Janusz Stanisław BieńUniwersytet WarszawskiInstytut" Maszyn Matematycznych

ZAŁOŻENIA POLSKIEGO SYS'l'l!MUKONW:H:RSACYJNEGO"MARYSI~'

Streszczenie. Przez system konwersacyjny rozumiemy program lubzespÓł programów, kt6ry wykorzystuje język natu-ralny do komunikacji z człowiekiem. System "MARYSIA" był inspi-

rowany przez programy typu "ELIZA", opracowane w MIT w latachsześćdziesiątych, których cechą charakteryszyczną było stosowa-nie WYmiennych tzw. scenariuszy, decydujących o przebiegu kon~wersacji. Jedna~e uwzględnienie w działanj,.u"MARYSI" fleksjijęzyka polskiego i przyjęcie innej struktury scenariuszy spra-wiło, że system nasz różni się istotnie od swego pierwowzoru.Referat zawiera krótką charakterystykę systemu "MARYSIA".

Od pewnego czasu istnieje na Uniwer.sytecie Warszawskim zes-pół, zajmujący się sprawami komunikacji fuiędzy człowiekiem aa maszyną w języku nat~alnym. Zespołem tym kieruje dr S.Wa1i-g6rski, a w skład jego wchodzą osoby z Instytutu Matematyki UWi Instytutu Maszyn Matematycznych UW. Utrzymywane są równieżkontakty z językoznawcami, szczególnie bliska współpraca zosta-ła nawiązana z doc. J.Tokarskim z Instytutu Filologii PolskiejUW. Po wykonaniu na uniwersyteckiej maszynie "GIER" pewnych pracprzygotowaczych (np. [5]) rozpoczęto pracę nad polskim systememkonwel'sacyjnym "MARYSIA". Początkowo wyobrażaliśmy sobie naszsystem jako polską wersję program6w typu "ELIZA". Programy te,posługujące się językiem angielskim, zostały opracowane w poło-wie lat sześćdziesiątych w Massachusets Institute of TeQhno1ogy(patrz [5 lub 4]). Były one przeznaczone w zasadzie do naucza-nia wspomaganego maszyną, najbardziej efektowny był jednak pro-gram "DOCTOR", pozwalający prowadzić z maszyną dialog sprawia-jący wrażenie rozmowy z psychoanalitykiem. Treść wypowiedziczłowieka była odgadywana przez maszynę na podstawie występowa-,nia odpowiednich sł6w kluczowych. Ten niewątpliwie prymitywnyaparat okazał się całkowicie wystarczający dla wspomnianych za-stosowano Aby przystosować programy "ELIZA" do języka polskie-go, należało wyposażyć je w możliwość analizy i syntezy flek-

- 25 -syjnej. Okazało się jednak, że uwzględnienie fleksji i swobod-nego w zasadzie szyku wyrazów w zdaniu doprowadziło do stworze-nia systemu istotnie różnego od swego pierwowzoru, zachowujące-go tylko jeden element programów "ELIZA", a mianowicie wymien-ność tzw. scenariusza. Na powstanie odmiennej/koncepcji wpłynę-ły także względy techniczne, jak konieczność użycia innych ję-zyków programowania. Pewne znaczenie miała również niezreali-zowana nadzieja na otrzymanie przez Uniwersytet komputeraRC 4000. Mianowicie, system "MARYSIA" jest w gruncie rzeczyzaprojektowany dla maszyny trzeciej generacji, a realizowaneobecnie na małej, wolnej i jednoprogramowej maszynie "GIER"programY mają służyć do częściowego sprawdzenia w praktyoe na-,szych koncepcji. omawiając poniżej założenia "MARYSI" będę miałna myśli jej implementację na komputerze z podziałem czasu; niebędą to jednak rozważania czysto teoretyczne, ponieważ udałonam się symulować na GIERze istotne dla nas cechy maszyntrzeciej generacji (płacąc za to, niestety, małą efektywnościąsystemu).

2. Przeznaczenie systemu MARYSIA

Podczas normalnej pracy komputera trzeciej generacji w jegopamięci znajduje się kilka programów, które są wykonywane prak-tycznie równocześnie. W niektórych maszy~ach system operacyjnyumożliwia komunikowanie się tych programów między sobą, w więk-szości pozostałych efekt taki można osiągnąć w inny sposób. O-prócz programów w pamięci mas~ny znajdują się tzw. pliki, słu-żące do przechowywania informacji różnego typ\~.

Zadaniem systemu "MARYSIA" jest pośredni9zenie w wymianieinformacji między człowiekiem a innym - roboczym - programem,czyli swoiste tłumaczenie tekstu języka naturalnego na odpo-wiedni kod lub odwrotnie, według wcześniej ustalonych reguł. Wzwiązku z tym,system składa się z części zmiennych, które nale-ży dostosować 'dowymagań programu obsługiwanego przez ''MARY8I:ij:'',oraz z części stałych, stanowiących właściwy system~ Częściamizmiennymi są: program nazywany scenariuszem i plik nazywanyscenopisem, które łącznie decydują o przebiegu rozmowy. Częś-ciami stałymi są: plik nazywany polem roboczym, zespół plikównazywanych słownikami oraz "krasnoludki", czyli programy wyspe-

- 26 -

cjalizowane w różnych fazach analizy i syntezy wypowiedzi. Apropos krasnoludków - ich królem jest obecnie system operacyj-ny do symUlowania na maszynie "GIER" wieloprogramowości, noszą-cy nazwę Błystek; stąd już wynika jasno, że tytułowa "MARYSIA"jest znaną sierotką z książki Marii Konopnickiej.

Istotną cechą systemu jest to, że nie nakłada on żadnychograniczeń na program roboczy~ Program ten powinien tylko w od-powiednich momentach przekazywać scenariuszowi swoje życzeniaw sposób okr6ślony przez system operacyjny; praktyczni~ rzeczbiorąc, dostosowanie programu pracującego w sposób interakcyj-ny (tj. w sposób wymagający interwencji człowieka) do współpra-cy z MARYSI4" sprowadzałoby się do prostego zastąpienia in-strukcji wejścia-wyjścia na instrukcje komunikowania się zescenariuszem. Scenariusz z kolei może być programem napisanymw dowolnym języku programowania dostępnYm na danej maszynie,powinien jedynie umieć uaktywniać odpowiednie krasnoludki,ws;a-zując im przy tym odpowiednie pozycje sc~nopisu. Scenopis powi-nien zawierać m. in. schematy oc zekiwanych wypowied zi człowieka,których treść - podobnie jak w "ELIZIE" - będzie odgadywana napodstawie występowania pewnych słów kluc zowych. Budowa sceno-pisu zostanie przedstawiona ,możliwie obszernie w dalszej częścireferatu.

Możliwość pisania scenariuszy np. w Algolu jest dużą zale-tą, ponieważ pozwala konstruować ęcenariusze bardziej skompli-kowane, które - będąc zdolne prowadzić pewne fragmenty rozmowysamodzielnie - przekazywałyby programowi roboczemu tylko osta-teczny wynik konwersacji. Może również zajść potrzeba wykonaniana Wypowiedzi jakiejś nie standardowej ~zynności, nie nadającejsię do zlecenia krasnoludkom; wtedy można napisać taki scena-riusz, który sam sięgnie do pola roboczego, gdzie przechowywa-na jest wypowiedź, i sam wykona odpowiednią operację.

Typowe zastosowanie "MARYSI" mogłoby wyglądać następująco •.Przypuśćmy, że mamy program napisany np. w językll "LISP" , wyko-nujący tzw. prz-ekształcanie formuł (formula manipulation). Możeonwykon~'ać m.in. całkowanie symboliczne, w trakcie któregomoże zajść potrz~ba skorzystania z intuicji człowieka w celuustalenia dalszego postępowania. Program ,ten w odpowiednim mo-mencie drukowałby wyniki cząstkowe i ewentualnie pewien tekst,

- 27 -

np. zdanie "Pomóż mi", po czym przekazywałby do scenariusza in-formację, że wypowiedź człowieka będzie dot,yczyć metod całkowa-nia. Scenariusz uruchomiłby najpierw krasnoludki wc~tujące wy_powiedź i przeprowadzające analizę fleksyjną, a następnie wy_dałby polecenie przeglądania tej części schemat6w ze scenopisu,kt6re dotyczą danego tematu. Po dopasowaniu pewnego schematu, atym samym odgadnięciu treści wypowiedzi, scenariusz mógłby np.upewnić się, czy dobrze zrozumiał polecenie, reformułując je(w dal-pzym ciągu za pośrednictwem krasnoludków) i żądając odczłowieka krótkiego potwierdzenia. Scenariusz mógłby również odrazu przekazać WYnik programowi roboczemu. W razie niedopadowa-nia żadnego schematu odpowiedź prawdopodobnie brzmiałaby '~ierozumiem cię. Sformułuj inaczej swoje życzenie", po c~ nastą-piłby powr6t do analizy wypowiedzi człowieka. W rezultacie prę-dzej czy później program roboczy otrzymałby potrzebne mu infor-macje.

3. Struktura scenopisuScenopis zawiera schematy oczekiwanych wypowiedzi człowie-

ka, które będziemy nazywać regułami rozkładania, oraz zasadytworzenia odpowiedzi, zwane regułami składania. Reguły rozkła-dania mogą być grupowane w tzw. kwestie, aby scenariusz nie mu-siał ,za każdym razem wyliczać po kolei wszystkich reguł, którenależy dopasowywać ,do analizowanej wypowiedzi.

Zanim przejdziemy do omawiania budowy reguł, musimy przed-stawić najważniejsze pojęcia naszej terminologii fleksyjnej[2, 3, 8J. Ot6ż podstawową jednostk~ słownictwa jest dla naswyraz, rozumiany jako zbi6r form fleksyjnych. Pojęcie to jest- jak widać - zbliżone do pojęcia wyrazu paradygmatycznego,wprowadzonego prze~ doc. J.Tokarskiego. Zbieżność ta nie jestprzypadkowa, gdyż terminologia nasza powstawała pod dużym wpły-wem prac doc. Tokarskiego ([6, 7] i innych). Wyrazy ,są poklasy-fikowane na typy ze względu na kryterium morfologiczne, GO po-ciągnęło za sobą uznanie tradycyjnego czasownika za zbiór kil-ku wyrazów, z których,wyrazam! czasownikowymi są tylko czasteraźniejszy lub przyszły prosty oraz formy proste trypu rozka-zującego. Wyrazy mogą być łączone w gniazda, co pozwala zmniej-

- 28 -

szyć objętość słownika. Nie jest to jedyna korzyść, bowiem do-bierając odpowiednio kryterium grupowania wyrazów w gniazda mo-żemy umożliwić proste przekszt~łcenia semantyczne, jak zmianyczasu lub trybu czasowników czy stopniowanie przymiotnik6w.Przybliżanym odpowiednikiem tradycyjnego pojęcia formy fleksyj-nej jest leks, czyli konkretny ciąg liter. Aby wskaza'ć jedno-znacznie leks, należy najpierw określić wyraz (np~ podając jegoadres w słowniku), a następnie podać wartości odpowiednich ka-tegorii fleksyjnych; innymi słowy, należy podać współrzędne da-neg'o leksu.

Główną częścią każdej reguły rozkładania jest wykaz szablo-nów odpowiadających oczekiwanym elementom wypowiedzi, przy czymkażdy element może być określony z taką dokładnością, jaka jestw danym wypadku potrzebna. Ponieważ niekiedy kolejność występo-wania wypowiedzi.może być istotna, drugą częścią reguły jestwykaz akceptowanych permutacji danych elementów. Rzecz zilu-strujemy prostym przykładem, będącym adaptacją jednego ze sce-nariuszy "ELIZY". Wyobrażmy sobie, że chcemy przygotować sceno-pis do rozmowy, kt6rą rozpoczyna ''MARYSIA''pisząc: "M'V'ślę oprzedmiocie zrobionym z drzewa, kt6ry znajduje się w mieszka-niu. Zgadnij, co to jest?" Zakładamy przy tym, że obiektem, okt6rym "myśli" "MARYSIA", jest krzesło. Musimy więc przedewszystkim przygotować regułę rozkładania rozpoznają~ą poprawnąodpowiedź człowieka. W odpowiedzi takiej musi na pewno wystąpićwyraz, "krzesło", nie wiemy jednak w jakim przypadku, gdyż możesię ono pojawić zarówno w zwrocie "To jest krzesło", jak i wzdaniach "Ten przedmiot jest krze'słem", "Myślisz o krześle"itp. Wobec tego jeden z szablonów reguły będzie zdefiniowanyjako pewna forma wyrazu "krzesło"; można ew~ntualnie sprecyzo-wać, że chodzi tylko o liczbę pojedynczą. Drugi i trzeci ele-ment będą zupełnie nieokreślone, ,ale w wypowiedzi człowieka mu-szą im odpowiadać słowa figurUjące w słowniku "MARYSI". Dziękitakiemu zabezpieczeniu wyrażenie np. "Xyz krzesło 5" nie będzieuznane za odpowiedź poprawną. Dla powyższej reguły rozkładaniawykaz permutacji nie jest istotny, będzie on jednak niezbędnypon1tej. Ot6ż, aby zabawa była atrakcyjna, "MARYSIA" powinnaodpowiadać sensownie również na zdania "To na pewno jest sza-fa", "To chyba jest stół", "A ja mówię, że to jest re~ał" .itp.

- 29 -Powinniśmy więc napisać regułę akceptującą zdania, w których.występowałyby w podanej kolejności następujące elementy: cokol-wiek, leka "to", cokolwiek, leks "jestlt, dowolny rzeczownik wmianowniku liczby pOjedynczej. Akceptacja zdania posiąga za so-bą rozłożenie go na części i odpowiednie oznaczenie otrzymanychfragment6w. Dzięki temu następną pozycją scenopisu mogłaby byćreguła składania, powodująca np. wypisanie tekstu ItMylisz się,przedmiot, o którym myślę, nie jestlt, po kt6rym następowałby.czwarty element rozłożonej wypowiedzi, tym razem w narzędnikuliczby pojedynczej. Tak więc kompletny dialog z t'MARYS4" przyopisanym scenopisie i odpowiednim scenariuszu m6głby wyglądaćnastępująco:-.Myślę o przedmiocie zrobiacym z drzewa, znajdującym się w

mieszkaniu. Zgadnij, co to jest?- Czy to jest szafa?_ Mylisz się. Przedmiot, o kt6rym.myślę, nie jest szafą.- W takim razie to będzie krzesło.- Tak, to jest krzesło.

Zademonstrowana powyżej zmiana przypadku jest możliwa dzię-ki temu, że w regułach rozkładania i składania występuje rów-nież część, zwana wykazem relacji. Może ona służyć albo dosprawdzania zachodzenia związków zgodny lub rządu w wypowiedziczłowieka, al~o do realizowania takich związk6w VI odpowiedzikonstruowanej przez maszynę. Aby m6c w pełni wykorzystać temożliwości, każd~mu wyrazowi przydzielono zestaw ośmiu tzw.liczb frazeolOgicznych, opisujących jego własności sk~adniowe.W chwili obecnej nie jest jeszcze ustal~e w sposób ostateczny,.jakie cechy wyrazów i w jaki spos6b będą opisywane przy użyciulic zb frazeologic znych, na pewno jednak dla czasowników będzieto ich aspekt i rząd, a dla rzeczowników ich rodzaj.

Reasumując:Reguła rozkładania zawiera wykaz szablonów, wykaz permuta-

tacji i wykaz relacji. Szablony wskazują albo na konkretne lek~.sy (jeśli wszystkie współrzędne zostały określone), albo naklasy leksów (jeśli została podana tylko część współrzędnych;.wykaz permutacji określa, w jakiej kolejności opisane leksymogą pojawić się w wypowiedzi. Wykaz relacji sprawdza popraw-ność związków zgody lub rządu, korz7stając w razie potrzeby z

- 30 -

informacji zawartej w,liczbach frazeologicznych. Reguła składa-nia zawiera wykaz szablon6w, jedną permutację wskazującą spos6bpołączenia fragmentów ostatnio rozło~onej wypowiedzi zleksamiopisanymi w regule, oraz wykaz relacji. Istotne jest, aby po u-względnieniu zachodząoych relacji ka~dy leka odpowiedzi byłjednoznacznie wyznaczo~.

. .O sposobie korzystania z reguł, a w szczególności o kolej-

ności u~ywania reguł rozkładania i o wyborze stosownej regułyskładania deoyduje scenariusz.

4. Słowniki MARYSI

Maximilien-Paul-Emile Littre, dziewiętnastowiec~ny leksyko-graf franouski, powiedział: "Prace leksykografiozne nie kończąsię nigdy" (cytowane za [1J). Miał on zapewne na myśli dwa fak-ty: pierwszy to olbrzymia pracochłonność prac leksykograficz-nych, powodująca, ~e trwają one latami; drugi fakt, to konieoz-ność ciągłego uaktualniania słowników wobec zmienności samegojęzyka. Nie widać powod6w, dla których powytsza uwaga nie mia- .łaby się stosować r6wnie~ do "leksykografii informatyct,nej",jak motemynazwać przygotowywanie du~ych słowników dls system6wkomputerowyoh. Wzwiązku z tym uznaliśmy za właściwe tworzenierównolegle z systemem "MARYSIA"pomocniczego systemu "LEKSY_KON", słutącego do gromadzenia w maszynie wiedzy o języku w in-teresującym nas zakresie. Wchwili obecnej systemy nie są' ści-śle. rozgranfczone, poniewa~ "MARYSIA"korzysta ze słowników"LEKSYKONU",jest to jednak stan przejściowy. R6tne zastosowa-nia "MARYSI"mogą mieć ró~ne,wymagania, tak cO do z.awartości,jak i struktury jej słownik6w, będziemy więc starali się wypo-sa~ać je w słowniki wysp,eojalizowane, tworzone- automatycznieprzy pomocy odpowiednioh programów systemu "LEKSYKON".

W skład zespołu'słownik6w systemu wchodzi tzw. ,słownikgł6wny oraz dwa słowniki pomocnio'ze, ułatwiająoe dotarcie do.potrzebnej informacji podczas analizy fleksyjnej. ,Omówimypo-kr6tce najwatniejsze cechy słownika' gł6wn~go.

Podstawową wlasności~ słownika gł6wnego jest to, te stano-wi on kompletny - jak na nasze potrzeby - opis języka. Jest tomoUiwe dzięki ,temu, ~e opr6cz części' hasłowej ma on równietczęść gramatyczną, zawierającą reguły interpretacji opis6w sta-

- 31 -

•

nowiących hasła. Ocz,ywiście, struktura części gramatycznej jestściśle określona, ale powinna ona pozwolić na zmienianie nietylko opisów języka polskiego, ale i na opisywanie przy jej po-mocy ~orfologii innych języków. Inna interesująca cecha, tomożliwość podziału hasła słownika na trzy części: morfologicz-ną, składniową i pragmatyczną. Aktualnie w części składniowejprzechowuje się wspomniane już liczby frazeologiczne,a w częś-ci pragmatycznej inicjały autora hasła, ale w razie potrzebyczęści te mogą zostać rozbudowane. Najbardziej nas interesują-ca część morfologiczna może dzielić się na cztery segmenty, od-powiadające czterem typom poprawności językowej, ą mianowicieformom zalecaQYm, poprawnym lecz nie zalecanym oraz for~om

. .rzadkim i błędnym. Oprócz tego istnieje możliwość przyporząd-kowania poszczególnym formom lub ich zbiorom kwalifikatorów,np. "przestarzałe", "gwarowe". Ocz,ywiście, im-bardziej skom-plikowane hasło, tym więcej zajmuje ono miejsca w pamięci i. -tym dłuższy jest czas tworzenia wybranej formy.

Jak już było wspomniane, podstawową słownictwa jest u naswyraz i on stanowi zasadniczy typ hasła. Hasłem może być jed-nak również gniazdo,tj. zbiór wyrazów, z reguły o regularnychzwiązkach morfologiczno-semantycznych. Wykor~stanie takiegohasła odbywa się w dwóch etapach: najpierw tworzy się (ściślej- syu.uluje) opis odpowiedniego wyrazu, a następnie używa siętego sam~go algorytmu syntezy, co dla wyraz6w stanowiących sa-modzielne hasła. Przewiduje się istnienie haseł, roboczo zwa-nych ekstraktami, na p~stawie których tworzyłoby się opisygniazd, poddawane dalej normalnej prooedurze. Ten typ hasełmożna by wykorzystać do jeszcze bardziej zwięzłego przechowy-wania informacji, niż to ma miejsce w hasłach gniazdowych.

Jak widać, struktura słownika gł6wnego jest skomplik~wana.Dzięki temu jednak można w nim gromadzić niejako na zapas du-żą i!ość informa~ji doda~kowyoh. Słownik można łatwo aktuali-zować, przy czym mogą w nim wsp6łistnieć hasła różnyoh tzw.format6w. Pozwala to na stopniowe udoskonalanie .budowy po-szczeg6lnych haseł, pod warunkiem nienaruszania ogólnej struk-tury słownika. Ustalono również postać haseł na taśmie papie-rowej,dzięki czemu słownik opracowywany podczas eksperymento-

- 32 -wania z ''MARYSI4,''będzie można wykorzystać bez żadnych zmianw następnej wersji naszego systemu.

5. Przewidywane zastosowania

••

Wchwili obecnej trudno jest ocenić dokładnie "umiejętnościjęzykowe" ''MARYSI'',będzie to możliwe dopiero po napisaniu isprawdzeniu p~wnej ilości scenariuszy. Specyficzna strukturamaszyny "GIER"nie pozwala również przewidzieć technicznych pa_rametrów realizacji naszego systemu na innych maszynach. Ist-nieje sięc obawa, że nie będzie on jeszcze nadawał się dowspółpracy z dużymi systemami, w których istotIlJ' byłby krótkiczas reakcji, np. z efektywnymi systemami nauczania wspomagane-go maszyną. Może on natomiast być przydatny tam, gdzie ważniej-sza niż szybkość interpretacji wypowiedzi jest łatwość przeka-zywania maszynie wskazówek człowieka. Przykładem'takiego zasto-sowania może być interakcyjny system dowodzenia twierdzeń.

Programy wchodzące w skład sys~emu mogą być również wyko-rzystywane w sposób niekonwersacyjny, np. do analizy tekst6ww celu badania słownictwa lub ekscerpcji przykładów wybranychkonstrukcji. Mogą one r6wnież stanowić podstawę dla tworzeniasystem6w bardziej skomplikowanych, uwzględniających składnięlub nawet semantykę język6w naturalD;1ch, jak to robią np. sy-stemy tzw. analizy treści.

Literatura

[1] Auderska ,H.: Podziękowanie za uroc zyst ość i odznaczenia[z okazji zakończenia prac nad "Słownikiem ję~ka polskie-go" pod red. W.Doroszewskiego]. "Pora~ik Językowy" nr 7,1969.

[2 J Bień J .St.: O pewnych problemaoh przetwarzania język6wfleksyjnych na maszynaoh cyfrowych. "Prace Filologiczne"w.XXIII (w druku).

[3J Bień J.St.: O dwóoh pojęoiach pożYtecznych przy automatycz-nym prze tarzaniu tekst6w. "Z polskich studi6w slawistycz-nyoh" seria 4. Warszawa 1972'.

- 33 -[5] Grodzki Z.: Z problem6w maszynowego przetwarzania tekstów

polskich. Fleksja liczebnik6w. "Poradnik Językowy" nr 1.1972.

[6J Tokarski J.: Z pogranicza metodyki i językoznawstwa. War-szawa 1967.

[7] Tokarski J.: Słownictwo. Warszawa 1971.[8] Tokarski J.: Dialog człowiek - maszyna cyfrowa. Pos zukiwa-

nie wspólnego języka. "Prace Filologiczne" t.XXIII (w dru-ku).

[9] Weizenbaum J.: ELIZA - A Computer Program for the Study ofNatural Language Communication between Man and Machine."Communications of the il.CMtlvol.9. no 1, Jan 1966.