XIV Sympogum Polarne, Lublin 1987

Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

ADAM KRAWCZYK

Zagadnienie nomsmskfego Svalbardu

Problem of the Norman Svalbard

Wkilku źródłach staroislandzkich występuje nazwa Svalbard. Nazwę tę identyfikowano z różny-mi obszarami. Utożsamiano więc Svalbard: ze wschodnim wybrzeżem Grenlandii, z Wyspą Jan Mayen, ze Spitsbergenem, z Ziemią Franciszka Józefa, z Nową Ziemią, z północną Syberią. Większość bada-czy radzieckich umieszcza Svalbard we wschodniej Grenlandii. Dużą część badaczy zachodnioeuropej-skich przychyla się do poglądu utożsamiającego Svalbard ze Spitsbergenem. Są to jednak wszystko hi-potezy i spawa pozostaje nadal otwarta.

Zanim zajmiemy się samym pojęciem Svalbardu, zapoznajmy się z normańskim wyobrażeniem geografii obszarów północnych. Na podstawie źródeł historycznych możemy stwierdzić, że od prze-łomu Х1П i XIV w. istniał dość jednolity system pojęcia geografii tych obszarów, który przetrwał, przynajmniej w Islandii, do końca XVI w. System ten oparty na orientacji morskiej, ześrodkowywał się na północnym Atlantyku (Ocean Zachodni). Według tych wyobrażeń, był to ocean wewnętrzny, otoczony lądem, który tylko w kilku migscach łączył się, poprzez wielkie cieśniny (ginnungagap), z Oceanem Zewnętrznym (Uthaf) otaczającym cały świat. Na obszarze północnym: na północ od ówczesnej Norwegii leżał Halogaland (Troms), na płn.-wsch. od niego leżał Finnmark (Laponia). Na wschód od nich znajdował się Bjarmaland (Rus'). № północ i zachód od tych krain rozciągało się Hafsbotn (Hafsbotnm), które należy utożsamiać z Morzem Barentsa, Grenlandzkim i pó łnocną czę-ścią Morza Norweskiego. Od Bjarmaland ląd biegł na północ,a następnie na zachód (ograniczając od wschodu i północy Hafsbotn), aż do Risaland (Kraj Olbrzymów). Tutaj ląd skręcał na południe do Greipar (płn.-wsch. Grenlandia), a potem na południe i płd.-zach. do Hafthverf (przyl. Farvel) (Nan-sen 1911,Hennig 1950,Torn«Se 1944, Mowa11972).

W geografii islandzkiej z XIV w. mamy opis: „Po zachodniej stronie wielkiego oceanu... wymienia się w kierunku północnym najpierw Winlandię Dobrą, a następnie... Marklandię, dalej 'znajdują się pustkowia, w których żyją Skraelingowie, potem są jeszcze pustkowia aż do Grenlandii, a dalej są dwa osiedla zadudnię i wschodnie, za nimi są hafsbotnar, jdkuls i pustkowia, które rozciągają się w kierunku Halogalandii".

Inny opis z „Gripla": „Na północ od Norwegii leży Finnmirk, potem ląd skręca na północny wsdxid do Bjarjralandii..., od Bjarmalandii na pótmcy leżą pustkowia aż do Grenlandii, przed nimi są zatoki, potem ląd zawraca na południowy zachód...".

I jeszcze jeden opis: „Od Bjarmalandii rozciągają się pustkowia na północ aż do skraju Grenlan-dii...". Podobny opis daje jeszcze Saga o Samsonie Pięknym, o czym niżej.

Jak więc widać wedhg wyobrażeń nonmńskich, istniało [włączenie lądowe pomiędzy północ-ną Europą a Grenlandią i ta była jak gdyby półwyspom Europy. Wyobrażenie to Znalazło również odbicie na późniejszych mapach, np. Klaudiusza Kiawusa Swśrta z 1427 г., wydaniu Geografii Ptolo-

224

meuszaz 1513 г., tzw. Księdze Zeno z 1558 r. Jak trwałe było to wyobrażenie, świadczy fakt, że jeszcze w П poł. XVIII w. Egede nie wiedział czy Spitsbergen jest wyspą czy też częścią Grenlan-dii łączącej się na płiL-wsch. z Agą (Egede 1763).

Przedstawione wyżej nommiskie wyobrażenie północnego Atlantyku i jego otoczenia, w sposób pośredni świadcz o tym. że w rejony te №rrmnowie docierali niejednokrotnie. №!eży przypuszczać, że morza Grenlandzkie, Norweskie i Barentsa były obszarami gdzie żeglowano stosunkowo często zarówno w celach gospodarczych jak i przypadkowo. Jak słusznie podniósł to Nansen było rze-czą naturalną, że normmscy łowcy fok i morsów zapuszczali się daleko w poszukiwaniu łowisk. Zwraca on też uwagę na fakt, że ta codzienna, zwykła dzia łalność nie stała się treścią sag, kłóre przedstawiały głównie wydarzenia lieroiczne (Nansen 1911). Natomiast o tg zwykłej działalności dowiadujemy aę pośrednio. Przykładem jest tutaj relacja Othera. z IX w., który ffiies&ał w Halo-galand, jak sam mcmi „najbardziej na północ ze wszystkich Norwegów". Postanowił on zirsadać, jak daleko ląd sięga na północ: „Wobec tego pojedbał on ш północ wzdłuż lądu i mśał przez całą tę drogę trzy dni pustkowia po prawej, a otwartego morza po lewej stronie. Zajechał on tak dale-ko, jak najdalej zwykli jeździć poławiacze wiefotybów". (Labuda 1961).

Iran,' przykład znajduje się w Flatęyjaibok: jest tam informacja, że Einar Ruga, urzędnik króla Haralda Twardego (panował 1046-1066), przyłapał grupę Idandczyków na handlu z Lapończyka -mi. Islandczycy ci nie przybyli z południa wzdłuż wybrzeża (Guttomisen 1985).

Wzmianka z ок. 12П0 r. mówi:, JGedy grap żeglarzy zamierzających płynąć z Islandii do Nor-wegii zosla ła przeciwnym wiat rem zniessora na północ, przybili oni w końcu ck> nieznanego lądu między Grenlandią a Rusią, gdzie napotkali oni, wedhigidi słów niezwykle wysoldch ludzi i m-trafili też na kraj dziewic..., Grenlandia oddzielona jest od radl pokrytymi lodem szkierarra" (Storm 1880).

Jak widać z powyższych pszykładow, pochodzących z różnych określ, zapisywano tylko zda-rzenia wyjąt kowe, a musimy nieć świadomość, że do naszych czasów zachowała sę tylko szczątko-wa ilość źródeł. Pbdobnie jak i większość wiedzy mwęaąjng mała charakter ustnej tradycji i m> Żemy się jej tylko domyślać.

Znaj ąc wyobrażanie Normanów o położeniu lądów i mórz na północy oraz ich niewątpliwą ak-tywność w tych rejonadi, zajmijmy się unigsrowieniem Svalbardu. Trzy źródła starois£mclżSde po-dają nazwę Sralbard:

f. W Rocznikach Islandzkich, pod rokiem 1194 zapisano: „Sratbardi fundirm" lub ,,Svatards fundr". co dosłownie oznacza ..znaleziono Svalbard" (Storm 1888).

2. W Landnamabok (Księga osadnictwa), której początki, sięgają XII w., a znany ją z trzynasto-wiecznej redakcji czytany: „Od Langasies na półmeną stronie Islandii jeśł 4 dosgr marża do Sval-bardu na północy IMsbotn. te obszary morskie znajdisją się ш wschód od Greipar na Grenlandii i nigdy nie są wolne od Sodu" (Jonsson 1925).

3. W Sadze o Sarraonie Pięknym podiodzącg z ок. 1350 г., w częśd 13: „O położeniu krajów ra północy" czytamy: JRuś leży na wschodzie i północy Bałtyku, a na północny wschód jest Jo-funheurar i tam ży ją trolle i koboldy, stamtąd w kierunku pustkowi Grenlandii rozciąga się kraj, który nazywa się Svaibaid i tam żyją rozmaite ludy" (GHM 18+5).

Z pzytoczonych źródeł wynika, że Svalbardu należy' szukać pomiędzy Grenlandią a Rusią, na północ od Islandii.

Że Svalbordem nie jest wsdiodnia Grenlandia świadczy dóśćjedTOzraczne wyróżnienie w Lańd-nanabok, że obszary тэг&е gdzie jest Svalbard, znajdują się na wsdiód od Greipar na Grenlandii.

Ta część Grenlandii była znana Nsmrom i posiadała wyraźną lokalizację : „Męże2yżni przybyli do Greipar m połrocyjest ro koniec m a s t s ( G 1 M 1 - S 4 5 ) .

Landnsnabofc podaje m pozdr Svalbardu-'w pólboefej części Bafsbotn, 4 dbcgr morza z Lańganes (półwysep w plrt-wscłł. Islandii). Z' ŁsagaiJes do Spitsbergen jesl ok. 840OTl.nicrsk3di.Gdl.cgłośćt.ę zjrmidsyć należyook. 100 niil. ponieważ jwrnsfiskieddlegiosci raorskie to odcinek drogi „od ostatniej widoczność purtóuorientagjnego wjjśea do ркптщ wi-doczności punkt u orientacyjnego dojścia" (Mbwat 1972). Jeżeli więc owe 4 doegr mura od:r>szą się do Spitsbergenu, oznacza łyby one ok. 750 rrfi.

Doegr to znonralizmaiB jednostka odlęgłośd (пае czasu), oznaczająca jak clileko dopłynie sta-tek w pr^ętnydiwarafediw^d WXil-XDJ w., do których odnosi się dotarcie do Sval-•bardu, używany był ,4ługp doegr", oznaczający odległość jaką mdgł przepłynąć knor w ciągu doby.

Przejmując powyższe dane widzimy, źe aby dotrzeć z Islandii na Sptsbagen w ciągu 4 dób (trak-towanych nie jako rzeczywisty czas podróży, ale jako możliwy wzorzec do obliczenia odlęgłośd), statek nonrański musiałby płynąć z prędkością ok. 8 węzłów. Czy było to możliwe?

Kopia tzw. statkugokstadżkiego z X w. (typu karv, o mnigszej spawnośd żeglownej niż póź-niej szykror), „V&ira", na k!drej w 1893 r. przepłynięto Atlantyk, osiągała z łatwością 10 węz-łów, a czasem i więcej (Foote, Шжп 1975). fana kopia statku mnmńf,kiego (typu knor) „Saga Siiigiar", w 1983 r. osiągała łatwo 7-8 węzłów (Guttormsen 1985).

Z powyższiego wynika, że podana w Landnamabok odległość między Islandią a Svalbardem nie jest abstrakcyjra i może dotyczyć Spitsbergenu.

Nansen podniósł argument, że pływając wzdłuż wscbodnidi wybrzeży Grenlandii, wzdłuż ba-riery lodów dryftowych, №rminowie niejako automatycznie, musieli dopłynąć do Spitsbergenu (Nansen 1911). Znając możiiwośd morskie M>manów oraz fakt, że znali ora płn.-wsch. Grenlandię (Greipar), nie można tego wykluczyć.

Stwierdzenie, że Nomenowie mogJil rajpmdopadolmiej dopływali do Spitsbergenu, nie daje jednak w dalszymdągu pewnośd, że Spitsbergen to Śfełbiard. Należy bowiem pamiętać, że tą samą odległość 4 doegr, można odnteśćrownież do krawędzi lodów m zachód lub wschód od Spitsber-genu. Doderając tam Normirawie mogli to. uznać za znalezienie Svaibardu. Co bowiem oznacza do-słownie nazwa Svalbard?

Nazwa Svabard tłunBczom jest zwykfejaki„Zimny Brzeg" (wal - zimny, bard — brzeg). Ale islandzkie bard (norw. bord) oznacza Jxzeg" w znaczeniu „tej", .krawędź", a nie wybrzeże. To znaczy „brzeg тяга" w aiaczeniu: gdzie kończy się morze, lub „brzeg lądu" w znaczenia: gdzie koń-czy się ląd (podobnie jak np. „brzeg stołu"). Zwrócenie na to uwagi, jest .bardzo, ważne, ponieważ tak rozumiane zrażenie nazwy Svaibard пв szerszy charakter (niż brz<g w rozumieniu konkretnego odcinka wybrzeża) i pozwala szukać Svaibardn nie tylko na lądzie.

„Svaibard" w tyra szerszym zmezeniu oznaczałby „Zimną Krawędź" lub „Zimny Skraj". Bio-rąc zapi&ę z i 194 r. mielibyśmy: „znaleziono Żumą Krawędź", a mformacją z Landrdmabok brzmiałaby: „...jest 4 doegr morza do Zimnej Krawędzi na północy Ikfsbotn...".

Nasuwającą się tutaj hipotezą jest, że idzie tu o krawędź lodu, która ciągnie się od Grenlandii po Nową Ziemię, w której „tkwi" jak gdyby Spitsbergen. Byłby więc Svaibard ńie konkretnym lą-dem, krajem (Sświlland), lecz szerszym pcjędem geograficznym Normanów, oznaczaj aeym półnoŚie i wschodnie ograniczenie Hafsbotn, będące równocześnie pórnóstem(w rozumieniu шлшШга lądowym) pomiędzy Grenlandią a Europą.

Poparden tej tezy jest mapa Jona Gutlmundssana, stosunkowo późna, bo z ok. 1 tiW г., ale wy-

226

гс. ;ше skompilowana z innych, różnych materiałów, pochodzących też zapewne z różnych okresów (rys. 3). Na mapie tej łączącej tradycyjny normański horyzont geograficzny z nowymi odkryciami (jest na niej Ameryka), zaznaczono ląd odchodzący na wschód od Grenlandii i ograniczający od pół-nocy Atlantyk. I przy tym lądzie podpis: „Iłafsbonderne id est finis SvaJbardae" (IMsbonderne to jest koniec Svalbardu). Many tutaj nie tylko lokalizację Svalbardu jako północne ograniczenie Atlan-tyku, ale wyraźne powiązanie morza z Zimną Krawędzią: Hafsbotn zaczyna się tu, gdzie kończy się Svalbard.

Jeżeli przyjmiemy powyższe rozumienie pojęcia Svalbard, musimy też stwierdzić, że integralną częścią Svalbardu, był niejako „tkwiący" w tej Zimnej Krawędzi arcliipelag Spitsbergen. Innymi słowy: Svalbard to też Spitsbergen, ale nie tylko Spitsbergen.

Jakkolwiek jesteśny przekonani, że Normanowie docierali do Spitsbergenu i to zapewne niejed-nokrotnie, to przy takim, szerokim rozumieniu pojęcia Svalbard, nie ma podstaw do odnoszenia wzmianki z 1194 г., czy z Landnamabok do Spitsbergenu. Odnoszą się one po prostu do Zimnej Kra-wędzi, a to do jakiegojej punktu pozostaje sprawą otwartą.

LITERATURA

Bjęirnbo A. A., 1912, Cartographia Groenlandia, Medd. om Gr. nr 48. Egede H., ] 763, Beschrcibung und Naturgeschrichte von Gronland, Berlin. Footc P. G., Wilson D. M., 1975, Wikingowie, Warszawa. GHM, 1845, Gr<5nlands Historiske Mindesmaerkcr, vol. III, K^benhavn. Guttormscn H., 1985, Svalbards forhistorie, Troms0. Hennig R., 1950, Terre ineognitae, В. II, Leiden. Jonsson I;., 1925, (wyd.), Landnamabok, K^benhavn. Labuda G., 1961, (wyd.), Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, War-

szawa. Mowat F.. 1972, Wyprawy wikingów, Dawni Normanowie w Grenlandii i Ameryce Północnej, War-

szawa. Nansen F,, 1911, Nebelheim, Leipzig. Storm G„ 1888, (wyd.), Islandske Annaler til 1578, Christiania. Storm G., 1880, (wyd.), Monumenta Historiea Norwegiae, Christiania. Torfacus Т., 1706, Groenlanda antiqua, K^benhavn. Torn^e J. K., 1944, Lysstreif over Norgesveldets historie, NSIU nr 56.

SUMMARY

The following topics are analysed in that paper: references to Svalbard in the old Icelandic sour-ces. a reconstruction of the Norman conception of the geography of the Northern Atlantic, under-standing of the word „Svalbard". The sources suggest th3t Svalbard was situated between Greenland and Bjarmaland (Russia), to the North of Iceland. The word „Svalbard" ought to be understood as ..Cold Rim" - the wide geographical name delimiting the northern extent of the Norman „Hafsbotn" (Greenland Sea, Norwegian Sea and Barents Sea). Svalbard would be a platform connecting Green-land and Northern Europe too. Norman imagined Svalbard in that way. The author considers that Svalbard was the rim of the permanent ice between Greenland and Novaya Zemlya. In that sense Spitsbergen would be a fragment of Svalbard only. The author considers that Norman had technical possibilities of reaching Svalbard in that sense thus Spitsbergen too.

Rys. 1. Rekonstrukcja normańskicgo wyobrażenia świata wg A. A. Uj<4rnbo (Bj^inbo 1 912).

228

Rys. 2. Rekonstrukcja normańskiego wyobrażenia zachodnich 5 pórnocnych krajów wg Nansena (Nansen 1911).

Rys. 3. l-ragment mapy Jona Gudmuńndssona (ok. 1600r.) w wersji Torfaeusa (Torfaeus 1706).