Położenie: Gmina Klucze (pow. olkuski) leży w północno- -zachodniej części województwa małopolskiego, na terenie Wyżyny Krakowsko-CzęstochowskiejPowierzchnia: 119 km²Ludność: ok. 15 tys. mieszkańcówSołectwa (15): Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywo-płoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie GolczowskieSąsiednie gminy: Bolesław, Dąbrowa Górnicza, Łazy, Ogro-dzieniec, Olkusz, Pilica, WolbromOdległości (ok.): Kraków – 45 km, Katowice – 50 km, Często-chowa – 70 km, Warszawa – 270 kmPartnerzy zagraniczni: Cserepfalu (Węgry), Batizovce (Słowa-cja), Powiat Kyffhaüser (Niemcy), Brzeżany (Ukraina), Pikalevo (Rosja), Okland (Rumunia)Organizacje: Gmina Klucze należy do Związku Gmin Jurajskich, Lokalnej Grupy Działania Nad Białą Przemszą

Symbole gminyHerb: na jego tarczy w kolorze czerwonym (królewskim) wid-nieją dwa skrzyżowane klucze (złote) oraz kwiat dziewięćsiła w kolorze złotym.Flaga: ma kształt prostokąta w kolorach czerwonym i złotym oraz wizerunek dwóch skrzyżowanych kluczy (w kolorze zło-tym), symbolizujących przynależność do dawnych starostw królewskich w Rabsztynie i Ogrodzieńcu.Logo marketingowe: stanowi połączenie dwóch przenika-jących się elementów – odręcznego rysunku kwiatu przy-laszczki (symbolu wiosny, witalności) oraz napisu Klucze. Poniżej, na tle linii symbolizującej piasek Pustyni Błędowskiej, znajduje się napis JURAJSKA GMINA.

Location: The commune of Klucze (olkuski district) is situated in the north-western part of the province of Lesser Poland (Małopolska), on the area of the Kraków-Częstochowa Upland (Jura Krakowsko-Częstochowska)Area: 119 km2

Population: ca. 15 thousand inhabitantsVillage administrations (15): Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Gol-czowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dol-ny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek, Zalesie GolczowskieNeighbouring communes: Bolesław, Dąbrowa Górnicza, Łazy, Ogrodzie-niec, Olkusz, Pilica, Wolbrom Distances (approx.): Kraków – 45 km, Katowice – 50 km, Częstochowa – 70 km, Warszawa – 270 kmForeign partners: Cserepfalu (Hungary), Batizovce (Slovakia), the Commu-ne of Kyffhaüser (Germany), Berezhany (Ukraine), Pikalevo (Russia), Okland (Romania)Organizations: The Commune of Klucze belongs to the Association of Ju-rassic Communes, Local Acting Group upon the Biała Przemsza

Symbols of the communeCoat of arms: on its escutcheon in red (royal colour) there are two crossed keys (golden) and a golden carlina flowerFlague: it has the shape of a rectangle in red and golden and depicts two crossed (golden) keys which symbolize the membership of old royal staro-sties in Rabsztyn and Ogrodzieniec.Marketing logo: it is made of two merging elements – a handwritten drawing of hepatica flower (the symbol of spring, vitality) and the in-scription “Klucze”. Below, on the background of a line symbolizing the sand of Błędowska Desert, there is an inscription JURAJSKA GMINA (Jurassic Commune).

Informacje ogólne General information

On the borderland of two provinces, in the heart of the Kraków-Częstochowa Upland, open to guests – this is the commune of Klucze. It is good to live, work and rest here.

Here, there are the most famous tourist routes of Silesia and Lesser Poland – Szlak Orlich Gniazd (The Trail of Eagles’ Nests), Szlak Architektury Drewnianej (The Trail of Wooden Architec-ture) and Szlak Pustynny (The Desert Trail). The last one allows to see Błędowska Desert – a true, one of a kind geographical-na-ture phenomenon in Europe. After the planned rehabilitation, for example with the use of funds from the European Union, its chances to become again Polish Sahara are high.

We base the development of the commune on investments. We have a rich sports-recreational and farm-tourist back-

ground. Enterprise and education are developing. Interesting cultural offers appear which are aimed at residents and visitors. But it’s the com-mune’s residents that are all about the atmosphere –open, active and at the same time attached to tradition. They are proud of cultural heritage of this land. You are most welcome to the Commune of Klucze – check the guaranteed experience and new inspirations!

Kazimierz Ściążko, Commune Administrator

Między Śląskiem i Małopolską

NaNa pograniczu dwóch woje-wództw, w sercu Jury Krakowsko- -Częstochowskiej, otwarta na gości – to Gmina Klucze. Tutaj dobrze się mieszka, pracuje i wypoczywa.

Tędy przebiegają najbardziej znane szlaki turystyczne Śląska i Małopolski – Szlak Orlich Gniazd, Szlak Architektury Drewnianej i Szlak Pustynny. Ten ostatni po-zwala na zobaczenie Pustyni Błędowskiej – prawdziwego unikatu geograficzno-przyrodniczego w Europie. Po pla-nowanej rewitalizacji, m.in. z udziałem funduszy unijnych, ma ona duże szanse stać się na powrót polską Saharą.

Rozwój gminy opieramy na inwestycjach. Mamy bogatą bazę sportowo-rekreacyjną i agroturystyczną. Rozwija się przedsiębiorczość i edukacja. Powstają interesujące oferty kulturalne, skierowane do mieszkańców i przyjezdnych. Ale o charakterze gminy decydują przede wszystkim jej mieszkańcy – otwarci, aktywni i jednocześnie przywiązani do tradycji. Dumni z dziedzictwa kulturowego tej ziemi. Zapraszam serdecznie do Gminy Klucze – po sprawdzone wrażenia i nowe inspiracje!

Wójt Gminy KluczeKazimierz Ściążko

Młodzi sportowcy i Kazimierz Ściążko na boisku „Orlik” w Kluczach | Young sportsmen and Kazi-

mierz Ściążko, at the “Orlik” pitch in Klucze

Between Silesia and Lesser Poland

1GMINA KLUCZE

Wędrówka przez lataNajstarszy znany dokument dotyczący Klucz powstał w Krakowie 21 czerwca 1374 r. To wtedy królowa Elżbieta, mat-ka Ludwika Węgierskiego, sprzedała sołectwo we wsi, zwanej Klucze, wraz z trzema łanami, za trzydzieści groszy praskich wiernym poddanym – Jaśkowi i Wawrzynkowi.

W średniowieczu mieszkańcy Klucz zajmo-wali się rolnictwem i wydobywaniem rud żelaza, m.in. pirytu. Klucze należały wtedy do starostwa królewskie-go w Ogrodzieńcu, a później w Rabsztynie. W XVIII w. pojawili się tutaj rzemieślnicy, w tym bednarze, kołodzieje i młynarze.

Wander through the yearsThe oldest document concerning Klucze was made in Krakow

on 21st June 1374. It was then when Queen Elisabeth, mother of Luis I of Hungary sold the village administration in a village called Klucze, together with three feuds for thirty Prague gro-schen to the faithful subjects – Jasiek and Wawrzynek.

In the Middle Ages the residents of Klucze dealt with agri-culture and iron ores mining, for example of pyrite. Klucze then

belonged to the royal starosty in Ogrodzieniec and later in Rab-sztyn. In the 18th century craftsmen came here, including coopers,

wheelwrights and millers.A crucial moment in the town’s history was launching the first pa-

per machine (1898) by an industrialist Ludwik Mauve, deemed a co-creator of industry on the area of the Polish Kingdom (in the interwar

– historia, gospodarka, kultura, oświata i sportGmina Klucze

The Commune of Klucze – history, economy, culture, education and sport

Grosz praski | Prague groschen

Wzg

órze

Dąb

rów

ka |

Dąb

rów

ka H

ill

fot. J.

Ples

zynia

k

2 GMINA KLUCZE

�GMINA KLUCZE

Przełomowym momentem w dziejach miejscowości było uruchomienie pierwszej maszyny papierniczej (1898 r.) przez przemysłowca Ludwika Mauve, uważanego za współtwórcę przemysłu na terenie Królestwa Polskiego (w dwudziestole-ciu międzywojennym dobra kluczewskie stanowiły własność rodziny Dietlów i Mauve).

Dziś na terenie gminy istnieje ponad 950 podmiotów go-spodarczych. Do największych należą: Kimberly Clark S.A., Saint-Gobain Glass Polska, Zakłady Wapienno-Piaskowe „Si-likaty” i „Glaspol”. Gminnemu Zespołowi Oświaty podlegają: przedszkola (2), zespoły szkolno-przedszkolne (4), szkoły pod-stawowe (3) i gimnazja (2).

Ważnymi instytucjami kultury są Gminny Ośrodek Kultu-ry w Kluczach oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Kluczach. W skład tego pierwszego wchodzą m.in. Domy Kultury w Kluczach („Papiernik”) i w Jaroszowcu („Hutnik”), w któ-rych działają pracownie artystyczne: ceramiki, muzyczna, tańca i teatralna. Z kolei GBP posiada filię w Jaroszowcu. Od 1991 r. ukazuje się w gminie miesięcznik samorządowy ECHO KLUCZ.

Miejscową bazę sportowo-rekreacyjną tworzą: boiska klubowe GLKS Przemszy Klucze, Unii Jaroszowiec, Centurii Chechło i Legionu Bydlin, 2 baseny kryte (Klucze, Jaroszo-wiec), kompleks boisk „Orlik” (Klucze) oraz kilka boisk wielo-funkcyjnych (Bydlin, Chechło, Kwaśniów, Rodaki, Ryczówek). Tereny gminy, leżące w granicach Parku Krajobrazowego Or-lich Gniazd, mają wspaniałą przyrodę i bardzo dobre warunki do uprawiania różnych form turystyki (→ str. 4 i 5). n

period of the 1920s the estate of Klucze was the ownership of the Dietles’ and Mauves’). Presently, on the area of the commune there are over 950 business entities. The biggest ones are: Kimberly Clark S.A., Saint-Gobain Polska, Calcareous-Sand Plant “Silikaty” and “Glaspol”. The commune Education Complex includes: kindergartens (2), school-kindergarten complexes (4), primary schools (3) and junior high schools (2).

Important cultural institutions are the Commune Culture Centre in Klucze and Commune Public Library in Klucze. The first one includes for example Culture House in Klucze (“Papiernik”) and in Jaroszowiec (“Hut-nik”), in which operate the following art workshops: ceramics, music, dance and theatre. The Commune Public Library has also a branch in Jaroszowiec. A self-government monthly ECHO KLUCZ has been pub-lished in the commune since 1991.

The local recreation-sports base consists of: club pitches of GLKS Przem-sza Klucze, Unia Jaroszowiec, Centuria Chechło and Legion Bydlin, 2 indoor swimming pools (Klucze, Jaroszowiec), “Orlik” complex of pitches (Klucze) and a number of multi-functional pitches (Bydlin, Chechło, Kwaśniów, Rodaki, Ryczówek). The lands of the commune which are situated within the Eagles’ Nests Landscape Park have wonderful nature and very good conditions to practise various kinds of tourism(→ pages 4 and 5).�n

Przedszkolaki na dożynkach w Kluczach | Kindergarten pupils during harvest festival in Klucze

Na boisku w

Kluczach | On the pitch in Klucze

Dni Dziedzictwa z Panem Twardowskim

| Heritage Days with Mr Twardowski

Pośród lasów i skałMalowniczy krajobraz gminy tworzą skaliste wzgórza i ostań-ce, rozległe lasy, dolina rzeki Białej Przemszy oraz Pustynia Błędowska – użytek ekologiczny (→ str. 6). Jej tereny leżą w małopolskiej części Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Świat flory i fauny reprezentuje ponad 1,5 tys. gatunków roślin oraz 3 tys. gatunków owadów i ok. 200 gatunków pta-ków. W lasach i na polach żyją m.in. sarny, dziki, zające, lisy, nietoperze, dzięcioły, sowy, jastrzębie i myszołowy.

W drzewostanie gminy przeważają lasy bukowe i bory sosnowe, a w dolinie Białej Przemszy występują lasy o cha-rakterze bagiennym oraz łęgi jesionowo-olszowe. Do zjawisk krasowych należą liczne wzgórza i skały – pomniki przyrody nieożywionej (Góra Szczypy, Skały nad Kopalnią, góra Maś-nica, góra Winnica i góra Piecki) oraz kilkanaście jaskiń, m.in. Błotna, Lodowa, Pod Porzeczką i Na Świniuszce. Urokliwymi miejscami są: Staw Czerwony i Staw Zielony (Klucze), Staw Stoki Kwaśniowskie (Stoki), źródło rzeki Minóżki (Rodaki), oraz wzgórza – punkty widokowe Czubatka (Klucze) i Dąbrówka (Chechło). Na terenie gminy znajduje się 10 pomników przy-rody: buki i ostańce skalne (Klucze, Jaroszowiec) oraz lipa (Rodaki). n

Wędrówki po gminie

– przyroda i turystykaWanderings in the commune – nature and tourism

Among forests and rocksThe picturesque landscape of the commune is made of rocky hills and inselbergs, vast forests, valley of the Biała Przemsza River and Błędowska Desert – ecological use (→ page 6). Their areas belong to the Lesser Po-land part of the Eagles’ Nests Landscape Park. The world of flora and fauna is represented by over 1.5 thousand species of plants and 3 thou-sand species of insects as well as about 200 species of birds. In the forests and on the fields there are for example: roe deer, wild boars, hares, foxes, bats, woodpeckers, owls, hawks and buzzards.

The majority of tree stand is beech forests and pine woods, and in the Biała Przemsza valley there are marsh forests and ash-alder ripar-ians. The karst phenomena include numerous hills and rocks – inani-mate featuresof historic importance (Góra Szczypy, Skały nad Kopalnią, the mountains of Maśnica, Winnica and Plecki) as well as several caves, for example Błotna, Lodowa, Pod Porzeczką and Na Świniuszce. Some charming places are: Czerwony Pond, Zielony Pond (Klucze), Stoki Pond (Stoki Kwaśniowskie), the Minóżka River springs (Rodaki) as well as hills – beauty spots of Czubatka (Klucze) and Dąbrówka (Chechło). There are 10 monuments of nature on the area of the commune: beeches and inselbergs (Klucze, Jaroszowiec) and a linden tree (Rodaki). n

„Malinka” – malownicze stawy w Kluczach | “Malinka” pictureque ponds in Klucze

fot. M. Tarnówka

4 GMINA KLUCZE

�GMINA KLUCZE

Kluczewska sekcja nordic walking | Nordic walking section of Klucze

Szlaki piesze | Walking routesOrlich Gniazd (Kraków-Częstochowa/kolor czerwony – 163,9 km). Przebieg na terenie gminy: Jaroszowiec-Cieślin-Bydlin-Krzywopłoty-Psiarskie Eagles’ Nests (Kraków – Częstochowa/red colour – 163.9 km). It runs through the commune of: Jaroszowiec-Cieślin-Bydlin-Krzywopłoty-Psiarskie

Pustynny – część północna (Pustynia Błędowska-Czubatka-Klucze-Golczowice-Stoki Kwaśniowskie/żółty – 26, km). Przebieg na terenie gmi-ny: jak powyżej Desert – north part (Błędowska Desert-Czubatka-Klucze-Golczowice-Stoki Kwaśniowskie/yellow colour – 26 km). It runs through the commune: as above

Partyzantów Ziemi Olkuskiej (Wiesiółka-Udórz/kolor czarny – 44,3 km. Przebieg na terenie gminy: Skałbania-Chechło-Rodaki-góra ŚwiniuszkaThe Partisans of the Lands of Olkusz (Wiesiółka-Udórz/black colour – 44.3 km). It runs through the commune of: Skałbania-Chechło-Rodaki -the mountain of Świniuszka

Szwajcarii Zagłębiowskiej (Zawiercie-Sławków/kolor czerwony – 33,7 km). Przebieg na terenie gminy: płd. i płn. okolice ChechłaZagłębie Switzerland (Zawiercie-Sławków/red colour – 33.7 km). It runs through the commune: southern and northern parts of Chechło

Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne | Nature-educational pathsWokół Rudnicy (Osiedle XXX-lecia-Staw Czerwony-Staw Zielony-Rudnica-Czubatka-ul. Rudnicka/kolor zielony, 8 przystanków –1,5 km)Around Rudnica (the XXX-anniversary Housing Estate-Staw Czerwony-Staw Zielony-Rudnica-Czubatka-ul. Rudnicka/green colour, 8 stops – 1.5 km)

Rudnica-Pustynia Błędowska-Biała Przemsza (kolor czerwony, 8 przystanków – 3 km)Rudnica-Błędowska Desert-Biała Przemsza (red colour, 8 stops – 3 km)

Góra Stołowa (Jaroszowiec-góra Pod Wieżą-kamieniołomy Cieszyniec-Jaroszowiec/kolor niebieski, 10 przystanków – 4,5 km)Góra Stołowa (Jaroszowiec-the mountain of Pod Wieżą-Cieszyniec-Jaroszowiec quarries/blue colour, 10 stops – 4.5 km)

Trasy rowerowe | Bicycle trailsJurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (Kraków-Częstochowa/kolor czerwony – 188,3 km). Przebieg w gminie: Bogucin Duży-Jaroszowiec-Bydlin-KrzywopłotyJurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests (Kraków-Częstochowa/red colour – 188.3 km). It runs through the commune of: Bogucin Duży-Jaroszowiec-Bydlin-Krzywopłoty)

Zielony Szlak Rowerowy (Klucze-Pomorzany-Olkusz-Bogucin Mały-Jaroszowiec-Klucze/kolor zielony – 25 km)Green Bicycle Trail (Klucze-Pomorzany-Olkusz-Bogucin Mały-Jaroszowiec-Klucze/green colour – 25 km)

Przylaszczkowy Szlak Rowerowy (Klucze-Chechło-Rodaki-Bydlin-Golczowice-Klucze / kolor niebieski – 41 km)Hepatica Bicycle Trail (Klucze-Chechło-Rodaki-Bydlin-Golczowice-Klucze/blue colour – 41 km)

Inne | OtherTransjurajski Szlak Konny (Nielepice-Częstochowa/kolor czerwony – 204 km). Przebieg na terenie gminy: Pustynia Błędowska-ChechłoTrans-Jurassic Horse Trail (Nielepice-Częstochowa/red colour – 204 km). It runs through the commune of: Błędowska Desert-Chechło.

Szlak Architektury Drewnianej Woj. Małopolskiego (237 obiektów – 1500 km). Obiekt w gminie: kościół św. Marka z 1601 r. (Rodaki)Wooden Architecture Trail of the Province of Lesser Poland (237 buildings – 1500 km). Building in the commune: Saint Mark’s church from 1600 (Rodaki)

Międzynarodowy Szlak Maryjny (Częstochowa-Mariazell), który prowadzi przez Sanktuarium Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Jaroszowcu.IInternational Trail of Maria (Częstochowa-Mariazell), which leads through the Sanctuary of the Mother of God, the Supporter of the Faithful in Jaroszowiec.

Pieszo, rowerem i konno | On foot, by bicycle and by horse

PPustynia Błędowska (ok. 32 km2), nazywana też polską Saharą, jest wielką osobliwością przyrodniczą. Jej powstanie było związane z masową wycinką drzew dla potrzeb olkuskiego hutnictwa i górnictwa, co doprowadziło do odsłonięcia luźnych pokładów piasku (od XIII w.), nagromadzonego tutaj w okresie zlodowaceń przed 2–3 mln lat. Reszty dokonał już wiatr, tworząc ruchome wydmy, wały, niecki i obniżenia deflacyjne.Błędowska Desert (about 32 km2), also called Polish Sahara, is a unique natural phenomenon. Its creation was connected with a massive cut down of trees for the purposes of metallurgical and mining industry of Olkusz which has lead to revealing loose layers of sand (since the 13th century) collected here in the glacial period 2-3 million years ago. The rest has been done by the wind, creating shifting sand dunes, embankments basins and entrainment depressions.

Widok na pustynię | View of the desert

Błędowska Desert fot. J. Pleszyniak

PustyniaBłędowska

6 GMINA KLUCZE

Od Błędowa po Klucze

Tereny pustyni leżą na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Olkuskiej. Na zach. sięga ona po Błędów, a na wsch. po Klucze. Od płn. przylega do wsi Chechło. Pustynię tworzy część pół-nocna – z luźnymi pokładami piasku (teren wojskowy) oraz część południowa (użytek ekologiczny). Są one oddzielone od siebie równoleżnikowo biegnącą doliną Białej Przemszy. Średnia głębokość zalegania piasku wyno-si 17–20 m, a ich zasoby szacowane są na ok. 2,5 mld m³.

Pustynna legendaWedług legendy, powstanie pustyni było dziełem diabła, który czyhał na duszę Pana Twardowskiego. Otóż, pewnego razu czarnoksiężnik wyraził życzenie, aby czort zebrał całe srebro z ziem polskich i ukrył je pod Olkuszem. Nie umknęło to uwagi okolicznych mieszkańców, którzy zaczęli budować kopalnie. I wtedy diabeł posta-nowił zasypać je piaskiem znad Bałtyku. Jednak w drodze powrotnej zahaczył workiem o wieżę kościoła w Kluczach i rozsypał jego zawartość po całej okolicy.

From Błędowo to KluczeThe lands of the desert are located on the borderline of the Silesian High-lands (Wyżyna Śląska) and Olkusz Highlands (Wyżyna Olkuska). To the west it reached up to Błędów, and to the west up to Klucze. From the north it neighbours to the village of Chechło. The desert is created by the north-ern part – with loose layers of sand (military area) and the southern part (ecological use). They are divided from each other by the valley of the Biała Przemsza which runs latitudinally. The average depth of sand layers is about 17-20 m, and their deposits are assessed at about 2.5 billion m3.

Desert legendAccording to the legend, the creation of the desert was the work of the devil who was waiting for the soul of Mr Twardowski (Pan Twardowski).

Północna część pustyni | Northern part of the desert

Góra Czubatka | Czubatka Mountain

Jaszczurka zwinka | Sand lizard

Czubatka o zachodzie słońca| Czubatka at the sunset

�GMINA KLUCZE

10 GMINA KLUCZE

Once day, the wizard made a wish that the evil spirit would collect all silver from the Polish lands and hide it under Olkusz. It did not go unnoticed from the neighbouring inhabitants who started to build mines. And it was then when the devil decided to cover them with sand from the Baltic. However, on his way back he caught his sack on the church tower in Klucze and spilled all its content all over the region.

Mirages and stormsIn 1939 a tourist guide described the desert of the time in such a way: On hot summer days you can see mirages here (...) They make an impression of a smooth or slightly wavy surface of a lake, sometimes even rimmed with tufts of bushes (...). The desert during a storm is an incredible view. Masses of loose material, lifted by the wind, create true sand eddies.

Army at the desertDuring the 1930s trainings of Polish pilots on PZL 23 “planes took place on the desert. During the Second World War, German troops of Africa Corps tested their vehicles here. Later on it became a training ground of the 6th Air-borne Brigade. In 1999 NATO planes and helicopters flew over the desert. Then, in the summer of 2011 planes from the 8th Kraków-Balice Air Transport Base performed training airdrops containers and landing platforms over the desert.

Miraże i burzePrzewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim z 1939 r. tak opisywał ówczesną pustynię: W gorące dni letnie zaobserwować tu moż-na miraże (…) Dają one wrażenie gładkiej lub lekko sfalowanej tafli jeziornej, niekiedy nawet obramowanej kępkami krzewów (…) Niesamowity widok przedstawia pustynia w czasie burzy. Masy sypkiego materiału poderwane wiatrem, tworzą prawdzi-we wiry piaszczyste.

Wojsko na pustyni W latach 30. XX w. na pustyni odbywały się szkolenia pol-skich lotników na samolotach PZL 23 „Karaś”. Podczas II woj-ny światowej swoje pojazdy testowały tu niemieckie oddzia-ły Africa Korps. Później stała się ona poligonem 6 Brygady Powietrznodesantowej. W 1999 r. latały nad nią natowskie samoloty „Herkules” i śmigłowce „Puma”. Natomiast latem

„Wielbłąd” z… Chechła | “Camel” from... Chechło

Pustynia z lotu ptaka | Bird’s eye view over the desert

W słońcu pustyni | In the desert sun

Kulon zwyczajny| Eurasian Stone-curlew

355

G. Jałowce(Czubatka)

Dąbrówka

ChechłoZa Górą

Pustkowie

G. Przypiecek

G. Bartoszka

Buczna Góra

OsadaMaliny

KLUCZE

Pustynia

Biała Przemsza

Błędowska

382

2011 r. samoloty CASA 295 M z 8. Bazy Lotnictwa Transpor-towego Kraków-Balice dokonywały nad nią ćwiczebnych zrzutów ciężkich kontenerów i platform desantowych.

Pustynne Life+Południowa część pustyni, posiadająca cenne siedliska przy-rodnicze, stanowi użytek ekologiczny (obszar „Natura 2000”). W latach 2011–2014 dzięki środkom pozyskanym z Unii Europejskiej – Life+ (50%), Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (45%) oraz środkom gminy (5%), będzie ona poddana gruntownej rewita- lizacji. Całkowity koszt projektu wyniesie ponad 2,5 mln euro. W jego ramach przewidziano m.in. wycinkę obcych gatunko-wo drzew i krzewów, zabiegi ochronne siedlisk napiaskowych, organizację warsztatów przyrodniczych oraz utworzenie ście-żek dydaktycznych i Pustynnego Centrum Informacji.

To ciekawe! • nazwę Pustynia Błędowska wymyślił geograf Wacław Nał-

kowski (1889 r.)• północna część pustyni należy do Ministerstwa Obrony

Narodowej, natomiast jej część południowa objęta jest programem ochrony krajobrazu „Natura 2000”

• jej środowisko przyrodnicze tworzy 350 gatunków roślin i ponad 150 gatunków zwierząt

• w tutejszych plenerach kręcono filmy „Faraon” – J. Kawalerowi-cza (1966 r.) i w „W pustyni i puszczy” – W. Ślesickiego (1973 r.)

• „Pustynne Miraże” – impreza plenerowa organizowana tu co roku przez Stowarzyszenie Polska Sahara (wakacje) n

Dessert Life+The southern part of the desert, which has precious natural habitats is an ecological use (the area of “Nature 2000”). In 2011-2014, thanks to means obtained from the European Union – Life+ (50%), the National Fund of Environment Protection and Water Management in Warsaw (45%) and means of the commune (5%), it will be subject to a thorough rehabilita-tion. The total cost of the project will be over €2.5 million. It anticipates, for example, cutting down of trees and bushes of foreign species, protection treatments of on-the-sand habitats, organizing natural workshops as well as creating educational trails and Desert Information Centre.

It’s interesting!• the name of Błędowska Desert was coined by a geographer Wacław

Nałkowski (1889),• northern part of the desert belongs to the Ministry of National De-

fence, whereas its southern part is covered by the landscape protec-tion programme “Nature 2000”

• its natural environment consists of 350 plant species and over 150 animal species

• movies like “Faraon” directed by J. Kawalerowicz (1966) and “W pusty-ni i w puszczy” directed by W. Ślesicki (1973) were shot here

• “Desert Mirages” – an open-air event is organized here annually by the Polish Sahara Association during holidays. n

Macierzanka piaskowa | Breckland Thyme

9GMINA KLUCZE

MMalownicza Gmina Klucze składa się z piętnastu sołectw. W jej skład wchodzą: Klucze, Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek i Zalesie Golczowskie.

The picturesque Commune of Klucze consists of fifteen village administrations. They include: Klucze, Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek and Zalesie Golczowskie.

Panorama Klucz | View of Kluczefot. R. Jaworski

Panorama of the Commune

PanoramaGminy

10 GMINA KLUCZE

Lokacja Klucz nastąpiła za panowania króla Kazimierza Wiel-kiego (I poł. XIV w.). Według legendy, nazwa miejscowości wzięła się od klucznika Janusza, któremu miejscowe grunty przekazał dworzanin Parczewski z zamku Rabsztyn. W okoli-cy wydobywano rudy żelaza. Później wyrobiska zalano wodą i tak powstały stawy Zielony oraz Czerwony – malownicze miejsca spacerów i wędkowania. Atrakcyjnymi terenami do

łowienia ryb są także stawy w okolicach Klucz-Osady (użytko-wane przez miejscowe koło wędkarskie).

Przez Klucze przebiega kilka różnych szlaków turystycz-nych (→ str. 5). W 2011 r. zawiązało się tu koło PTTK. Ponad 100 lat temu funkcjonowała kluczewska szkoła podstawowa (po-wszechna). Dziś jej spadkobierczynią są tutejsze gimnazjum i podstawówka, noszące imię Jana Pawła II. W Kluczach aktyw-nie działają Koło Gospodyń Wiejskich i stowarzyszenia, m.in. „Babiniec” i „Ziemia Kluczewska”. Dla dzieci i dorosłych bogatą ofertę przygotowuje Dom Kultury w Kluczach. Ponadto ist-nieje przy nim Uniwersytet Trzeciego Wieku oraz kino.

W centrum miejscowości znajdziemy pozostałości dwor-skiej zabudowy Dietlów z pocz. XX w. Należą do niej daw-ne dworki (obecnie siedziba banku i Ośrodka Pomocy Społecznej) oraz dwa pałacyki w parku (własność gminy). Głównymi imprezami gminy są Dni Ziemi Kluczewskiej (maj/czerwiec) i Święto Jałowca (czerwiec). W ramach tej pierwszej odbywa się również maraton „Przepływamy La Manche!” (od 1998 roku). Jego uczestnicy przez kilkanaście godzin sztafetowo pokonują w basenie dystans 42 km. n

The incorporation of Klucze took place dur-ing the reign of the King Casmir the Great (I half of the 14th century). According to the legend, the name of the town originated from the title of a minor district official Janusz, who was given the local lands by a courtier Parczewski from the castle of Rabsztyn. Iron ore was mined in the neighbourhood and later on the excavations were filled with water and that’s how the ponds Zielony and Czerwony – picturesque places for walks and fishing – were created. Attractive areas for fishing are also ponds in the vicinity of Klucze-Osada (used by the local fishing circle). There few different tourist routes running through Klucze (→ page 5). In 2011 Polish Tourist Association was established here. Over 100 ago Klucze primary (public) school was functioning here. Today, its inheritor is the local junior high school and primary school, named after John Paul II. In Klucze, the Farmer’s Wives’ Association and associations, for example “Babiniec” and “Ziemia Kluczewska” are operating actively. An interesting offer is prepared for children and adults by the Culture House in Klucze. Moreover, it has the University of the Third Age as well as a cinema.

In the centre of the town we can find the remains of manor buildings of the Dietles’ from the beginning of the 20th century. They include former small manor houses (presently the seat of a bank and Social Help Centre) as well as two small palaces in the part (owned by the commune). The main events of the commune are the Days of the Lands of Klucze, May/June), and Juniper Holiday , June. As a part of the first event there has also been a marathon “We Swim La Manche!” (since 1998). Its participants swim in a relay a distance of 42 km in several hours. n

Klucze

Pałacyk Dietla | The Dietels’ palace

Staw Zielony | Zielony Pond

11

„Przepływamy La Manche!” | “We Swim La Manche!” – marathon

GMINA KLUCZE

14 GMINA KLUCZE

Bogucin Duży

The oldest mention about the vil-lage dates back to 1226. Allegedly, its name came from the name of Bogut – a fowler from the Rabsz-tyn castle, owner of the local lands. In 1273 a clash of Bolesław the Chaste’s army and Silesian troops of Władysław Opolczyk took place here. According to Jan Długosz, this battle was a result of the re-bellion of the citizens of Kraków against strict rulings of Bolesław the Chaste. As a consequence, Sile-sian knighthood was defeated.

Today, this small village is inhabited by 337 people. There are several local companies operating here. Bogucin Duży is a good starting point for tourists. The ruins of the castle in Rabsztyn are about 5 km from here, and ruins of the castle in Bydlin – 9 km. The village is situated within the borders of the Eagles’ Nests Landscape Park, and the Eagles’ Nests Bicy-cle Trail (red colour) runs through it. In Bogucin Duży the Farmer’s Wives’ Association, Voluntary Fire Brigade and Village Administration Council are operating actively. Each year, they organize jointly, among other things, an open-air event called “Potato Day” (August/September). n

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1226 r. Podobno jej nazwa wzięła się od imienia Boguta

– ptasznika z zamku Rabsztyn, właściciela miejscowych ziem. W 1273 r. doszło

tu do starcia pomiędzy wojskami Bolesława Wstydliwego i śląskimi oddziałami Władysława Opol-czyka. Według Jana Długosza, bitwa ta była następstwem bun-tu krakowian przeciwko srogim

rządom Bolesława Wstydliwego. W jej wyniku rycerstwo śląskie po-

niosło klęskę. Dziś tę niewielką wieś zamieszkuje 337 osób. Na miejscu

działa kilkanaście lokalnych firm. Bogucin Duży jest dobrą bazą wypadową dla turystów. W odległości ok. 5 km znaj-dują się ruiny zamku w Rabsztynie, a 9 km stąd stoją ruiny zamku w Bydlinie. Wieś leży w granicach Parku Krajobrazo-wego Orlich Gniazd, a przez jej teren biegnie Szlak Rowe-rowy Orlich Gniazd (kolor czerwony). W Bogucinie Dużym działają aktywnie Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna i Rada Sołecka. Wspólnie organizują one co roku m.in. imprezę plenerową „Dzień Ziemniaka” (sierpień/wrzesień). n

Okolice wsi | Vicinity of the villageBolesław

Wst

ydliw

y | B

oles

ław

the C

hastePrzydrożna kapliczka | Roadside shrine

Koło Gospodyń Wiejskich w korowodzie dożynkowym | The Farmer’s Wives’ Association at the harvest festival procession

W północnej części wsi leży Wzgórze św. Krzyża z ruinami nie-wielkiego zamku (kościoła). Najstarsze wzmianki o castrum Bydlin lub fortalicium Załęże pochodzą z 1389 r. Później był on kościołem katolickim i zborem arian. W 1655 r. spaliły go wojska szwedzkie. Odbudowany przez Męcińskich był często napadany i rabowany, aż w końcu popadł w całkowitą ruinę (koniec XVIII w.). Dziś ruiny są jednym z obiektów na Szlaku Orlich Gniazd.

Na wzgórzu istnieją też pozostałości okopów z czasów I wojny światowej. Z kolei na cmentarzu parafialnym znajdują się mogiły wojenne z 1914 r. oraz obelisk-krzyż legionistów po- ległych w bitwie pod Krzywopłotami (1914 r.). W tym miejscu co roku organizowane są obchody Święta Niepodległości Pol-ski. Przy murze cmentarnym stoi kaplica z XVIII w. 19 listopada 1916 r. cześć poległym oddał w Bydlinie Józef Piłsudski. Przed II wojną odbywały się tutaj zjazdy jego byłych żołnierzy. Z tego okresu pochodzi szkoła-pomnik wzniesiona dla upamiętnie-nia legionowego czynu (izba pamięci). Przed budynkiem usta-wiono głaz z płaskorzeźbą marszałka na koniu. Interesującym zabytkiem wsi jest również kościół św. Małgorzaty (1865 r.). n

Bydlin

In the northern part of the village there is Wzgórze św. Krzyża (Holy Cross Hill) with the ruins of a small castle (church). The oldest men-tions of castrum Bydlin or fortalicium Załęże date back to 1389. Later on it was a Catholic church and Arian congregation. In 1655 it was burnt by the Swedish army. Rebuilt by the Męcińskis it was often sub-ject to attacks and plundering, and in the end it fell into ruin (end of the 18th century). Today, the ruins are one of the buildings on the Eagles’ Nests Trail.

On the hill there are remains of trenches from the First World War. Then, on the parish cemetery there are war graves from 1914 as well as an obelisk-cross of the legionnaires fell in the battle of Krzywopłoty (1914). Each year official celebrations of the Independence Day of Po-land are organized here. Near the cemetery wall there is a chapel from the 18th century. On 19th November 1916, Józef Piłsudski honoured the fallen legionnaires in Bydlin. During the inter-war period conven-tions of his former soldiers took place here. School-monument (re-membrance chamber) built to commemorate the act of legionnaires’ dates back to that period. In front of the building there is a boulder with a low relief of the marshal riding a horse. An interesting monu-ment of the village is also Saint Margaret’s church (1865). n

Zabytkowa kaplica | Historic chapel

Ruiny zamku | Ruins of the castle

Głaz upamiętniający bitwę z 1914 r. | Boulder commemorating the battle of 1914

13GMINA KLUCZE

To tu, ze wzgórza Dąbrówka (355 m n.p.m.) rozpościera się wspaniała panorama na Pustynię Błędowską. Wieś istnieje od ponad 700 lat. W XIV i XV w. władały nią rody rycerskie her-bu Przeginia, Pilawa, Ostoja i Szreniawa. Nagrobki z herbami ich potomków znajdują się na miejscowym cmentarzu. Pod koniec XVI w. parafia Chechło liczyła 12 wiosek. W 1807 r. wzniesiono tutaj barkowy kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny. W jego ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Chechło ma długie tradycje kulturalne – już przed wojną działał tu Dom Ludowego (1934 r.), istniał amatorski zespół teatralny.

Podczas okupacji tereny wsi stanowiły mocne oparcie dla podziemnej organizacji wojskowej – batalionu Armii Kra- jowej „Surowiec”. Dowódcą jednej z jego kompanii był por. „Hardy” – Gerard Woźnica. Tamte tragiczne lata upamiętnia

krzyż poległych na Błojcu oraz tablica poświęcona 33 miesz-kańcom Chechła – ofiarom II wojny światowej (cmentarz parafialny).

We wsi istnieje m.in. Koło Go-spodyń Wiejskich, które w 2009 r. obchodziło jubileusz 50-lecia, działalności oraz Ochotnicza Straż Pożarna, i klub sportowy ULKS Centuria. n

ChechłoIt is here, from the hill of Dąbrówka (335 m above sea level) where there is a wonderful panorama over Błędowska Desert. The village was estab-lished over 700 years ago. In the 14th and 15th century, it was ruled by knight families of the Przeginia, Pilawa, Ostoja and Szreniawa. Grave-stones with their descendants’ coats of arms are on the local cemetery. At the end of the 16th century the parish of Chechło had twelve villages. In 1807 a baroque church of the Birth of the Holy Virgin Mary was built here. In its main altar there is a painting of the Mother of God with the baby Jesus. Chechło has long cultural traditions – already before the war the construction of Folk House was initiated here (1934), there was also an amateur theatre group.

During the occupation, the areas of the village constituted a solid support for the underground military organization – the National Ar-my’s battalion “Surowiec”. The leader of one of its companies was lieu-tenant “Haughty” – Gerard Woźnica. Those tragic years are commemo-rated by the cross of the fallen on Błojec and a plaque commemorating 33 inhabitants of Chechło – victims of the Second World War (parish cemetery).

In the village, there are for example, the Farmer’s Wives’ Association which, in 2009, celebrated its 50th anniversary, and Voluntary Fire Bri-gade, and ULKS Centuria sports club. n

Kośc

iół w

Che

chle

| Ch

urch

in C

hech

ło

…w

otoczeniu lasów i pustyni | …

being surrounded by forests and the desert

Koło Gospodyń Wiejskich| The Farmer’s Wives’ Association

14 GMINA KLUCZE

1�GMINA KLUCZE

Początki wsi sięgają 1400 r., a jej nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa cieśla. Według notatek ks. Wiśniewskiego z lat 30. XX w., dawniej hodowa-no tu jedwabniki i ryby. Także dziś we wsi można zaopatrzyć się w świeże ryby z tutejszej hodowli, m.in. pstrągi.

W kościele parafialnym św. Stanisława BM (z lat 20. XX w.) znajduje się m.in. cenna XIV-wieczna fi-gura Matki Boskiej z Dzieciątkiem (wcześniej zdobiła dawny, drewniany kościółek w Cieślinie). W 1986 r. figurkę oddano do renowacji, a odnowioną cenną rzeźbę wypo-życzyło Muzeum w Nowym Sączu. W maju 2008 r. figurka, nazywana teraz Matką Boską Cieślińską, powróciła do para-fii. Przed kościołem stoją ciekawe figury świętych i aniołów. Ich twórcą był ks. Marcin Dubiel, związany z parafią w latach 1959–1989 r., artysta rzeźbiarz i malarz (obrazy jego autor-

stwa, poza miejscową świątynią znajdują się także w Muzeum Archi-diecezjalnym w Lublinie i zbiorach prywatnych).

W otoczeniu kościoła jest malowniczy kom-pleks sadzawek. Na jednej z nich stoi posąg św. Jana Nepomucena, opiekuna dróg, mostów, brodów, stawów i źródeł. We wsi znajduje się także ruina młyna wodnego z końca XIX w. W Cieślinie działa Koło Gospodyń Wiejskich. Ciekawostki na temat miejscowości można zna-leźć na stronie www.cies-lin1400.republika.pl n

Cieślin

The beginnigs of the village date back to 1400, and its name comes prob-ably from the word carpenter. According to notes of priest Wiśniewski from the 1930s, in the past silkworms and fish were bred here. Also now, we can buy fresh fish in the village, for example trout, from its fish farm.

In the parish church of Saint Stanislaus BM (from the 1920s) there is for example a precious 14th century figure of Mother of God with baby Jesus (previously it was a decoration of an old, wooden church in Cieślin). In 1986 the figure was subject to renovation, and the renovated, precious figure was borrowed by the Museum in Nowy Sącz. In May 2008 the figure, pres-ently called Mother of God of Cieślin, came back to the parish. In front of the church there are interesting statues of saints and angels. Their creator was priest Marcin Dubiel, connected with the parish in 1959-1989, a sculptor and painter (his paintings, apart from the local church, are also in the Archdio-cese Museum in Lublin and in private collections).

Around the church there is a picturesque complex of pools. On one of them there is a statute of Saint John of Nepomuk, carer of roads, bridges, fords, ponds and springs. In the village, there are also ruins of a watermill from the end of the 19th century. In Cieślin there is the Farmer’s Wives’ Association. Titbits on the village at www.cieslin1400.republika.pl. n

…przy młynie wod-nym z 1893 r.

| ... at the watermill from 1893

Posą

g św

. Jan

a N

epom

ucen

a | S

tatu

e of

Sai

nt Jo

hn o

f Nep

omuk

t

Kościól w Cieślinie | Church in Cieślin

GolczowiceMalownicze tereny wsi chętnie odwie-dzane są przez turystów i weekendo-wiczów. Do letnich kąpieli i plażowania zachęca Biała Przemsza z piaszczystym dnem. Natomiast leśnym spacerom sprzyjają okoliczne lasy. W ich drzewo-stanie występują jaworzyna górska, bu-czyna sudecka i ciepłolubna buczyna naskalna. Na północ od wsi leży wzgórze Kamyk (382 m n.p.m.) z wapiennym ostańcem i jaskinią o rozwinięciu poziomym. Z kolei na po-łudnie od Golczowic zlokalizowane są kamieniołomy „Stare Gliny” (czynne wyrobisko).

Podczas powstania styczniowego 1863 r. pod Golczowi-cami doszło do bitwy pomiędzy oddziałem kpt. Anastaze-go Mossakowskiego a kolumną wojsk rosyjskich, dowodzo-ną przez gen. mjr. Aleksandra Szachowskiego (22 kwiet-nia). W jej wyniku blisko 400-osobowe siły powstańcze odniosły zwycięstwo nad Rosjanami. Wydarzenie to upamiętniają krzyż i kamienny głaz z tablicą ustawione w centrum miejscowości. We wsi działa kilka gospodarstw agroturystycznych. Przez Golczowice biegną pieszy Szlak Orlich Gniazd, Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd oraz pieszy Szlak Pustynny. n

Picturesque areas of the village are gladly visited by tourists and weekend-tourists. The Biała Przemsza invites to summer baths and sunbathing. The neighbouring forests favour forest hikes. Their tree stand includes Lunario-Aceterum forests, Dentario enneaphylli-Fage-tum and stenothermal Cephalanthero-Fagenion. To the north of the village there is Kamyk hill (382 m above sea level) with a calcareous inselberg and a cave expanding horizontally. Then, to the south f Gol-czowice there are “Stare Gliny” quarries (an active excavation).

During the January Uprising in 1863, there was a battle in Golczo-wice between the troop of captain Anastazy Mossakowski and a col-umn of Russian army com-manded by general major Aleksander Szachowski (22nd April). As a consequence, al-most 400-person uprising forces achieved victory over the Russians. This event is commemorated by a cross and a stone boulder with a plaque situated in the cen-tre of the town. In the village there are a few farm-tourist farmsteads. The Eagles’ Nests Trail, Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests and a hiking Desert Trail run through Gol-czowice. n.

Brzegi Białej Przemszy | Banks of the Biała Przemsza

Dożynki gminne | Commune harvest festival

Krzyż i głaz w hołdzie pow

stańcom z 1863 r.

| Cross and the boulder to comm

emorate insurrectionists from

1863

16 GMINA KLUCZE

HuciskoPierwsza wzmianka o tej niewielkiej wsi, która była własnością szlachecką, pochodzi z XVIII w. Jej nazwa wskazuje na dawny związek z działal-nością hutniczą. Wiadomo bowiem, że w XVI w. na północny wschód od niej istniała odkrywkowa kopalnia rudy żelaza i srebra w Strzegowej.

Dzisiejsza wieś jest wspaniałym miejscem wy-poczynku. W otaczających ją sosnowo-bukowych lasach

spotkamy wapienne ostańce i jaskinie. W 1997 r., dwa kilo-metry na zachód od wsi, odkryto ciekawą jaskinię Cisneć (dł. 245 m, gł. 22,4 m). Posiada ona rzadko spotykaną na Jurze szatę naciekową pod postacią pizolitów i grzybków. Do jaskini prowadzi krótki, biegnący w dół korytarzyk. Dalszą drogę w jej głąb zagradza krata, co jest spowodowane względami bez-pieczeństwa. Natomiast na wschód od Huciska napotkamy trzy trasy turystyczne – dwa szlaki rowerowe – Przylaszczkowy (niebieski) i Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (czerwony) oraz pieszy Szlak Pustynny (żółty).

Okolice wsi są wymarzonym miejscem do zbierania jagód, poziomek i grzybów. W Hu-cisku istnieje świetlica i działa Koło Gospodyń Wiejskich. n

The first mention of this small village, which was

the ownership of the gen-try, dates back to the 18th century. Its name indicates its former connection with the smelting activity. It is

known that in the 16th century to the south-east from it there was an opencast mine of iron and silver ore in Strzegowa.

The present village is a great place of recreation. In pine-beach forests which surround it we can come across calcareous inselbergs and caves. In 1997, two kilometres to the west of the village, an interesting cave Cisneć was discovered (length: 245 m, depth: 22.4 m). It has a rarely occurring dripstone in the area of the Jurassic under the form of pea stone and small mushrooms. A short, downward corridor leads to the cave. Further way is blocked with grating which is due to safety reasons. Then, to the east of Hucisko we come across three tourist trails – two bicycle trails –Hepatica (blue), and the Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests (red) as well as the hiking Desert Trail (yellow).

The neighbouring areas of the village are a perfect place to pick up berries, wild strawberries and mushrooms. In Hucisko, there is a youth club and the Farmer’s Wives’ Association. n

Przydrożna kapliczka | Roadside shrine

Rowerowa wędrówka | Bicycle tour

KGW podczas uroczystości dożynkowych | The Farmer’s Wives’ Association during harvest festival

1�GMINA KLUCZE

20 GMINA KLUCZE

JaroszowiecUdokumentowana historia miejscowości sięga I poł. XIX w. W 1885 r. poprowadzono tędy linię kolejową, a przed I wojną światową wybudowano do dziś stojący dworzec. Obecnie działają tu duże zakłady przemysłowe m.in. Saint-Gobain Glass Polska oraz „Glaspol”. 24 lipca 1929 r. w Jaroszowcu przebywał prezydent RP, Ignacy Mościcki. Z jego udziałem odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę, wg projektu archi-tekta inż. Jana Witkiewicza-Koszczyca. Pierwsi pacjenci przy-jechali do Jaroszowca już w 1934 r. Obecnie przedwojenną tradycję tej placówki przejął Wojewódzki Szpital Chorób Płuc. Jaroszowiec otaczają zalesione wzgórza z ostańcami. Należą do nich m.in. Ostra Góra (jaskinia Pod Porzeczką), Góra Stołowa (Jaskinia Błotna – piąta co do głębokości na Jurze, 42 m gł.) oraz szczyt wzniesienia Pod Wieżą (Jaski-nia Lodowa). Zimą w Jaroszowcu działa łagodny stok narciar-ski (165 m) z wyciągiem talerzykowym.

Przez miejscowość biegną liczne szlaki turystyczne, w tym pieszy Szlak Orlich Gniazd, Jurajski Szlak Rowero-wy Orlich Gniazd i ścieżka przyrodnicza „Góra Stołowa”. Jednym z nich jest także Międzynarodowy Szlak Maryjny (Częstochowa-Mariazell), który prowadzi przez Sanktuarium Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Jaroszowcu. Dobrą okazją do poznania miejscowego folkloru jest coroczna impreza „Dzień Jagody” (lipiec). n

Documented history of this place dates back to the first half of the 19th century. In 1885 a railway had been led through the town, and before the I World War a train station (still standing) was built here. Presently, there are big industrial facilities operating here, for example Saint-Gobain Glass Polska and “Glaspol”. On 24th July 1929 the President of the Republic of Poland, Ignacy Mościcki, was in Jaroszowiec. He took part in the setting in of the foundation stone under the building of a tuberculosis sanatorium for children, based on the design of architect engineer Jan-Witkiewicz-Koszczyc. First patients came to Jaroszowiec already in 1934. Presently, the pre-war tradition of this institution has been taken over by the Provincial Hospital of Lung Diseases.

Jaroszowiec is surrounded by forested hills with inselbergs. They include, for example, Ostra Góra (Pod Porzeczką cave), Góra Stołowa (Błotna cave), as well as the peak of the hill Pod Wieżą (Lodowa cave). In the winter in Ja-roszowiec operates a gentle ski slope (165 m) with a “plate” ski lift.

There are numerous tourist trails run-ning through the town, including the Trail of Eagles’ Nests, Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests and “Góra Stołowa” natural path. One of them is also the Interna-tional Trail of Maria (Częstochowa-Mari-azell), which leads to the Sanctuary of the Mother of God, the Supporter of the Faithful in Jaroszowiec. A good chance to learn about the local folklore is the annual event “Day of the Berry” (July). n

Wojewódzki Szpital Chorób Płuc | Provincial Hospital of Lung Diseases

Zimowa panorama Jaroszowca | Winter panorama of Jaroszowiec

Stok narciarski | Ski slope

Historia Kolbarku sięga XIV w. (Colberg). W XV w. wieś, jako jedna z pierwszych na ziemi olkuskiej, posiadała własną karczmę. Dziś zamieszkuje tu 513 osób. Urokliwym miejscem jest pobliski teren biwakowy nad Białą Przemszą, gdzie odbywały się m.in. festyny wakacyjne dla dzieci. We wsi rośnie 400-letni dąb – pomnik przyrody (ul. Dębowa). Dwa kilometry na południe od niej, nad brzegiem Białej Przemszy, leży przysió- łek Kolbark Młyny. Składa się on z trzech domów i nieczynne- go młyna wodnego. Obok nich spotkamy stawy rybne.

Przez Kolbark Młyny wiedzie też trasa spływów kajako-wych Białą Przemszą (ok. 67 km/Wolbrom – Sosnowiec Ję-zor). I chociaż jest ona usiana licznymi przeszkodami (m.in. zwalone pnie drzew), to doświadczeni kajakarze bardzo ją sobie cenią. Ciekawostką Kolbarku są liczne przydrożne ka-pliczki, według tradycji chroniące podróżnych.

W miejscowości działa Ochotnicza Straż Pożarna i Koło Gospodyń Wiejskich oraz Stowarzyszenie Na Rzecz Zrówno-ważonego Rozwoju Społeczno-Gospodarczego „Klucz”. n

Kolbark

History of Kolbark dates back to the 14th century (Colberg). In the 15th century the village, as one the first on the lands of Olkusz, had its own inn. Today, 513 people are living here. A charming place is a nearby camp at the Biała Przemsza, where for example summer holiday fes-tivals for children took place. There is a 400-year-old oak in the village – natural feature of historic importance (Dębowa Street). Two kilome-tres southwards from it, by the banks of the Biała Przemsza, there is a hamlet called Kolbark Młyny. It consists of three houses and an out-of-order watermill. Next to them we come across some fishing ponds.

There is also a kayak trail of the Biała Przem-sza running through Kolbark Młyny (about 67 km/Wolbrom – Sosnowiec Jęzor). And al-though it is strewn with numerous hindrances (for example fallen tree trunks), it is very much appreciated by experienced canoeists. An in-teresting piece of information about Kolbark is numerous roadside shrines which, according to tradition, protect the travellers.

In the town there is also a Voluntary Fire Brigade and a The Farmer’s Wives’ Association as well as “Klucz” Association for Sustainable Development. n

Wieś z lotu ptaka | Village from a bird’s eye view

Św. Florian przed remizą strażacką| Saint Florian in front of the fire stationSpływ Białą Przemszą | The Biała Przemsza canoeing

fot.: www.naszlas.republika.pl

19GMINA KLUCZE

KrzywopłotyLeżące na północny zachód od Bydlina Krzywopłoty to in-teresujące miejsce dla turystów. Przebiegają tędy dwa szlaki rowerowe – Przylaszczkowy (niebieski) i Orlich Gniazd (czer-wony). W miejscowości oprócz gościńca z noclegami znaj-duje się również ośrodek konny HIPPICA, zajmujący się m.in. hodowlą koni sportowych i produkcją sprzętu jeździeckie-go. Jednak Krzywopłoty, obok Bydlina, to przede wszystkim

miejsce historyczne. W dniach 17–18 li-

stopada 1914 r. doszło tu do jedynej dużej bi-twy na Jurze podczas I wojny światowej. Pod Krzywopłotami, Bydli-nem i Załężem starły się wojska austriackie (m.in. IV i VI batalion legionów Józefa Pił-sudskiego) z wojska-

mi rosyjskimi. Po stronie austriackiej walczyło 440 polskich legionistów, z czego 46 zginęło, a 131 odniosło rany. W bitwie tej poległ m.in. por. Stanisław Paderewski, bratanek Ignace-go Paderewskiego. Dzięki ich poświęceniu udało się wtedy zatrzymać ofensywę Rosjan. Polegli legioniści spoczywają na cmentarzu w Bydlinie, a w Krzywopłotach histo-ryczną bitwę upamiętnia krzyż i głaz z okolicznoś-ciową tablicą.

Dziś Krzywopłoty za-mieszkuje ok. 530 osób. Ist-nieje tu Dom Ludowy i Koło Gospodyń Wiejskich. n

Situated to the north from Bydlin, Krzywopłoty is an interesting place for tourists. There are two bicycle trails running here – Hepatica Trail (blue) and the Eagles’ Nests (red). In the town, apart from the inn with accom-modation, there is also a HIPPICA horse centre which deals for example with sports horses breeding and production of horse riding equipment. Still, Krzywopłoty, next to Bydlin, is most of all a historic place.

On 17th-18th November 1914 the only big battle during the First World War on Jurassic took place here. Near Krzywopłoty, Bydlin and Załęże Austrian army (for example IV and VI battalion of Józef Piłsudski’s legionnaires) clashed with the Russian army. There were 440 Polish le-gionnaires fighting on the Austrian side, out of which 46 died and 131 were injure. In the battle, Lieutenant Stanisław Paderewski, Ignacy Pa-derewski’s nephew, died among other people. Thanks to their sacrifice

it was possible to stop the Russians’ offensive. Fallen legionnaires are buried on the cemetery in Bydlin and in Krzywopłoty the historic fight is commemorated by a cross and a boulder with a plaque.

Today, there are about 530 people living in Krzywopłoty. There is a Folk House and the Farmer’s Wives’ Association here. n

Krzy

ż i o

belis

k pa

mię

ci b

itwy

1914

r. |

Cros

s and

ob

elisk

com

mem

orat

ing

the

battl

e of

191

4

Stadnina koni sportowych | Sports horses stud

Dożynki gminne | Commune harvest festival

20 GMINA KLUCZE

Najstarsze wzmianki dotyczące wsi pochodzą z 1388 r. Według Jana Długosza, w XV w. istniały tu młyn i karczma. Pierwszymi jej właścicielami byli rycerze Dzierżek i Jan Kwaś-niowscy oraz Wichna ze Sławkowa. W 2001 r. na terenie Kwaśniowa Dolnego odkryto wcześniej nieznaną budowlę z wapienia i piaskowca (ul. Dworska 17). Wkrótce okazało się, że jest to pozostałość wieży rycerskiej z ok. 1552 r. Relikty podobnej budowli z zarysami fosy odnaleziono też na nie-dalekim wzgórzu Kwiecynek w Kwaśniowie Górnym. Na płd. od wzgórza leży malowniczy staw Stoki (1,7 ha).

Zabytkowym obiektem okolicy jest kapliczka Na Borach. Obok niej przebiegają szlaki turystyczne – Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (czerwony), Przylaszczkowy Szlak Rowerowy (niebieski) oraz pieszy Szlak Pustynny (żółty). Samą kapliczkę ufundowano w 1864 r. dla uczczenia po-wstańców styczniowych 1863 r. W latach II wojny światowej była ona miejscem zbornym żołnierzy AK. Dziś w jej sąsiedz-twie znajduje się ołtarz polowy i pomnik upamiętniający partyzantów oddziału „Hardego”.

W obu wsiach działają Koła Gospodyń Wiejskich i zespoły śpiewacze – „Kwaśniowianki” i „Dworzanki”. Natomiast tutej-sza Ochotnicza Straż Pożarna powstała już 1931 r. W Kwaś-niowie Górnym działa piekarnia „U Pawełka”. Jej wypieki – Chleb Jurajski i Kołacz Jurajski są wpisane na listę produk-tów tradycyjnych województwa małopolskiego. Jednym z najnowocześniejszych obiektów oświatowych w gminie jest szkoła podstawowa z boiskami wielofunkcyjnymi. n

Kwaśniów Dolny i Kwaśniów Górny

The oldest mentions about the village date back to 1388. Then, accord-ing to Jan Długosz, in the 15th century there was a mill and an inn here. Their first owners were Dzierżek and Jan Kwaśniowscy and Wichna from Sławków. In 2001, on the area of Kwaśniów Dolny an unknown structure from limestone and sandstone was discovered (17 Dworska Street). It soon turned out that these are remains of a knight’s tower from around 1552. Relics of a similar structure with features of a moat were also discovered at the neighbouring hill Kwiecynek in Kwaśniów Górny. Southwards to the hill there is a picturesque Stoki pond (1.7 ha).

A historic building in the vicinity is a small chapel Na Borach. There are tourist trails running near it – the Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests, He-patica Bicycle Trail, and as well as the hiking Desert Trail. The very chapel was founded in 1864 to commemorate the January insurrectionists of 1863. During the years of the Second World War it was a meeting place for the soldiers of the National Army. Today, in its vicinity there is a makeshift altar and a memorial commemorating the partisans of “Haughty” troop.

In both towns there are the Farmer’s Wives’ Associations and singing groups – “Kwaśniowianki” and “Dworzanki”. Its local Voluntary Fire Bri-gade was established already in 1931. In Kwaśniów Górny there is a bakery “U Pawełka”. Its baking Jurassic Bread and Jurassic ring-shaped Cake were

introduced on the list of traditional products of the province of Lesser Po-land. One of the most modern edu-cational buildings in the commune is the local primary school with multi-functional pitches. n

Szkoła Podstawowa w Kwaśniowie| Primary school in Kwaśniów

Staw „Stoki” | Stoki lake

Staw Stoki | Stoki Pond

Drzwi wieży rycerskiej z XVI wieku | Door of the knight’s tower from 16th century

21GMINA KLUCZE

vv

RodakiWieś otoczona sosnowymi lasami leży w Parku Krajobra-zowym Orlich Gniazd. Na płn. od niej biegnie Pasmo Smo-leńsko-Niegowonickie. Najwyższym jego wzniesieniem jest tutaj góra Świniuszka (488 m n.p.m.), z jaskinią Na Świ-niuszce. U podnóża góry biją krystalicznie czyste źródła rzeki Minożki. Na płn. zach. od Rodak znajduje się rezerwat leśny Góra Chełm (gm. Łazy), a na płd. – wzgórze o wy-sokości 402 m, skąd można podziwiać panoramę Pustyni Błędowskiej.

Najcenniejszym zabytkiem Rodak jest modrzewiowy koś-ciół św. Marka z 1601 r. (w 2006 r. kapitalny remont świąty-ni) z wolno stojącą dzwonnicą (XVIII/XIX w.). Obiekt ten leży na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Małopol-skiego. Pozostałością zabudowy wsi z lat 30. i 40. XX w. jest ponad dwadzieścia drewnianych domów. W jednym z nich mieści się Izba Regionalna (ul. Poprzeczna). We wsi istnieją Ochotnicza Straż Pożarna, UKS „Małopolanie”, Koło Gospo-dyń Wiejskich i zespół kabaretowy „Swojacy”. Aktywnie działa tutaj Stowarzyszenie „Jurajska Wioska Rodaki”. Z jego inicja-tywy realizowano projekt „Zielona Gęś w krainie białego pu-chu”. Organizowane tu były liczne imprezy, w tym Festiwal „Otwarte Zagrody”, Festiwal Koszenia Łąk i Dzień Niezapomi-najki. W 2005 r. Rodaki, jako jedną z czterech polskich wsi, wy-różniono w Europejskim Konkursie Rozwoju i Odnowy Wsi. Ciekawostki i aktualności z Rodak na stronie www.rodaki.pl n

A village surrounded by pine forests is situated in the Eagles’ Nests Land-scape Park. To the north of it there is Smoleńsko-Niegowonickie range. The highest hill is Świniuszka (488 m above sea level) with the cave Na Świniuszce. At the base of the mountain there crystal clear springs of the Minożka River. To the northern west from Rodaki there is Góra Chełm forest reserve (commune of Łazy), and to the south – 402 m high hill, from which the panorama of Błędowska Desert can be admired.

The most precious monument of Rodaki is a larch church of Saint Mark’s from 1601 (in 2006 there was a thorough renovation of the church) with a standalone belfry (18th/19th century). This building is situated on the Wooden Architecture Trail of the Province of the Lesser Poland. The re-mains of the village buildings from the 1930s and 1940s are over twenty wooden houses. In one of them there is a Regional Chamber (Poprzeczna Street). In the village there is a Voluntary Fire Brigade, UKS “Małopolanie”, the Farmer’s Wives’ Association and “Swojacy” cabaret group. “Jurassic Vil-lage of Rodaki” Association is operating actively. On its initiative a project “Green Goose in the Land of White Down” was carried out here. Numerous events have been organized here, for example the Festival “Open Homesteads”, Festival of Grass Mowing and Forget-Me-Not Day. In 2005, Rodaki, as one of four of Polish vil-lages, was awarded in the European Competition of Countryside Devel-opment and Renovation. Titbits and news from Rodaki can be found at www.rodaki.pl. n

Kościół św. Marka | Saint Mark’s church

Nordic walking w lasach rodackich | Nordic walking in the forests of Rodaki

Izba Regionalna | Regional Chamber

22 GMINA KLUCZE

To prawdopodobnie najstarsza osada w gminie Klucze. Wykopaliska, prowadzone tu w 1998 r., wykazały ślady pierwszych osad pochodzących z II-IV w. n.e. Najmłod-sza część odkrytej osady datowana była na VIII-X w. n.e. Na miejscu znaleziono wtedy ślady po drewnianych domach, paleniska z wapiennych kamieni, fragmenty naczyń glinianych i kości zwierząt. Pierwsza wzmianka o wsi Ryczów-Minor pochodzi z 1325 r. Ryczówek ma opracowany własny herb, na którym widnieje wpisana w literę R głowa jelenia.

Na północ od wsi wznoszą się góra Świniuszka (488 m n.p.m.) oraz Księża Góra (462 m n.p.m.). W XVII w. prawdopodobnie u podnóża tej drugiej stał klasztor Ka-medułów. Własnością zakonników były m.in. dwa folwarki, młyn, dwie karczmy oraz 11 stawów rybnych. Z obu wspo-mnianych wcześniej miejsc rozpościera się piękny widok na okolicę. Przy sprzyjającej pogodzie z okolic wsi widać nawet Babią Górę, która znajduje się w odległości prawie 100 km! We wsi istnieją Koło Gospodyń Wiejskich, teatr ludowy oraz Ochotnicza Straż Pożarna (od 1928 r.). Działa tu także Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Ryczówka KUŹNIA. Dużą popularnością cieszy się cykliczna impreza plenerowa „Majówka w Ryczówku” (maj). Ciekawe informa-cje na stronie www.ryczowek.pl n

Ryczówek

This is probably the oldest settlement in the commune of Klucze. Excava-tions carried out here in 1998 indicated signs of first settlements dating back to the 2nd-4th century AD. The youngest part of the revealed set-tlement dated back to 8th-10th century AD. Remains of wooden houses, hearths from limestone, fragments of clay dishes and animal bones were found then. The first mention about the village Ryczów-Minor dates back to 1325. Ryczówek has its own coat of arms, on which letter “R” is inscribed into a red deer head.

To the north of the village there is Świniuszka mountain and Księża Góra. In the 17th century, probably at the base of the latter, there was a Camaldolite monastery. The monks owned for example two home farms, a mill, two inns and 11 fishing ponds. From both of the aforementioned places there is a beautiful view of the surrounding area. With a favour-able weather from the area of the village one can see as far as Babia Góra, which is almost 100 km away! In the village there is the Farmer’s Wives’ Association, folk theatre and a Voluntary Fire Brigade (since 1928). There is also an Association for Development and Promotion Ryczówka KUŹNIA. A cycli-cal open-air event “Spring Picnic in Ryczówek” ( May) is also hugely popular. Interesting information can be found at www.ryczowek.pl. n

Ulotna chwila, czyli widok na Babią Górę | A fleeting moment, which is a view of Babia Góra

Impreza „Majówka w Ryczówku” | “Spring Picnic in Ryczówek” event

fot. R. Barnaś | www.moondek.com

Piłkarki z Ryczówka | Football players from Ryczówek

vv

23GMINA KLUCZE

Malowniczo położona miej-scowość na północ od Jaro-szowca. W pobliżu biegnie Ju-rajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (czerwony), a także trasa pieszego Szlaku Pustyn-nego (żółty). Tym ostatnim możemy dojść do doliny Bia-łej Przemszy (Kobylica). W po-bliżu Zalesia, od lat 80. XX w. istnieje letni ośrodek harcerski Hufca ZHP Sosnowiec.

Najwyższym wzniesieniem okolic Zalesia Golczowskie-go jest Ostra Góra (w kierunku zach., 405 m n.p.m., lokalnie zwana Czubatką). W Zalesiu zachował się przedwojenny dom mieszkalny „Gawlik” (obecnie własność gminy).

We wsi znajdują się także przydrożne kapliczki, o które dbają mieszkańcy. Najładniejsza z nich, osadzona w pniu starej lipy, została nagrodzona w powiatowym konkursie „Kapliczka przydrożna”. n

A town picturesquely situated to the north of Jaroszowiec. In the vicinity there are the Jurassic Bicycle Trail of Eagles’ Nests (red) and the walking Desert Trail (yellow). We can use the last one to get to the valley of Biała Przemsza (Kobylica). In the vicinity of Zalesie, since 1980s there is a summer scouts’ centre of ZHP Troop Sosnowiec.

The highest hill of the areas of Zalesie Golczowskie is Ostra Góra (westwards, 405 m above sea level, locally called Czubatka). In Zalesie a pre-war housing building “Gawlik” was kept (presently owned by the commune).

In the village there are also roadside shrines, which are being main-tained by the inhabitants. The most beautiful of them, placed on the trunk of an old linden tree, has been awarded in the commune “Road-side Shrine” competition. n

…na skraju zalesiańskich lasów | ... on the edge of the forests of Zalesie

Zalesie z lotu ptaka | Zalesie from a bird’s eye view

vv

Koło Gospodyń Wiejskich w Zalesiu | The Farmer’s Wives’ Association

Zalesie Golczowskie

24

Kapl

iczk

a na

drz

ewie

| Sh

rine o

n th

e tre

e

GMINA KLUCZE

Folder został wydany na zlecenie Urzędu Gminy KluczeThe brochure was commissioned by Klucze Commune Office

Realizacja | Realization: Wydawnictwo Alatus 40-319 Katowice, ul. Pogodna 2tel.: 32 205 90 01, 32 204 88 75www.alatus.net.pl

INSTYTUCJE | INSTITUTIONS

Urząd Gminy Kluczeul. Partyzantów 1, 32-310 Kluczetel. 32 642 85 08, 642 84 39tel./fax 32 642 80 52www.gmina-klucze.pl

Gminny Ośrodek Kultury w Kluczachul. Partyzantów 1, Kluczetel. 32 647 14 60, 647 14 61www.gokklucze.pl

Gminna Biblioteka Publiczna w Kluczachul. Rudnicka 2a, Kluczetel. 32 642 92 83www.biblioteka-klucze.pl

Dom Kultury Papiernikul. Rudnicka 2, Kluczetel. 32 642 84 02

Bank PEKAO SAul. Zawierciańska 10, Kluczetel. 32 642 82 00, 642 83 46

PKO BANK POLSKIul. XXX-lecia 1, Kluczetel. 32 642 85 39

Agencja Rozwoju Regionu Kluczewskiego S.A.ul. Rabsztyńska 3, Kluczetel./fax 32 642 84 31

NZOZ „ZDROWIE” s.c.ul. Zawierciańska 14, Kluczetel. 32 642 84 13

Wojewódzki Szpital Chorób Płucul. Kolejowa 1a, Jaroszowiectel. 32 642 80 90

Urząd Pocztowyul. Zawierciańska 18, Kluczetel. 32 642 85 21

Komisariat Policji w Kluczachul. Zawierciańska 18, Kluczetel. 32 649 44 00fax 32 649 44 01telefon alarmowy 997

NOCLEGI | ACCOMMODATIONBaza Noclegowa GOK (8 miejsc)basen kryty, boiskoul. Kolejowa 15a, Jaroszowiectel. 32 645 70 85

Baza Noclegowa SM (42 miejsca)ul. Kolejowa 9, Jaroszowiectel. 32 642 94 13

Gospodarstwo Agroturystyczne (9 miejsc)ul. Kluczewska 1, Chechłotel. 32 642 04 87, kom. 504 207 016

Gospodarstwo Agroturystyczne (10 miejsc)ul. Jurajska 20, Golczowicekom. 501 567 069, 517 211 285www.twojajura.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne (5 miejsc)ul. Powstania Styczniowego 6, Golczowicetel. 32 642 83 82, kom. 502 113 861www.domekwgolczowicach.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne (14 miejsc)ul. Polna 9, Golczowicewww.golczowice.prv.pl

Gospodarstwo Agroturystyczne (8 miejsc)ul. Plażowa 11, Golczowicetel. 32 642 98 79www.ufelka-golczowice.emeteor.pl

Ośrodek „Mustang” (6 miejsc)ul. Rodacka 2 a, Ryczówek

Pawilon Sportowy (25 miejsc)ul. Legionów 41, Bydlintel. 32 642 62 20

Pokoje gościnne „U Pawła” (5 miejsc)ul. Dworska 15, Kluczekom. 604 478 965

Pokoje gościnne (32 miejsca)ul. Rodacka 6, Kwaśniów Górny tel./fax 032 642 98 42www.patrycjaipawel.go3.pl

Stanica Turystyki Konnej (2 miejsca)ul. Grabowska 3, Rodakikom. 501 670 762

Turystyka wiejska „Cztery pory roku” (10 miejsc)ul. Laski 8b, Ryczówekkom. 606 181 447

SPORT I REKREACJA | SPORT AND RECREATIONBoisko ORLIK ul. Rudnicka 6, Kluczeprzy stadionie GLKS Przemsza Klucze

Boiska wielofunkcyjne:Chechło, ul. Kluczewska 56 (przy szkole podstawowej)Jaroszowiec, ul. Leśna (w pobliżu DK „Hutnik”)Klucze, ul. Zawierciańska (przy szkole podstawowej)

Kwaśniów Dolny, ul. Rodacka(przy szkole podstawowej)

Rodaki, ul. Strażacka 11 (przy szkole podstawowej)

Ryczówek, ul. Dolna 12 (przy szkole podstawowej)

Kryta pływalniaul. Kolejowa 15, Jaroszowiectel. 32 645 70 85

Kryta pływalniaul. Zawierciańska 30, Kluczetel. 32 642 92 92

Wyciąg narciarskiJaroszowiec

Redakcja i teksty | Editing: Jerzy Pleszyniak, Rafał Jaworski, Jacek WicherskiProjekt graficzny | Graphic design: Andrzej Pisarek, Agata DerbiszZdjęcia | Photos: D. Dąbrowska, R. Jaworski, M. Tarnówka, J. Smentek, J. Sypień, A. Maniak, K. Smółka, J. Miszczyński, M. Porcz, M. Bierlet, H. Ładoń, A. Płachecka, A. Chmura, archiwa: UG Klucze i „Echo Klucz”archiwum, Wydawnictwo ALATUSKorekta | Proofreading: Urszula Bańcerek

Copyright © Gmina Klucze i Wydawnictwo ALATUS

vv

Wybrane adresy w gminie | Addresses in the commune

Katowice 2011