„INTEGRACJA” PO POLSKU. STRATEGIE ADAPTACYJNE...

201„Integracja” po polsku.

„INTEGRACJA” PO POLSKU. STRATEGIE ADAPTACYJNEUCHODŹCÓW CZECZEŃSKICH W POLSCE1

STRESZCZENIE. W niniejszym artykule analizuję dominujący dyskurs naukowy na temat procesu adaptacji migrantów, oparty na „teoriach integracji” i wskazuję problemy, jakie mogą towa-rzyszyć takiemu podejściu. Następnie przedstawiam alternatywny, ugruntowany w badaniach model teoretyczny umożliwiający analizę procesu adaptacji uchodźców czeczeńskich do życia w Polsce. Model ten opiera się na pojęciu strategii adaptacyjnych, które zakładają podmiotowość aktorów społecznych wobec nacisków strukturalnych, w których się znajdują. Strategie adaptacyjne, które zaobserwowałam w życiu moich czeczeńskich rozmówców realizowane są w kontekście społeczeń-stwa przyjmującego (tzw. asymilacja etniczna) i w rzeczywistości ponadnarodowej; oraz na dwóch poziomach: 1) rekonstrukcji codzienności i 2) poszukiwania swojego miejsca w strukturach społe-czeństwa przyjmującego. Czeczeni odtwarzają swoją codzienność w Polsce stosując takie mechani-zmy działań jak w Czeczenii. Co więcej, wykorzystują nowoczesne technologie do reprodukowania wzorów kultury czeczeńskiej. Nie mogąc liczyć na skuteczną pomoc polskich instytucji rządowych i pozarządowych, często są zdani na pomoc swoich rodaków żyjących w Polsce. To dzięki nim ada-ptują się do nowej rzeczywistości.

Kluczowe słowa: uchodźcy czeczeńscy, proces adaptacji, integracja, asymilacja, transnarodo-wość

„INTEGRATION” THE POLISH WAY: THE ADAPTIVESTRATEGIES OF THE CHECHEN REFUGEES.

ABSTRACT. The article analyzes the discourse in social sciences on the process of adaptation of migrants to a host society. The discourse is based on „integration theories”. Such an approach creates some diffi culties and drawbacks. Therefore, an alternative approach grounded in empirical data on Chechen refugees in Poland is presented. The model is based on the concept of „adaptive strategies”. A „strategy” stresses human agency over structural pressures. The adaptive strategies of the Chechens in Poland are expressed in two contexts, i.e. a host society, explained by „new assimilation theories,” and transnational space. The strategies are applied in the process of recon-structing everyday life and while entering the social structures of the host society. The Chechens in Poland reconstruct their everyday life following patterns acquired in Chechnya. What is more, they use modern technologies to reproduce Chechen culture in Poland. Since the assistance offered by the Polish governmental and nongovernmental institutions to refugees and asylum seekers is

1 Projekt badawczy, którego wyniki prezentowane są w niniejszym artykule, został sfi nansowa-ny z grantu ufundowanego przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

KAROLINA ŁUKASIEWICZ*

Instytut SocjologiiUniwersytet Jagielloński

* Karolina Łukasiewicz, Instytut Socjologii, Uniwersytet Jagielloński, doktorantka, adres kore-spondencyjny: [email protected]

202 Karolina Łukasiewicz

insuffi cient, it often happens that the Chechens in Poland can receive support only from members of their own community in Poland. Owing to that support they are able to survive and adapt to the new environment.

Keywords: Chechen refugees, adaptation process, integration, assimilation, transnationalism

Marina przyjechała do Polski w 2005 roku. Uciekła wraz z synem, który był dwukrotnie zatrzymany przez FSB2. Po pierwszym aresztowaniu sprzedała miesz-kanie, aby wykupić syna, po drugim, na wykupienie składała się cała rodzina. Gdy zdecydowała, że najbezpieczniejsze dla rodziny będzie opuszczenie ojczyzny, w drodze do Inguszetii zatrzymało ją wojsko. Marina widziała, jak rozstrzeliwują jadących z nimi młodych chłopców. Do jej syna też celowano, ale ostatecznie żołnierze puścili ich wolno. Marina przeżyła śmierć swojego męża i widok domu rodzinnego, zniszczonego przez bombę. W dzieciństwie przeżyła powrót do oj-czyzny z Kazachstanu, dokąd deportowano wszystkich Czeczenów w 1944 roku. Mimo ciężkich doświadczeń, nie rezygnowała ze swoich przekonań, tradycji i re-ligii. Przyjazd do Polski i budowanie życia od nowa w „jesieni życia”, to dla niej jeszcze jedno wyzwanie, próba, której trzeba sprostać.

W Polsce żyją tysiące osób, takich jak Marina. Łączą ich biografi e naznaczo-ne wojną w Czeczenii i to właśnie te, wyniesione z Czeczenii doświadczenia, w dużym stopniu kształtują sposób radzenia sobie w nowej, polskiej rzeczywisto-ści.3 Do niedawna większość przybyszów z Kaukazu traktowała Polskę jako kraj tranzytowy, „punkt przesiadkowy” w drodze do Europy Zachodniej. Regulacja Dublin II4 zmienia tę sytuację. Polska staje się domem dla wielu Czeczenów, także tych deportowanych z Europy Zachodniej.

Życie uchodźców bardziej niż innych migrantów jest uzależnione od polityki, zarówno migracyjnej, jak i integracyjnej. W pierwszych latach pobytu w Polsce Czeczeni, o ile zostaną uznani przez urzędników za osoby prześladowane w swo-im kraju, mogą liczyć na różne formy pomocy integracyjnej. Proces integracji jest monitorowany przez różne instytucje i badaczy. Określa się zatem, jak uchodźcy się integrują lub dlaczego się nie integrują, jednak punkt widzenia samych Cze-czenów i sposób, w jaki oni radzą sobie w nowej rzeczywistości po zakończeniu pomocy integracyjnej nie jest przedmiotem analiz.

2 Federalna Służba Bezpieczeństwa w Rosji.3 Liczba Czeczenów mieszkająca w Polsce nie jest dokładnie znana. Obliczenia statystyczne

Hofmanna i Reichela wskazują na liczbę około sześciu tysięcy. M. Hofmann, D, Reichel, Chechen migration fl ows to Europe – a statistical Perspective, [w:] Chechens in the EU, redaktorzy A. Janda, N. Leitner, M.Vogel, Wiedeń, 2008, 9-27.

4 Zgodnie z tą regulacją cudzoziemcy mogą wystąpić o nadanie status uchodźcy tylko w jednym kraju Unii Europejskiej. Ma to być pierwszy bezpieczny kraj, do którego przyjadą, czyli w przy-padku większości Czeczenów – Polska.


Mój artykuł zacznę od scharakteryzowania dominującego naukowego dyskursu teoretycznego na temat „integracji” uchodźców5 i wskazania problemów związa-nych z tym podejściem. Następnie przedstawię alternatywę dla „teorii integracji”. Jest nią model teoretyczny oparty na pojęciu strategii adaptacyjnych, realizowa-nych w dwóch kontekstach: społeczeństwa przyjmującego (tak zwana „asymilacja etniczna”6) i w kontekście transnarodowym („adaptacja transnarodowa”), oraz na dwóch poziomach: codziennych praktyk i wchodzenia w struktury społeczeństwa przyjmującego. W niniejszym artykule przedstawię ugruntowany w badaniach em-pirycznych model teoretyczny oraz podam kilka przykładów strategii adaptacyj-nych7, które się na niego składają. Wcześniej opiszę metodologię badań, które stały się podstawą moich rozważań na temat Czeczenów żyjących w Polsce.

BADANIA I „TEORIE INTEGRACJI”

Proces przystosowania cudzoziemców do życia w społeczeństwie przyjmują-cym jest różnie nazywany i historycznie ujmowany był w różne ramy teoretyczne (teorii asymilacji, integracji, akulturacji, etnicznego włączania, transnarodowości). Proces ten analizowany jest także przez różne dyscypliny naukowe, między inny-mi socjologię, psychologię, antropologię kulturową, stosunki międzynarodowe. W Polsce badania uchodźców czeczeńskich najczęściej prowadzone są z perspekty-wy socjologicznej i ujmowane są w ramy „teorii integracji”8. Historycznie, „teorie

5 Istnieją dwa sposoby rozumienia pojęcia „integracja”, wąski i szeroki. Wąskie rozumienie po-jęcia „integracji” odnosi się do konkretnego podejścia naukowego, tak zwanych „teorii integracji”. Z kolei szerokie rozumienie „integracji” odnosi się do procesu przystosowania się cudzoziemców do społeczeństwa przyjmującego. W niniejszej pracy odnoszę się do wąsko rozumianych „teorii integracji”, sam proces przystosowania nazywam raczej „adaptacją”. Z kolei szerokie rozumienie pojęcia „integracji”, odnoszące się do procesu adaptacji pojawia się na przykład w pracy: „Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki”, pod redakcją Aleksandry Grzymały-Kazłow-skiej i Sławomira Łodzińskiego, Warszawa, 2009.

6 W języku angielskim, to tak zwana ethnic-path assimilation. Pojęciem tym posługuje się Ewa Morawska. Wyjaśnię je w dalszej części artykułu.

7 Ze względu na ograniczoną objętość tego artykułu, nie będę opisywać transnarodowych stra-tegii adaptacyjnych. Posłużę się jedynie przykładami strategii asymilacji etnicznej. O transnarodo-wości i zastosowaniu Internetu przez Czeczenów pisałam w tekście zatytułowanym: Transnarodowi uchodźcy? Analiza roli, jaką odgrywa Internet w procesie adaptacji uchodźców czeczeńskich do życia w Europie. [w:] Mozaiki przestrzeni transnarodowych. Teorie – metody – zjawiska, redaktorzy Ł. Krzyżowski, S. Urbańska, Kraków, 2010.

8 Przykładem tego typu prac są: A. Maciejko, Z. Olszewska, Preintegracja i integracja Cze-czenów w Polsce. Rzeczywistość i rekomendacje.” Analizy. Raporty. Ekspertyzy”, 2007, nr 7.G. Firlit-Fesnak, Ł. Łotocki, Czym chata bogata. Pomoc dla cudzoziemców poszukujących ochro-ny w Polsce w świetle badań społeczności i instytucji lokalnych, Warszawa, 2008. G. Firlit-Fe-snak, W poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce, Warszawa, 2008.G. Firlit-Fesnak, Cudzoziemcy poszukujący ochrony w Polsce. Analiza danych zastanych, „Raporty Migracyjne”, 2005, nr 6.


integracji” pojawiły się w naukach społecznych w odpowiedzi na porażkę dwóch wcześniejszych podejść, to jest „klasycznych teorii asymilacji”9 i „pluralizmu et-nicznego”10. „Teorie integracji” miały wyjaśnić konfl ikty etniczne występujące w państwach, w których prowadzono politykę wielokulturowości. W ramach tego podejścia akcentuje się nie tylko wartość odmienności kulturowej mniejszości (jak to miało miejsce na gruncie paradygmatu „pluralizmu etnicznego”) ale i włącze-nie w życie kraju przyjmującego. Integracja najczęściej defi niowana jest w kilku wymiarach: prawno-politycznym, społeczno-ekonomicznym i kulturowym (lub w różnych kombinacjach tychże wariantów).11 Integracja zachodzi wówczas, gdy w tych wymiarach cudzoziemcy zostają zaakceptowani jako cześć społeczeństwa przyjmującego. Podejście takie może jednak budzić szereg zastrzeżeń.

PROBLEM Z „TEORIAMI INTEGRACJI”

„Teorie integracji” bardziej niż inne koncepcje odnoszące się do procesu ada-ptacji wiążą się z konkretnymi programami wdrażanymi przez państwa europej-skie. Koncepcje teoretyczne integracji często przyjmują ramy defi nicyjne wyzna-czane przez politykę imigracyjną (operują podobnymi defi nicjami), co stanowi poważne ograniczenie możliwości wyjaśniających badanych zjawisk.12 Co wię-cej, „teorie integracji” dostarczają narzędzi potrzebnych do prowadzenia polity-ki integracyjnej, czy to przez sektor rządowy, czy pozarządowy, legitymizując jednocześnie taką politykę. Uprawomocnienie obowiązujących programów po-litycznych niesie za sobą szereg zagrożeń, w tym powielanie istniejących relacji władzy,13 które przypisują uchodźcy rolę biernego, oczekującego pomocy klienta,

9 Podejście to wywodzi się z badań szkoły chicagowskiej. Reprezentują je tacy badacze jak Emory Bogardus, Robert E. Park, W. Lloyd Warner czy Milton Gordon. Podejście to opiera się na micie melting pot, i tzw. anglokonformiźmie.

10 Podejście to opiera się na idei społeczeństwa wielokulturowego, reprezentowanej np. w pra-cy: We are All multicullturalist now Nathana Glazera, z 1997 roku.

11 Zob. F. Heckmann, D. Schnapper , The Integration of Immigrants in European Societies. National Differences and Trends of Convergence, Stuttgart, 2003.

H. Entzinger, R. Biezeveld, Benchmarking in Immigrant Integration, Report written for the Eu-ropean Commission under contract No. DG JAI-A-2/2002/006, dostępny na stronie: http://training.itcilo.it/esf/tantetinte/docs/benchmarking_integration.pdf, [5.01. 2009].

A. Ager, A. Strang Understanding Integration: A Conceptual Framework, „Journal of Refugee Studies”, 2002, nr2, 166-191.

12 O. Bakewell, Research Beyond the Categories: The Importance of Policy Irrelevant Research into Forced Migration, „Journal of Refugee Studies”, 2008, nr 4, 432-453.

13 L. Malkki, Refugees and Exile: From „Refugee Studies” to the National Order of Things, „Annual Review Anthropology”, 1995, nr 24, 495-523.

A. Szczepanikova, Gender Relations in a Refugee Camp: A Case of Chechens Seeking Asylum in the Czech Republic, „Journal of Refugee Studies”, 2005, nr 3, 281-298.


zaś państwu i organizacjom pozarządowym rolę gellnerowskiego patrona.14 Pro-gramy integracyjne, uprawomocniane przez badania naukowe, obejmują poszcze-gólne wymiary procesu przystosowania, a państwo w swoich politykach dostarcza „zachęt” ułatwiających imigrantom włączanie się w życie społeczne dominującej kulturowo większości. Unia Europejska fi nansuje badania określające wskaźniki integracji imigrantów w różnych wymiarach, a następnie wykorzystuje ich wyniki na poziomie legislacyjnym.15 Niestety analiza samej sytuacji legislacyjnej w ob-szarze polityk integracyjnych, chociaż pozwala wskazać obszary wymagające korekty ze strony państw UE, nie daje jednak pełnego obrazu procesu integracji, a nawet może go wypaczać.16

Podobnie jak same „teorie integracji”, tak i badania prowadzone w ich duchu nie pozawalają na poznanie mechanizmów, które determinują proces przystoso-wania się i leżących u ich podstaw relacji władzy.17 Uchodźcy bardziej niż inne grupy migrantów poddawani są oddziaływaniom mechanizmów władzy, opisy-wanych przez Foucaulta jako biopolityka.18 Przestrzenią, w której jest ona szcze-gólnie widoczna, są ośrodki dla uchodźców. Sytuacja osób poza systemem, poza ośrodkami czy programami integracyjnymi pozostaje jednak nieznana.

Realizacja badań fi nansowanych czy wprost zlecanych ze środków admini-stracji krajowej czy europejskiej, często niesie ryzyko konieczności dostosowania się do przyjętej w obrębie tychże instytucji defi nicji (np. defi nicji uchodźcy, czy defi nicji samego procesu integracji), a tym samym nie pozwala wyjść poza ramy politycznego dyskursu i zrozumieć badaną rzeczywistość. Tego typu badania tra-cą na aktualności, ilekroć regulacja prawna defi niująca problem badawczy ulegnie zmianie.

Problematyczna wydaje się także sama idea integracji ze społeczeństwem przyjmującym. U podstaw takiego podejścia leży bowiem założenie, że migranci mają dostosowywać się do dominującej kulturowo, społecznie, ekonomicznie czy politycznie większości. Jednak w społeczeństwach, w których żyje coraz więcej mniejszości, założenie takie może budzić wątpliwości. Integracja może bowiem

14 E.Gellner, Patrons and clients in Mediterranean societies, London, 1977.15 Dobrym przykładem tego typu działań jest projekt „Indeks Polityki Integracyjnej Migrantów”

z 2007, tzw. MIPEX. W ramach tego projektu stworzono 140 wskaźników polityki integracyjnej, które przeanalizowano w 25 krajach UE.

16 Przykładowo Szwecja, która w MIPEX, we wszystkich analizowanych wymiarach po-lityki uchodzi za wzór (najwyższy poziom realizacji 140 wskaźników integracji), w rzeczy-wistości boryka się z poważnym problemem dyskryminacji mniejszości etnicznych na rynkupracy.

Zob. G. Lemaître, The Integration of Immigrants into the Labour Market: the Case of Sweden, OECD, DELSA/ELSA/WD/SEM, 2007, nr 3.

17 Wyjątek stanowi praca po redakcją Sławomira Łodzińskiego i Macieja Ząbka, Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego, Warszawa, 2008.

18 M. Foucault, Historia seksualności, Gdańsk, 2010.


dokonywać się w odniesieniu do mniejszości tworzących społeczeństwo przyj-mujące.

Wątpliwości budzi też nazywanie integracji, procesem dwukierunkowym, a zatem stawiającym pewne wymagania nie tylko migrantom, ale także społe-czeństwu przyjmującemu. Zgodnie z takim podejściem, należałoby w wylicza-nych wcześniej wymiarach integracji zbadać, jak owa większość przystosowuje się do mniejszości. Problem ten nie jest jednak badany. Zatem „dwukierunko-wość” integracji wydaje się bardziej ideologicznym postulatem niż weryfi kowaną naukowo rzeczywistością.

Wreszcie poważny problem, związany z teoriami integracji, wiąże się z kon-centrowaniem się na badaniach życia migrantów w społeczeństwie przyjmują-cym. Badania migrantów wyłącznie w kontekście społeczeństwa przyjmującego są uzasadnione w przypadku drugiego czy kolejnych pokoleń, jednak w przy-padku pierwszego, a z takim mamy do czynienia wśród Czeczenów żyjących w Polsce, niezbędne jest poznanie ich życia przed wyjazdem z ojczyzny czy przed podjęciem decyzji o migracji. Aby zrozumieć, jak Czeczeni radzą sobie w pol-skiej rzeczywistości, konieczne jest poznanie ich codzienności w ojczyźnie. Taka pogłębiona, biografi czna perspektywa, bliższa ludziom, których życie chce się zrozumieć, często jest pomijana w badaniach przyjmujących bardziej makro czy mezostrukturalną i ilościową perspektywę. Badane są przyczyny migracji i dyna-mika tego zjawiska, pomijana jest jednak kulturowo determinowana codzienność osob, których te procesy dotykają.19

Trzeba też dodać, iż na gruncie „teorii integracji” uchodźcy bywają traktowani w sposób przedmiotowy. W różnych opracowaniach, czy w rozmowach z przed-stawicielami instytucji pracujących z uchodźcami można spotkać się z opinia-mi, że Czeczeni nie chcą się integrować, a polityka integracyjna ma doprowadzić do integracji. W takim „dominującym” dyskursie brak miejsca i zrozumienia dla podmiotowych, często trudnych decyzji pokazujących, jak Czeczeni radzą sobie w nowej, polskiej rzeczywistości.

Rozmawiając z Czeczenami często spotykałam się z krytycznymi opiniami na temat badań ich dotyczących. Najczęściej studenci socjologii, antropologii czy psychologii odwiedzają ośrodki dla uchodźców, oczekując od ich mieszkańców udzielenia odpowiedzi na szereg pytań. Wyniki takich badań często nie są publi-kowane, ani przedstawiane samym zainteresowanym. Czeczeni liczą, że odpowia-dając na pytania, poprawią swoją sytuację. To jednak nie następuje. Rozczarowa-nie Czeczenów w stosunku do badaczy przekłada się na postawę wobec całego państwa polskiego.

19 Warto zaznaczyć, iż luki informacyjne w tym obszarze częściowo uzupełniają biografi e czy powieści z życia codziennego w Czeczenii; przykładem takich prac są wywiady Petry Prochazko-wej, wspomnienia Khassana Baieva, Milany Tierłojewej, czy wreszcie książki Anny Politkowskiej, Asne Seierstadt i Krystyny Kurczak-Redlich.


Badania prowadzone w paradygmacie integracyjnym, a w szczególności jego zoperacjonalizowanej do listy wskaźników wersji, nie czerpią z doświadczeń stu-diów migracyjnych, nie odwołują się do bogatych doświadczeń badań migracji w USA20. Rzadko kiedy odnoszą się też do badań prowadzonych w obrębie różnych dyscyplin na przykład antropologii, która w szczególności podkreśla rolę kulturo-wych determinantów adaptacji, wagę biografi i badanych czy konieczność prowa-dzenia badań w społeczeństwie wysyłającym.21 Analizując z jednej strony, historię badań adaptacji migrantów, poczynając od szkoły chicagowskiej, a z drugiej, pa-trząc na najnowsze rozwiązania teoretyczne, które się tutaj pojawiają (wspomina-ne już „nowe teorie asymilacji”, czy „teorie transnarodowe”) i wreszcie zderzając te rozwiązania z zebranym materiałem empirycznym, można zaproponować inny model pojęciowy. Zostanie on przedstawiony w dalszej części pracy.

METODOLOGIA BADAŃ

Zanim przejdę do omówienia propozycji teoretycznej wynikającej z prowadzo-nych badań, scharakteryzuję metodologię, która pozwoliła mi na wyodrębnienie alternatywnego do „teorii integracji” modelu teoretycznego. W badaniach przyję-łam metodologię teorii ugruntowanej.22 Na drodze analiz materiału empirycznego, tworzenia kodów teoretycznych i kategorii możliwe było wyodrębnienie różnych strategii adaptacyjnych Czeczenów, które złożyły się na dwa konteksty – asymila-cyjny (tzw. „asymilacja etniczna”, która dokonuje się w polskiej rzeczywistości) i transnarodowy (w przestrzeni ponadnarodowej) oraz dwa poziomy przystoso-wania: mikro- i makrostrukturalny. Materiał empiryczny, który zgromadziłam, obejmował czterdzieści biografi cznych wywiadów pogłębionych, które przepro-wadziłam z Czeczenami mieszkającymi w Polsce. Dobór próby miał charakter teoretyczny,23 a zatem był „kontrolowany przez wyłaniającą się teorię.”

Dzięki gościnności i życzliwości czeczeńskich uczestników badania, mogłam nie tylko przeprowadzić wywiady, ale i obserwować przynajmniej wycinek ich

20 E. Morawska, Exploring Diversity in Immigrant Assimilation and Transnationalism: Poles und Russian Jews in Philadelphia, „International Migration Review”, 2004, nr 4, 1372-1412.

S. Castles Stephen, M. Miller, The age of migration. International Population Movements in the Modern World, London, 2009.

21 Zob. C. Brettell, Anthropology and migration: essays on transnationalism, ethnicity, and iden-tity, Maryland, 2003.C. Bratell, J. F. Hollifi eld, Migration Theory Talking across Di Glaser i Strauss, w swojej pracy: Odkrywanie teorii ugruntowanej, Kraków: Nomos, 2009, tak defi niują to pojęcie: „Teoretyczne do-bieranie próbek jest procesem sciplines, New York, 2007.

22 B. Glaser, A. Strauss Odkrywanie teorii ugruntowanej, Kraków, 2008.23 Polegał on na zbieraniu danych dla celów generowania teorii, w którym analityk zbiera, kodu-

je i analizuje swoje dane oraz decyduje, jakie dane zebrać w następnej kolejności i gdzie je znaleźć w celu rozwinięcia teorii, która się wyłania”.


życia codziennego w Polsce. Było to możliwe dzięki temu, że większość wy-wiadów odbywała się w domach moich informatorów. Obserwacji dokonywałam także w punkcie konsultacyjnym dla uchodźców oraz przy okazji obchodzenia różnych, ważnych w społecznościach Czeczenów w Polsce, wydarzeń. Wywia-dy i obserwacje prowadziłam w miastach będących najliczniejszymi skupiskami Czeczenów w Polsce, (w Warszawie, Łomży, Białymstoku i Lublinie). Moimi in-formatorami były zarówno kobiety (dwadzieścia cztery), jak i mężczyźni (siedem-nastu). Czternaścioro spośród moich respondentów miało wyższe wykształcenie, pozostałe osoby albo uczęszczały do szkoły średniej, albo ukończyły szkołę pod-stawową. Troje spośród moich rozmówców rozpoczęło studia, które zostały prze-rwane z powodu toczącej się wojny.

Czworo czeczeńskich uczestników badania mieszkało w Polsce niewiele ponad dziesięć lat, jedna osoba – siedem lat, osiem respondentów – sześć lat, siedem osób – pięć lat, czterech badanych – cztery lata i sześcioro – trzy lata. Osiem osób, kie-dy z nimi rozmawiałam, przebywało w Polsce mniej niż trzy lata. Badaniami celo-wo nie objęłam osób, które przebywają w ośrodkach dla uchodźców lub właśnie je opuściły i są objęte pomocą integracyjną. Po pierwsze, w Polsce powstało już kilka prac na temat takich osób. Po drugie, wiele osób po opuszczeniu ośrodków dla uchodźców lub zakończeniu programów integracyjnych decyduje się opuścić Pol-skę. Po trzecie wreszcie, interesował mnie proces osiedlania się Czeczenów i ich wchodzenie w polską rzeczywistość, co jest procesem rozciągniętym w czasie. Dlatego szukałam osób mieszkających w Polsce więcej niż dwa lata i jednocześnie takich, które opuściły Czeczenię w różnych okresach trwania wojny. Piętnaście wywiadów przeprowadzonych zostało w języku polskim, a pozostałe w języku w rosyjskim. W ciągu dwóch lat badań miałam okazję wrócić do niektórych z mo-ich rozmówców. Prowadziłam z nimi nieformalne rozmowy; część z nich toczyła się w obecności innych członków rodziny (z reguły małżonków i dzieci). Wywiady z Czeczenami przeprowadzałam od czerwca 2008 roku do lipca 2010. W tym okre-sie rozmawiałam też z przedstawicielami instytucji rządowych i pozarządowych pracujących z uchodźcami. W trakcie prowadzenia wywiadów analizowałam tak-że istniejące badania dotyczące Czeczenów i uchodźców czeczeńskich na świecie i w Polsce. Ponadto w 2008 roku zbadałam także czeczeńskie fora internetowe na przykład na portalu Amina.com czy Chechenyafree.ru.

CO ZAMIAST „TEORII INTEGRACJI”? PROPOZYCJA ALTERNATYWNEGOMODELU BADAŃ

Wbrew temu, co sugeruje samo określenie: „migrant przymusowy” i pomimo nacisków strukturalnych, uchodźcy kierują swoim życiem, podejmują decyzje, re-alizują pewne strategie. Pierwszą strategią związaną z migracją jest już sama de-


cyzja o opuszczeniu kraju.24 Migracja, to często decyzja całej rodziny, nierzadko najcięższa w życiu. Podobnie adaptacja do nowych warunków życia na uchodź-stwie. Przytoczę tu słowa jednego z moich informatorów: Były trzy możliwości: poddać się Rosjanom, umrzeć albo uciec. I zdecydowałem się (...) i to nie była łatwa decyzja!25 Decyzja o opuszczeniu ojczyzny pociąga za sobą szereg innych, równie trudnych. Najpierw, dokąd się udać, a potem, jak sobie radzić na uchodź-stwie. Strategie adaptacyjne obejmują rekonstrukcję dotychczasowego życia i „u-czenie się” nowego świata.

Wyjaśnianie procesu przystosowania się cudzoziemców do życia w społeczeń-stwie przyjmującym w kategoriach „teorii integracji” może wzbudzać opisane wcześniej zastrzeżenia. A zatem, w oparciu o metodologię teorii ugruntowanej, odnosząc wyniki prowadzonych analiz do istniejących koncepcji teoretycznych, chciałabym zaprezentować alternatywny model teoretyczny.

Model ten opiera się na pojęciu strategii adaptacyjnych. Przez „strategię” będę rozumieć sprawstwo działań przypisane jednostce lub grupie. Strategia charaktery-zuje się procesualnością w większym stopniu niż zorientowaniem na cel, któremu ma służyć. Tym samym zakładam, podobnie jak Pierre Bourdieu, podmiotowość aktora wobec nacisków, ale i szans wynikających z warunków strukturalnych, w których się znajduje.26 Owa podmiotowość oznacza możliwość dokonywania wyboru danej strategii działania, rezygnując z innych możliwości.27

W przypadku Czeczenów, analizuję zarówno strategie adaptacyjne typowe dla większości osób, z którymi miałam okazję rozmawiać, jak i specyfi czne tylko dla niektórych grup osób (na przykład czeczeńskich kobiet). Warto podkreślić, że jed-na osoba może jednocześnie lub na przestrzeni swojego życia w Polsce stosować różne strategie adaptacyjne.

Strategie adaptacyjne Czeczenów w Polsce realizowane są w obrębie dwóch kontekstów: polskiego (który można ująć w ramy teoretyczne „asymilacji etnicz-nej”) i ponadnarodowego (wyjaśnianego przez teorie transnarodowości)28, oraz na dwóch poziomach mikro (rekonstrukcja codzienności) i makro czy mezo (po-szukiwanie swojego miejsca w strukturach społeczeństwa przyjmującego oraz w rzeczywistości ponadnarodowej). W dalszej części tego artykułu przedstawię

24 C. Bratell, J. F. Hollifi eld, Migration Theory Talking across Disciplines, 2007.25 Słowa zostały wypowiedziane w fi lmie Mój drogi Muslimie, wyreżyserowanym przez Kirsten

Nicking, 2005.26 P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refl eksyjnej, Warszawa, 2001.D. Swartz, Culture & power: the sociology of Pierre Bourdieu, Chicago, 1997.27 Przykładowo w przypadku opisywanego przez Bourdieu plemienia Kabylów autor wskazy-

wał na honor, który kieruje ich działaniami, a nie prosto pojmowana jednostkowa racjonalność.28 Asymilacja pojmowana w duchu „nowych teorii asymilacji” i transnarodowość to dwa uzu-

pełniające się konteksty życia migrantów. Pierwszy kontekst odnosi się do rzeczywistości spójnej czasowo i przestrzennie, czyli tej, w której migranci aktualnie się znajdują. Drugi kontekst, transna-rodowości, odnosi się do czasu rzeczywistego, ale w odrębnych przestrzeniach transnarodowych.


elementy modelu teoretycznego, zaprezentowanego w tabeli poniżej, obrazując je przykładami wybranych strategii adaptacyjnych.29

Tabela 1. Model teoretyczny procesu adaptacji Czeczenów do życia w Polsce

KONTEKSTY Poziomy przystosowania

Mikro Makro / mezo

POLSKI(asymilacja etniczna)

Strategie rekonstruowania życia codziennego w kontekściespołeczeństwa przyjmującego.Na przykład: • Strategia reprodukowania lub

przebudowywania rodziny • Strategia reprodukowania

„czeczeńskości” – „odbudowa narodu”

Strategie wchodzenia w struktury społeczeństwa przyjmującego (relacyjne). Na przykład: • „Minimalne przetrwanie”• Strategia „małych kroków”

TRANSNARODOWY(adaptacja transnarodowa)

Strategie rekonstrukcji życia codziennego w przestrzeni ponadnarodowej

Strategie funkcjonowania w co najmniej dwóch kontekstach ponadnarodowych

Źródło: Opracowanie własne.

STRATEGIE ADAPTACYJNE W POLSKIM KONTEKŚCIE(ASYMILACJA ETNICZNA)

Pojęcie „asymilacji etnicznej” wpisuje się w tak zwane „nowe teorie asymila-cji”.30 Ewa Morawska, której prace prezentują to podejście, zjawisko asymilacji de-fi niuje jako: „proces zależny od kontekstu, wielokierunkowy, nierównomierny i po-tencjalnie odwracalny, polegający na włączania imigrantów i ich potomków w życie społeczeństwa przyjmującego.”31 Rozwijając koncepcję asymilacji Morawska pod-

29 W każdy z wymiarów w modelu teoretycznym wpisują się różne strategie adaptacyjne. Ze względu na objętość tego artykułu, skrótowo scharakteryzuję tylko trzy takie strategie, tj. odbudowy narodu, reprodukowania/przebudowania rodziny i strategii „małych kroków”, wpisujące się w ramy asymilacji etnicznej. Nie będę podawać przykładów konkretnych strategii w kontekście transnaro-dowym.

30 Takie podejście znaleźć można w pracach takich autorów jak Roger Brubaker, Alby i Nee czy Ewa Morawska.

Zob. E. Morawska, Exploring Diversity in Immigrant Assimilation and Trunsnationalism: Poles und Russian Jews in Philadelphia, „International Migration Review”, 2004, nr 4, 1372-1412.

31Autorzy, których prace zaliczane są do tak zwanych „nowych teorii asymilacji” z jednej strony doceniają całościowość podejścia, uporządkowanie i wielowymiarowy sposób defi niowania asymi-lacji w jej klasycznym rozumieniu (na przykład Nathana Glazera), z drugiej strony odrzucają najbar-dziej krytykowane elementy „starego” podejścia, takie jak normatywizm, równomierność przebiegu procesu asymilacji, determinizm zjawiska, zamknięcie w przestrzeni jednego narodu-państwa i prze-konanie o tym, iż przystosowanie musi odbywać się względem dominującej kulturowo większości.


kreśla, że proces ten może się dokonywać albo w stosunku do dominującej w danym społeczeństwie większości (w tym przypadku, polskiej większości) albo do żyjących w społeczeństwie mniejszości reprezentujących tę samą kulturę, co nowi przybysze (w tym przypadku, kulturę czeczeńską).32

Asymilacja jest determinowana przez szereg czynników, które leżą zarówno po stronie społeczeństwa wysyłającego (jego historii i kultury), przyjmującego (jego sytuacji ekonomicznej, historii, kultury, polityki integracyjnej, stosunku do Obcych) jak i samych migrantów (ich doświadczeń, kapitału społecznego, kultu-rowego i ekonomicznego). Czeczeni, to naród, który ma historycznie utrwalony mechanizm obrony własnej kultury przed obcymi wpływami. Co więcej, według relacji moich informatorów, Polacy nie są skłonni do nawiązywania kontaktów z Czeczenami (od zaprzyjaźnienia się, po wynajęcie mieszkania czy zaoferowanie pracy), a nieefektywna polityka integracyjna potęguje ten stan rzeczy. Wreszcie niektórzy Czeczeni, licząc na rychły wyjazd z Polski, także nie są zaintereso-wani poznawaniem tutejszej kultury i nawiązywaniem kontaktów społecznych. A zatem Czeczeni chcąc poradzić sobie w nowej, polskiej rzeczywistości przede wszystkim nawiązują kontakty z rodakami mieszkającymi już w Polsce. Nie mogą jednak na tym poprzestać. Zbiorowość czeczeńska w Polsce nie jest liczna, zasie-działa (tworzące ją osoby przebywają w Polsce mniej niż dziesięć lat), samowy-starczalna (na przykład na rynku pracy). W związku z tym w pewnych wymiarach konieczne jest odnalezienie się czeczeńskich migrantów w rzeczywistości i struk-turach społecznych „rdzennych” Polaków.

Asymilacja etniczna Czeczenów w Polsce polega zatem na adaptowaniu się poprzez czeczeńskie sieci społeczne (i dzięki posiadanemu kapitałowi społeczne-mu) do polskiej rzeczywistości, a w każdym razie do pewnych jej sfer. Mówiąc językiem Ewy Morawskiej, Czeczeni asymilują się w pewnych wymiarach na przykład kulturowo, ale strukturalnie adaptują się zarówno do struktur społecz-nych Czeczenów żyjących w Polsce, jak i do polskiej, dominującej większości.

Strategie adaptacyjne na poziomie mikro (rekonstrukcja życiacodziennego)

Proces asymilacji etnicznej przebiega na dwóch poziomach, mikro (rekon-strukcja życia codziennego) i makro (wchodzenie w struktury społeczeństwa przyjmującego). Rekonstrukcja codzienności oznacza budowanie życia od nowa, czasem w inny sposób, czasem poprzez reprodukowanie świata czeczeńskiego. Aby zrozumieć naturę tego procesu, niezbędne jest spojrzenie na codzienne życie Czeczenów w ich ojczyźnie, dzięki czemu można zrozumieć motywy ich działań i zachodzące w ich życiu zmiany. Życie codzienne w Czeczenii odtworzyć można

32 Warto dodać, że asymilacja z dominującą większością może mieć charakter awansu społecz-nego (upward assimilation), lub degreadacji pozycji społecznej (downward assimilation).


na podstawie biografi i osób żyjących w Polsce, a także innych istniejących źródeł danych. Pomocne bywają opracowania socjologiczne, antropologiczne, publiko-wane biografi e uchodźców, powieści czy fi lmy oraz doniesienia prasowe, które pozwalają uchwycić procesy makrostrukturalne determinujące życie codzienne w Czeczenii.

Rekonstrukcja codzienności obejmuje strategie adaptacyjne, które kształtują życie rodzinne, więzi społeczne, percepcję domu czy rekonstrukcję sfery sacrum. Niektóre strategie adaptacyjne polegają na reprodukowaniu wzorów zachowań wyniesionych z Czeczenii. Inne strategie oznaczają reprodukowanie codzienno-ści, która uległa zmianie jeszcze w Czeczenii, na skutek wojny. Wreszcie są i takie strategie, które prowadzą do rekonstrukcji polskiej codzienności, w sposób od-mienny niż wyglądało życie w Czeczenii. Jednak wszystkie strategie realizowane są dzięki już istniejącym lub budowanym na nowo więziom społecznym z Czecze-nami żyjącymi w Polsce. A zatem proces adaptacji do życia w Polsce dokonuje się poprzez społeczność Czeczenów żyjących w naszym kraju. Przykładem strategii będących rekonstrukcją czeczeńskiej codzienności w polskiej rzeczywistości są: odbudowywanie narodu czeczeńskiego („czeczeńskości”) czy reprodukowanie bądź przebudowywanie życia rodzinnego. 33

Rodzina „reprodukowana/przebudowana”

Wiele rodzin czeczeńskich przebywających w Polsce wiedzie swoje życie ro-dzinne w tradycyjny, patriarchalny i patrylinearny sposób. Czeczeni przyjeżdżają-cy do Polski reprodukują czeczeńskie wzory relacji rodzinnych, poszukują swoich krewnych z rodzin rozszerzonych i odtwarzają czeczeński model życia rodzinnego w nowej rzeczywistości. Model taki obecny był zarówno w Czeczenii przed woj-ną, jak i w czasie jej trwania. W tradycyjnych rodzinach czeczeńskich męskość defi niowana jest przez zdolność do utrzymania fi nansowego rodziny, a kobiecość przez wychowywanie dzieci, zajmowanie się domem i posłuszeństwo. Kobieta wychodząc za mąż przeprowadza się do domu męża i staje się częścią jego ro-dziny.34 Nawet jeśli kobieta pracuje, to zapewnienie fi nansowego bezpieczeństwa w rodzinie jest obowiązkiem mężczyzny. W Polsce utrzymywanie rodziny przez czeczeńskich mężczyzn opiera się często na dorywczych, nieformalnych pracach w sektorze budowlanym. Moi rozmówcy tak opisują role kobiety i mężczyzny w tradycyjnej czeczeńskiej rodzinie:

33 Ze względu na objętość tego artykułu mogę przedstawić tylko kilka strategii adaptacyjnych składających się w opisany wcześniej model teoretyczny.

34 Podaję tu bardzo skrótowy opis tradycyjnej rodziny czeczeńskiej, której można poświęcić oddzielną pracę. Także opis samej strategii ma jedynie zasygnalizować problem, który bardziej szczegółowo przedstawiam w swojej rozprawie doktorskiej [niepublikowana praca, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Socjologii].


Czeczen jako głowa rodziny powinien być odpowiedzialny za całą rodzinę, za matkę, za ojca, za żonę, za dzieci, za swój ród. To jest w naszych korzeniach. Mężczyzna jest wychowawcą, jest obrońcą, powinien bronić i swojej rodziny, i oj-czyzny.

Czeczeńska kobieta nie powinna pić, palić, powinna dbać o rodzinę, powin-na być porządną, uczciwą i być dobrą żoną dla męża. Powinna ubierać się jak Czeczenka, nie wulgarnie. Zgodnie z naszymi tradycjami. Nasze tradycje sięgają wielu wieków wstecz. Jeżeli ktoś będzie chciał je teraz zmienić… Mnie na przykład [nikt] nie zmieni. Można zmienić jedynie niemowlę, jeśli je zabrać daleko od ro-dziców, od Czeczeńców. Nas, dorosłych Czeczeńców nie da się zmienić. Jesteśmy w ten sposób wychowani. Jestem wychowany tak, aby szanować starszych, przy nich nie palić, nie pić, nigdy nie przeklinać, szanować kobiety, siostrę, matkę, każdą kobietę, bo też jest czyjąś matką albo przyszłą matką.

Jednak obok tradycyjnie ujmowanych strategii życia rodzinnego, jeszcze w Czeczenii, pojawiły się alternatywne, konkurencyjne wzorce. Otóż szczególnie w czasie wojny, część rodzin czeczeńskich nie mogła żyć w tradycyjny sposób. Jedna z czeczeńskich uczestniczek badania tak opisuje tę zmianę: Podczas wojny nasi mężczyźni nie mogli pracować, tak jak mój mąż, który nie mógł pokazać się na ulicy. Wtedy to ja handlowałam. Wówczas nasze kobiety zarabiały, żeby nakarmić swoich mężczyzn, swoje rodziny. Przed wojną to wyglądało inaczej, mężczyzna był zdobywcą. Niemożność realizowania obowiązków wobec rodziny sprawiła, że niektórzy mężczyźni odczuwali frustrację, popadali w depresję, a nawet opuszczali swoje żony, nie mogąc znieść skazy na honorze, który jest fundamentem czeczeń-skiej tożsamości („czeczeńskości”). Nie znaczy to jednak, że pozycja mężczyzny, który nie mógł być żywicielem rodziny, zmieniła się na tyle, że kobieta nie mu-siała liczyć się z jego zdaniem. Pomimo dodatkowych obowiązków związanych z utrzymaniem rodziny wiele kobiet starało się podtrzymać patriarchalne relacje rodzinne, utwierdzając mężczyznę w przekonaniu, że pozostaje głową rodziny (na przykład poprzez konsultowanie z nim wszelkich decyzji lub przekazywanie mu do dyspozycji zarobionych pieniędzy).35 W niektórych rodzinach ten wzór relacji albo był odtwarzany w Polsce (o ile występował już w czasie wojny w Czecze-nii), albo dopiero tutaj się pojawił. W czeczeńskiej rzeczywistości determinowany był doświadczeniami wojennymi, natomiast w Polsce, przyczyniała się do niego sytuacja ekonomiczna w kraju (trudności z znalezieniu pracy) oraz polityka inte-gracyjna, z której łatwiej korzystać czeczeńskim kobietom. Kontakt z polskimi instytucjami często oznacza konieczność przyjęcia postawy petenta. Taką postawę w kulturze czeczeńskiej przyjąć może tylko kobieta. Jedna z moich rozmówczyń

35 Owe zmiany, które zaszły w Czeczenii, opisuje czeska dziennikarka, Petrea Prochazkova. Autorka podaje znacznie więcej przykładów zmian, które wojna wniosła do rodzin czeczeńskich.

Zob. P. Prochazkova, The aluminium queen. The Russian – Chechen War through the eyes of women, Praga, 2002.


tak to zjawisko charakteryzuje: Myślę, że chodzimy do urzędów właśnie my, ko-biety, dlatego że tam trzeba cały czas prosić, a czeczeński mężczyzna nie może mówić „proszę”. Kobiecie łatwiej prosić. Ponieważ otrzymanie pomocy wymaga „proszenia”, to głównie kobiety ubiegają w różnych instytucjach o wsparcie. Co więcej, są one bardziej skłonne do podejmowania prac poniżej swoich kwalifi ka-cji, aby utrzymać rodziny. Niektóre kobiety czeczeńskie stają się zatem głównymi żywicielkami rodzin.

„Odbudowa narodu”

Rekonstruowanie narodu czeczeńskiego na uchodźstwie odzwierciedla stra-tegie, które Czeczeni stosowali w ojczyźnie, aby przetrwać w niesprzyjających warunkach społeczno-politycznych. Strategia „odbudowy narodu” opiera się na przestrzeganiu endogamii, świadomie wybieranej wielodzietności i podtrzymy-waniu czeczeńskich tradycji.

Pamięć zbiorowa Czeczenów będąca fundamentem „czeczeńskości” nazna-czona jest deportacją do Azji Środkowej w 1944 roku. Deportowano wówczas 478,479 tys. Czeczenów (w tym 91,250 Inguszy), z czego około 78 tys. zginę-ło w czasie podróży w bydlęcych wagonach.36 Dodatkowo, ponad 2 tys. „an-tysowieckich osobników” zostało aresztowanych.37 Przez kilkanaście lat Cze-czeni żyli w dramatycznych warunkach w Kazachstanie, podtrzymując mimo to własne tradycje. Dopiero w lutym 1956 roku, na XX Kongresie Partii Nikita Chruszczow przyznał, że masowe deportacje całych narodów były „okrutnymi działaniami” naruszającymi „podstawy leninowskich zasad polityki narodowej państwa sowieckiego”38 i Czeczeni mogli wrócić do swoich domów na Kaukazie (zamieszkałych już często przez innych, radzieckich osadników). Jeden z cze-czeńskich intelektualistów, Dzhabrail Gakayev, w rozmowie z Walerim Tiszko-wem tak opowiada o tamtych czasach: „Wszyscy uważaliśmy, że po deportacji musimy mieć tak dużo dzieci, jak to tylko możliwe, po to, aby odbudować nasz naród, który tyle wycierpiał na wygnaniu za Stalina. Straciliśmy ponad połowę naszych ludzi, a ci, którzy przeżyli byli porozrzucani po całym Związku Ra-dzieckim. Nawet ja, żyjąc w mieście, będąc vice prezydentem Uniwersytetu w Groznym [należąc tym samym do elity czeczeńskich intelektualistów] uważa-łem, że musimy mieć dużo dzieci. A zatem moja żona, Jaka i ja mieliśmy szóstkę dzieci. Ludzie byli dumni, gdy posiadali więcej chłopców. Staraliśmy się, jak

36 A. Lieven, Chechnya. Tombstone of Russian Power, New Heaven , London, 1998.Moshe Gammer, The Lone Wolf and the Bear: Three Centuries of Chechen Defi ance of Russian

Rule, London, 2006.37 Tamże.38 Tamże, s. 179.


tylko mogliśmy, aby zapewnić im wyższe wykształcenie. W ten sposób odbudo-wywaliśmy nasz naród.”39

Po I i II wojnie czeczeńskiej, podobnie jak po deportacji 1944 roku, naród czeczeński został zdziesiątkowany. Opisywana słowami Gakayeva strategia wie-lodzietności, podobnie jak restrykcyjnie przestrzegana zasada małżeństw endo-gamicznych40, to przykładowe sposoby radzenia sobie i „przetrwania narodu” w Polsce. Przyjeżdżający do Polski Czeczeni, odtwarzają swoje życie codzienne i sposób określania obowiązków wobec narodu tak, jak to robili to w Czeczenii. Reprodukcja „czeczeńskości” wymaga budowania relacji z innymi żyjącymi już w Polsce Czeczenami, dokonuje się zatem poprzez społeczności czeczeńskie.

Strategie adaptacyjne na poziomie makro (wchodzenie w strukturyspołeczeństwa przyjmującego)

Sposób radzenia sobie Czeczenów w Polsce i strategie adaptacyjne, które po-dejmują, wiążą się z rekonstrukcją pozycji zajmowanej w strukturze społecznej w Polsce. Owa struktura zawiera w sobie zarówno (mniej lub bardziej) ukonstytu-owaną społeczność czeczeńską, jak i dominującą kulturowo większość. Czeczeni poprzez swoje społeczności etniczne, które nie są samowystarczalne (na przykład na rynku pracy), włączają się w różne obszary społeczeństwa przyjmującego, na „różnych szczeblach drabiny społecznej”. Bywają to sfery ubóstwa, nieformalnej pracy lub legalnego zatrudnienia, gdy Czeczeni wykonują prace adekwatne do swoich kwalifi kacji. Proces ten można określić jako realizowanie różnych strate-gii adaptacyjnych na przykład „minimalnego przetrwania” lub „małych kroków”.

Strategia „minimalnego przetrwania”

Dajcie nam pracę albo pozwólcie wyjechać – to słowa, które można usłyszeć od wielu Czeczenów mieszkających w Polsce. W związku z działaniem regulacji Dublin II, Czeczeni przebywający w Polsce nie mogą ubiegać się o nadanie statusu uchodźcy w innych krajach UE, nie mogą też się do nich przeprowadzić. Jednak polski rynek pracy, szczególnie we wschodniej części kraju daje niewielkie szanse na podjęcie formalnego zatrudnienia. Ten paradoks jest dla Czeczenów niezrozu-miały: W Polsce nie ma pracy, jest w innych krajach Unii, ale tam nie pozwalacie nam wyjechać. Brak pracy oznacza zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem społecznym. W związku z tym, Czeczenom w Polsce bardzo trudno odbudować pozycję społeczną podobną do tej, zajmowanej w ojczyźnie, (szczególnie przed wojną). W tym przypadku, włączanie się w struktury społeczeństwa przyjmują-

39 W. Tiszkow, Chechnya. Life In a War-Torn Society, Berlekey-London, 2004, s. 151. 40 Małżeństwa endogamiczne to bardzo mocny wskaźnik odrębności etnicznej Czeczenów na tle

innych narodów ZSRR. Dane te wynikają z prowadzonych w ZSRR spisów powszechnych.


cego, polega na odnajdywaniu swojego miejsca w polskiej przestrzeni ubóstwa. Strategia radzenia sobie z biedą określana jako „minimalne przetrwanie” przypo-mina sposób działania ubogich Polaków. Czeczeni znajdują najtańsze mieszkania tam, gdzie mieszkają „wykluczeni społecznie” Polacy. Ci właśnie Polacy razem z Czeczenami korzystają z pomocy społecznej czy wsparcia różnych organizacji pozarządowych. Ubodzy Czeczeni, podobnie jak Polacy bywają także oskarżani o roszczeniowość. Wreszcie, podobnie jak w przypadku Polaków, także wśród Cze-czenów istnieje ryzyko dziedziczenia ubóstwa. Tym, co odróżnia Czeczenów od ubogich Polaków jest ich silna solidarność grupowa i duży kapitał społeczny, które sprawiają, że w najtrudniejszych momentach czeczeńscy migranci mogą liczyć na wsparcie informacyjne, fi nansowe czy mieszkaniowe ze strony swoich rodaków. Czynniki, które wpływają na to, że niektórzy Czeczeni doświadczają ubóstwa i podejmują strategię adaptacyjną określaną jako „minimalne przetrwanie”, zwią-zane są zarówno ze społeczeństwem przyjmującym (niewydolną polityką integra-cyjną, działaniem polityki społecznej, trudną sytuacją ekonomiczną w regionach zamieszkiwanych przez Czeczenów), jak i samymi uchodźcami (ich małym kapi-tałem kulturowym i ekonomicznymi, doświadczeniami biografi cznych migrantów i silnymi etnicznymi sieciami społecznymi). Poza Czeczenami, którzy zagrożeni są trwałym ubóstwem, istnieje też kategoria osób, które na różnych etapach poby-tu w Polsce (szczególnie po opuszczeniu ośrodków dla uchodźców) doświadczały ubóstwa, ale zdołały się z niego wydobyć (na przykład dzięki postawie kobiet, które stały się głównymi żywicielkami rodzin).

„Strategia małych kroków”

Strategia ta opisuje sposób odtwarzania przez kobiety czeczeńskie pozycji społecznej podobnej do tej, zajmowanej w Czeczenii. Kontakty z polskimi in-stytucjami (w ośrodkach pomocy społecznej czy w urzędach pracy) mogą dać szansę na znalezienie zatrudnienia. Ze względu na kulturowo defi niowane wzorce męskości i kobiecości, najczęściej to kobiety czeczeńskie wchodzą w kontakty z polskimi instytucjami. Przytoczę fragment rozmowy, jaką odbyłam z pewną czeczeńską rodziną:

Raisa: Tutaj, w Polsce mąż tylko leży na kanapie, nawet nie naprawia usterki w domu, ja to robię. Oczywiście stara się coś robić. Moderator: A kto z was chodzi do MOPSu (Miejskiego Ośrodka Pomocy Spo-łecznej)? Kto stara się o jakąś pomoc socjalną?Raisa: Oczywiście ja to robię. Moderator: Dlaczego ty? Muslim: Bo ja mam na to za słabe nerwy. Rasia: Tak, słabe ma te nerwy. Generalnie takie sprawy przeważnie załatwiają kobiety, tylko w niektórych rodzinach to mężczyźni chodzą do MOPSu.


Kobiety czeczeńskie zwracają się do polskich urzędów prosząc o pomoc. Ta sytuacja stwarza niektórym z nich szansę na znalezienie pracy. Kiedy w lipcu 2009 roku prowadziłam badania terenowe w mieście we wschodniej Polsce, poznałam Zurę. Miała wtedy 27 lat, przyjechała do Polski trzy lata wcześniej wraz z mężem i roczną córką. Zaraz później przyszło na świat jej drugie dziecko. Zura w Cze-czenii skończyła studia wyższe i miała szczęście pracować w swoim zawodzie. Niestety pewnego dnia została okradziona i dotkliwie pobita na ulicy. Sprawcami okazali się być milicjanci, którzy zaczęli nękać jej rodzinę. Zura z mężem i córką zdecydowała się opuścić kraj. Kiedy ją poznałam, niemal codziennie, z kilku-miesięcznym dzieckiem na rękach przychodziła do ośrodka pomocy społecznej i urzędu pracy, uczyła się też intensywnie języka polskiego, którym już wtedy po-sługiwała się bardzo dobrze. Drugie dziecko zostawiała w tym czasie pod opieką znajomej Czeczenki. Potrzebowała podstawowych produktów dla dzieci, na które dorywcze zarobki męża nie wystarczały. W tym czasie sama podejmowała różne prace dorywcze: od sprzątania po zbieranie truskawek. Pół roku później, została zatrudniona w urzędzie pracy, w charakterze tłumaczki. Czuła się dumna z tego, co udało jej się w Polsce osiągnąć.

Kobiety czeczeńskie częściej chodzą do urzędów i są bardziej skłonne do po-dejmowania prac poniżej swoich kwalifi kacji. Powoli, czasem latami, odbudowu-ją pozycję społeczną podobną do tej, zajmowanej w ojczyźnie. Niestety udaje się to niewielu mężczyznom, zwłaszcza jest to rzadkie wśród tych, którzy zajmowali w Czeczenii wysoką pozycję społeczną. Niektórzy z nich zamykają się w świecie wspomnień i przeszłości, podczas gdy ich żony zapewniają materialny byt rodzi-nom. Ten sposób radzenia sobie w polskiej rzeczywistości determinowany jest częściowo przez czeczeński system wartości, w którym męski honor ogranicza możliwość kontaktów z polskimi instytucjami, ale także przez sam charakter for-malnych instytucji wsparcia w Polsce.

Opisane powyżej przykłady strategii adaptacyjnych obrazują, w jaki sposób Czeczeni przystosowują się do życia w nowej rzeczywistości. We wszystkich przypadkach włączanie się w polską rzeczywistość zachodzi poprzez innych Cze-czenów żyjących już w Polsce. Czeczeni, którzy przyjeżdżają do Polski, zaczy-nają brać udział w życiu czeczeńskiej społeczności w Polsce przenosząc tu to, co wynieśli ze swojej ojczyzny. Dopiero z czasem, w pewnych wymiarach życia (na przykład na rynku pracy) nawiązują relacje z dominującą większością.

STRATEGIE ADAPTACYJNE W KONTEKŚCIE TRANSNARODOWYM

Transnarodowość to podejście, które akcentuje wielowymiarowość życia mi-grantów. Codzienność migrantów, dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technolo-gii, toczy się w przestrzeni co najmniej dwóch krajów, w społeczeństwie przyj-


mującym, jak i w ojczyźnie czy innych krajach zamieszkiwanych przez diaspo-rę. Portes, Escobar i Radford41 transnarodowość defi niują jako „Częste i trwałe uczestnictwo imigrantów w ekonomicznym, politycznym i kulturowym życiu ich krajów (pochodzenia), co wymaga podtrzymywania regularnych i częstych kon-taktów ponad granicami narodów. Kontakty te są możliwe dzięki wynalazkom w obszarze transportu i komunikacji międzyludzkiej, które nie były dostępne dla wcześniejszych pokoleń imigrantów”. Z kolei Nina Glick-Schiller42 określa trans-migrantów jako tych migrantów, których „życie codzienne zależy od wielorakich i ciągłych relacji dokonujących się w przestrzeni ponadnarodowej i których tożsa-mości publiczne są związane z więcej niż jednym narodem-państwem.” W przy-padku Czeczenów żyjących w Polsce transnarodowość odnosi się do realizacji strategii adaptacyjnych w przestrzeni życia codziennego (codzienne kontakty telefoniczne, rozmowy na Skype, oglądanie telewizji i stron internetowych z oj-czyzny, wspólne, z członkami diaspory organizowanie uroczystości, na przykład ślubów), a także funkcjonowanie w ponadnarodowych strukturach społecznych. Transnarodowość wypełnia swego rodzaju zawieszenie czy tymczasowość obecną w życiu niektórych Czeczenów w Polsce. Transnarodowy świat przestrzeni wir-tualnej stanowi też relatywnie wolną przestrzeń walki politycznej, w której mogą uczestniczyć uchodźcy. Wreszcie, transnarodowość to obszar przepływów pienię-dzy, choć na ogół w odwrotnym niż opisywany przez badaczy kierunku, czyli z Czeczenii do Polski, lub z Europy Zachodniej (od czeczeńskich krewnych) do Polski. Strategie adaptacyjne stosowane w przestrzeni transnarodowej wiążą się z wykorzystywaniem transnarodowych sieci społecznych, złożonych z członków rodzin (rodzin rozszerzonych) żyjących w Czeczenii lub w Europie Zachodniej. Wielu z moich rozmówców jeździ do krewnych mieszkających poza Polską, co-dziennie kontaktuje się z nimi przez Skype lub telefonicznie, a także każdego dnia ogląda czeczeńską/rosyjską telewizję czy odtwarza (w przypadku drugiego po-kolenia) „czeczeńskość” w przestrzeni wirtualnej. Odbywa się to poprzez odwie-dzanie stron internetowych, na których można śledzić obecną sytuację polityczną w Czeczenii, oglądać obrazy zniszczeń wojennych, czytać wspomnienia o bojow-nikach, jak również dowiedzieć się, jak powinna wyglądać właściwie przeprowa-dzona czeczeńska ceremonia ślubna. Jeden z moich rozmówców tak opisuje swoje życie: Kontaktuję się z rodziną przez Internet, przez telefon, SMS. SMSem i przez Skype kontaktujemy się codziennie. Dzwonimy raz na tydzień. W Czeczenii są moi rodzice… z nimi to przez telefon, no a przez Skype to z rodziną w Austrii.

Niektórzy moi rozmówcy, szczególnie mężczyźni, wyłączali się zupełnie z rze-czywistości polskiej, a ich życie od rana do wieczora toczyło się w czeczeńskiej

41 A. Portes, C. Escobar, W. Radford, Immigrant Transnational Organizations and Development: A Comparative Study, Princeton, 2003, s. 13.

42 N. Glick-Schiller Nina, Linda Green Basch, Cristina Szanton Blanc, Nations unbound: trans-national projects, postcolonial predicaments, and deterriotorialized nation-states, London, 2003.


przestrzeni wirtualnej. Strategie transnarodowe realizowane są także w przestrze-ni ekonomicznej (na przykład poprzez przesyłanie pieniędzy z Europy Zachodniej do Polski czy pomiędzy Polską a Czeczenią). I wreszcie, strategie transnarodowe obejmują obszar polityki związanej z wirtualną wojną o czeczeńskość43.

PODSUMOWANIE

Podsumowując moje rozważania na temat tego, jak Czeczeni radzą sobie w polskiej rzeczywistości, chciałabym podkreślić, iż alternatywny dla koncepcji „integracji” model teoretyczny, który wyłonił się z prowadzonych analiz, umożli-wia wyjście poza często upolityczniony czy uprzedmiotowiony sposób patrzenia na życie Czeczenów w Polsce. Pojęcie strategii adaptacyjnej, które moim zdaniem w najbardziej adekwatny sposób opisuje sposób radzenia sobie z polską rzeczy-wistością, przywraca podmiotowość Czeczenom, których życie opisuje. Zaletą używanego w artykule aparatu pojęciowego jest to, iż czerpie on z doświadczeń teorii migracji (nowe teorie asymilacji, transnarodowość). Ponadto pozwala na analizę procesu adaptacji zarówno z szerszej, makrostrukturalnej perspektywy, jak i z bliskiej ludziom, pogłębionej, antropologicznej wizji czeczeńskiej codzien-ności. Najważniejszą bodaj zaletą takiego podejścia jest nacisk położony analizę biografi i ludzi (szczególnie przed opuszczeniem ojczyzny), których życie chce się poznać. Chociaż niektórzy, z czeczeńskich uczestników badania podkreślali, że tutaj, w Polsce, ich życie zaczęło się na nowo, jednak nie pozbyli się bagażu do-świadczeń, które ich ukształtowały i które determinują ich zachowanie. Zakończę moje rozważania słowami Mariny, której historię przytoczyłam na początku arty-kułu: Zaczęłam tutaj życie od nowa, chociaż nie byłam młoda, kiedy tutaj przyje-chałam i miałam te wszystkie przeżycia ze sobą. Mimo to, próbuję znowu stać na nogach, nie poddaję się. Bo przystosowanie się do życia tutaj opiera się na tym, co już masz w sobie założone, jak zostałeś ukształtowany.

43 Tak jak już wspominałam, ze względu na ograniczoną objętość tego artykułu, nie będę opi-sywać szczegółowo transnarodowych strategii adaptacyjnych. Sam opis sposobów użycia Internetu przez Czeczenów znajduje się w artykule: K. Łukasiewicz, Chechen transnational networks on the In-ternet, [w:] Chechens in the EU, redaktorzy A. Janda, N. Leitner, M.Vogel, Wiedeń, 2008, 227-255.

220 Marcin Pierzchała

„INTEGRACJA” PO POLSKU. STRATEGIE ADAPTACYJNE...

Documents

Transcript of „INTEGRACJA” PO POLSKU. STRATEGIE ADAPTACYJNE...