GOTYK W POLSCE: Dla rozwoju architektury gotyckiej XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niem. lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych zgromadzeń żebraczych - franciszkanów i dominikanów - osiedlających się w miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niem. (Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce arch. inspirowały inne budowle (katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeur. kręgu. W zjednoczonym Królestwie Pol. "dworski styl" znamionował gł. ceglano-kam. budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano w wielkich bazylikach krak. (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki, Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach (Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość tradycyjnej architekturze małopol. XV w. brakowało rozmachu i bogactwa odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekor. formy arch. (krużganki Collegium Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania - południowo-, zachodnio- oraz północnoeur. - cechowały wzniesione w XIV w. katedry (Gniezno, Poznań). Poza Koroną pol. znalazły się ziemie Pomorza Wsch. i Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną, wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z eur. miastami Hanzy, oraz eur. powiązania kongregacji zakonnych; gł. budowle tych miast (w swej późnogot. fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus Król.) są znakomitymi przykładami północnoeur. ceglanego gotyku (kościoły: Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP - w Toruniu; gdań. i tor. ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze). Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m. in. kryształowe sklepienia, które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę. Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy got. przetrwały najdłużej - do pocz. XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej przetrwały w kształtach drewn. kościołów.

Cechy sztuki gotyckiej były następujące: podstawa budowli była wzniesiona na planie krzyża, system halowy i bazylikowy, strzelistość (podyktowana chęcią wznoszenia się do Boga) i smukłość budowli, system konstrukcji budowli –szkieletowy, oparty na przyporach, zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli, cegła podstawowym materiałem budowlanym, wewnątrz budowli sklepienia krzyżowo – żebrowe, wachlarzowe, siateczkowe, gwieździste, kryształowe i palmowe, okna, portale i inne elementy zakończone ostrymi łukami (łuk łamany), wysokie, smukłe okna zdobione witrażami, rozwój architektury świeckiej np.: ratusze, sukiennice, kamienice, mury miejskie, baszty, zamki, młyny, spichrze, uniwersytety,

barbakany (budowle na planie koła ze strzelnicami, służyły do obrony). Przykłady polskiej architektury gotyckiej: Architektura sakralna:

Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (największa budowla sakralna w Polsce), Kościół franciszkański w Krakowie, Kościół dominikański w Krakowie, Katedra na Wawelu, przebudowana w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, Kościół Mariacki w Krakowie, Kościół świętej Katarzyny w Krakowie,

Kościoły w Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim, Szczecinie, Słupsku, Bazylika Najświętszej Marii Panny w Stargardzie, Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Kościół cystersów w Pelplinie, Katedra gnieźnieńska – przebudowana w XIV wieku, Katedra poznańska, przebudowana w I połowie XIV wieku, Kościół w Nieszawie, Kościół Najświętszej Marii Panny w Chełmnie, Drewniany Kościół parafialny w Grywałdzie zbudowany w XV wieku, Kościół parafialny w Ornecie na Warmii (XIV – XV wiek), Kościół joannitów w Strzegomiu na Śląsku.

Architektura świecka:

Ratusz we Wrocławiu, Ratusz w Toruniu, Dwór Artusa w Gdańsku, Wieża ratuszowa w Krakowie, Zamek krzyżacki w Malborku, Zamek królewski w Chęcinach pod Kielcami (XIII/XIV wiek), Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie – gmach jednego z uniwersyteckich kolegiów wzniesiony w stylu

gotyckim, Brama Floriańska w Krakowie, Sukiennice w Krakowie, Barbakan w Krakowie.

Przykłady polskiej rzeźby, malarstwa i wyrobów artystycznych stylu: Nagrobek Henryka Probusa z przełomu XIII i XIV wieku, Ołtarz Wita Stwosza (XV wiek), znajdujący się w Kościele Mariackim w Krakowie, Epitafium Kallimacha w Kościele Dominikanów w Krakowie, dłuta Wita Stwosza z XV wieku, Krucyfiks dłuta Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie, Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka, dłuta Wita Stwosza, znajdujący się w katedrze na Wawelu, Osiołek palmowy (koniec XV wieku) – przedstawiający Jezusa na osiołku z kościoła w Szydłowcu, Madonna z Krużlowej koło Krakowa (XV wiek) rzeźba jest przykładem tzw. „stylu pięknego” panującego Polsce w I

połowie XV wieku, Piękną Madonna z Wrocławia (koniec XIV – początek XV wieku), słynny z cudów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej znalazł się pod koniec XIV wieku w klasztorze na Jasnej Górze,

ufundowanym przez Władysława Opolczyka, Miniatura z XIV wieku przedstawiająca Świętą Jadwigę księżną Śląską (żonę Henryka Brodatego), Malowidło zatytułowane Zdjęcie z krzyża z kościoła świętego Jana w Toruniu (XV wiek), Święta Anna Samotrzeć z Kościoła  Bernardynów w Krakowie, Chrystus Pantokrator  XV wieczna mozaika bizantyjska, Ruskie freski w kaplicy zamku w Lublinie, Malarstwo miniaturowe z Psałterza Floriańskiego.

Poznańska Katedra świętych Piotra i Pawła - (siedziba pierwszego w Polsce biskupa) sięga samych początków chrześcijaństwa w Polsce - drugiej połowy X wieku. Na miejscu obecnej katedry gotyckiej, zbudowano w roku 968 pierwszy kościół katedralny p.w. św. Piotra, murowany, długości około 48 m. Badania archeologiczne przeprowadzone w 1946 odsłoniły liczne fragmenty pierwotnej katedry poznańskiej, co pozwala ustalić, iż wzniesiona została jako bazylika trójnawowa z prezbiterium zamkniętym absydą. Posiadała atrium, w którym odkryto relikty płyty z zaprawy wapiennej, tzw. misy chrzcielnej i krypty grobowe, identyfikowane przez badaczy jako prawdopodobne groby monarsze: Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Odkryte relikty archeologiczne można oglądać w kryptach.

Po zniszczeniu preromańskiej świątyni (w latach 1034-1038), powstaje nowy kościół katedralny, murowany, pokrywający się w znacznej mierze z fundamentami pierwszej, starszej katedry.

Obecny wygląd katedry pochodzi z okresu odbudowy po II Wojnie Światowej.

Przywrócono w niej, gotycki wygląd korpusu z przełomu XIV i XV wieku. Hełmy wież są natomiast wzorowane na klasycystycznych, pochodzących z lat 1725-1729. Świątynia zorientowana jest wzdłuż osi wschód-zachód, z prezbiterium po stronie wschodniej. Jest to trójnawowa bazylika na planie krzyża otoczona wieńcem dwunastu kaplic (z czego dwie stanowią ramiona transeptu), dwóch zakrystii i kruchty południowej. W zewnętrznej bryle świątyni nietypowym w polskiej architekturze elementem są łuki przyporowe rozpięte pomiędzy ścianami nawy głównej a wieżami.

Główne wejście znajduje się po stronie zachodniej. Stanowi je ostrołukowy portal z XV wieku, w którym umieszczono brązowe drzwi z 1979 roku autorstwa Kazimierza Bieńkowskiego. Od zewnątrz przedstawiają one sceny z życia św. Piotra, zaś od wewnątrz św. Pawła. Od zewnątrz widoczny łaciński napis nad wejściem: PRIMA SEDES EPISCOPORUM POLONIAE (pierwsza siedziba biskupów Polski).

1. Kaplica św. Marcina

2. Kaplica św. Józefa

3. Kaplica św. Cecylii

4. Kaplica Matki Boskiej i św.

Franciszka Ksawerego

5. Kaplica Najświętszego

Sakramentu (Górków)

6. Złota Kaplica

7. Kaplica Matki Boskiej

Częstochowskiej i św.

Stanisława Kostki

8. Kaplica Serca Jezusowego

9. Kaplica Matki Boskiej

Anielskiej (Szołdrskich)

10. Kaplica św. Trójcy

11. Kaplica św. Jana Kantego

12. kruchta południowa

13. Kaplica św. Stanisława

biskupa

14. wieża południowa

15. wieża północna

16. ambit

17. prezbiterium

18. nawy boczne

19. zakrystia prałacka

20. zakrystia wikariuszowska

(klerycka)

Gnieźnieńska archikatedra Wniebowzięcia NMP i Św. Wojciecha - prawdopodobnie już w IX wieku (około 100 lat przed przyjęciem Chrztu przez Mieszka I) na Wzgórzu Lecha powstała najstarsza świątynia chrześcijańska (w miejscu kultu pogańskiego), której relikty odkryto w podziemiach obecnej katedry. Około 970 r na miejscu tej świątyni Mieszko I wybudował drugi kościół, w którym złożono zwłoki jego żony - Dąbrówki, po czym wybudowano kolejny kościół w miejscu starego i w 999 r złożono tu ciało Św. Wojciecha. W roku 1000 kościół podniesiono do godności archikatedry, która kilkakrotnie była niszczona bądź to przez pożary, bądź podczas najazdów wrogów. W połowie XIV wieku rozpoczęto

budowę nowej, gotyckiej katedry, której korpus otoczono wieńcem kaplic. Wieże powstały później - południowa w 1415 r, a północna w 1528 roku. W XVII wieku część kaplic przebudowano w stylu barokowym, w 1662 roku powstał barokowy ołtarz główny. Po wojnie świątynia została odbudowana w stylu gotyckim. Całkowita jej długość to około 85 m, a wysokość nawy głównej to 22 metry. W fasadzie zachodniej wznoszą się dwie potężne wieże górujące nad miastem. Najstarszą częścią budowli jest prezbiterium z relikwiami Św. Wojciecha i zrekonstruowanym dawnym jego grobowcem.Nawę główną i prezbiterium otacza 14 kaplic kryjących nagrobki arcybiskupów. Przy wieży północnej znajduje się wejście do podziemi katedry, gdzie eksponowane są fragmenty dawnych świątyń i kamienne grobowce. Przy wieży południowej natomiast znajduje się dawne wejście główne do katedry, gdzie widoczne są słynne Drzwi Gnieźnieńskie z 1180 r zwane niegdyś Klejnotem Królestwa. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków romańskiej plastyki w Europie. Drzwi składają się z dwóch skrzydeł odlanych z brązu, z kołatkami w kształcie lwich głów, a w 18 kwaterach przedstawione są sceny z życia Św. Wojciecha.

Kościół św. Andrzeja Apostoła - gotycki kościół w Koninie - wybudowany na początku XV wieku, konsekrowano w 1444 roku. Gotycki. Zbudowany na planie krzyża greckiego, którego ramiona tworzą:

nawa główna, ośmioboczna, z unikalnym sklepieniem palmowym na centralnie ustawionej kolumnie,

kaplice od północy i od południa, ze sklepieniem gwiaździstym,

kruchta, również ze sklepieniem gwiaździstym.Prezbiterium posiada sklepienie gwiaździste, którego każde żebro opiera się na wsporniku w kształcie tarczy herbowej (herby okolicznych rodów). W kościele także renesansowa chrzcielnica z XV wieku.

Kolegiata MB Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach - kościół zbudowany w 1 połowie XV wieku. Jeden z najbardziej monumentalnych gotyckich kościołów Wielkopolski, trzynawowy, bazylikowy, zwieńczony dwoma wyniosłymi szczytami schodkowymi wypełnionymi blendami, imponujący zwłaszcza szczyt wschodni ze sterczynami, przedzielony wysmukłą skarpą przechodzącą w

wieżyczkę z sygnaturką. Portale z glazurowanej cegły kształtówki. Sklepienia gwiaździste. Najcenniejsze zabytki: obrazy Hołd Trzech Króli i Św. Anna Samotrzeć, z warsztatu wielkopolskiego z około 1521, nagrobek renesansowy takuba Rokossowskiego (zmarłego 1580), podskarbiego koronnego, dłuta H. Canavesiego, chrzcielnica empirowa z 1804. Na belce tęczowej krucyfiks gotycki z XV wieku, ołtarze renesansowe, barokowe i rokokowe, w stallach fragmenty stall gotyckich.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kościanie - zbudowany w latach 1333-56. Pierwotnie trzynawowy korpus i jednonawowe prezbiterium. W XV i XVI wieku dobudowano do korpusu kaplice, rozbudowano prezbiterium na trzynawowe, oraz na nowo nakryto dachem (dwuspadowy, kryty dachówką) wszystkie dobudowane części.Kościół jest zbudowany w stylu gotyckim, halowy, murowany z cegły. Przy głównym wejściu znajduje się portal neogotycki, przy bocznych wejściach portale gotyckie ostrołukowe. W konstrukcji kościoła zastosowano różne rodzaje sklepień: kolebkowe, sieciowe, gwiaździste i krzyżowo-żebrowe.Najcenniejszym obiektem w Farze jest tryptyk późnogotycki z

1507 roku, pochodzący z warsztatu Mistrza z Gościszowic. Tryptyk przedstawia sceny Zesłania Ducha Świętego, Biczowania, Cierniem Koronowanie, Upadek pod Krzyżem i Ukrzyżowanie.

Galeria budowli gotyckich w PolsceZamek w Ojcowie

Ratusz w Krakowie

Katedra we Wrocławiu

Kościół franciszkanów w Krakowie

Star Rynek w Poznaniu

Psałteria w Poznaniu

Rynek w Krakowie

Brama floriańska w Krakowie

Bazylika mariacka w Gdańsku

Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym

Malbork

Ruiny zamku w Ogrodzieńcu

Brama w Sandomierzu

Najstarszy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Maius

Kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej we Wrocławiu

Kościół archikatedralny pod wezwaniem Trójcy Św., NMP (Najświętszej Marii Panny) i św.

Bernarda w Oliwie

Katedra na Wawelu

Kościół św. Marcina w Poznaniu

Kościół Bożego Ciała w Poznaniu

Kościół Bożego Ciała w Bieczu

Kościół farny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku

Gotyk śląski: katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu

Gotyk pomorski: Ratusz Staromiejski w Toruniu

Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja we Fromborku

Zachodnie skrzydło zamku w Kwidzynie z gdaniskiem