Irena Szczepankowska

JĘZYKI W KOMUNIKACJI URZĘDOWO-PRAWNEJ

NA PODLASIU W XVI WIEKU

• Podlasie - Województwo podlaskie. województwo I Rzeczypospolitej istniejące w latach 1513–1795 r.

• Utworzone zostało przez króla Zygmunta Starego w 1513 r. poprzez podział województwa trockiego.

• Do 1569 r. należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego.

• Na mocy unii lubelskiej zostało inkorporowane do Korony.

• Popis pospolitego ruszenia województwa odbywał się w Drohiczynie

• Najważniejsze miasta (stolice ziem): Drohiczyn, Bielsk Podlaski, Mielnik –

• obradowały w nich sejmiki szlacheckie wybierające po 2 posłów do sejmu i na zmianę 2 deputatów do Trybunału Koronnego;

• odbywały się tam sady grodzkie i ziemskie; sądy ziemskie działały także w takich miejscowościach, jak: Miedzna, Sokołów Podlaski, Mokobody

• Mieszkańcy byli poddanymi Wielkich Książąt Litewskich, mimo że od XIV wieku Podlasie pozostawało w zasięgu wpływów polskich, ściślej mazowieckich,

• jako że Władysław Jagiełło nadał je księciu mazowieckiemu Januszowi wraz z miastami: Drohiczynem, Mielnikiem i Surażem.

• Historycy podkreślają jednak, że do unii lubelskiej prawno-polityczny charakter tych ziem nie był ustalony.

MieszkańcyMieszany skład narodowościowy:• przede wszystkim ludność ruska i litewska (chłopi i

średnia szlachta, czyli tzw. bojarzy); • coraz liczniejszą grupę stanowił żywioł polski - od XIV

wieku nasiliła się kolonizacja tych ziem przez drobną szlachtę mazowiecką, która w XVI wieku stanowi już warstwę dominującą w sensie kulturowym.

• Poza tym mniejsze grupy etniczne tworzą: Żydzi, Niemcy, Tatarzy, Karaimowie.

• Ponieważ status prawny szlachty polskiej był lepszy, bojarowie litewscy i ruscy dążyli do realnej unii politycznej, by wzmocnić swoją pozycję wobec miejscowych możnowładców.

• Najwcześniej właśnie szlachta ruska na Podlasiu przejmowała obyczaje Polaków z Mazowsza i przede wszystkim prawo polskie, tj. ustawy Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka.

• Dla ziemi drohiczyńskiej wraz z mielnicką prawo polskie wprowadził jeszcze w połowie XV w. przywilejem (zaginionym) Kazimierz Jagiellończyk, potwierdził w 1516 r. Zygmunt Stary;

• ziemia bielska otrzymała prawo polskie w 1501 r.

• Stąd przekłady pomników prawa polskiego na język ruski dla użytku miejscowych sądów szlacheckich.

• Ustawy władców polskich były tłumaczone od XV wieku z łaciny na język polski, a w XVI w. na użytek m.in. ruskiej szlachty Podlasia – także na staroruski język urzędowy

• Zwyczajowe prawo koronne zostało spisane już w XIV w. (tzw. statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego) po łacinie, która była językiem piśmiennictwa w państwie Piastów

• W połowie XV wieku dokonano pierwszego przekładu tych statutów na język polski, którego odmiana urzędowa była od dawna używana pomocniczo w sądach i podczas sejmów

Języki urzędowe w Królestwie Polskim do XVI w.:• łacina – używana w prawie kanonicznym i sądach kościelnych

oraz do spisywania polskiego prawa ziemskiego;• język polski – używany w średniowieczu niemal wyłącznie w

postaci mówionej (na wiecach, sądach i podczas sejmików) – w XV w. powstają pierwsze tłumaczenia ustaw na język polski;

• język niemiecki – język prawa niemieckiego (magdeburskiego), na którym lokowano miasta i wsie (kolonizacja od XII w.), używany przez mieszczan niemieckich także na posiedzeniach rad miejskich.

Języki urzędowe w Wielkim Księstwie Litewskim do XVI w.

• Kancelaria wielkoksiążęca miała trzy oddziały, tzn. ważniejsze pisma (ustawy, zarządzenia władców) powstawały w trzech wersjach językowych: ruskiej, łacińskiej i niemieckiej

• wersja łacińska powstawała głównie na użytek zewnętrzny (dyplomacja); łacina była ekspandowana na wschód po unii personalnej polsko-litewskiej w XIV w., ale nie odgrywała w WKL takiej roli jak w Koronie ze względu na silną pozycję języka staro-cerkiewno-słowiańskiego w piśmiennictwie religijnym i w cerkwi, a przede wszystkim kancelaryjnego języka starobiałoruskiego, w którym sporządzano wszelkie pisma urzędowe wychodzące z kancelarii Wielkiego Księcia

• W prawodawstwie i administracji na Rusi silniejszą pozycję niż łacina miał jeszcze w XVI wieku ruski język kancelaryjny, z odmianami terytorialnymi, bliskimi językowi mówionemu Rusinów, a także szlachty litewskiej przejmującej ruskie zwyczaje, religię i język

• Był to oryginalny język statutów i gramot wychodzących z kancelarii wielkoksiążęcej już w XIV wieku

• język ruski (zwany też zachodnioruskim albo starobiałoruskim) był oparty na narzeczu białoruskim, ale pisarze sądowi połączyli w nim cechy starocerkiewnosłowiańskie, południoworuskie i polskie, przez co język ten stał się swoistą lingua franca narodów zamieszkujących Wielkie Księstwo Litewskie: był zrozumiały zarówno dla Rusinów, jak i szlachty polskiej

• Od XVI w., zwłaszcza po unii lubelskiej wraz z masowym napływem Polaków, ale także na skutek przybierającego na sile procesu polonizacji szlachty litewsko-ruskiej następuje zdecydowana ekspansja polszczyzny we wszystkich sferach życia wyższych warstw społecznych Wielkiego Księstwa Litewskiego (możnowładztwa, szlachty, mieszczaństwa).

• Oficjalne zniesienie w 1696 roku urzędowego języka ruskiego i zastąpienie go polszczyzną w Wielkim Księstwie Litewskim sankcjonowało jedynie stan rzeczy od dawna utrwalony w praktyce.

• Zanim jednak to nastąpi, tj. właśnie w XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim, a więc także na Podlasiu, oficjalnym językiem prawno-urzędowym pozostaje język ruski.

• Na Podlasiu, wspierając się na Wlk. Ks., Rusini potrafili do czasu skutecznie utrzymywać język ruski jako urzędowy, co najmniej równorzędny z łaciną, już po wprowadzeniu prawa polskiego;

• staroruski został wyparty z ksiąg urzędowych na Podlasiu dopiero w latach 30-tych XVI w., w kilkadziesiąt lat po wprowadzeniu prawa polskiego.

Fragment I Statutu litewskiego z 1529 r. w języku staroruskim i polskim – Dział. VI, I według wyd.

wileńskiego z 1985 roku

• (2) Тежь уставуЄм иж кожды и воевода на ш ) истарость иимаршалокк земскии) имаршалок) дворныи идержжавцы наши кождыи усвоЄм повете немают подданых наших

иначеи судити иправовати леч) писаными правы которые всим подданым нашим великог) кнзь)ства дали.

• Vstauuiem tesz, isz koszdi voievoda, nasz, starosta, marszalek dworni i ziemski, i dzierżawci nassi, kożdi w swoijem poviecie: nimaiją poddanich naszich inaczei sądzicz i spravovacz, lecz themi pissanemi pravi, ktoresmi wssitkiem poddanem nassem vielkiego xiąstwa litewskiego dalj.

Statut WKL z 1588 r. w wersji językowej polskiej i ruskiej

• Розделъ вторый "О обороне земъской".

• Артыкулъ 1. „О повинъности, яко вси обыватели тутошнего паньства служъбу земъскую служити мають”.

• Уставуемъ тежъ с прызволеньемъ радъ нашихъ и всихъ становъ подданыхъ наших паньства того, великого князства литовъского,

• иж вси станы духовные и светъские, княжата, панята и врядники земские, дворъные, дворане и земяне, шляхта хоруговная и вдовы, и тежъ татарове и мещане местъ нашихъ,

• маючи именья земъские, и кождый от вышъшого до низшого стану, никого не выймуючи, лета зуполъные маючие, часу потребы з нами и с потомъки нашими або при гетманехъ наших

• винни будуть сами особами своими войну служити и выправовати на службу военъную, коли бы колвекъ была потреба водле уфалы земское зъ соймовъ вальных...

• Rozdział wtory „O obronie Ziemskiey”• Artykuł I. „O powinnośći, jako wszyscy

obywatele tuteyszego Państwa służbę ziemską służyć mają”.

• Ustawujem też z przyzwoleniem PP. Rad naszych y wszytkich Stanow poddanych naszych Państwa tego Wielkiego Xięstwa Litewskiego

• iż wszytkie stany duchowne y świeckie, Xiążęta, Panięta, y urzędnicy ziemscy, dworni, dworzanie, y ziemianie, szlachta chorągiewna, y wdowy, też Tatarowie y mieszczanie miast naszych

• mające imiona ziemskie, każdy od wyższego aż do niższego stanu nikogo nie wyimując, lata zupełne mając, czasu potrzeby z nami i potomki naszymi, abo przy Hetmaniech naszych,

• winni będą osobami swemi woynę służyć, y wyprawować na służbę wojenną, kiedybykolwiek potrzeba była wedle uchwały ziemskiey Seymow walnych…

Z akt sądu miasta knyszyńskiego – II połowa XVI w. (na podstawie opracowania Józefa Maroszka)

• (1553 r.) • Przyszetwszy Matis Iczkowicz, przed urząd miesczki knissinski,

żaliował się na matkie swoją Wajczkowią: Iżeby ona jego oddalalia od ojczyzny jego, którą to mają w Knissinie, a młodszemu synowi to przywliaszczalia, a jego oddalalia.

• Ona tako przed pany powiedziała: • Panowie ja jego nie chcia oddaliać, jeno niechaj mię słuchają,

a ja niechaj banda wolna władać, aż do śmierci, a po mej śmierci obiema miało i wielie, a 2 siestrze miają wyposazyć z tej ojczyzny jenię, jako drugą, jako i insze wyposażiłam

Actum in Knissini feria sexta conductam Paschae Anno Domini 1553

• Działo się prawo zagajone, na którym Stanisław Lis, wójt, ławniczy Jaczko Świethlik, Adam Wegrowski, Stanisław Worsza etc.

• Stanąwszy oblicznie, slachetny Francek horodniczy przet tem urzędem wyżej mienionym żaliował na opatrznego Szczepana m.k. o to: Iżem jemu dał, ku zachowaniu, dwie beczce soli, a nie chce mi ich wrócić.

• Ten, Szczepan powiedział przed prawerm: Znam się w temu, iż u mnie zastawił jedną beczkę soli. I tę beczkę soli wziął pan Klossowski, urzędnik przeszły knissinski w dani miodowej.

• Ten Frączek powiedział: Iżem ja zapłacił panu klossowskiemu za moim domowym grabieżem, jeśli on sobie tych 2 beczek nie obrócił w pożytek, niechaj podniesie prawo o te 2 beczki soli.

• Pan wójt z liawniki wyrozumiawszy w żaliobie i odpór skazał: Iż ma przysiąc trzeciego dnia, iż za dań miodowią, którą Franczek był winowat Klossowski beczkę soli wziął, a [o] drugiej powiedział: Nie być u siebie położonia.

• W XVI-wiecznych księgach sądowych język jest stosunkowo nieporadny, zasób terminologii urzędowo-prawnej ubogi (taki jak w XV-wiecznych ustawach polskich i ortylach magdeburskich). Są to głównie słowa i zwroty rodzime, o podstawie prasłowiańskiej:

• prawo (prawo zagajone, stanąć przed prawem, stawić się do prawa, mieć prawo do czego…), wina (dać komu winę w czym), winien, winowat, kara, pozew, odpór, wyrok

• sąd, urząd, rok ‘termin rozprawy sądowej’, ‘pozew’ (złożyć rok, pilnować roku), sądzić kogo

• strony sądowe (pozywający, pozwany), iściec ‘dłużnik’, świadek, • żałoba ‘skarga sądowa’, żałować na kogo ‘skarżyć kogo w sądzie’ , • znać (=‘zeznać’) przed sądem, ślubować, przysięga, zastawa, zastawić

coś, poruczyć ‘poręczyć’, zaręczyć, dać rękojmię, rękojemca, porucznicy, jednacze, ławnik, sędzia, pisarz

• rzeczy ruchome / nieruchome, wwiązać kogo w co…