyszya temu podniosa muzyka (Jump zespou Van Halen). Przemwienie D. Tuska byo ostatnie, najdusze i stanowio punkt kulminacyjny caego wydarzenia.

54 J. Maisonneuve, Rytuay dawne i wspczesne, Gdask 1995, s. 54.

21

wic wsplnie aktorzy oraz publiczno i wsplnie bior odpowiedzialno za

ostateczny efekt w postaci spektaklu. Poza tym, warto doda, i dla wikszoci

uczestnikw i widzw wraeniem dominujcym podczas rozgrywek jest uczucie co

najmniej przyjemnoci i radoci. Tak postrzegane widowiska masowe jak pisze J.

Maisonneuve s najblisze naszej epoce55.

Istotn i wart podkrelenia cech widowisk jest pojawiajcy si zawsze element

schematyzmu polegajcy na tym, e przebiegaj one wedug pewnego, z gry

okrelonego scenariusza; jak uj to Singer wedug uporzdkowanego programu

dziaa56. Jest to charakterystyczne nie tylko dla widowisk sportowych, ale i dla

wydarze sakralnych, kulturalnych, artystycznych wszystkich tych, ktre maj

charakter performatywny. Daje to organizatorom moliwo dokadnego

wyreyserowania spektaklu. Schemat daje z jednej strony poczucie pewnoci twrcy

politycznego performancu, gdy kady z uczestnikw wydarzenia zna swoj rol i jest

w stanie przygotowa si do niej zgodnie ze wskazwkami autora. Daje to rwnie

moliwo przeprowadzania prb i trenowania grupy w wypenianiu powierzonej roli.

Wie si to z bezpieczestwem bardzo istotn kategori w kontekcie

komunikowania politycznego57. Zabezpieczenie przed stanem niepewnoci jest rdem

poczucia kontroli nad politycznym widowiskiem. Sprawno organizacji, realizacja

zaoonego planu, z jednoczesnym ustrzeeniem si brakw i niedocigni, rwnie

stanowi rdo pozytywnego obrazu danego rodowiska w zbiorowym wyobraeniu

widowni oceniajcej performance.

4. Zakoczenie

Codzienne odgrywanie rl jest staym elementem sceny, take tej politycznej.

Kada z masek wymaga odpowiedniej oprawy: scenografii, rekwizytu, partnerw na

scenie, przestrzeni stanowicej teatr zdarze. Mona z duym prawdopodobiestwem

zaoy, i gra sceniczna aktorw sceny politycznej take tej polskiej jest z czasem

coraz bardziej wiadoma i zaplanowana. Std coraz wikszy poziom profesjonalizmu w

odniesieniu do podjtej kwestii wykorzystania masowych wydarze politycznych jako

55

Ibidem. 56

J. J. MacAloon, Wstp..., w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, , s. 25. 57

Permanentna obserwacja aktora przez widowni wymusia sta ostrono w przygotowaniu kolejnych aktw sztuki, w ktrej kade potknicie moe skoczy si klap, jak w jzyku potocznym okrela si nieudane przedsiwzicie sceniczne.

22

narzdzi komunikowania politycznego. Odpowied na pytanie o cel tych zabiegw,

wydaje si by niejednoznaczna. Istotnie, najwiksze znaczenie wydaj si mie:

popularyzacja zbiorowego aktora scenicznego, zdobycie sympatii wrd zwolennikw i

w segmencie niezdecydowanego elektoratu, przekonywanie do swoich racji i zaoe

programowych. Szerzej nadrzdnym celem wydaje si by pozostanie na scenie; brak

zgody na zaguszanie wasnych komunikatw w szumie analizowanych przez widowni

danych. Wydaje si jednak, e znaczenie ma take, a moe przede wszystkim,

uzyskanie pewnego rodzaju przewagi pozycjonowanie swojej kreacji aktorskiej

wobec dziaa konkurencyjnych. Owa przewaga moe dotyczy konkretnego

drugiego ja scenicznego oraz informacji wyej pozycjonowanej w agendzie

medialnej. Jednym z narzdzi polityki uzyskiwania przewagi nad konkurentem jest

zjawisko orkiestracji, a wic naganiania, hiperbolizowania pewnych dziaa w celu

budowania obrazu wasnego ja scenicznego w oparciu o takie kategorie jak sia,

skuteczno, popularno, spoeczne poparcie, umiejtno zapanowania nad

wiadomoci zbiorow tumu itd. Walne zebrania czonkw partii jak by je nie

nazwa stanowi okazj dla wykazania tych cech i stworzenia pewnej wizji czy

narracji na wasny temat, przekazywanej widowni bezporednio lub za porednictwem

mediw.