1

Załącznik nr 2 do OPZ

Koncepcja ekspozycji o Janie Heweliuszu w planetarium

„Stellaeburgum” w Hevelianum

1. INFORMACJE OGÓLE

Planetarium to kolejny obiekt kompleksu Hevelianum, który umożliwi poszerzenie i rozwijanie działań związanych z szeroko rozumianą edukacją w dziedzinie astronomii. Planetarium nosić będzie łacińską nazwę „Stellaeburgum”. Tak właśnie Jan Heweliusz nazwał swoje obserwatorium, które w XVII w. powstało na dachach trzech połączonych ze sobą budynków przy ulicy Korzennej w Gdańsku. Nowy obiekt wzbogaci Hevelianum o nowe atrakcyjne funkcje kulturalne i naukowe. Inwestycja powstanie w wyniku projektu „Rozbudowa i przebudowa Kaponiery Południowej na potrzeby kulturalno-wystawiennicze wraz z salą sferyczną, a także rekonstrukcją muru Carnot’a, na terenie Centrum Hewelianum w Gdańsku”. Całkowita wartość projektu wynosi 21 778 998,76 zł. Dofinansowanie inwestycji w wysokości 15 052 157,11 zł pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego z VIII osi priorytetowej „Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury" Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020. Realizacja projektu rozpocznie się w połowie 2018 r. i zakończy w 2020 r. Na trzech kondygnacjach nowo zaprojektowanego obiektu planetarium, wkomponowanego pomiędzy istniejące już zrewitalizowane obiekty Kaponiery Południowej i Galerii Strzeleckiej, rozlokowane będą główne funkcje obiektu tj. nowoczesna sala projekcyjna tzw. planetarium wraz ze studiem nagraniowym, powierzchnie ekspozycyjne oraz sale wykładowe.

2. PROJEKTOWANE PRZESTRZENIE:

1) Sala sferyczna (planetarium)

lokalizacja: poziom -1

wielkość: średnica 10 m

liczba miejsc: 74 osoby.

2

2) Sala wielofunkcyjna lokalizacja: poziom +1, antresola budynku powierzchnia: 46 m2 funkcja: sala warsztatowa

3) Sala dydaktyczna

lokalizacja: poziom 0 powierzchnia 53 m2

funkcja: sala dydaktyczna wyposażenia: 50 siedzisk audytoryjnych

4) Sala techniczna

lokalizacja: poziom -1

wyposażanie: minikopuła do projekcji o średnicy 2m, system produkcyjny

funkcja: studio produkcji

5) Przestrzeń ekspozycyjna

lokalizacja: poziom -1, 0, +1

funkcja: ekspozycyjna, komunikacja

6) Sala Heweliusza

lokalizacja: kaponiera południowa

funkcja: ekspozycyjna – wirtualne obserwatorium Jana Heweliusza

Punktem wyjścia do stworzenia ekspozycji w strefie komunikacji w planetarium (-1, 0, +1) są liczne

dzieła naukowe i wynalazki Jana Heweliusza. Jego ogromny dorobek przedstawiony zostanie w

formie interaktywnych i multimedialnych stanowisk, których forma wzornicza będzie nawiązywała

do nowoczesnego wnętrza planetarium tj. wszelkie modele czy repliki będą uwspółcześnione lub

zostaną do ich prezentacji zastosowane nowoczesne technologie. W przestrzeni ekspozycyjnej

prezentowane będą również dzieła pisane Heweliusza, nie zabraknie tez wątków biograficznych oraz

odniesień do historii Polski na tle Gdańska. W wolnych przestrzeniach planuje się również planszowe

wystawy tematyczne. Główną atrakcją strefy ekspozycyjnej będzie wirtualny pokój – obserwatorium

Jana Heweliusza, w którym zwiedzający przeniosą się w czasie do Gdańska Jana Heweliusza do jego

słynnego obserwatorium astronomicznego.

3

3. PREZENTACJA NAUKOWEGO ASPEKTU ZAINTERESOWAŃ I DOKONAŃ JANA HEWELIUSZA

1) TRÓJWYMIAROWY MODEL GWIAZDOZBIORU ORIONA

Lokalizacja: pod sufitem nad balkonem (poziom 0)

Stanowisko: prezentacja modelu Oriona jako jedną z najbardziej charakterystycznych konstelacji

zimowego nieba.

Cel: prezentacja proporcji odległości, w jakiej znajdują się najjaśniejsze gwiazdy w Orionie,

zapoznanie użytkownika z terminem roku świetlnego, jako jednostki odległości oraz uświadomienie,

że znany kształt danej konstelacji widoczny jest tylko z perspektywy Ziemi,

z innego punktu w przestrzeni kosmicznej, te same gwiazdy tworzą zupełnie inny kształt.

Opis: Skala modelu dopasowana do możliwości przestrzennych. Na balkonie zostanie umieszczona

„lunetka” (niezbędne wyprowadzenie zasilania podłogowego), przez którą zwiedzający zobaczy

obiekty, jakie kryje gwiazdozbiór Oriona. Luneta z aplikacją multimedialną zaprezentuje informacje

o gwiazdozbiorze Oriona. Ruch lunetą, uruchomi aplikację i umożliwi wirtualną obserwację,

zapoznając użytkownika z ciekawostkami

o gwiazdozbiorze tj. kolory gwiazd, stadia ewolucji gwiazd, w tym widoczne w Orionie mgławice, np.

Koński Łeb.

Idea stanowiska

4

2) GLOBUS DOPPELMAYERA

Lokalizacja: poziomie +1, balkon

Cel: prezentacja rzeczywistego obrazu nieba widocznego danej nocy nad Gdańskiem (widok

aktualny).

Stanowisko: Prezentacja globusa Doppelmayera wykonanego w 1728 roku na podstawie map Jana

Heweliusza. Globus Doppelmayera wykorzystuje ilustracje wszystkich konstelacji Jana Heweliusza -

nieba północnego i południowego.

Opis: Globus będzie prezentowany w formie projekcji na zewnętrznej powierzchni sfery planetarium

(ze względów konstrukcyjnych obrazem zostanie pokryta tylko część powierzchni półsfery).

Idea stanowiska

5

3) ZNAKI ZODIAKU

Lokalizacja: balkon, poziom 0

Cel: prezentacja 13 znaków zodiaku astronomicznego i zasad „przydzielania” ich do konkretnego

okresu w roku.

Stanowisko: prezentacja plansz przedstawiających gwiazdozbiory zodiakalne (13 plansz), plansze

zlokalizowane na planie okręgu, wewnątrz okręgu umieszczony podświetlony model Słońca.

Pomiędzy okręgiem z zodiakiem, a Słońcem umieszczony model Ziemi w taki sposób, aby umożliwić

jej poruszanie się wokół Słońca i prezentację ruchu rocznego.

Idea stanowiska

6

4) KOSMICZNE WAGI

Lokalizacja: poziom -1, instalacja w posadzce

Cel: prezentacja grawitacji na wybranych planetach Układu Słonecznego tj.: Słońce – ciężar 27,9 razy większy niż na Ziemi, Ziemia – swój ciężar możemy sprawdzić na wadze łazienkowej, Mars – 0,377 ciężaru na Ziemi, Jowisz – 2,528 ciężaru na Ziemi. Stanowisko: Możliwość sprawdzenia masy ciała na kilku wybranych obiektach Układu Słonecznego.

W otworach o średnicy zewnętrznej ok. 50 cm, wykonanych w posadzce zostaną zainstalowane wagi

tak wyskalowane, aby po nastąpieniu przez użytkownika na pole wyznaczone przez panel możliwe

było określenie ciężaru ciała na danej planecie. Panele zamontowane w posadzce będą prezentowały

charakterystyczny wygląd danej planety.

Idea stanowiska

5) ORBITY KOMET

Lokalizacja: poziom -1

Cel: prezentacja planet i komet i różnic pomiędzy torami ich ruchu.

Stanowisko: Stanowisko naścienne prezentujące aktualne na dany dzień pozycje 8 planet i

niektórych komet (w tym kometę obserwowaną przez J. Heweliusza, czy słynną kometę Halleya).

Orbity komet różnią się znacznie od orbit innych ciał Układu Słonecznego. Orbity planet i planetoid

zbliżone są do koła lub lekko spłaszczonej elipsy, natomiast orbity komet mają kształt bardzo

wydłużonych elips lub hiperbol.

Opis: Prezentacja toru ruchu komet w formie instalacji ściennej np. taśma lub punkty LED (wymiary:

ok. 3x9 m, dokładny rozmiar instalacji zależny będzie od proporcji orbity Neptuna i orbity najbardziej

7

odległej komety). W zależności od pozycji danej komety czy planety względem Słońce, podświetlony

zostanie odpowiedni punkt LED.

Idea stanowiska

6) KSIĘŻYC

Lokalizacja: poziom -1, okrągły otwór w ścianie graniczącej z zapleczem technicznym

(serwerownia).

Stanowisko: Stanowisko w sposób multimedialny lub w formie podświetlanego wydruku,

w otworze o kształcie koła, prezentuje mapę Księżyca z nazwami gór, mórz, kraterów, bagien oraz

wskazuje aktualną fazę Księżyca w konkretnym dniu (automatycznie w aktualnym dniu z

możliwością zmiany daty).

Cel: prezentacja powierzchni Księżyca, przerysowanej przez Jana Heweliusza (mapy Księżyca).

Idea stanowiska

8

7) KAMERA OBSCURA (łac. ciemna komnata) lub ciemnia optyczna

Lokalizacja: poziom 0 (aktualnie miejsce na magazyn)

Stanowisko: stanowisko to wyciemnione pomieszczenie z pomalowanymi na czarno ścianami

(dla zredukowania odbić światła), wewnątrz czerwone oświetlenie. W jednej ze ścian znajduje

się otwór (na wylot) spełniający rolę obiektywu, rozmiar otworu należy dobrać tak, aby zmieściła

się w nim soczewka. Promienie światła wpadające przez otwór tworzą na przeciwległej ścianie

pomieszczenia pomniejszony (lub powiększony) obraz. Źródło światła na zewnątrz

pomieszczenia musi być bardzo silne - im więcej światła na zewnątrz, tym lepszy obraz wewnątrz

pomieszczenia (kamery).

Cel: prezentacja pierwowzoru aparatu fotograficznego. Jan Heweliusz wykorzystywał camerę

obscura do obserwacji astronomicznych min. Księżyca.

Idea stanowiska

9

8) STANOWISKA OBSERWACYJNE - lunety

Lokalizacja: w przestrzeni wystawy, wybrane miejsca

W przestrzeni wystawy zanjdą się liczne lunety i teleskopy za pomocą, których zwiedzajacy będą

mogli odszukać i zaobserwować w pzrestrzeni wystawy liczne obiekty astronomiczne.

4. WIRTULANA PRACOWNIA JANA HEWELIUSZA

Lokalizacja: sala Heweliusza (Kaponiera Południowa)

Ekspozycja: Wirtualny pokój, prezentujący obserwatorium Jana Heweliusza, przeniesie nas do

Gdańska Jana Heweliusza. Na dachach swych kamienic, na ulicy Korzennej w 1640 roku Jan

Heweliusz utworzył obserwatorium astronomiczne z własnoręcznie wykonanymi teleskopami i

lunetami. Było to wówczas największe obserwatorium na świecie i najlepiej wyposażone w

Europie. Z czasem Heweliusz zbudował teleskop o długości 50 m, który nie mieszcząc się w

obserwatorium, został umieszczony pod Gdańskiem.

Cel: W wirtualnej pracowni Jana Heweliusza za pomocą nowoczesnych technologii multimedialnych, technik wirtualnych oraz innych wykorzystujacych nowoczesne techniki zwiedzajacy przeniesie się do obserwatorium Jana Heweliusza, gdzie pozna jego instrumentarium astronomiczne tj. sekstans, kwadrant azymutalny, oktant, lunety za pomocą których prowadził swoje obserwacje. Zwiedzajacy będzie mógł również użyć tych instrumentów podczas spektakularnych wirtualnych obserwacji nieba.

Wirtualny pokój będzie swoistym i niezapomnianych spektaklem obrazów i dźwięków.

5. PREZENTACJA DOROBKU JANA HEWELIUSZA opr. Monika Mikołajczyk

Część przestrzeni wystawy poświęcona zostanie dziełom pisanym Jana Heweliusza. Tajemnice misternie wykonanych grafik, ilustracji, rycin i tabel dokumentujących pracę astronoma prezentowane będą z wykorzystaniem nowoczesnych technik multimedialnych. Celem dotarcia do świadomości i wyobraźni odbiorcy najważniejsze dokonania Heweliusza, które wyróżniły go spośród innych naukowców, ukazane będą przez pryzmat dzisiejszych dokonań, możliwości i zjawisk. Prezentacja dokonań Heweliusza będzie również „pretekstem” do ukazania współczesnych osiągnięć w dziedzinie astronomii i nauce. Cel: Popularyzowanie postaci i dorobku Jana Heweliusza, patrona Hevelianum. Ukazanie gdańszczanina jako postaci wybitnej, nietuzinkowej, z której Gdańsk jest dumny i z której nieustannie czerpie inspirację. Prezentacja spektrum jego działalności i umiejętności oraz pozycji w XVII w. w Polsce i Europie.

10

Wątki:

1) Heweliusz – Gdańszczanin

• Krótki zarys jego życiorysu, jego wizerunek; czym się zajmował; urodziny, edukacja (Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Lejda, Anglia, Francja), browary, rodzina, rajca miejski, ławnik, wydawca, pożar jego kamienic, miejsce pochówku (kościół św. Katarzyny).

• Kopia obrazu lub wizerunek Heweliusza z obrazu (wykonany inną, nowoczesną techniką, interesującą samą w sobie). Heweliusz został sportretowany przez gdańskiego malarza Daniela Schultza (ok. 1615–1683). Kopia tego obrazu autorstwa Andrzeja Stecha (1635–1697) została wysłana przez Heweliusza w 1679 roku do Oksfordu, gdzie do dziś jest eksponowana w hallu Bodleian Library. Obraz Schulza znajduje się w Bibliotece Gdańskiej PAN.

2) Heweliusz – astronom

• Obserwatorium astronomiczne na dachach kamienic (Stellaeburgum- wyjaśnienie nazwy planetarium); wskazanie lokalizacji w Gdańsku (okolice pomnika przed Ratuszem Staromiejskim). Przez wiele lat obserwatorium Heweliusza było najlepiej wyposażonym obserwatorium w Europie – większe powstało dopiero w 1675 roku w Greenwich.

• Prezentacja przyrządów astronomicznych (np. sekstant), które używał Heweliusz: porównanie z najnowszymi teleskopami do obserwacji nieba – zestawienie ich ze sobą (repliki), pokazanie jak trudne w XVII w. były to obserwacje. Ukazanie szerokiego spektrum obserwacji Heweliusza, w tym m.in. wskazanie przez niego ponad 1500 gwiazd stałych, niekiedy niemal niezauważalnych bez użycia lunet i teleskopów. Współrzędne około 500z nich wyznaczył jako pierwszy – Pokój wirtualny w Sali Heweliusza

• Prezentacja Selenografii – najsłynniejszego dzieła Heweliusza i map księżyca, które rysował obserwując srebrny glob za pomocą samodzielnie skonstruowanych przyrządów: przez około 100 lat od momentu powstania były to najdokładniejsze istniejące mapy księżyca i służyły innym naukowcom aż do czasu wynalezienia fotografii. Porównanie ze współczesnymi „mapami” księżyca – jak bardzo były różne od wersji Heweliusza – stanowisko w przestrzeni wystawy.

• Heweliusz i jego Selenografia mogłaby stanowić przyczynek do poświęcenia w przestrzeni planetarium większej uwagi księżycowi np. możliwość przespacerowania się po księżycu za pomocą wirtualnej rzeczywistości, model łazika księżycowego lub próba częściowego odtworzenia warunków panujących na księżycu.

• Zjawisko libracji - Księżyc jest zwrócony do Ziemi zawsze tą samą stroną jednak można zobaczyć więcej niż połowę jego powierzchni, ok. 59% (!), dzięki zjawisku libracji). Zjawisko to odkrył Galileusz, ale niemal równocześnie badał je również Heweliusz i uwzględnił je w swoich mapach księżycowych.

• Prezentacja innych najsłynniejszych dzieł Heweliusza: Cometographia, Machinae coelestis, Prodromus astronomiae i Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia) poprzez prezentację wybranych rycin. Ponownie porównanie rycin Heweliusza i współczesnych zdjęć prezentujących np. wybraną kometę, konstelację

11

gwiazd, fragment nieba czy przyrząd astronomiczny, którego używał Heweliusz i jego odpowiednik w teraźniejszości. Prezentacja repliki jedynego zachowanego przyrządu Heweliusza, który sam wykonał: cyrkla proporcjonalnego (obecnie w Domu Mikołaja Kopernika, oddziale Muzeum Okręgowego w Toruniu).

3) Heweliusz – członek Royal Society w Londynie (Towarzystwo Królewskie w Londynie,

założone w 1660 r.)

• Jako pierwszy zagraniczny naukowiec został przyjęty w poczet Royal Society (1664 r.)

• Kopia aktu przyjęcia Heweliusza do Royal Society (obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku)

• Przedstawienie kilku innych powszechnie znanych naukowców członków Royal Society np. Issac Newton, Zygmund Freud, Elon Musk.

4) Heweliusz – stypendysta królów

• Ukazanie wsparcia królów. Heweliusz otrzymywał w latach 1664–1672 stałą pensję od króla Francji Ludwika XIV (1638–1715). Król zaproponował mu również objęcie obserwatorium w Paryżu (Heweliusz odmówił).

• Spośród polskich monarchów najhojniejszy dla Heweliusza okazał się Jan III Sobieski (1629–1696). Podczas pobytu w Gdańsku w 1677 roku król nie tylko przyznał astronomowi stałą roczną pensję, ale również zwolnił z podatków prowadzony przez niego browar oraz nadał przywilej sprzedaży piwa poza Gdańskiem.

• Na mocy przywileju polskiego króla Jana Kazimierza Heweliusz otrzymał prawo druku własnych dzieł. Dzięki temu był również wydawcą posiadającym prywatną oficynę wydawniczą, która powstała w 1662 roku. Drukarnia Heweliusza wraz z jego kamienicami i browarem została zniszczona przez pożar w 1679 roku.

• Jego dzieła były cytowane m.in. przez królową szwedzką Krystynę (1626–1689), a car Rosji Piotr I (1672–1725) zlecił tłumaczenie dzieł Heweliusza na język rosyjski.

5) Heweliusz – wynalazca i konstruktor

• Zegar wahadłowy – za jego wynalazcę uważa się Christiaana Huygensa, gdyż jako pierwszy opisał konstrukcję zegara wahadłowego. Jednak przed skonstruowaniem zegara przez Huygensa, Heweliusz wykorzystywał już wahadło do mierzenia czasu podczas swoich obserwacji astronomicznych, jak również z powodzeniem używał też wahadła w konstruowanych przez siebie zegarach. Gdański astronom zajmował się również konstruowaniem zegarów słonecznych.

• Heweliusz był wynalazcą polemoskopu (prototypu peryskopu), który ofiarował polskiemu królowiWładysławowi IV (1595-1648) i śruby mikrometrycznej do przesuwania tubusa mikroskopu.

12

6. WYSTAWY CZASOWE (PLANSZOWE)

1) Wystawa pokonkursowa AstroCamera 2) Astrożarty Jacka D. 3) Naukowcy

7. IMPREZY ASTRONOMICZNE 1) Urodziny Jana Heweliusza (styczeń) 2) Międzynarodowy Dzień Słońca (marzec) 3) Nocne podglądanie Wszechświata (sierpień) 4) World Space Week

8. WARSZTATY I POKAZY EDUKACYJNE