Recenzentprof. dr hab. Tadeusz Paleczny

Projekt okładki

Jadwiga Burek

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Studiów Międzykulturowych

© Copyright by Małgorzata Kołaczek & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, na-grywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3837-6

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

5

Spis treści

Wstęp................................................................................................................... 7

Rozdział I. Wyjaśnienie podstawowych pojęć ....................................................... 91.1. Etniczność i grupa etniczna ............................................................................. 91.2. Mniejszość ....................................................................................................... 201.3. Marginalizacja i wykluczenie ........................................................................... 221.4. Etniczna mobilizacja ........................................................................................ 241.5. Metody badawcze ............................................................................................ 27

Rozdział II. Historia Romów w Europie ze szczególnym uwzględnieniem Polski, Słowacji i Węgier ................................................................................. 31

2.1. Hipotezy, teorie i fakty o etnogenezie Romów ................................................. 322.2. Dzieje Romów w Europie od XV do XIX wieku .............................................. 38

2.2.1. Pojawienie się Romów w Europie – od pokutników i niewolników do ustaw antycygańskich ........................................................................... 38

2.2.2. Węgry ................................................................................................... 402.2.3. Polska .................................................................................................... 432.2.4. Słowacja ................................................................................................ 45

2.3. Romowie w Polsce, na Węgrzech i Słowacji w XX wieku – od I wojnyświatowej do transformacji ustrojowej po upadku komunizmu ......................... 462.3.1. Ustawy rasowe i Holokaust Romów i Sinti ............................................ 482.3.2. Sytuacja Romów w latach 1945–1989 w wybranych krajach ................. 54

2.3.2.1. Węgry ...................................................................................... 542.3.2.2. Słowacja .................................................................................. 572.3.2.3. Polska ...................................................................................... 60

2.4. Kultura Romów............................................................................................... 63

Rozdział III. Romowie w krajach członkowskich Unii Europejskiej – od „Starej Unii” do pierwszego rozszerzenia UE w XXI wieku ..................... 71

3.1. Status społeczno-ekonomiczny Romów w krajach członkowskich UEdo 2004 roku ................................................................................................... 71

3.2. Romowie na Węgrzech, w Polsce i na Słowacji w latach 1989–2004 – od transformacji do integracji europejskiej ..................................................... 783.2.1. Węgry ................................................................................................... 783.2.2. Słowacja ................................................................................................ 913.2.3. Polska .................................................................................................... 102

3.3. Romowie a przebieg negocjacji akcesyjnych z wybranymi krajami– kandydatami do członkostwa w Unii Europejskiej i przystąpienie tychkrajów 1 maja 2004 roku do tej organizacji ...................................................... 113

3.4. Status społeczno-demografi czny Romów w krajach członkowskich UEpo 2004 roku ze szczególnym uwzględnieniem Polski, Słowacji i Węgier .......... 117

6

Rozdział IV. Działania Unii Europejskiej wpływające na proces etnicznejmobilizacji Romów w Europie ze szczególnym uwzględnieniem Polski,Węgier i Słowacji ............................................................................................ 125

4.1. Ochrona mniejszości narodowych i etnicznych oraz prawodawstwo antydyskryminacyjne w polityce Unii Europejskiej ........................................... 1274.1.1. Wybrane akty prawa międzynarodowego dotyczące ochrony

mniejszości narodowych i etnicznych ........................................................ 1274.1.2. Romowie w dokumentach i działaniach ONZ, RE i KBWE/OBWE ....... 1334.1.3. Mniejszości narodowe i etniczne w dokumentach i działaniach Unii

Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problematykiantydyskryminacji ..................................................................................... 136

4.1.4. Romowie w dokumentach Unii Europejskiej ......................................... 1444.2. Programy i fundusze Unii Europejskiej na rzecz społeczności romskiej

w Europie ......................................................................................................... 1524.3. Stwarzane przez UE możliwości aktywnego i efektywnego reprezentowania

interesów ludności romskiej .............................................................................. 161

Rozdział V. Przejawy etnicznej mobilizacji Romów w wybranych krajachdo 2004 roku .................................................................................................. 169

5.1. Działalność liderów i organizacji romskich na forum międzynarodowymoraz na Węgrzech, w Polsce i na Słowacji przed przystąpieniem tych krajówdo UE .............................................................................................................. 1695.1.1. Organizacje romskie na poziomie międzynarodowym i europejskim ..... `1695.1.2. Działalność liderów i organizacji romskich w Polsce, na Słowacji

i na Węgrzech do 2004 roku ...................................................................... 1765.2. Przyczyny i przebieg procesu etnicznej mobilizacji Romów w opiniach

badaczy ............................................................................................................ 187

Rozdział VI. Przejawy etnicznej mobilizacji Romów w Polsce, na Węgrzechi na Słowacji w ramach UE i praktyczna rola tej organizacji w tym procesie– opinie liderów i działaczy romskich ............................................................. 203

6.1. Założenia i przebieg badań terenowych oraz krótka charakterystyka badanych .......................................................................................................... 204

6.2. Sytuacja społeczno-ekonomiczna i prawna Romów ......................................... 2066.3. Współpraca instytucjonalna – władze państw i organizacje pozarządowe ......... 2126.4. Przystąpienie do UE – sytuacja Romów, polityka wobec mniejszości po

akcesji oraz poziom integracji wewnątrzgrupowej i ze społeczeństwemwiększościowym w wybranych krajach .............................................................. 219

6.5. Działania UE wpływające na proces etnicznej mobilizacji – ochrona prawnai instrumenty fi nansowe, wiedza i doświadczenia respondentów ....................... 224

6.6. Reprezentacja Romów na forum UE i możliwości lobbingu romskiego ........... 2346.7. Charakterystyka lidera romskiego, pojęcie tożsamości romskiej oraz proces

etnicznej mobilizacji i wpływ UE na ten proces – interpretacja ......................... 2396.8. Wnioski .......................................................................................................... 253

Wnioski końcowe ................................................................................................. 257

Wybrana bibliografi a ............................................................................................ 261

Spis wykresów, tabel i rysunków ........................................................................... 283

7

Wstęp

Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 roku, ze względu na znacznie większy odsetek populacji romskiej w nowych państwach członkowskich w porównaniu z państwami „Starej Unii”, sprawiło, że zainteresowanie problematyką romską na forum UE uległo intensyfi kacji. We wszystkich krajach zamieszkiwanych przez Romów cechują się oni dużą odrębnością od społeczeństwa większościowego nie-mal w każdym aspekcie życia społecznego, politycznego i ekonomicznego. Co więcej, także we własnej grupie, zarówno w poszczególnych krajach, jak i w wy-miarze europejskim, ludność ta charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem. Zważając na to, wydawać by się mogło, że pojęcie tożsamości etnicznej nie dotyczy tej wyjątkowej zbiorowości. Jednakże przez ostatnie 25 lat w całej Europie przed-stawiciele inteligencji romskiej, wciąż jeszcze bardzo nielicznej, stopniowo rozwi-jali poczucie tożsamości etnicznej i narodowej. Zaczęli domagać się miejsca dla siebie i swoich współbraci w życiu politycznym każdego zamieszkiwanego przez Romów kraju. Jest to tym bardziej znaczące, że Romowie bardziej niż inne grupy etniczne i społeczne doświadczają marginalizacji, co bardzo utrudnia im zdobycie politycznego znaczenia. Jednakże, przy zapewnieniu odpowiednich warunków, nawet grupy najbardziej dotknięte marginalizacją mają szansę i możliwość organi-zowania się i uczestniczenia w życiu politycznym i społecznym krajów, w których stanowią mniejszość. Bardzo istotne są właśnie wyżej wspomniane odpowiednie czynniki, które sprowadzają się zarówno do warunków społecznych, ekonomicz-nych, politycznych i prawnych w omawianych krajach, jak i do działań i możliwo-ści Unii Europejskiej, które mogą wspomóc proces etnicznej mobilizacji Romów i ich uczestnictwo w życiu politycznym i społecznym krajów członkowskich tej organizacji, a przez to także na jej forum.

Wybór przedostatniego rozszerzenia – zamiast ostatniego, obejmującego Ru-munię i Bułgarię, które to państwa zajmują pierwszą i drugą pozycję w Europie, jeśli chodzi o liczbę ludności romskiej na swoim terytorium – należy argumento-wać tym, że okres od momentu przystąpienia tych krajów do Unii Europejskiej do zakończenia prac nad tą dysertacją byłby zbyt krótki, aby w sposób rzetelny, mia-rodajny i reprezentatywny ukazać analizę wpływu Unii Europejskiej na etniczną mobilizację Romów. Z kolei Polska, Słowacja i Węgry wyselekcjonowane zostały ze względu na stosunkowo wysoką aktywność liderów społeczności romskiej za-równo na poziomie krajowym, jak i europejskim. Należy dodać, że nie podjęłam się analizy partycypacji przedstawicielskiej liderów romskich, lecz skupiłam się

8

partycypacji pozarządowej oraz niekiedy partycypacji desygnacyjnej. Wynika to z przyjętego przeze mnie założenia diagnozy wpływu UE wraz z instrumentami będącymi w dyspozycji tej organizacji na omawiany proces, który to wpływ jest znacznie ograniczony w przypadku partycypacji przedstawicielskiej, oraz z faktu, że obecnie partycypacja pozarządowa to najbardziej dominująca forma wyrażania przez społeczność romską swojej podmiotowości politycznej.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że zdecydowałam się pominąć w swo-jej analizie wiele kwestii, które wpisują się w badaną problematykę, jednakże zarówno ograniczony zakres rozprawy, jak i drugorzędność ich znaczenia dla przyjętych założeń pozwalają sądzić o słuszności tej decyzji. W związku z tym potraktowano pobieżnie bądź nie podjęto takich zagadnień, jak: obywatelstwo UE; polityka wobec imigrantów w poszczególnych krajach UE; aktywność or-ganizacji pozarządowych nieromskich na rzecz Romów; rozważania o defi nicji i znaczeniu pojęć, takich jak naród i nacjonalizm, gdyż istotność szczególnie tego drugiego terminu w kontekście społeczności romskiej jest marginalna.

Jak przystąpienie do Unii Europejskiej w 2004 roku wpłynęło na rządy nowych państw członkowskich i czy przez to ich polityka wobec Romów uległa zmianie? Na ile sami Romowie posiadają odpowiednie możliwości i środki, które mogą po-służyć do kształtowania polityki skierowanej do nich i tworzonej dla nich? Jaką rolę w tym procesie odgrywa Unia Europejska, postrzegana zarówno jako forum wymiany dobrych praktyk, jak i organizacja ustanawiająca normy prawne oraz pro-mująca i wdrażająca programy pomocowe dla omawianej grupy etnicznej? Na ile przedstawiciele właśnie tej grupy potrafi ą i chcą wykorzystać szanse, jakie pojawiły się dla nich w Europie po 2004 roku? Czy aktywność liderów romskich w struktu-rach europejskich motywowana jest ugruntowaną świadomością istnienia tożsamo-ści etnicznej, czy w znacznie większym stopniu czynnikami czysto ekonomicznymi? I wreszcie – czy przystąpienie do Unii Europejskiej państw z dużym odsetkiem populacji romskiej wpłynie na skonstruowanie spójnej polityki dotyczącej tej gru-py, której decydentami i współtwórcami mogliby być także Romowie? Książka jest próbą odpowiedzi na powyższe i kolejne wynikające z nich pytania.

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować kilku osobom, bez których zarówno ta książka, jak i wcześniej praca doktorska pod tym samym tytułem, obroniona w listopadzie 2011 roku na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, nigdy by nie powstały. Ogromnie dziękuję Panu Profesorowi Tadeuszowi Palecznemu za wiarę we mnie i szansę, jaką mi dał wiele lat temu, oraz motywację podczas całej mojej drogi naukowej; Panu Romanowi Kwiatkowskiemu i Pani Joannie Talewicz-Kwiatkowskiej, bez których wsparcia część empiryczna tej pracy nie byłaby tak różnorodna i cieka-wa; całemu zespołowi Instytutu Studiów Międzykulturowych UJ za dobre słowo i zachętę. Przede wszystkim jednak dziękuję mojej wspaniałej Mamie i moim Przyjaciołom – dzięki Wam jeszcze bardziej wierzę, że to, co robię, ma sens.

9

Rozdział I

Wyjaśnienie podstawowych pojęć

Początek obecności Romów1 na kontynencie europejskim datuje się na wiek XIV, jednakże dopiero od połowy wieku XX zaczęto postrzegać ich jako grupę etniczną, a nie stwarzającą problemy i marginalną grupę społeczną. To zaniedbanie i wręcz ignorowanie etniczności Romów doprowadziło, jak zauważa David Mayall, choć-by do odmawiania im kompensat za ich cierpienia w czasie II wojny światowej właśnie z powodu braku posiadania przez nich pełnoprawnego statusu grupy et-nicznej, co pozwoliło na negowanie rasistowskich pobudek władz III Rzeszy przy podejmowaniu decyzji o eksterminacji Romów2. Od kilku dekad status Romów jako grupy etnicznej jest bezsprzeczny i niekwestionowany, choć wciąż badacze i naukowcy zajmujący się tą problematyką na świecie nie wypracowali jednoznacz-nej defi nicji i wyznaczników przynależności do grupy etnicznej, której członków nazywa się ogólnie Romami, mimo licznych podziałów wewnątrzgrupowych i zróżnicowanego nazewnictwa. Nie powinno to jednak dziwić, gdy przyjrzymy się samej defi nicji grupy etnicznej i etniczności, które to pojęcia nastręczają trudności badaczom w niemal każdej dziedzinie nauk humanistycznych.

1.1. Etniczność i grupa etniczna

Walter Żelazny zaznacza, że pod koniec XIX wieku powszechne było prze-konanie, że grupy etniczne zanikną w miarę rozwoju cywilizacyjnego, a sama problematyka z nimi związana straci zupełnie na znaczeniu3. Samo pojęcie et-

1 Na określenie omawianej grupy w dysertacji używane są endoetnonimy „Rom” (co w języku romani oznacza „człowiek”) i „Romowie”. Nie świadczy to jednak o braku świadomości zróżni-cowania opisywanej grupy etnicznej oraz nie ma na celu negowania i braku poszanowania pra-wa członków poszczególnych podgrup do stosowania własnego nazewnictwa na określenie swojej zbiorowości. Wybrany termin wpisuje się natomiast najlepiej w analizowaną problematykę zarów-no pod względem dostępnych dokumentów (instytucji unijnych, organów administracji publicz-nej, organizacji pozarządowych), jak i deklaracji większości respondentów. Z kolei termin „Cyga-nie” stosowany jest w przypadku cytatów bądź analizy źródeł historycznych, gdzie występowanie tej nazwy jest dominujące, albo też w określeniu „Romowie/Cyganie”, wskazującym na zamienne używanie tych terminów przez niektórych badaczy, a także niektórych przedstawicieli tej grupy etnicznej.

2 D. Mayall, Gypsy Identities 1500–2000. From Egipcyans and Moon-men to the Ethnic Romany, London–New York 2004, s. 188–189.

3 W. Żelazny, Etniczność. Ład – konfl ikt – sprawiedliwość, Poznań 2006, s. 236.

10

niczności we współczesnym rozumieniu pojawiło się w dyskursie naukowym bardzo późno, bo w 1953 roku za sprawą Davida Riesmana4. Etniczność we-dług niego miała dwa znaczenia: po pierwsze, była przesłanką członkostwa w grupie etnicznej, a po drugie – synonimem dumy etnicznej5. Wcześniej pojęć „etniczny”(ethnic) i „etniczność” (ethnicity) – pochodzących od greckiego ἔθνος (ethnos; ethnè lub ethnie w liczbie pojedynczej6), które oznaczało społeczeństwa i grupy niezorganizowane politycznie, w przeciwieństwie do polis, a bardziej szczegółowo na podstawie Greek-English Lexicon Liddella i Scotta z 1897 roku: „Ethnos jako pewna liczba osób żyjących razem, grupa ludzi, poszczególne ple-miona; o zwierzętach, stadach ptaków; (po Homerze) naród, lud; (później obce, barbarzyńskie ludy); nie-Ateńczycy, (biblijna greka) nie-Żydzi, poganie, klasa ludzi, kasta, plemię”7 – używano do określenia ludów pogańskich bądź pogań-skich przesądów, a także wszystkiego, co obce8. Stopniowo terminem „etniczny” zaczęto określać zarówno to, co obce, inne od większości, jak i to, co narodowe, jednak już bez znaczenia „pogański” – a to znalazło swoje przełożenie w defi nicji pojęcia „ethnic”, zawartej w Oxford English Dictionary9. Jego autorzy powołują się na dziewiętnastowieczne źródła, w których „ethnic” zatraciło część pierwot-nego znaczenia, odnoszącego się do wszystkiego, co pogańskie, a zachowało zna-czenie „obcy” bądź „narodowy”, a także przytaczają dzieło biologa i humanisty Juliana S. Huxleya i antropologa Alfreda C. Haddona z 1935 roku zatytuło-wane We Europeans: A survey of ‘racial problems’10. Huxley i Haddon wykazują w nim pseudonaukowość biologii rasowej i typologii rasowych i nawołują do zastąpienia w dyskursie naukowym terminu „rasa” terminem „grupa etniczna”11. W rozpropagowaniu takiego podejścia swój znaczący udział miał także Ashley Montagu, który w książce z 1942 roku Man’s Most Dangerous Myth: Th e Fal-lacy of Race i w kolejnych dziełach wskazywał na niekompatybilność pojęcia

4 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007, s. 84. 5 Ibidem, s. 84. 6 Tego określenia używał też Georges Vacher de Lapouge, który w swojej książce Les Sélections

sociales (1896) przeciwstawiał tak nazywane społeczności, jego zdaniem niezmienne, narodom i lu-dom, które ulegają modyfi kacjom oraz plasują się wyżej w hierarchii dziejów świata, jeśli chodzi o ewolucję – por. W. Żelazny, op. cit., Poznań 2006, s. 26.

7 S. Fenton, Etniczność, Warszawa 2007, s. 26. 8 Por. W. Sollors (ed.), Th eories of Ethnicity. A Classical Reader, New York 1996, s. 2–7; S. Fen-

ton, op. cit., Warszawa 2007, s. 26–27; W. Żelazny, op. cit., Poznań 2006, s. 25. 9 Choć w wydaniu Oxford English Dictionary z 1933 roku, kiedy to po raz pierwszy użyto

pojęcia „ethnicity”, w głównej mierze oznaczało ono „pogańskość” – por. W.  Żelazny, op. cit., Poznań 2006, s. 26.

10 S. Fenton, op. cit., Warszawa 2007, s. 26–27.11 Książka w założeniu miała stanowić odpowiedź naukową na rasistowską ideologię nazistów,

jednakże pominięto dwóch pozostałych autorów zawartych w niej rozważań – Charlesa Singera i Charlesa Seligmana – ze względu na ich pochodzenie żydowskie, co wynikało prawdopodobnie z chęci uniknięcia posądzenia o stronniczość poglądów. Badacze sugerują, że Haddon był tylko autorem nominalnym, a w rzeczywistości nie odegrał znaczącej roli przy tworzeniu książki – por. T. Kushner, We Europeans? Mass-observation, ‘Race’ and British Identity in the Twentieth Century, Hampshire 2004, s. 49.

261

Wybrana bibliografi a*

* kompletna bibliografi a jest dostępna w Bibliotece Jagiellońskiej, w mojej pracy doktorskiej pod tym samym tytułem

Źródła

a) wywiady

Wywiad z Romani Rose (oznaczenie RR)Wywiady z liderami romskim z Polski (oznaczenie LP1, LP2, LP3, LP4, LP5, LP6),

ze Słowacji (oznaczenie LS1, LS2, LS3, LS4) i Węgier (oznaczenie LW1, LW2, LW3, LW4, LW5)

b) dokumenty i zbiory dokumentów

Act LXXVII of 1993 on the Rights of National and Ethnic Minorities, www.helsinki.hu/docs/Act%20LXXVII%20of%201993.pdf

Agenda 2000: For a Stronger and Wider Union, COM(97) 2000, 16 July 1997, www.europa.eu.int/comm/enlargement/intro/ag2000_opinions.htm

Aneks nr 1 – Liczebność i rozmieszczenie do Programu rządowego na rzecz społeczności rom-skiej, Warszawa, sierpień 2003, www2.mswia.gov.pl/ftp/pdf/aneks_nr1.rtf

Aneks nr 6 – Romowie w Polsce – opis sytuacji do Programu rządowego na rzecz społeczności romskiej, http://www2.mswia.gov.pl/ftp/pdf/aneks_nr6.rtf

Capotorti Francesco, Study on the Rights of Persons Belonging to Ethnic, Religious and Lin-guistic Minorities, UN Doc E/CN.4/Sub.2/384/Rev.1 (1979).

Collective Declaration of Romani Associations Adopted by Romani NGOs during the Prepara-tory Meeting Held on 9–10 April 2003 in Vienna, Organised by Romano Centro’. OSCE--ODHIR, Report, OSCE Supplementary Human Dimension Meeting on Roma and Sinti, Vienna, 10–11 April, www.osce.org/documents/odihr/2003/09/681_en.pdf

Commission Staff Working Documents Accompanying the Communication from the Commis-sion to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Com-mittee and the Committee of the Regions. Non-discrimination and equal opportunities: A renewed commitment, Community Instruments and Policies for Roma Inclusion, {COM(2008) 420 fi nal}, COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNI-TIES, Brussels, 2.7.2008, SEC(2008) 2172.

262

Commission Staff Working Document Roma In Europe: Th e Implementation Of European Union Instruments And Policies For Roma Inclusion – Progress Report 2008–2010, Eu-ropean Commission, Brussels, 7.04.2010 Sec(2010) 400 Final.

Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Econo-mic and Social Committee and the Committee of the Regions on certain Community me-asures to combat discrimination, Commission of the European Communities, Brussels, 25.11.1999, COM(1999)564 fi nal.

Council conclusions on advancing Roma Inclusion, 3019th EMPLOYMENT, SOCIAL PO-LICY HEALTH and CONSUMER AFFAIRS Council meeting Luxembourg, 7 June 2010.

Council Conclusions on Inclusion of the Roma, Employment, Social policy, Health and Consumer aff airs Council meeting, Council of the European Union, Luxembourg, 8 June 2009, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/lsa/108377.pdf

Council Conclusions on Advancing Roma Inclusion, 10058/10, Brussels, 27 May 2010, http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/10/st10/st10058.en10.pdf

Decyzja Ramowa Rady 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalcza-nia pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 328/55.

Deschênes Jules, Proposal Concerning a Defi nition of the Term ‘Minority’, UN Doc E/CN.4/Sub.2/1985/31, par. 181 (1985).

Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, Dziennik Urzędowy L 180, 19/07/2000 P. 0022 – 0026, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0043:PL:HTML

Dyrektywa Rady UE 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku, ustanawiająca ogólne wa-runki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dziennik Urzędowy L 303 , 02/12/2000 P. 0016 – 0022, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0078:pl:HTML

Enlargement Strategy Paper, Report on Progress Towards Accession by each of the Candi-date Countries, 8th November 2000, http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2000/annexes_en.pdf

European Parliament resolution on the Situation of Roma in Europe and Marking the Inter-national Roma Day, B6-0272/2005.

European Roma and Traveller Forum (ERTF). Founding Statutes, ERTF, Strasbourg 2004.Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych, http://www.mswia.gov.pl/por-

tal/pl/584/7523/Europejska_karta_jezykow_regionalnych_lub_mniejszosciowych.html

General Recommendation No. 27: Discrimination against Roma: 2000-08-16. Gen. Rec. No. 27. (General Comments), Dok. CERD/C/SR.1424, annex V, sect. C August 16, 2000; Fifty-seventh session, Th e Committee on the Elimination of Racial Discrimina-tion, Offi ce of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Geneva, Switzerland 2000; http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/11f3d6d130ab8e09c125694a0054932b?Opendocument

Green Paper. Equality and non-discrimination in an enlarged European Union, Commission of the European Communities, Brussels, 28.04.2005, COM(2004)379 fi nal.

263

Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Niedyskryminacja i Równość Szans: Odnowione Zobo-wiązanie {Sec(2008) 2172}, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, dnia 2.7.2008 r. COM(2008) 420 wersja ostateczna.

Komunikat Komisji Do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Integracja Społeczna i Gospodarcza Romów w Europie, Komisja Europejska, Bruksela, dnia 14.4.2010, KOM(2010) 133 wersja ostateczna.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/7B5C268E-CEB3-49A5-865F-06286BDB0941/0/POL_CONV.pdf

Law of the National Council of the Slovak Republic of July 7, 1994 on Denomination of Communities in Language of National Minorities, 191/1994 Coll. Laws.

Law on the Use of Minority Languages, Act No.184/1999, Coll. Laws, 10/07/1999, http://minelres.lv/NationalLegislation/Slovakia/Slovakia_MinorLang_English.htm

Leszczenko Łarysa, Międzynarodowe stosunki kulturowe. Teksty źródłowe, Ofi cyna Wydaw-nicza Arboretum, Wrocław, 2004.

OPINION of the European Economic and Social Committee on the Integration of Minorities – Roma (exploratory opinion), SOC/263, Brussels, 9 July 2008.

Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/romowie/program-na-rzecz-spole/program-na-rzecz-spole/tresc-programu-na--rzec/6670,Tresc-Programu.html

2002 Regular Report on Poland’s Progress towards Accession, COM(2002) 700 fi nal, Brus-sels, 9.10.2002, SEC(2002) 1408, http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2002/pl_en.pdf

Resolution of the Council and the Ministers of Education Meeting within the Council of 22 May 1989 on School Provision for Gypsy and Traveller Children, Offi cial Journal C 153, 89/C153/02, 21/06/1989 , http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:41989X0621(01):EN:HTML

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie sytuacji Romów w Unii Europejskiej 28.04.2005, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0151&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie sytuacji kobiet romskich w Unii Europejskiej (2005/2164(INI)) 1.06.2006, P6_TA(2006)0244, http://www.europarl.europa.eu/si-des/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2006-0244&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie ochrony mniejszości i polityka walki z dyskryminacją w rozszerzonej Europie (2005/2008(INI)) 8.06.2005, http://www.europarl.europa.eu/si-des/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0228&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie integracji społecznej w nowych Państwach Członkow-skich (2004/2210(INI))9.06.2005, P6_TA(2005)0244, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0244&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 stycznia 2008 r. w sprawie kształcenia do-rosłych: nigdy nie jest za późno na naukę (2007/2114(INI)), http://www.europarl.eu-ropa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2008-0013&format=XML&language=PL

264

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 31 stycznia 2008 r. w sprawie europejskiej strate-gii wobec Romów, P6_TA(2008)0035, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2008-0035&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 10 lipca 2008 r. w sprawie spisu Romów we Włoszech w oparciu o pochodzenie etniczne, P6_TA(2008)0361, http://www.europarl.europa.eu/si-des/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2008-0361&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 r. w sprawie sytuacji społecz-nej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE (2008/2137(INI)), P6_TA(2009)0117, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2009-0117+0+DOC+XML+V0//pl

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie kształcenia dzie-ci imigrantów (2008/2328 (INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2009-0202&format=XML&language=PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 marca 2010 r. w sprawie drugiego europejskiego szczytu w sprawie Romów, P7_TA(2010)0085, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2010-0085+0+DOC+XML+V0//PL

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 września 2010 r. w sprawie sytuacji Romów i swo-body przemieszczania się w Unii Europejskiej, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2010-0312+0+DOC+XML+V0//PL

Roma Integration: First Findings of Roma Task Force and Report on Social Inclusion, MEMO/10/701, Brussels, 21 December 2010, http://europa.eu/rapid/pressRelease-sAction.do?reference=MEMO/10/701&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en

Romowie w Unii Europejskiej. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie sytuacji Romów w Unii Europejskiej, P6_TA(2005)0151, 28 kwietnia 2005 r. Bruk-sela, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P6-TA-2005-0151+0+DOC+PDF+V0//PL

Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, http://isip.sejm.gov.pl/servlet/Search?todo=fi le&id=WDU20050170141&type=3&name=D20050141Lj.pdf

Th e Constitution of Th e Slovak Republic, http://www.slovensko.com/docs/const/

Publikacje

a) książki i monografi e

Acton Th omas, Gypsy Politics and Social Change: Th e Development of Ethnic Ideology and Pressure Politics among British Gypsies from Victorian Reforms to Romany Nationalism, Routledge, London 1974.

Acton Th omas (ed.), Gypsy Politics and Traveller Identity, University of Hertfordshire Press, Hatfi eld 1997.

Atkinson Tony, Cantillon Bea, Marlier Eric, Nolan Brian, Social Indicators. Th e EU and Social Inclusion, Oxford University Press, New York 2002.

Babiński Grzegorz, Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych, Za-kład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2004.

265

Babiński Grzegorz, Mucha Janusz, Sadowski Andrzej (red.), Polskie badania nad mniej-szościami kulturowymi. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Filii Uniwersytetu War-szawskiego, Białystok 1997.

Barany Zoltan, Th e East European Gypsies. Regime Change, Marginality and Ethnopolitics, Cambridge University Press, Cambridge 2002.

Barany Zoltan, Moser G. Robert (ed.), Ethnic Politics after Communism, Cornell Univer-sity Press, Ithaca–London 2005.

Barcz Jan (red.), Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, Wydawnictwo Pra-wo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2003.

Bashford Alison, Strange Carolyn (ed.), Isolation. Places and Practices of Exclusion, Routledge, London–New York 2004.

Bartosz Adam, Nie bój się Cygana, Pogranicze, Sejny 1994.Bartosz Adam, Courthiade Marcel, Kapralski Sławomir, Mróz Lech, Paszko Artur, Robo-

tycki Czesław (red.), Studia Romologica, nr 1, 2008, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2008.

Beck Zoltán, Forray R. Katalin (ed.), Society and Lifestyles – Hungarian Roma and Gypsy Communities, Gypsy Studies – Cigány Tanulmányok, vol.23, University of Pécs, Fa-culty of Humanities, Institute of Education, Department of Romology and Sociology of Education, Pécs 2008.

Berdychowska Bogumiła (red.), Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po roku 1989, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998.

Berlińska Danuta, Frysztacki Krzysztof (red.), Inni swoi. Studia z problematyki etnicznej, Stowarzyszenie Instytut Śląski Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski w Opo-lu, Wydawnictwo Instytut Śląski sp. z o.o., Opole 1999.

Białobrzeska Katarzyna, Kawula Stanisław (red.), Człowiek w obliczu wykluczenia i margi-nalizacji społecznej. Wokół zagadnień teoretycznych, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2006.

Block Martin, Die Zigeuner, Studien zur Tsiganologie und Folkloristik 20, Peter Lang, Frankfurt am Main 1997.

Bokszański Zbigniew, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Browarek Tomasz, Chałupczak Henryk, Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.

Brubaker Rogers, Ethnicity without Groups, Harvard University Press, Cambridge 2004.Chałupczak Henryk, Michalik Elżbieta (red.), Mniejszości narodowe i etniczne w procesach

transformacji oraz integracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006.

Chege Victoria, Schiek Dagmar, European Union Non-Discrimination Law. Comparative Perspectives on Multidimensional Equality Law, Routledge Cavendish Taylor&Francis Group, London–New York 2009.

Crowe M. David, A History of the Gypsies of Eastern Europe and Russia, St. Martin’s Griffi n, New York 1995.

Doncsev Todo (red.), Measures Taken by the State to Promote the Social Integration of Roma Lving in Hungary, Zenith RT, Budapest 2000.

Eder Klaus (ed.), Collective Identities in Action: a Sociological Approach to Ethnicity, Alder-shot, England: Burligton, VT: Ashgate 2005.

266

Fenton Steve, Etniczność, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.Ficowski Jerzy, Cyganie na polskich drogach, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1968.Fienbork Gundula, Mihok Brigitte, Mueller, Die Roma – Hoff en auf ein Leben ohne Angst,

Roma aus Osteuropa berichten Rowohlt, Hamburg 1992.Fonseca Isabel, Bury me Standing. Th e Gypsies and Th eir Journey, Random House Inc New

York, New York 1996.Fraser Angus, Dzieje Cyganów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001.Frieske W.  Kazimierz (red.), Marginalność i procesy marginalizacji, Opracowanie PBZ,

Zeszyt nr 13, Instytut Polityki Społecznej UW, Warszawa 1999.Glazer Nathan, Moynihan P. Daniel (ed.), Ethnicity. Th eory and Experience, Harvard Uni-

versity Press, Cambridge, Massachusetts–London, England 1976.Gurr R. Ted, Minorities at Risk: A Global View of Ethnopolitical Confl icts, United States

Institute of Peace Press, Washington 1993.Guy Will, Between Past and Future: the Roma of Central and Eastern Europe, University of

Herfordshire Press, Hatfi eld 2001.Halczak Bogdan (red.), Mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej po upadku

komunizmu, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2006.Hancock Ian, We are the Romani People. Ame sam e Rromane džene, Centre de Recherches

Tsiganes, University of Hertfordshire Press, Hertfordshire 2002.Hancock Ian, Karanth Dileep, Danger! Educated Gypsy: Selected Essays, University of Hert-

fordshire Press, Hatfi eld 2010.Heinschink F. Mozes, Hemetek Ursula (ed.), Roma das unbekannte Volk. Schicksal und

Kultur, Verein Romano Centro, Boehlau Verlag, Wien–Koeln–Weimar 1994.Jasiński Zenon, Lewowicki Tadeusz (red.), Miejsce kultur etnicznych i regionalnych w jed-

noczącej się Europie, Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007.

Janusz Grzegorz, Prawa mniejszości narodowych: Standardy Europejskie, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Warszawa 1995.

Kallai Ernő (ed.), Th e Gypsies/Th e Roma in Hungarian Society, Teleki Laszlo Foundation, Budapest 2002.

Kenrick Donald, Puxon Grattan, Th e Destiny of Europe’s Gypsies, Basic Books, New York 1972.

Klímová-Alexander Ilona, Th e Romani Voice in World Politics.  Th e United Nations and Non-State Actors, Ashgate Publishing Limited, Hants 2005.

Kowarska Agnieszka, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005.

Kubiak Hieronim, Paluch K. Andrzej, Założenia teorii asymilacji, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1980.

Kurcz Zbigniew (red.), Mniejszości narodowe w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc-ławskiego, Wrocław 1997.

Kwadrans Łukasz, Edukacja Romów. Studium porównawcze na przykładzie Czech, Polski i Słowacji, Fundacja Integracji Społecznej PROM im. Angelusa Sileniusa, Wrocław–Wałbrzych 2008.

267

Kymlicka Will, Politics in the Vernacular: Nationalism, Multiculturalism and Citizenship, Oxford University Press, New York 2001.

Lewy Guenter, Th e Nazi Persecution of the Gypsies, Oxford University Press, Oxford 2000.Liégeois Jean Pierre, Roma in Europe, Council of Europe, Council of Europe Publishing,

Strasbourg 2007.Lucassen Leo, Willems Wim, Cottaar Annemarie, Gypsies and Other Itinerant Groups:

A Socio-Historical Approach, Palgrave Macmillan, London–New York 1998.Majtényi Balázs, Vizi Balázs (ed.), A Minority in Europe. Selected International Documents

Regarding the Roma, Gondola Kiadó, Budapeszt 2007.Matras Yaron, Romani. A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, Cambridge

2004.Mayall David, Gypsy Identities 1500–2000. From Egipcyans and Moon-men to Th e Ethnic

Romany, Routledge Taylor&Francis Group, London–New York 2004.Mazur Stanisław (red.), Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej

– mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010.

McCluskey-Jurczyńska Ewa, Szczepański S. Marek, Zagała Zbigniew (red.), Równi i rów-niejsi, zwycięzcy i przegrani. Dynamika zróżnicowań społecznych w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Bielsku-Białej, Tychy–Bielsko-Biała 2006.

Mirga Andrzej, Mróz Lech, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

Mirga Andrzej, Gheorghe Nicolae, Romowie w XXI wieku. Studium polityczne, Projekt ds. Stosunków Etnicznych, Raport – maj 1997, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 1998.

Mróz Lech, Dzieje Cyganów – Romów w Rzeczypospolitej XV–XVIII, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001.

Mróz Lech, Od Cyganów do Romów. Z Indii do Unii Europejskiej, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.

Mucha Janusz, Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczne, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2005.

Mucha Janusz, Stosunki etniczne we współczesnej myśli socjologicznej, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2006.

Nicolae Valeriu, Slavik Hannah (ed.), Roma Diplomacy, Th e International Debate Educa-tion Association, New York 2007.

Nijakowski M. Lech (red.), Polityka państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i et-nicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005.

Nowicka Ewa (red.), Romowie o sobie i dla siebie. Nowe problemy i nowe działania w pięciu krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskie-go, Warszawa 2003.

Nowicka Ewa, Cieślińska Barbara (red.), Wędrowcy i migranci, Polska w Europie: ograni-czenia i perspektywy, 12. Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny Poznań, 15–18.09.2004, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2005.

Okely M. Judith, Th e Traveller-Gypsies, Cambridge University Press, Cambridge 1983.Olzak Susan, Th e Dynamic of Ethnic Competition and Confl ict, Stanford University Press,

Stanford, California 1992.

268

Olzak Susan, Th e Global Dynamics of Racial and Ethnic Mobilization, Stanford University Press, Stanford California 2006.

Paleczny Tadeusz, Interpersonalne stosunki międzykulturowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.

Paleczny Tadeusz, Socjologia tożsamości, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne Sp. z o.o.– Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2008.

Paleczny Tadeusz, Talewicz-Kwiatkowska Joanna (red.), Tożsamość kulturowa Romów w procesach globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

Panayi Panikos, An Ethnic History of Europe since 1945: Nations, States and Minorities, Longman, Harlow 2000.

Parcer Jan (red.), Los Cyganów w KL Auschwitz-Birkenau, Stowarzyszenie Romów w Pol-sce, Oświęcim 1994.

Postma Koos, Changing Prejudice in Hungary. A Study on the Collapse of State Socialism and its Impact on Prejudice against Gypsies and Jews, Interuniversity Center For Social Science Th eory And Methodology, Groningen 1996.

Rekosh Edwin, Sleeper Maxine (red.), Separate and Unequal: Combating Discrimination against Roma in Education, Public Interest Law Initiative Columbia University Buda-pest Law Center, Budapeszt 2004.

Robotycki Czesław (red.), Cultural Identity and Ethnicity in Central Europe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003.

Shapiro Ian, Kymlicka Will (ed.), Ethnicity and Group Rights, New York University Press, New York–London 1997.

Smith D. Anthony, Th e Ethnic Origins of Nations, Blackwell Publishers Ltd., Oxford 1986.Sollors Werner (ed.), Th eories of Ethnicity. A Classical Reader, New York University Press,

Washington Square New York 1996.Stauber Roni, Vago Raphael, Th e Roma. A Minority in Europe. Historical, Political and

Social Perspectives, Central European University Press, Budapeszt–New York 2007.Stewart Michael, Time of the Gypsies, Westview Press, Boulder 1997.Stewart Michael, Rövid Márton (ed.), Multi-disciplinary Approaches to Romany Studies,

Central European University Summer School, Budapest 2010.Szabo Gyorgy, Die Roma in Ungarn, Studien zur Tsiganologie und Folkloristik 5, Peter

Lang, Frankfurt am Main 1991.Szarfenberg Ryszard, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki

Społecznej Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006.Szostak Wojciech, Administracja publiczna wobec Romów po 1989 roku. Sytuacja społeczno-

-polityczna Romów w Polsce po 1989 roku, Związek Romów Polskich, Szczecinek 2007.Sztompka Piotr, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.Th elen Peter (ed.), Roma in Europe. From Social Exclusion to Active Participation, Friedrich

Ebert Stiftung, Skopje 2005.Tilly Charles, From Mobilization to Revolution, Random House, New York 1978.Tonkin Elizabeth, McDonald Maryon, Chapman Malcolm(ed.), History and Ethnicity,

Routledge, London 1989.Vermeersch Peter, Th e Romani Movement. Minority Politics and Ethnic Mobilization in

Contemporary Central Europe, Bergahn Books, New York–Oxford 2006.Weyrauch O. Walter, Das Recht der Roma und Sinti, Vittorio Klostermann, Frankfurt am

Main 2002.

Redaktor prowadzącaAgnieszka Stęplewska

Adiustacja językowo-stylistycznaEwa Kosiba

KorektaMałgorzata Szul

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83