NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCH A...

267Nabywanie kompetencji kulurowych a możliwości integracji migrantów...

KATARZYNA WINIECKA

Wydział Pedagogiki i PsychologiiUniwersytet w Białymstoku

NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCHA MOŻLIWOŚCI INTEGRACJI MIGRANTÓW – WYMIARKULTUROWY I MIĘDZYPOKOLENIOWY

STRESZCZENIE. W obecnych czasach, kiedy procesy migracyjne przyczyniły się do dużej dyferencjacji społeczeństw, obserwuje się nacisk wielu środowisk społecznych na działania zmie-rzające ku integracji grup mniejszościowych z większościowymi. Jednym z zagadnień, które wiąże się z integracją społeczno – kulturową migrantów ze społeczeństwami przyjmującymi, jest naby-wanie przez nich kompetencji międzykulturowych, co zwiększa prawdopodobieństwo powodzenia procesów integracyjnych. Nie oznacza to jednak, że możliwości integracji migrantów w wymiarze kulturowym i międzypokoleniowym nie stanowią problemu. Ma to związek z wieloaspektowym zróżnicowaniem grup migrujących, pochodzących z odmiennych kręgów kulturowych, uznających odmienne normy i wartości, co w konsekwencji może prowadzić do napięć, a nawet konfl iktów. Należy jednak zwrócić uwagę, iż kompetencje międzykulturowe i ich implikacje – powodzenie integracji bądź integracyjna porażka – nie są uzależnione jedynie od zróżnicowania kulturowego. Dużą rolę odgrywa również wiek migrantów oraz czynniki psychologiczne takie jak świadomość własnego egocentryzmu, błąd atrybucji czy niepokój grupowy.

W swoim artykule chcę zwrócić uwagę na nabywanie kompetencji międzykulturowych przez migrantów, w procesie integracji z grupą większościową w zależności od przynależności do określo-nej kategorii wiekowej oraz posiadanego kapitału kulturowego. Z teoretycznego punktu widzenia, im osoba jest młodsza i im kontekst kulturowy, z którego migrant pochodzi jest bardziej zbliżony do nowej rzeczywistości społecznej, tym większe prawdopodobieństwo nabycia kompetencji kulturo-wych. Jest to istotnie powiązane z nowymi realiami życia migrantów. Ponadto poziom odczuwania własnego egocentryzmu i niepokoju grupowego oraz postrzeganie przyczyn własnych i cudzych zachowań (błąd atrybucji) może różnicować ten proces.

Słowa kluczowe: kompetencje kulturowe, emigranci, integracja, wymiar kulturowy i między-generacyjny

THE ACQUISITION OF CULTURAL COMPETENCE ANDTHE POTENTIAL OF IMMIGRANTS INTEGRATION:THE CULTURAL AND INTERGENERATIONAL DIMENSION.

ABSTRACT. Nowadays, when the migration processes have contributed to the high diversifi ca-tion of societies, one can observe that many social environments put extra emphasis on actions aimed at the integration of minority and majority groups. One of the issues connected with the integration of socio–cultural migrants with the host societies is their acquisition of intercultural competence. Having appropriate intercultural competencies increases the probability of success in the integration proces-

* Katarzyna Winiecka, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet w Białymstoku, dokto-rantka, adres do korespondencji: [email protected]

268 Katarzyna Winiecka

ses. However, this does not mean that the immigrants’ opportunities for integration in the cultural and intergenerational dimension are not problematic. Those diffi culties are related to the multi-faceted cultural diversity of migrant groups recognizing different norms and values, what in a consequence may lead to tensions and even confl icts. It should be emphasized that intercultural competence and its implications – the success of integration or the integration failure – do not depend only on cultural diversity. What is important is the age of the migrants in addition to other psychological factors such as awareness of one’s self-centredness, attribution error or the group anxiety.

The paper focuses on the acquisition of intercultural competences by the migrants in the inte-gration process with the majority group depending on the migrants’ age and cultural capital. From the theoretical point of view, the younger the migrant is and the more similar to the new social reality the cultural context of the migrant’s is, the higher chance is to acquire the necessary cultural competences. It is indeed related to the new reality of the migrant’s life. Moreover, the level of one’s awareness of one’s self-centredness and the group anxiety as well as one’s perception of the reasons for one’s own and other’s behaviors (attribution error) can diversify the process.

Keywords: cultural competences, emigrants, integration, cultural and intergenerational dimension

Dyskusje na temat migracji społecznych, które mają miejsce w dzisiejszych czasach, w dużym stopniu dotyczą możliwości integracji mniejszości narodowych z grupami większościowymi. Pomimo to, iż średnio, ogólnoświatowe migracje utrzymują się wciąż na tym samym poziomie1, w niektórych miejscach naszego globu proces ten przybrał na sile i tym bardziej stanowi interesujące zagadnienie. Jednym z przykładów jest zwiększona mobilność ekonomiczno-terytorialna ludzi na obszarze Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, która podlega działaniu procesów integracyjnych związanych ze stałym poszerzaniem się Unii Europej-skiej. Zabiegi geopolityczne, które mają miejsce w związku z rozwojem Wspól-noty, zwiększyły obszarowo jej ekonomiczną atrakcyjność zarówno dla własnych obywateli, jak i przedstawicieli krajów nie będących jej członkami. Taka sytuacja doprowadziła do wzmożonych ruchów ludności, które w konsekwencji spowo-dowały zwiększenie liczby rzeczywistych i potencjalnych kontaktów kulturowo, odmiennych grup społecznych. Problemem nie jest już tylko to, w jaki sposób ekonomicznie ma funkcjonować społeczeństwo europejskie, ale również jak ma ono egzystować w obliczu coraz to większego przemieszania kultur.

W państwach demokratycznych, z jednej strony, dąży się do pluralizmu kul-turowego, do stworzenia warunków, które zapewniłyby mniejszościom narodo-wym możliwość zachowania własnej tożsamości i odrębności kulturowej. Jednak z drugiej strony, do sytuacji, w której można byłoby mówić o jednym społeczeń-stwie europejskim potrzebna jest nić porozumienia pomiędzy odrębnymi grupa-mi społecznymi, która zapewniłaby bezkonfl iktową, a przynajmniej bezbolesną

1 J. Klugman, redaktor, Human Development Report 2009, Overcoming barriers: Human mobi-lity and development, New York, 2009, Z raportu UNDP na temat rozwoju społecznego wynika, iż pomimo starzenia się społeczeństw krajów rozwiniętych i rosnącej populacji w krajach rozwijają-cych się, lepszej komunikacji i większych możliwości znalezienia pracy poziom migracji od 50 lat utrzymuje się na stałym poziomie i wynosi 3%.


współegzystencję różnych kultur i narodów. Wydaje się, że ową bezkonfl iktową i bezbolesną współegzystencję, która doprowadziłaby do integracji mniejszości narodowych z grupami dominującymi zapewniłoby posiadanie, między inny-mi, kompetencji międzykulturowych zarówno w grupach większościowych jak i mniejszościowych. Należy podkreślić, że w większości przypadków to od grup mniejszościowych wymaga się, aby przyswoiły sobie kompetencje kulturowe śro-dowiska goszczącego, a nie na odwrót.

Niniejszy artykuł dotyczy zagadnienia nabywania kompetencji międzykultu-rowych w grupie migrantów, a w związku z tym, możliwości ich integracji ze społecznością większościową. Dwiema podstawowymi kwestiami, na które zo-stanie zwrócona szczególna uwaga jest wymiar kulturowy i międzypokoleniowy tego zjawiska. Trzeba zauważyć, iż na proces integracji grup mniejszościowych z większościowymi wpływa szereg czynników, (zarówno „in” i „out”), jak cho-ciażby przyczyny migracji, czas pobytu poza państwem wychodźczym, charakter społeczności lokalnej (zamknięty versus otwarty), indywidualne cechy osobowe, powszechnie panujące stereotypy na temat poszczególnych grup etnicznych i na-rodowościowych, doświadczenia danej jednostki i inne.

Jednak jednym z najważniejszych czynników, które umożliwiają integrację, jest posiadanie kompetencji międzykulturowych oraz umiejętność wykorzysta-nia ich do poprawnej komunikacji. Proces nabywania owych kompetencji może być zróżnicowany ze względu, między innymi, na pochodzenie danej mniejszości narodowej, kontekst kulturowy, z jakiej się wywodzi, oraz ze względu na wiek konkretnej osoby. Zdobycie kompetencji międzykulturowych jest możliwie dzięki odbywaniu interakcji pomiędzy grupami odmiennymi kulturowo, które „stykają” się ze sobą w różnych przestrzeniach życiowych. Jednakże to, jak będą wygląda-ły kontakty międzygrupowe uzależnione jest od poziomu nabytych kompetencji międzykulturowych, których przyswojenie często jest procesem trudnym, niezro-zumiałym oraz mniej lub bardziej elastycznym.

Można zatem stwierdzić, iż powodzenie bądź porażka integracji grup mniej-szościowych z większościowymi, w dużej mierze zależy od przyswojenia przez „obcych” kompetencji międzykulturowych. Natomiast na sam fakt wykształcenia ich w danej jednostce bądź grupie społecznej mogą wpływać, między innymi, ta-kie zmienne jak wiek i kontekst kulturowy, z jakiego dana osoba, czy społeczność się wywodzi.

W swoim artykule „kompetencje międzykulturowe” będę rozumiała jako świadomość istnienia i znajomość różnych wzorów, wartości, norm i symboli cha-rakterystycznych dla rozmaitych obszarów kulturowych oraz „(…) umiejętność stosowania wielu różnych stylów życia, różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur.”2

2 P. Sztompka, Socjologia, Kraków, 2007, s. 415.


Mówiąc o nabywaniu kompetencji międzykulturowych będę rozpatrywać ten proces na dwóch poziomach. Pierwszy będzie się odnosił do kontekstu kulturowe-go, z jakiego mogą się wywodzić dane grupy migrantów, a w związku z tym do uwarunkowań przyswojenia kompetencji międzykulturowych. Drugi poziom, na którym będzie rozpatrywany ten proces, to perspektywa międzypokoleniowa, ro-zumiana jako możliwości nabywania kompetencji międzykulturowych w zależno-ści od przynależności do określonej kategorii wiekowej: dzieci, dorosłych lub osób starszych z odwołaniem do międzygeneracyjnej transmisji wzorów kulturowych. Zanim przejdę do omówienia dwóch wymiarów nabywania kompetencji między-kulturowych, odniosę się także do psychologicznych aspektów tego procesu.

KONTAKTY MIĘDZYKULTUROWE (ASPEKT PSYCHOLOGICZNY)

Pomimo to, iż nabywanie kompetencji międzykulturowych jest procesem spo-łecznym, który odbywa się poprzez obcowanie ze sobą przedstawicieli różnych środowisk, nie można lekceważyć jego powiązań z psychologią.

Jednym z wielu zagadnień w psychologii międzykulturowej, które są związane ze społecznym procesem nabywania kompetencji kulturowych jest świadomość własnego egocentryzmu. Ze względu na fakt, iż niektórzy ludzie są mniej, lub bar-dziej świadomi własnego egocentryzmu kontakty z „innymi” mogą przyjmować różny charakter. Owa świadomość determinuje stopień zrozumienia różnic kultu-rowych, jakie występują w społeczeństwie, a tym samym powodzeń bądź pora-żek w zakresie komunikacji międzykulturowej. Osoby, które zdają sobie sprawę, jak mocno otaczający je świat jest zróżnicowany, dokonują takiej interpretacji poprzez świadomość własnego stylu życia oraz kultury, w jakiej dorastały. Na-stępstwem takiej postawy jest pogląd, który będzie dopuszczał inne interpretacje na temat rzeczywistości społecznej, aniżeli tylko ich własne. Są też osoby, które nie uświadamiają sobie, że patrzą na świat przez pryzmat zróżnicowania kulturo-wego. W tym przypadku nie dopuszcza się innych interpretacji oprócz własnych. Tutaj wyłania się podział na tak zwany egocentryzm elastyczny i sztywny.3

Egocentryzm elastyczny nazywany jest przez niektórych psychologów „pro-cesem poszukiwania nowych punktów widzenia”. Co nie oznacza, iż nowopo-znane konteksty kulturowe, interpretacje świata muszą się nam podobać. Jednak w tym przypadku istotne jest rozumienie, iż występuje wielość interpretacji. Na-tomiast egocentryzm sztywny jest niezdolnością wyjścia poza własne ramy kul-turowe oraz niechęcią do angażowania się w procesy poznawcze. Jego znaczenie jest zbliżone do tradycyjnego rozumienia pojęcia „egocentryzm”. Źródłem przyj-

3 Zob. W. F. Price, R.H. Crapo, Psychologia w badaniach międzykulturowych, Gdańsk, 2003, s. 90.


mowania takich postaw może być nieznajomość technik i mechanizmów oraz nie-umiejętność wchodzenia w procesy konieczne do poznania odmiennej perspektyw kulturowej.4

Innym psychologicznym czynnikiem, który jest ważny w procesie nabywania kompetencji międzykulturowych jest tak zwany błąd atrybucji. Samo pojęcie „atry-bucji” odnosi się do tłumaczenia przyczyn personalnych, własnych bądź cudzych zachowań. Krańcowym błędem atrybucji jest wyjaśnianie poprzez działanie po-zytywnych czynników postępowania grupy własnej, a poprzez działanie negatyw-nych czynników grupy obcej.5 W kontaktach międzykulturowych takie zdarzenia mogą występować dosyć często z racji na nieznajomość kontekstu kulturowego, z jakiego wywodzą się uczestnicy interakcji. Na przykład, w społeczeństwie pol-skim często spotykanym zjawiskiem jest prowadzenie tak zwanych „otwartych domów”. Wynika to między innymi z tradycyjnej, polskiej gościnności. Skutkiem takiej postawy jest duże prawdopodobieństwo, iż Polacy mogą spodziewać się niezapowiedzianych gości. Natomiast w innym kontekście kulturowym niezapo-wiedziana wizyta mogłaby zostać bardo źle odebrana. W społeczeństwie brytyj-skim, w którym po dziś dzień, twardą zasadą w kontaktach towarzyskich i nie tylko, jest trzymanie się zasady my home is my castle, 6 takie zachowanie mogłoby zostać odebrane nie jako chęć, załóżmy przyjacielskich odwiedzin, lecz jako brak dobrego wychowania. Co z kolei mogłoby rodzić niechęć i dystansowanie się do odmiennej kulturowo grupy. Widzimy więc, że w kontaktach międzykulturowych istnieje możliwość niedostrzeżenia przyczyn nieporozumień wynikających z kon-tekstu kulturowego, w jakim dane osoby się wychowały. Natomiast istnieje praw-dopodobieństwo, iż winy będzie doszukiwać się w cechach osobowościowych uczestników zdarzenia.

Kolejnym zjawiskiem, które brane jest pod uwagę przy analizie kontaktów międzykulturowych jest „niepokój międzygrupowy”. Jest to obawa przed nega-tywnymi skutkami interakcji. Szczególnie brane są tutaj pod uwagę negatywne konsekwencje psychologiczne dla „ja” (różnego rodzaju frustracje, poczucie za-żenowania i niekompetencji), behawioralne konsekwencje dla „ja” (poczucie, że przedstawiciele grupy obcej będą chcieli wykorzystać, zdominować lub skrzyw-dzić w jakikolwiek sposób), negatywne oceny ze strony odmiennej grupy (oba-wa przed odrzuceniem lub wyśmianiem) oraz negatywna ocena ze strony grupy własnej (obawa przed zidentyfi kowaniem siebie przez grupę własną jako członka grupy obcej).7 Istnieje też wiele źródeł niepokoju międzygrupowego w przypadku

4 Tamże, s. 91.5 Zob. W.G. Stephan, S.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji,

Gdańsk, 2003, s. 131.6 Mój dom jest moim zamkiem, co między innymi oznacza, iż Brytyjczycy uważają, że ich dom

jest twierdzą, do której nikt, nie zapowiedziany nie ma wstępu. 7 Zob. W.G. Stephan, S.W. Stephan, Wywieranie…, s. 136.


konfrontacji przedstawicieli pochodzących z odmiennych kulturowo grup. Może to być niski poziom wiedzy na temat „obcej” grupy, bądź w ogóle nieposiadanie jakiejkolwiek wiedzy, złe doświadczenia z przeszłości, zróżnicowany status spo-łeczny pomiędzy grupami, czy przewaga liczebna jednej z grup.

Wszystkie powyżej, opisane zjawiska mogą mieć wpływ na nabywanie kompe-tencji międzykulturowych i integrację grup mniejszościowych z większościowymi.

NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCH(WYMIAR KULTUROWY)

Rozważania na temat nabywania kompetencji międzykulturowych nie mogą się odbyć bez poczynienia odniesień do takich pojęć jak: kultura, kompetencje kulturo-we, dystans kulturowy oraz szok kulturowy. Należy jednak dodać, iż trudno byłoby wymienić wszystkie terminy, które w pełni wyczerpywałyby ową tematykę.

Każdy z nas od pierwszych chwil swojego życia wzrasta w określonej kulturze, która determinuje nasze jestestwo. Charakter kultury narzuca wzory socjalizacyj-ne, które mają przygotować człowieka do życia w danym społeczeństwie, czyli de facto do umiejętnego funkcjonowania w konkretnej przestrzeni społeczno-kul-turowej. Na kulturę, w której się wychowujemy składa się szereg norm, warto-ści, symboli, wzorów zachowań, a także materialnych wytworów człowieka, które kształtują widzenie świata oraz tożsamość indywidualną i grupową. Zespół cech charakterystycznych danej kultury, w której żyjemy, pomaga utrzymać pewnego rodzaju życiowe aequilibrium, a w momencie styczności z czymś nowym i nie-znanym stanowi punkt odniesienia, pozwalającym na stwierdzenie, czy to coś jest „swoje”, czy „obce”. Ponadto wychowując się w danej kulturze, przyswajając jej składowe elementy oraz umiejętnie się nimi posługując stajemy się kompetentnymi uczestnikami określonego obszaru kulturowego, charakterystycznego dla mniejszej bądź większej grupy społecznej (rodziny, środowiska lokalnego, narodu, państwa). Poprawne funkcjonowanie w swojej kulturze oznacza, iż przyswoiliśmy kompeten-cje kulturowe własnej grupy. I to właśnie one w dużym stopniu określają stosunek do „innych”, „obcych” grup społecznych. Im lepiej znamy kulturę, do której przy-należymy, im bardziej jesteśmy z nią związani, tym większe prawdopodobieństwo,iż różnice pomiędzy grupami etnicznymi czy narodowymi będą bardziej wyraziste.

W momencie styczności z inną grupą narodowościową, zaczyna się dostrze-gać wiele różnic, które dotąd mogły być niezauważane i nawet nie zdawano sobie sprawy z ich istnienia. Uwidacznia się rozbieżność pomiędzy stylem i sposobem życia odmiennych kulturowo uczestników interakcji.8 Tego typu spotkania mogą

8 Zob. P. Boski, U wrót integracji europejskiej: tożsamość kulturowa Polaków, diagnoza em-piryczna i rekomendacje strategii oddziaływań, Ekspertyza na zamówienie Urzędu Komitetu Unii Europejskiej, Warszawa, 2002, s. 6.


doprowadzać do szoku kulturowego, którego odczuwanie wiąże się z nieprzy-jemnym samopoczuciem wywołanym w związku ze znalezieniem się w nowej przestrzeni społeczno-kulturowej. Proces ten przechodzi kilka faz. Pierwszą jest faza „miesiąca miodowego”, związana z fascynacją i zauroczeniem nowym miej-scem. Następna faza wiąże się z poczuciem niezadowolenia, frustracji wywołanej pojawieniem się świadomości, iż wszystko jest inne, nieznane, że przystosowanie się do życia w nowym miejscu będzie bardzo trudne. W kolejnej fazie człowiek zaczyna powoli wychodzić z kryzysu i uczyć się, jak ma żyć w nowej przestrzeni społeczno-kulturowej. A w ostatniej wie, że jest przystosowany oraz odczuwa za-dowolenie z nabytych kompetencji pozwalających żyć mu w nowym środowisku.9 Należy jednak dodać, iż nie zawsze dzieje się tak, że po fazie frustracji i kryzysu przychodzi faza przystosowawcza. Nierzadko migranci wycofują się z życia szer-szej społeczności i działają w przestrzeni, która zaspokaja ich wszystkie potrzeby bez styczności z grupą dominującą. Przykładem mogą być enklawy narodowo-ściowe takie jak Greenpoint w Nowym Jorku.

Poziom zakorzenienia we własnej kulturze, poczucie dystansu kulturowe-go w stosunku do „obcych” czy odczuwanie szoku kulturowego może różnico-wać możliwość nabywania kompetencji międzykulturowych. Czasami dochodzi do sytuacji, w której dana jednostka lub grupa społeczna alienują się i nie chcą uczestniczyć w życiu większości, ponieważ poziom odczuwania stresu jest zbyt wysoki, aby móc przełamać barierę w kontaktach międzykulturowych. W takich przypadkach nie dochodzi do zaistnienia interakcji, poprzez które można byłoby zyskać kompetencje niezbędne do życia w nowym środowisku.

Opór przed nabywaniem kompetencji międzykulturowych, przed nawiąza-niem kontaktów z grupą większościową wynika często z nieświadomości mi-grantów, z czym tak naprawdę będą mieli do czynienia na emigracji. Wiedza na temat warunków społeczno-kulturowych, w jakich będą egzystować w momencie opuszczenia ojczyzny zazwyczaj jest powierzchowna. Wyjaśnienia takiej sytuacji może dostarczyć koncepcja kultury jako góry lodowej. Jej głównym założeniem jest teza o istnieniu komponentów kultury, które są uświadamiane i nieuświada-miane. Takie postrzeganie kultury podobne jest do struktury góry lodowej, której wierzchołek znajduje się nad wodą, a znaczna, dużo większa część jest niewidocz-na, schowana pod wodą. Tutaj dostrzega się analogię z kulturą – to co jest uświa-damiane stanowi tylko przysłowiowy wierzchołek góry lodowej. Do tej części zaliczają się oczywiste komponenty kultury, takie jak: muzyka, kuchnia, ubiór et cetera , o których możemy się dowiedzieć niekoniecznie z kontaktów z przedsta-wicielami danej kultury, ale równie dobrze z innych źródeł. Niestety taka wiedza nie wystarczy do sprawnego funkcjonowania w nowej przestrzeni życiowej. Gros

9 Zob. M. Chutnik, Szok kulturowy. Przyczyny, konsekwencje, przeciwdziałanie, Kraków, 2007, 49-52.


istotnych rzeczy jest nie uświadamianych (czyli znajdują się pod wodą, poniżej wierzchołka góry lodowej). Są to takie elementy kultury jak: postrzeganie ról płciowych, statusu społecznego, ideały kierujące wychowaniem dzieci, koncep-cja „ja”, istota przyjaźni, teorie chorób, porządkowanie czasu i wiele innych. Te nie uświadamiane komponenty kultury stanowią bazę tego, co jest uświadamiane i oczywiste.10

Przedstawione powyżej zagadnienia w większości odnoszą się do tego, co migranci zastają w miejscu docelowym. Często jest to przeżywanie szoku kultu-rowego, poczucie dystansu w stosunku do nowych warunków społeczno-kulturo-wych, a co za tym idzie - niechęć, obawa, wycofanie, a także ograniczone moż-liwości nabywania kompetencji międzykulturowych oraz integracji ze społecz-nością goszczącą. Mimo to, nie można stwierdzić, iż na możliwości nabywania kompetencji i integracji migrantów wpływają tylko i wyłącznie warunki zastane w nowym miejscu zamieszkania. Przede wszystkim ważny jest kontekst kulturowy, z jakiego wywodzą się migranci. Kultura pochodzenia stanowi integralną część „ja”, tożsamości, postrzegania świata i innych. Doświadczenia kulturowe, jakie migranci wynoszą z ich dotychczasowego środowiska, warunkują możliwości na-bywania kompetencji międzykulturowych. Stanowią o tym, czy będzie to proces łatwy, czy traumatyczny.

Najprostszym rozróżnieniem, które może dostarczyć wyjaśnień na temat moż-liwości nabywania kompetencji międzykulturowych danej grupy społecznej, jest podział społeczeństw na homogeniczne i wielokulturowe (monokulturowe versus polikulturowe). Charakterystyczna dla społeczeństw homogenicznych jest jedno-rodność pod względem narodowościowym, kulturowym, czy religijnym. Żyjąc w takich warunkach ludzie nie mają możliwości (bądź są one bardzo ograniczone) wchodzenia w interakcje z reprezentantami innych kultur, religii et cetera. Natural-ne jest więc, iż takie osoby nie miały sposobności przyswojenia sobie kompetencji międzykulturowych i tym bardziej „inność”, „obcość”, będzie trudna do zaakcep-towania, a wypracowanie kompetencji międzykulturowych może być niemożliwe. Uprzedni brak doświadczeń z „innymi”, na emigracji może powodować strach, a osoba go odczuwająca bardziej będzie zamykała się na interakcje z przedstawi-cielami grupy większościowej. Jednocześnie wycofanie się z nawiązywania takich kontaktów zamyka drogę do nabywania kompetencji międzykulturowych.

Prawdopodobnie osoby wywodzące się ze społeczności wielokulturowych, jak na przykład Nowy Jork czy Londyn będą miały mniejszy problem z przyswo-jeniem sobie kompetencji międzykulturowych, ponieważ środowisko, w którym się wychowywały dostarczyło im wielu doświadczeń w obcowaniu z „innymi”. „W wersji idealnej wielokulturowość oznacza akceptację i kultywowanie różno-

10 Zob. S. Martinelli, M. Taylor, redaktorzy, Uczenie się międzykulturowe. Pakiet szkoleniowy nr 4, Publikacja Rady Europy, 2002, 19-20.


rodności kulturowej.”11 Jednak, aby móc akceptować i kultywować różnorodność wielokulturową, niezbędne jest posiadanie wiedzy na temat „innych”, co w przy-padku społeczeństw wielokulturowych nie zawsze oznacza „obcych”. W wielo-kulturowej przestrzeni społecznej ludzie od najmłodszych lat uczą się w naturalny sposób przebywania z „innymi”. Nabywają kompetencji międzykulturowych, co w sytuacji migracji owocuje tym, iż przyswojenie dodatkowych kompetencji nie sprawia tak dużego problemu, jak w przypadku osób wychowujących się w śro-dowiskach homogenicznych.

Nie tylko przynależność do społeczeństw homogenicznych, czy wielokulturo-wych ma wpływ na możliwość nabywania kompetencji międzykulturowych. Każ-de społeczeństwo ma swoje określone sposoby dotyczące przykładowo pojmowa-nia czasu, czy przekazywania komunikatów. Edward Hall wyróżnił tak zwane kul-tury polichromiczne i monochromiczne, które odnoszą się do postrzegania czasu. W kulturach polichromicznych perspektywa czasowa jest szeroka. Organizowanie czasu jest podporządkowane relacjom, a nie realizowanemu zadaniu. W takich kulturach ważne są więzy krwi, rodzina stawiana jest na pierwszym miejscu. Na-tomiast w kulturach monochromicznych najważniejszy jest harmonogram. Jest to przeciwieństwo kultur polichromicznych. Rodzina nie jest tak ważna, a na pierwszym miejscu stoją zadania, które trzeba zrealizować.12 Tutaj z kolei może dojść do sytuacji, w której migrant odczuwa dysonans pomiędzy poświeceniem czasu rodzinie, a nawiązaniem relacji, z grupą większościową. Dodatkowo przez odmienne postrzeganie czasu może dojść do nieporozumień, a czasami nawet konfl iktów, które skutecznie zniechęcą do podejmowania wzajemnych relacji, co w konsekwencji zmniejszy prawdopodobieństwo nabycia nowych kompeten-cji międzykulturowych. Przykładowo, do kultur monochromicznych zalicza się Belgów, Niemców, Brytyjczyków, Finów i innych, a do polichromicznych Ru-munów, Greków i innych.13 W sytuacji, kiedy na umówione spotkanie w sprawie pracy, gdzie Fin jest pracodawcą, Grek przyjdzie spóźniony i dodatkowo będą towarzyszyć mu dzieci, których samych nie mógł zostawić w domu, obaj uczest-nicy interakcji mogą znaleźć się w niezrozumiałych dla siebie okolicznościach. Fin nie zrozumie, dlaczego jego pracownik przychodzi spóźniony i to z dziećmi, natomiast Grek może nie rozumieć, dlaczego jego pracodawca jest tą sytuacją oburzony. W tym momencie może rodzić się niechęć do drugiej strony, a nawet

11 M. Tabin, redaktor polskiego wydania, Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, Warszawa, 2006, s. 349.

12 Zob. E., Olczak, Różnice kulturowe w funkcjonowaniu człowieka, [w:] Doradztwo zawodo-we a wyzwania międzykulturowe, redaktorzy A. Paszkowska – Rogacz, E. Olczak, E. Kownacka, D. Cieślikowska, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa, 2006, 28-29.

13 Zob. U. Kałążna – Drewińska, Negocjacje w Integrującej się Europie – aspekt kulturowy, [w:] Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 17: Komunikacja marketingowa w Europie wielu kultur językowych, redaktor G. Światowy, Wrocław, 2008, s. 54.


uprzedzenia. W przyszłości obie strony mogą unikać wzajemnych kontaktów, któ-re pomogłyby im w zrozumieniu kontekstu kulturowego, z jakiego się wywodzą a tym samym w nabyciu kompetencji międzykulturowych.

Istnieją także, tak zwane kultury wysokiego i niskiego kontekstu, które charak-teryzują się różnymi sposobami komunikacji społecznej. W kulturach wysokiego kontekstu komunikacja opiera się na unikaniu wyrażania opinii wprost a wypo-wiedzi są zwięzłe. Krytyka i nadmierne wyrażanie opinii są uważane za przejaw niedojrzałości danej osoby. Rozmówcy nie potrzebują ściśle sformułowanych ko-munikatów, aby poprawnie zrozumieć nadawaną treść. Natomiast komunikacja społeczna w kulturach niskiego kontekstu opiera się na przekazywaniu bardzo szczegółowych komunikatów, jest nasycona detalami oraz obfi tuje w nazywanie rzeczy po imieniu.14 W tym przypadku również może dojść do nieporozumień i wzajemnej niechęci tym razem spowodowanej sposobem przekazywania infor-macji. Osoba pochodząca z kultury wysokiego kontekstu może być postrzegana za małomówną, nieskorą do nawiązania kontaktu. Zaś osoba należąca do kultury niskiego kontekstu może zostać odebrana jako wścibska, zbyt mocno interesująca się nie swoimi sprawami.

Problem nabywania kompetencji międzykulturowych można także odnieść do koncepcji Samuela P. Huntingtona15 traktującej o istnieniu na świecie różnych cy-wilizacji, które pozostają ze sobą w konfl ikcie. Autor twierdzi, że w dzisiejszych czasach nie tyle spory polityczne będą dominowały w relacjach pomiędzy przed-stawicielami konkretnych cywilizacji, co spory kulturowe. Nie trudno zgodzić się z tą koncepcją biorąc chociażby pod uwagę cywilizację zachodnią, której naj-potężniejszym reprezentantem są Stany Zjednoczone i cywilizację islamską oraz wciąż trwające pomiędzy nimi konfl ikty, których apogeum były ataki 11 września 2001 roku między innymi na World Trade Centre w Nowym Jorku. Niekiedy róż-nice kulturowe pomiędzy przedstawicielami poszczególnych cywilizacji są tak duże i związane z tak silnymi uprzedzeniami, iż nie ma możliwości zyskania kom-petencji międzykulturowych, nawet w sytuacji zamieszkiwania jednej przestrzeni społecznej.

Obszar badań nad odmiennościami kulturowymi jest niezwykle szeroki. Ba-dacze koncentrują się między innymi na: indywidualizmie i kolektywizmie spo-łecznym, tolerancji dla odchyleń kulturowych w poszczególnych grupach spo-łecznych, dopuszczalności nieokreśloności i niejasności w społeczeństwach, stereotypach męskości i kobiecości, orientacji na naturę ludzką, stopniu zróżni-cowania w środowisku kulturowym, kontroli emocji, dystansie fi zycznym, domi-nacji poszczególnych stron interakcji, sile kontekstu komunikatu, czy na relacji człowiek-natura.16 Są to różnice kulturowe, które występują jednocześnie. Fakt

14 E. Olczak, Różnice…, s. 29.15 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu społecznego, Warszawa, 2008.16 Zob. W.G. Stephan, S.W. Stephan, dz.cyt., s. 126.


ten uzmysławia jak żmudnym procesem może być nabywanie kompetencji kultu-rowych. Poziomy i obszary, na których zaczyna funkcjonować migrant w nowej, kulturowej przestrzeni społecznej mogą okazać się ciężkim do przejścia labiryn-tem, w którym ukazują się coraz to nowe zakamarki życia grupy większościowej, które wymagają konfrontacji i nowych stylów komunikowania się.

Posiadanie kompetencji międzykulturowych w grupie migrantów i umiejęt-ność ich wykorzystania może przyczynić się do powodzenia przebiegu procesów integracyjnych z grupą większościową. Niemniej jednak, aby posiąść owe kompe-tencje potrzebne są kontakty z przedstawicielami społeczności goszczącej. A to, co kształtuje formę oraz jakość tych interakcji, w dużym stopniu zależy od kontekstu kulturowego, z jakiego wywodzą się migranci, co ma bezpośrednie przełożenie na możliwość osiągania przez nich kompetencji międzykulturowych.

NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCH(WYMIAR MIĘDZYPOKOLENIOWY)

Migracje nie zaliczają się do zjawisk, które można jednoznacznie określić bądź podporządkować tylko jednemu schematowi. Na ich przebieg wpływa sze-reg czynników, które determinują powodzenie bądź porażkę w nowym miejscu zamieszkania. Jednakże wiadomym jest, iż sukces integracyjny, jak zostało już to wielokrotnie podkreślone, w dużej mierze zależy od posiadania kompetencji mię-dzykulturowych, ułatwiających funkcjonowanie na emigracji. Oprócz kontekstu kulturowego, z jakiego wywodzi się migrant, istotny jest też wiek danej osoby. Coraz częściej migracje zaczynają charakteryzować się przemieszczaniem całych rodzin, a nie tylko, jak miało to miejsce do tej pory, poszczególnych ich przedsta-wicieli. Proces ten można zaobserwować na przykładzie Polaków migrujących do Wielkiej Brytanii i Irlandii. Po 1 maja 2004 roku pojawiła się możliwość legalnej pracy w tych dwóch krajach. W wyniku tego, decyzje o emigracji podejmowały nie tylko rodziny nuklearne, ale i trzypokoleniowe. Nie jest to typowa sytuacja, lecz aby obydwoje rodziców mogło pracować, dziadkowie czasami emigrują po to, by móc pełnić funkcje opiekuńczo-wychowawcze w rodzinie.

W tym momencie pojawia się szereg pytań: czy emigracja każdego z tych trzech pokoleń jest taka sama?, czy będąc migrantami z jednego kraju posiadają takie same szanse na zdobycie kompetencji międzykulturowych, które umożli-wią integrację ze społeczeństwem goszczącym? Otóż uważam, iż pomimo wielu wspólnych cech, pochodzenia z tej samej przestrzeni kulturowej, możliwość na-bywania kompetencji i integracji z większością, w każdej z tych grup jest inna.

Analizując trzy pokolenia należy zwrócić uwagę na kontekst społeczny, w ja-kim ich przedstawiciele funkcjonują na emigracji. Dodam, iż poniżej będzie wzię-ta pod uwagę emigracja ekonomiczna. Najmłodsze pokolenie migrantów, czyli


dzieci i młodzież, nie ma jeszcze w pełni ukształtowanej tożsamości zarówno własnej, jak i grupowej. Pobyt na migracji utrudnia im konstruowanie własne-go „ja”, wyrobienie sobie poglądu na otaczający ich świat oraz odnalezienie się w nowej przestrzeni społeczno-kulturowej. Młodzi emigranci podczas socjalizacji przyjmują wzory, normy i wartości środowiska wychodźczego. Jednak nie za-wsze są one zgodne ze zbiorem cech kulturowych środowiska większościowego, a to może rodzić różnego rodzaju frustracje i napięcia. W tym wypadku ogromny wpływ na nabywanie kompetencji międzykulturowych mają zarówno postawy, jak i opinie rodziców i dziadków na temat społeczności większościowej. Środo-wisko rodzinne do pewnego wieku jest tym najważniejszym czynnikiem, na bazie którego młodzi ludzie kształtują swój światopogląd. Jeśli w domu rodzinnym będą propagowane postawy otwartości względem środowiska większościowego naby-wanie kompetencji międzykulturowych będzie procesem bardziej naturalnym, aniżeli w przypadku wykształcania u dzieci postawy zamkniętej. Uwidacznia się tutaj rola socjalizacji pierwotnej. „Znaczący inni”, z którymi dziecko komunikuje się od urodzenia, przekazują obraz symboli, znaczeń i wartości, które są podsta-wą późniejszych kontaktów z nowym środowiskiem społecznym. Osoby takie jak ojciec, matka, babcia czy dziadek początkowo w swoich przekazach tworzą świat niebudzący wątpliwości, ponieważ jest on jedyny w pewnym okresie życia. Z te-go powodu pierwsze doświadczenia komunikacyjne mają szczególne znaczenie. Dziecko w procesie socjalizacji przyswaja sobie całe kompleksy znaczeń, które składają się na obraz świata uporządkowanego i ostatecznego. W momencie, kie-dy człowiek staje w obliczu świata, który posługuje się innym kanonem znaczeń, nie wystarcza mu jedynie znajomość dotychczasowego porządku. Początkowo nie jest uświadamiane jak dużym wstrząsem może być zmiana symbolicznego uniwersum, co na pozór wiąże się z odmiennością niewielu symboli, zwyczajów i zachowań.17 Naturalne jest, że zwyczaje i wartości własnej grupy uważa się za te najwłaściwsze, co jest przejawem pewnego rodzaju etnocentryzmu. Natomiast powodzenie emigranta w kraju goszczącym będzie zależało od uświadomienia so-bie etnocentryzmu własnego i „obcych”.18 Dlatego w nowej przestrzeni społecz-nej często ujawniają się problemy wynikające z nieznajomości wzorów kulturo-wych społeczności większościowej bądź nieumiejętności posługiwania się nimi. Ponadto starsze pokolenia często nie mogą pomóc w odnalezieniu się w nowej sytuacji, ponieważ nie znają dobrze, a bywa, że wcale, ani przestrzeni kulturowej i społecznej, ani też nie posiadają wystarczających kompetencji kulturowych gru-py większościowej. Z powyższego wynika, iż nabywanie kompetencji między-kulturowych przez dzieci i młodzież w dużej mierze zależy od postaw, jakie są przekazywane w rodzinie i zasobu wiedzy, jaką posiadają „znaczący inni”.

17 J., Niżnik, Symbole a adaptacja kulturowa, Warszawa, 1985, 36-37.18 H., Malewska – Peyre, Ja wśród swoich i obcych, [w:] Tożsamość a odmienność kulturowa,

redaktorzy P. Boski, M.Jarymowicz, H.Malewska – Peyre, Warszawa, 1992, s. 16.


Ponadto dzieci i młodzież są w dość szczególnej sytuacji emigracyjnej, po-nieważ w momencie wyjazdu albo są w trakcie realizacji obowiązku szkolnego, albo są przed jego rozpoczęciem. W porównaniu z rodzicami czy dziadkami ten fakt zdecydowanie różnicuje ich możliwości nabywania kompetencji międzykul-turowych. Młodzi emigranci czy chcą, czy nie chcą, muszą obcować z kulturą dominującą w ściśle określonym kontekście instytucjonalnym. W tym wypadku uczęszczanie do szkoły poza granicami kraju stwarza formalny i nieformalny przymus uczenia się międzykulturowości. W szkole młodzi ludzie spotykają się z rówieśnikami pochodzącymi z grupy większościowej, co w sposób naturalny umożliwia poznawanie norm, zasad, stylów życia czy wartości ważnych w całym środowisku większościowym. Jednak kontakt z nową grupą odniesienia, jaką jest na przykład klasa szkolna, może budzić dysonans poznawczy w postrzeganiu norm i wartości środowiska rodzinnego i goszczącego. Pojawiają się pytania o to, kim chcę być?, jak chcę żyć?, i tym podobne. Także sposób, w jaki zorganizowana jest szkoła, jakie wartości są w niej propagowane, mówi wiele młodym migrantom na temat nowego środowiska społeczno-kulturowego, co również może powodować niejasność sytuacji, w jakiej się znaleźli. Pomimo to, iż młodzież i dzieci w wielu przypadkach, mają możliwość „zanurzenia” się w środowisko większościowe od samego początku życia na obczyźnie, nie oznacza to, że jest im łatwiej przystoso-wać się do nowych warunków życia aniżeli, rodzicom czy dziadkom.

Krystyna Kamińska i Agata Kwiatkowska twierdzą, że styczność dzieci bę-dących w wieku szkolnym, z przedstawicielami większości, początkowo budzi niepokój wywołany nową sytuacją, a następnie, w wyniku ciekawości powodu-je budowanie postaw „otwartych”.19 Także pierwszy okres przebywania w no-wej szkole może nie owocować nabyciem kompetencji międzykulturowych, ale na dalszych etapach, kiedy wytworzy się już postawa „otwartości”, proces ten może zacząć się rozwijać w pozytywnym kierunku. Jednak nieuprawnione byłoby stwierdzenie, iż proces ten zawsze przebiega tak samo.

Rodzice natomiast, jako osoby, które najczęściej podejmują decyzję o wyjeź-dzie z kraju ojczystego, starają się zorganizować swoją przestrzeń życiową w no-wym miejscu zamieszkania w taki sposób, aby jak najlepiej móc w niej żyć. Co to oznacza? Osoby dorosłe, które udają się na emigrację, posiadają zestaw kompe-tencji społeczno-kulturowych, zawodowych oraz językowych, które w dość ścisły sposób określają ich nową przestrzeń życiową. Przede wszystkim, tym, co jest najważniejsze na emigracji, to znajomość języka obcego. Ta umiejętność określa zakres społeczno-zawodowy, w jakim będą mogły odbywać się interakcje ze śro-dowiskiem goszczącym. Osoby, które dobrze znają język obcy, mają możliwość uczestniczenia w szerszym obszarze społecznym, kulturowym i zawodowym,

19 Zob. K. Kamińska, A. Kwiatkowska, Sztuka w Edukacji Międzykulturowej, Warszawa, 2009, s. 8.


aniżeli osoby będące na niższym poziomie zawansowania znajomości języka ob-cego. Różnice w tym zakresie wpływają na możliwości nabywania kompetencji międzykulturowych. Im bardziej kontakty z grupą większościową są ograniczone ze względu na słabą znajomość języka obcego, tym prawdopodobieństwo naby-cia kompetencji międzykulturowych jest mniejsze. Jeśli dorośli zorganizują swo-ją przestrzeń życiową na emigracji w taki sposób, że nie będą musieli używać na przykład języka angielskiego, najprawdopodobniej nigdy nie przyswoją sobie wystarczającego zestawu kompetencji międzykulturowych, które pozwolą im na wyjście z grupy narodowościowej i na sprawne funkcjonowanie w większościo-wym społeczeństwie. Nauka języka obcego pozostaje w gestii własnego wybo-ru dorosłego człowieka, czego nie można powiedzieć o dzieciach i młodzieży uczęszczającej do szkół. Młodzi emigranci, bez względu na własną opinię muszą nauczyć się języka, który jest najważniejszym narzędziem w komunikacji z grupą większościową, narzędziem, które jest podstawą w procesie nabywania kompe-tencji międzykulturowych. Rodzice natomiast nie zawsze widzą potrzebę dosko-nalenia swoich umiejętności językowych, które pomogłyby w „wyjściu” w stronę społeczności goszczącej, a tym samym pomogłyby w zrozumieniu nowego kon-tekstu kulturowego. Taka postawa doprowadza do izolacji i tworzenia się napięć pomiędzy przedstawicielami środowiska goszczącego i przedstawicielami mi-grantów z racji wzajemnego niezrozumienia się.

Trzecim pokoleniem, które ze względu na swój wiek znalazło się w jeszcze innej sytuacji społeczno-kulturowej na emigracji, w porównaniu z dziećmi i ro-dzicami, są dziadkowie – często już osoby starsze.

Mówiąc o nabywaniu kompetencji międzykulturowych w grupie osób star-szych, trzeba najpierw wziąć pod uwagę fakt, iż samo przejście w okres późnej dorosłości może stanowić kwestię problematyczną. Człowiek w tej fazie rozwoju zaczyna realizować różne, nowe zadania. Na przykład ważne jest:

– „(…) podjęcie nowych ról i zadań związanych z emeryturą,– włączenie się do grupy rówieśników,– utrzymanie zainteresowań światem,– przystosowanie się do rosnących ograniczeń fi zycznych,– przystosowanie się do straty bliskich osób,– wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci.”20

Ponadto Renata Konieczna wymienia kilka dodatkowych problemów, z który-mi borykają się osoby starsze, a które na emigracji wydają się szczególnie ważne. Są to:

„(…) samoakceptacja swoich możliwości i ograniczeń,

20 Z. Pietrasiński, Rozwój człowieka dorosłego, Warszawa, 1990, s. 109.


autoedukacja w różnorodnych obszarach zainteresowań,realizacja potrzeb odnajdywania „sensu własnego życia”.21

Biorąc pod uwagę powyższe cele, jakie ma przed sobą człowiek starszy, na-bywanie kompetencji międzykulturowych na emigracji jest niezwykle trudne. Z jednej strony trzeba uporać się z odgrywaniem nowej roli społecznej, jaką jest bycie osobą starszą, z drugiej zaś, z rolą migranta. Często przestrzeń życiowa osób starszych przebywających na emigracji kurczy się. Brak aktywności w przestrzeni zawodowej ogranicza pole działania do środowiska rodzinnego. Natomiast kon-takty z rówieśnikami z grupy większościowej w nowym miejscu zamieszkania są znikome, bądź w ogóle ich nie ma. Stałe, sprawdzone grono znajomych i przy-jaciół zostało w kraju ojczystym. Nawiązanie nowych relacji na emigracji może być niemożliwe, szczególnie w przypadku nieznajomości języka obcego. W tym momencie pojawiają się pytania: czy osoba, która znalazła się w takiej sytuacji, będzie chciała się „otworzyć”, „wyjść” w stronę społeczeństwa goszczącego?, czy będzie chciała, lub czy będzie w stanie uczyć się nowych kompetencji, które po-zwolą jej na uczestnictwo w społeczeństwie goszczącym?, czy w ogóle istnieje sens nabywania nowych kompetencji, w tym międzykulturowych w grupie osób starszych?

By odpowiedzieć na te pytania trzeba pamiętać, iż poza osobistym podejściem danej osoby do nowej sytuacji życiowej, które może charakteryzować się przyję-ciem postawy aktywnej lub biernej, ważna jest postawa członków rodziny i spo-łeczności goszczącej w stosunku do seniorów. Sposób, w jaki w danej rodzinie, czy kulturze traktuje się osoby starsze wpływa na możliwość nabywania przez nie kompetencji międzykulturowych. Często seniorów wyklucza się z szerszego życia społecznego, ponieważ są uważani za osoby nieproduktywne, schorowane, a to z kolei przeszkadza w „poprawnym” funkcjonowaniu pozostałym uczestni-kom interakcji społecznej. Rodzina, czy społeczność goszcząca zawężając pole potencjalnych kontaktów z większością, zmniejsza w tym momencie prawdopo-dobieństwo nabycia kompetencji międzykulturowych u osób starszych. Nasilają się procesy regresywne a nie progresywne. Lee i Kezis na podstawie przeprowa-dzonych przez siebie badań stwierdzili, iż status społeczny ludzi starszych we wszystkich kulturach jest niski, w porównaniu ze statusem pozostałych członków społeczeństwa. Jednak w kulturach, w których powszechny jest model rodziny rozszerzonej a nie nuklearnej, starsi ludzi cieszą się poważaniem i szacunkiem.22 Postawy szacunku i poważania wyrażane przez „swoich” i „innych” mogą deter-minować u osób starszych chęć uczestnictwa w życiu społeczności większościo-

21 R. Konieczna, Nabywanie kompetencji życiowych przez ludzi starszych, [w:] Kompetencje społeczne dorosłych. Język – dobro – piękno – śmierć, redaktor R. Urbańska – Korż, Toruń-Poznań, 2000, s. 186.

22 D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańsk, 2007, s. 110.


wej. Natomiast niski status społeczny osób starszych i towarzyszące mu postawy niechęci ze strony zarówno grupy własnej, jak i obcej najprawdopodobniej będą powodować wycofywanie się seniorów z różnych obszarów życia społecznego.

Anna Jaroszewska widzi jednak głębszy sens w nabywaniu kompetencji mię-dzykulturowych w grupie seniorów. Przede wszystkim zwraca uwagę na to, iż możliwość edukowania osób starszych w tym zakresie zależy od kontekstu spo-łecznego-kulturowego, w jakim się znaleźli. Zdaniem autorki, jeśli osoba starsza żyje na pograniczu kultur (w tym przypadku na emigracji) i jest aktywna społecz-nie, nabywanie kompetencji międzykulturowych jest potrzebne do przeżywania starości w sposób zadawalający. Dodaje, że w dzisiejszych czasach, kiedy świat przestaje być monokulturowy, a procesy globalizacyjne są wszechobecne, posia-danie kompetencji międzykulturowych w grupie seniorów jest niezbędne. Poza tym, proces ten uzależniony jest od dotychczasowego stylu życia osoby starszej.23 Jeśli ktoś był aktywny, nabycie kompetencji międzykulturowych będzie pożąda-ne. W tym przypadku jest to środek do realizacji celu, stwarzający możliwość kontynuacji dotychczasowego stylu życia. Jednak, aby można było mówić o na-bywaniu kompetencji międzykulturowych w grupie osób starszych na emigracji, musi zaistnieć możliwość wejścia w interakcje z grupą większościową.

Każda z trzech powyżej prezentowanych grup pokoleniowych znajduje się w szczególnej dla siebie sytuacji emigracyjnej. Różne są obszary działania spo-łeczno-kulturowego, w których można nabyć kompetencje kulturowe, a dostęp do tych obszarów jest uzależniony od wieku emigrantów.

PODSUMOWANIE

Wydawać by się mogło, iż skoro migracje są zjawiskiem towarzyszącym lu-dziom od zarania dziejów, sposób egzystowania osób pochodzących z różnych grup narodowościowych i etnicznych już dawno powinien zostać wypracowany. Celem wielu współczesnych państw jest dążenie do integracji „stykających” się ze sobą odmiennych kulturowo społeczności. Jednak wszelkie działania ukie-runkowane na procesy integracyjne nie mogą być podejmowane bez położenia nacisku na rozwój kompetencji międzykulturowych. W sytuacji, z jednej strony rozproszenia kultur, a z drugiej ich ciągłego przenikania się, zdobywanie kom-petencji międzykulturowych wydaje się ważnym zadaniem, które powinno być realizowane zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym. Poznanie kontekstu kulturowego, z jakiego wywodzą się strony wielonarodowościowych czy wieloetnicznych interakcji, powinno być priorytetem na drodze do budowa-

23 A. Jaroszewska, O potrzebie kształtowania kompetencji międzykulturowej wśród seniorów, [w:] Edukacja dorosłych. Andragogika wobec problemów społecznych nr 2/2009, redaktorzy A. An-tosz, W. Horyń, Warszawa, 2009, 68-70.


nia wspólnego społeczeństwa. Jednakże postrzeganie otaczającego nas świata jest nie tylko częścią dziedzictwa kulturowego, które każdy z nas posiada. W oczach dziecka, osoby dorosłej czy starszej te same procesy mogą wyglądać inaczej a wi-dzenie ich może być zróżnicowane ze względu na kontekst społeczno-kulturowy, w jakim dana osoba się znalazła. Nabywanie kompetencji kulturowych oraz moż-liwość integracji migrantów ze społeczeństwem większościowym jest procesem złożonym. W związku z tym, powodzenie integracji i budowanie wielokulturowe-go społeczeństwa będzie zależało od kompleksowego spojrzenia na współegzy-stujące ze sobą grupy społeczne.

NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCH A...

Documents

Transcript of NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘDZYKULTUROWYCH A...