Historia filozofii - gogacz.eu filozofii.pdf · filozofii Skrypt dla studentów pedagogiki ......

Historia filozofii

Skrypt dla studentów pedagogiki

Adam K. Gogacz

Historia filozofii © Adam K. Gogacz 2011

2 | S t r o n a

Spis treści

1. Czym jest filozofia? ................................................................................ 3

2. Klasyczna filozofia grecka .................................................................... 6

3. Filozofia średniowieczna .................................................................... 22

4. Renesans ................................................................................................ 30

5. Filozofia nowożytna ............................................................................ 34


3 | S t r o n a

1. Czym jest filozofia?

Z czym należy kojarzyć pojęcie filozofii? Z pewnością z działalnością duchową człowieka. Z

pewnością również z jego zdolnością abstrakcyjnego myślenia. Sama bowiem filozofia pojawiła się właśnie

wtedy, gdy człowiek zaczął oddzielać swe rozważania od poszczególnych zjawisk i wspiął się o poziom wyżej,

zaczął mianowicie myśleć o otaczającym go świecie w sposób ogólny.

Definicję filozofii można oprzeć na jej etymologii. Sama nazwa philosphia pochodzi z języka

greckiego, bowiem to Grecja jest kolebką filozofii. Po raz pierwszy użył nazwy tej Pitagoras, o którym będzie

jeszcze mowa w ramach niniejszego wykładu. Philosophia składa się z dwóch greckich słów: philos i sophia,

z których to pierwsze oznacza umiłowanie, a to drugie mądrość. I taka właśnie może być najprostsza

definicja filozofii: umiłowanie mądrości.

Oblicze filozofii zmieniało się w ciągu wieków. Zaczynała jako nauka o zjawiskach przyrody, próbując

wyjaśnić zachodzące w niej zmiany i zjawiska. Stopniowo filozofia nabierała coraz większego rozmachu

zajmując się coraz większą ilością dziedzin życia. Z filozofii wyłoniły się nauki szczegółowe: najwcześniej

matematyka, dalej fizyka, potem biologia, chemia, aż do dziewiętnastowiecznego dziecka filozofii,

mianowicie psychologii. Od osiemnastego wieku filozofia przestała kierować swe wysiłki w celu zrozumienia

świata - to zadanie przejęły wspomniane nauki szczegółowe. Filozofia natomiast zajęła się duchową stroną

ludzkiej natury. Dziś filozofia stawia pytania dotyczące natury ludzkiej i miejsca człowieka w rzeczywistości -

w świecie, który nas otacza.

Filozofia jest dziś nauką obszerną, która dzieli się na nauki szczegółowe. Najważniejsza z nich jest

metafizyka. Termin ten popularnie kojarzony jest z nauka tajemną, ale w rzeczywistości nie ma z nią nic

wspólnego. Historia nazwy tej nauki jest raczej banalna. Otóż wydawca dzieł filozoficznych Arystotelesa,

niejaki Andronikos, otrzymał od filozofa księgę dotyczącą zagadnień bytu, czyli tego, co istnieje, ale owa

księga nie została opatrzona żadnym tytułem. Ponieważ jednak wedle kolejności znajdowała się tuż za

księgą nazwaną Fizyka, dotycząca rzeczy materialnych w ruchu, Andronikos nazwał ją Metafizyką, bo meta

to po grecku po. Metafizyka zajmuje się najogólniejszymi rzeczami: bytem, oraz jego poznaniem. Ze

względu na to dzieli się na dwie gałęzie: Ontologię i Epistemologię.

Ontologia.

Ontologia to nauka o bycie, o tym, co istnieje. Są bowiem różne rodzaje istnienia. Dla przykładu,

jeśli mówię: Jaś jest i Jaś jest chłopcem, to wypowiadam za każdym razem słowo jest, oznaczające istnienie,

ale w każdym z tych dwóch przykładów zostało ono użyte w innym znaczeniu. Każdy chyba przyzna, że czym

innym jest bycie w ogóle, wyrażone w zdaniu Jaś jest, a czym innym bycie kimś, które wyraża zdanie Jaś jest

chłopcem.


4 | S t r o n a

Poza tym ontologia bada różnice pomiędzy istnieniem realnym a istnieniem w umyśle, etc. Jest to

nauka trudna, wymagająca sporego przygotowania filozoficznego zarówno w zakresie historii doktryn

filozoficznych, jak i logiki.

Epistemologia

W odróżnieniu od ontologii epistemologia bada nie byt, ale możliwości jego poznania. Epistemolog

zastanawia się w jaki sposób w ogóle można poznać świat, na ile można być pewnym, że poznanie

odwzorowuje rzeczywistość. Problem jest o tyle ważki, że przy braku wiedzy co do pewności poznania,

wszelka nauka traci sens: po co poznawać, skoro nie mamy pojęcia czy ma to przełożenie na rzeczywistość?

To epistemologia nauczyła nas, ze mogą być trzy rodzaje poznania: empiryczne, którego źródła są w

doświadczeniu, racjonalne, w rozumie i intuicyjne, to takie, które jawi nam się jako oczywiste, ale nie

potrafimy powiedzieć jakie są jego źródła (np. dziecko wie, ze kochać trzeba mamę).

Logika

Logika jest ważnym działem filozofii. Zajmuje się ona regułami poprawnego myślenia. Formalizuje

procesy myślowe w taki sposób, aby uzyskać pewność co do wysuwanych wniosków. Jest to najbardziej

zmatematyzowana gałąź filozofii.

Etyka

Jej ojcem jest słynny grecki filozof Sokrates. Etyka zajmuje się normami moralnymi. Jest to nauka o

moralności. Próbuje znaleźć odpowiedzi na pytania o podłoże norm moralnych, ich źródła, cele. Czy

powinniśmy kierować się ścisłym i bezwzględnym kodeksem etycznym, czy raczej normy mają charakter

względny w zależności od sytuacji. Wreszcie w przypadku kolizji dwóch ważnych norm, jakimi kryteriami

kierować się powinno przy wyborze. Etyka ma poważne znaczenie w dzisiejszym świecie. Winna pomagać

naukowcom w ważnych wyborach i pokazywać konsekwencje wynalazków. Szczególnie widoczne jest to w

przypadku medycyny.

Filozofia nauki

Ta gałąź zajmuje się w sposób ogólny nauką. Powstała z epistemologii, ale swe wysiłki skierowała

nie w stronę poznania w ogóle, ale w stronę formalizacji procesu poznania. Poszukuje odpowiedzi na

pytanie o status nauki, o metody dające jak największą pewność. Bada, na czym należy oprzeć

postępowanie naukowe, aby uzyskiwać jak najlepsze i jak najpewniejsze wyniki.

Metodologia

Metodologia to nauka pokrewna zarówno logice jak i filozofii nauki. Jest ona jakby miernikiem

wydajności metod stosowanych w nauce. Wskazuje na efektywność takiego a nie innego postępowania w

przypadku różnego rodzaju nauk.


5 | S t r o n a

Filozofia języka

Ta nauka zajmuje się formami komunikacji międzyludzkiej. Na ile dokładnie jesteśmy w stanie

przekazać własne myśli przy pomocy języka.? Na ile jest to w ogóle możliwe? Odpowiedzi na te właśnie

pytania szuka filozofia języka.

Filozofia prawa

Na czym opierać normy prawne? Czym się kierować w ich tworzeniu? Jakie są podstawy działania

prawa? To ważne pytania, na które odpowiedzi stara się dać filozofia prawa.

Estetyka

Estetyka to najkrócej rzecz ujmując teoria sztuki. Ale zajmuje się też ona pojęciem piękna? Skąd

wiemy, że to akurat jest piękne? Co jest wspólnego w rzeczach pięknych?

Wymienione działy filozofii nie wyczerpują oczywiście zakresu jakim zajmuje się ta nauka. Wiele jest

nauk, które mają swoją filozofię: filozofia medycyny, matematyki, historii etc. Wbrew zatem pozorom

filozofia ani nie jest przeżytkiem dawnych epok, kiedy to nauki szczegółowe zdaniem niektórych dopiero

raczkowały, ani nie polega jedynie na zastanawianiu się nad sensem życia. Teraz przejdziemy do

zasadniczego kursu historii filozofii, albowiem najlepiej uchwycić istotę tej nauki studiując jej rozwój,

metamorfozy, oraz poznając rozmaite stanowiska i koncepcje filozoficzne.

Ojczyzną filozofii jest Grecja. Jej korzenie z jednej strony leżą w greckiej mitologii, a z drugiej w

rzemieślniczych umiejętnościach Greków. Okres filozofii starożytnej to trzy podstawowe działy: jońska

filozofia przyrody, okres wielkich indywidualności filozoficznych, oraz okres wielkich szkół filozoficznych.


6 | S t r o n a

2. Klasyczna filozofia grecka


7 | S t r o n a


8 | S t r o n a


9 | S t r o n a


10 | S t r o n a


11 | S t r o n a


12 | S t r o n a


13 | S t r o n a


14 | S t r o n a


15 | S t r o n a


16 | S t r o n a


17 | S t r o n a


18 | S t r o n a


19 | S t r o n a


20 | S t r o n a


21 | S t r o n a


22 | S t r o n a

3. Filozofia średniowieczna

Zdobywające coraz większe powodzenie chrześcijaństwo było pod koniec okresu starożytnego religią bardzo

słabą - nie tylko ze względu na prześladowania, ale również w czasach, w których uznane zostało przez Rzym

za religię oficjalną. Przede wszystkim narażone było na krytykę ze strony starych wierzeń i filozofii, dobrze

umocowanych racjonalnie. Pojawiła się więc potrzeba racjonalnej obrony chrześcijaństwa, czyli krótko mówiąc,

potrzeba stworzenia chrześcijańskiej filozofii. Najwcześniejszy jej okres nazywany jest patrystyką. Polegała ona

na działalności tzw. Ojców Kościoła, którzy swą nieprzeciętną myślą wspomagali młode jeszcze chrześcijaństwo,

broniąc go przed atakami starych filozofii. Patrystów można podzielić wedle dwojakiego podziału. Po pierwsze

mammy do czynienia z Ojcami greckimi i łacińskimi, a to ze względu na środowisko filozoficzne z jakiego

pochodzili, oraz język w jakim pisali. Stolicą patrystyki greckiej była Aleksandria a łacińskiej Rzym. Drugi

podział dokonany jest wedle zadań jakie spełniali. I tu mamy do czynienia z apologetami, czyli obrońcami wiary i

filozofii chrześcijańskiej na zewnątrz, oraz z systematykami, czyli tymi, którzy czynili ją spójną wewnętrznie.

Jednym z łacińskich apologetów, który na dobre połączył filozofię z doktrynami wiary chrześcijańskiej był

św. Augustyn.

Augustyn był urodzonym w północnej Afryce synem poganina i chrześcijanki. Za młodu, choć wychowany

przez matkę w wierze chrześcijańskiej, nastawiony był do niej niechętnie. Stał się zwolennikiem manicheizmu.

Była to koncepcja niechrześcijańska, mówiąca o ciągłej walce dobra ze złem na świecie. Nawrócony do Kościoła

został w końcu biskupem.

Jego koncepcja ma charakter neoplatoński. Bóg jest dla Augustyna najwyższym bytem. Jest również

najwyższym celem dla człowieka, a co za tym idzie jedynym godnym celem poznania. „Naprawdę poznać chcę

jedynie Boga i duszę.” Dlaczego duszę? Bo dusza jest jedynym czynnikiem pośrednim pomiędzy światem a Bogiem

- podobnie jak u Platona była pośrednikiem między światem materii a światem idei. Tylko w duszy możemy

dostrzec cząstki boskiej istoty. A takie poznanie nie odbywa się poprzez rozum, ale poprzez wiarę - rozum

bowiem zbyt jest niedoskonały, aby mógł poznać Boga.

Bóg jest doskonałym stworzycielem świata - przyczyną wszelkiego bytu. Ale byt ten nie jest i nie może być

doskonały. W przeciwnym wypadku Bóg powieliłby sam siebie - stworzyłby drugi byt doskonały. Brak

doskonałości jest zarazem brakiem dobra - bo Bóg będąc nieskończenie doskonałym, jest zarazem nieskończenie

dobry. A ten brak dobra, biorący się z braku doskonałości jest złem. Im mniej doskonałości, tym więcej zła. Zło

ma więc charakter negatywny - jest to próba odpowiedzi na trapiące chrześcijan pytanie: skoro Bóg jest dobry, to

skąd się wzięło zło?

Bóg jest poza czasem - istnieje w wiecznym „teraz”. Czas jest charakterystyczny tylko dla świata

stworzonego. A zatem skoro tak jest, to Bóg widzi dzieje świata od razy - wie więc, co się stanie ze światem i z


23 | S t r o n a

każdym z nas - jest to koncepcja predestynacji. Bóg wie z góry, czy zostanę zbawiony, czy nie. Ale to wcale nie

oznacza, że to zbawienie zależy od Boga. Wręcz przeciwnie - zależy od mnie, albowiem Bóg stwarzając

człowieka dał mu wolną wolę. Człowiek może kierować się w stronę Boga, żyjąc wedle trzech zasadniczych cnót

- wyznając wiarę w Boga, mając nadzieję na zbawienie i kierując się w postępowaniu miłością. Człowiek

zwrócony w kierunku Boga, dostąpi zbawienia - zostanie przyjęty do Państwa Bożego, które powstanie po

dopełnieniu się dziejów świata. Ci natomiast, którzy za życia doczesnego nie zwracają się w stronę Boga, zostaną

strąceni w otchłań piekieł.

Niedoskonałość człowieka powoduje, iż samemu nie jest on w stanie pozbyć się pokus. Zresztą zło pochodzi

od człowieka, a dobro od Boga. Zatem, jeśli człowiek ma być dobry, musi od Boga to dobro otrzymać. I dostaje je

w postaci łaski. Przy czym nie ma czegoś takiego jak kryterium otrzymywania łaski, albowiem zdaniem

Augustyna - ludzie generalnie na łaskę nie zasługują. Łaska dana jest za nic - taka jest zresztą istota łaski.

Filozofia Augustyna wyznacza nowy etap rozwoju myśli chrześcijańskiej. Zrywa z greckim racjonalizmem,

choć oczywiście nie wyzbywa się metody rozumowej w tłumaczeniu prawd wiary - taka jest w ogóle istota

filozofii, która w średniowieczu była przede wszystkim służebnicą teologii. O ile bowiem średniowieczni rycerze

mieli przede wszystkim wielką ochotę nawracać mieczem, o tyle filozofowie i duchowieństwo chciało nawracać

rozumem. Augustyn swą myślą stanowi również koniec okresu patrystyki. Piąty wiek, czyli czas, w którym

działał to również czas, w którym chrześcijaństwo stało się na tyle silne, iż nie potrzebowało obrony - celem

filozofii stało się od tej pory jego wewnętrzne umacnianie, dokonywane choćby po to, aby zapobiec ewentualnym

nieprawomyślnym ruchom reformatorskim.

Jednakże stare spory dotyczące rozdźwięku pomiędzy rozumem a wiarą nie zaginęły Wręcz przeciwnie w IX

w. rozgorzały na nowo ze zdwojoną siła, a przeszły do historii filozofii pod nazwą sporu dialektyków z

antydialektykami. Dialektycy byli zdania, że rozum po to dany jest człowiekowi, aby przy jego pomocy starać się

rozwikłać i zrozumieć prawdy wiary. Służyć ku temu miała właśnie dialektyka, czyli logika w połączeniu z

retoryka i gramatyką. Dialektyka wywodziła się od sofistów i jako metoda naukowa polegająca na teoretycznych

rozważaniach nie była szkodliwa dla nauki, ale mogła stać się szkodliwa dla teologii. Teologowie parający się

dialektyką odchodzili bowiem w swych rozważaniach od prawd wiary objawionej, zawartych w Piśmie Świętym.

Odpowiedzią na ruch dialektyczny była antydialektyka. Antydialektycy byli zdania, że jakiejkolwiek nauki w

ogóle nie należy mieszać do wiary, bowiem wiara dotyczy spraw boskich, a nauka ziemskich. Dialektyka również

jest nauką, więc nie należy jej stosować w teologii. Prawdy wiary należy przyjmować na wiarę i nie starać się ich

zrozumieć. Jest to stanowisko bliskie słowom Tertuliana. Zarówno jednak pierwsze jak i drugie stanowisko nie

przyjęły się w historii filozofii. Skrajna dialektyka dlatego, że jej efektem było podważanie Pisma Świętego, a

zatem podważanie całej filozofii, która stała na gruncie prawda w owym piśmie zawartych. Antydialektyka

natomiast odrzucała pomoc filozofii zostawiając teologię samej sobie, co dla człowieka, jako istoty wciąż

dociekającej prawdy przy pomocy własnego rozumu, jest rzeczą nie do przyjęcia.


24 | S t r o n a

Ale ten spór nie był jedynym jaki rozgorzał w obrębie średniowiecznej scholastyki. Zanim jednak o nim, kilka

słów wyjaśnienia na temat samej scholastyki. Cóż to takiego? Otóż scholastyka to charakterystyczny dla czasów

średniowiecza sposób uprawiania filozofii. Polega ona na tym, iż jej podstawą jest nauczanie szkolne. Opiera się

ono na tekście i charakteryzuje się zaufaniem do autorytetu, oraz bezkrytycznym przyjmowaniu zawartych w

Biblii prawd wiary. Scholastycy brali pod uwagę Pismo Święte, które tłumaczyli przy pomocy innych pism,

głównie pochodzenia starożytnego, ale również czerpali z komentarzy do tych pism, autorstwa filozofów

średniowiecznych. Cechami scholastyki były zatem: bezgraniczne zaufanie do Biblii, szacunek dla autorytetów

oraz ścisłe, logiczne rozważania.

Kolejnym zatem sporem rozgorzałym w łonie scholastyki był tzw. spór o uniwersalia. Chodziło w nim o to,

czy powszechniki, czyli pojęcia ogólne istnieją realnie, czy też może są jedynie nazwami. Spór ten podzielił

filozofów na nominalistów i realistów. Rozgorzał w XI w. realiści uważali, że:

1) Idee, czyli pojęcia ogólne, gatunki, istnieją realnie.

2) Istnieją poza rzeczami.

3) Rzeczy są od nich zależne, bowiem idee były przed rzeczami.

Są to założenia tzw. realizmu skrajnego. Mają one swe źródła oczywiście w platonizmie. Obok tego istniał

również realizm umiarkowany, który był pochodzenia arystotelesowskiego. Uważał, że pojęcia ogólne mają status

odrębnej bytowości, ale istnieją w rzeczach. Szczerze mówiąc początkowo w filozofii realizm skrajny nie był

niczym dziwnym. Filozofowie operowali bowiem prawie wyłącznie pojęciami ogólnymi, więc nikt nie zaprzeczał

ich istnieniu. Ale wraz z rozwojem dialektyki, która przy pomocy logiki była w stanie rozumowo udowodnić

dosłownie wszystko. Takie wykorzystanie dialektyki, na dodatek do słów Arystotelesa zaowocowało prądem

przeciwnym, a mianowicie nominalizmem. Arystoteles bowiem stwierdził, że nie istnieje nic poza jednostkowymi

rzeczami. Skoro nie istnieje nic, poza jednostkowymi rzeczami, zatem coś takiego jak gatunek w rzeczywistości

nie istnieje. Zatem gatunek jest tylko wytworem umysłu, pustą nazwą, nie posiadająca desygnatu. Nominalizm

niósł ze sobą poważne zagrożenia, mianowicie: skoro pojęcia ogólne są wytworami umysłu i nie mają

odpowiednika w rzeczywistości, to poznanie staje się nie możliwe, ponieważ poznajemy właśnie poprzez pojęcia

ogólne. A zatem wytwory poznania nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Skrajni nominaliści dochodzili

nawet do wniosku, że Trójca Święta to nie Bóg w trzech osobach, bo wówczas Bóg staje się pojęciem ogólnym dla

owych trzech postaci, ale to trzech osobnych Bogów. Taki pogląd to oczywiście herezja, ale logicznie wypływa z

nominalizmu.

Próba pogodzenia tych dwóch stanowisk był właśnie realizm umiarkowany. Jego podstawowe założenia są

takie: powszechniki mają swe źródło w rzeczach, bo w przeciwnym wypadku byłyby jedynie zmyśleniami umysłu.

A dzięki nim świat w ogóle jest poznawalny. Rzecznikiem nieco innego poglądu próbującego pogodzić owe dwa

skrajne stanowiska był Abelard.

Abelard to postać w historii filozofii bardzo barwna, znany ze średniowiecznej pieśni opisującej jego miłość

do Heloizy. Ponieważ jednak Abelard za młodu dał się poznać jako awanturnik, ojciec Heloizy przeciwny był


25 | S t r o n a

owej miłości. Rzecz cała rozwiązała się dość niepomyślnie dla Abelarda, aczkolwiek całkiem pomyślnie dla

filozofii. Oto bowiem na polecenie ojca Heloizy Abelard zostaje podstępnie okaleczony, co uniemożliwia mu

jakiekolwiek wypełnianie obowiązków małżeńskich, przez co bez reszty poświęca się filozofii.

Z początku Abelard był skrajnym nominalistą, ale doszedł do wniosku, że pojęcia to nie tylko wyrazy jako

zbiór dźwięków, bowiem mają one swoje znaczenie. Taki pogląd to sermonizm. Jednostki mają pewną formę

ogólną, która pozwala o nich orzekać na temat przynależności do danego gatunku. A zatem powszechniki istnieją

i to istnieją po to, aby były orzecznikami zdań. Bezpośrednio nie odpowiadają im żadne byty, ale pośrednio

odpowiadają im ich przedmioty. Pojęcia są przyjmowanie przez rozum na drodze abstrakcji. Abelard był

dialektykiem, choć nie skrajnym. Twierdził jednak, że rozum może obejść się bez wiary, ale wiara nie obędzie się

bez rozumu. Bowiem światło rozumu pozwala przeniknąć nawet tajemnice, które wiara musi po prostu przyjąć.

Rozwiązanie Abelarda nie było jedynym w sporze o uniwersalia, choć wydaje się, ze najrozsądniejszym.

Rozwijająca się dialektyka doprowadziła do rozumowych prób udowodnienia wątpiącym istnienia Boga. O ile

bowiem dla chrześcijanina istnienie Boga pozostaje poza wszelką wątpliwością, należy również potrafić

przekonać niewierzących, iż jego istnienie jest w pełni wytłumaczalne racjonalnie. Pierwszą i zarazem

najsłynniejszą jak się zdaje próbą tego typu był ontologiczny dowód na istnienie Boga podany przez Anzelma z

Canterbury.

Św. Anzelm stał na stanowisku prymatu wiary, ale nie powinna być to wiara, która przyjmuje bez

zastanowienia wszystko. Winna być to wiara poszukująca rozumu. Anzelm był zdania, że wszystko może być

udowodnione rozumowo. Wszystko wymaga rozumowego wyjaśnienia. Jeśli ta, pojawia się istotny problem

udowodnienia istnienia Boga. Mamy pojęcie Boga. Wiemy kim on jest i jaki jest. Pytanie, czy owo pojęcie ma

realnie istniejący desygnat? A więc jaki jest Bóg? Jest doskonałością. A więc czymś, od czego nie można pomyśleć

nic większego, nic doskonalszego. A skoro tak, to Bóg musi istnieć realnie. Jeśliby nie istniał, wówczas można by

pomyśleć o czymś większym, co istnieje realnie. Istnienie realne jest bowiem doskonalsze od istnienia w umyśle. A

zatem taka istota, która miałaby istnienie realne byłaby najdoskonalsza, więc byłaby Bogiem. Wynika z tego, że

pojęcie Boga zakłada w sobie istnienie realne a zanegowanie tego czyni pojęcie Boga wewnętrznie sprzecznym.

Dowód ten nosi nazwę ontologicznego, bowiem operuje różnymi rodzajami istnienia. Spotkał się z krytyką

mówiąca, iż z istnienia w umyśle nie da się wyprowadzić realnego istnienia, ale jego siła oddziaływała długo

jeszcze na umysły filozofów, nie tylko w okresie średniowiecza, ale i później, w czasach nowożytnych.

Na przełomie XII i XIII wieku w Europie za sprawą dwóch ośrodków translatorskich: w Hiszpanii, w

Toledo i na Sycylii, zaczęły pojawiać się łacińskie tłumaczenia arabskich przekładów Arystotelesa. Zbiegło się to

w czasie z powstawaniem na terenie Europy pierwszych uniwersytetów.

We wczesnym średniowieczu rolę kształcenia ludzi przyjął na siebie oczywiście Kościół. Powstawały szkoły

parafialne, które kształciły przede wszystkim w zakresie modlitw i jako takiej znajomości pisma świętego.

Trudnej sztuki pisania i czytania uczyły szkoły przyklasztorne, które miały za zadanie głownie wykształcenie

kleru. Najwyższy natomiast poziom reprezentowały szkoły katedralne. I to one właśnie w trzynastym wieku


26 | S t r o n a

zaczęły się przekształcać w tzw. studium generale. Pierwsze uczelnie powstawały zupełnie samorzutnie.

Najstarsza powstała pod koniec XII wieku w Paryżu. Kolejna w Bolonii i Salerno. Ta pierwsza

wyspecjalizowała się w teologii, druga była szkołą prawniczą a trzecia medyczną. Opiekę nad powstającymi

szkołami sprawowało papiestwo i to ono najprawdopodobniej doprowadziło około 1300 roku do utrwalenia się

poglądu, iż uniwersytet ma prawo założyć jedynie papież lub władca. W wyniku takiego poglądu zaczęły

powstawać w Europie trzy typy uniwersytetów. Pierwszy z nich nie chciał się podporządkować nikomu.

Charakteryzował się bardzo silnym samorządem i własnymi, niezależnymi statutami. Taki był dla przykładu

uniwersytet w Bolonii. Z tym, że studentami byli tam ludzie bogaci, mający bardzo pokaźne dobra, a pragnący

wykształcenia dla podniesienia prestiżu. Drugi typ to uniwersytet podporządkowany papieżowi. Posiadał on

bardzo silną władzę uniwersytecką w postaci rektora i dziekanów, ale podlegali oni biskupowi miasta, w jakim

uniwersytet się znajdował, a przez to również papieżowi. Taki uniwersytet to Paryż. Wreszcie trzeci typ

uniwersytetu, to uniwersytet królewski. Powstały w wyniku nadania statutów przez króla oraz sponsorowany

przez niego. Służył głownie wykształceniu kadry urzędniczej. Pierwszy taki uniwersytet powstał w Neapolu w

1224 roku, ale taki charakter miał powstały w roku 1364 Uniwersytet Krakowski.

Niezależnie o tego z kim związany był uniwersytet, to i tak cieszył się on olbrzymią autonomią., jego idea

polegała na tym, iż studenci i nauczyciele tworzą pewną wspólnotę, zwaną universitas. Nazwa ta szybko

zastąpiła termin studium generale. Studenci pogrupowani byli w nacje, czyli narody. One wybierały rektora, który

stawał na czele wydziału. Istniały zasadniczo cztery wydziały: Teologii, Medycyny, Prawa i Sztuk

wyzwolonych, czyli filozofii i nauk szczegółowych. Rektor wydziału Sztuk był również rektorem całego

uniwersytetu. Jego funkcja polegała głównie na zwoływaniu zebrań uniwersytetu i obejmowaniu na nich

przewodnictwa. Studiowanie rozpoczynało się od wydziału sztuk, a kończyło na teologii. Teologia to wydział

najważniejszy, zwieńczający cały okres studiów. Zajęcia dzieliły się na wykłady i dysputy. Na wykładach

nauczyciel czytał uczniom odpowiednią lekturę oraz przy pomocy komentarzy wyjaśniał zawartą w niej treść. Na

dysputach natomiast nauczyciel stawiał tzw. kwestię, czyli problem, który należało rozwiązać. Wówczas

studenci i nauczyciele wysuwali możliwe zarzuty przeciw kwestii, a następnie młodszy nauczyciel, czyli

bakałarz odpowiadał na te zarzuty przy pomocy argumentów. Zwykle dysputa kończyła się podsumowaniem

wygłoszonym przez nauczyciela. Mógł on zresztą do danej kwestii powracać na dysputach kilkakrotnie, dopóki

nie uważał tematu za wyczerpany. Odbywały się też dysputy publiczne, w czasie których każdy mógł postawić

nauczycielowi nurtujące go pytanie, choć nauczyciel maił prawo uznać je za niegodne odpowiedzi. Wiele, a

właściwie większość z takiego schematu działalności naukowej i nauczania przetrwało do dzisiaj, czego

dowodem może być całkiem podobna organizacja dzisiejszych uniwersytetów.

Jedną z powstałych w omawianych czasach uczelni był utworzony w 1214 roku uniwersytet w Oksfordzie.

Od początku swej działalności skłaniał się on nie w kierunku teologii, ale raczej nauk przyrodniczych. Za

sprawą pierwszego kanclerza biskupa Roberta Grosseteste, podjęto szerokie studia nad optyką, fizyką i

matematyką. Jedną czołowych postaci na tym uniwersytecie był mnich franciszkański Roger Bacon.


27 | S t r o n a

Był on człowiekiem ostro wyrażającym swe poglądy. Wyrzucony za nieprawomyślność z Paryża, przybył o

Oksfordu, gdzie znalazł doskonały grunt dla swych poszukiwań. Interesował się głównie optyką. Napisał

traktat o tęczy, w którym w dość uproszczonej formie opisywał zasady i warunki powstawania tęczy. Był

wielkim orędownikiem nauki. Widział w niej siłę dla umacniania potęgi Kościoła. Jako pierwszy zaproponował

spójny model nauki, w którym najpierw studiuje się gramatykę i logikę, aby umieć wyrażać swe myśli i rozumieć

myśli innych. Następnie poznać należy matematykę, bo ona jest najlepszą metodą w nauce. Dalej poznanie winno

prowadzić przez nauki szczegółowe, jak fizyka, muzyka, nauka o ciężarach, optyka, aż w końcu z takim

bagażem doświadczeń można zabrać się za studia nad teologią. Był pierwszym w historii teoretykiem metody

eksperymentalnej, a także wskazał na czynniki, które w nauce przeszkadzają (np. ślepa wiara w autorytety).

Poza tym w swych pismach przewidział wynalezienie łodzi podwodnej, samolotu, samochodu.

W Oksfordzie działało oprócz tego wielu innych uczonych, którzy już w XIV wieku dostrzegą niezdolność

fizyki Arystotelesa do pełnego i właściwego opisu świata, ale nie będą jeszcze w stanie zaproponować nic w

zamian. Dzięki nim jednak znacznie rozwinie się matematyka.

Póki co, filozofia Arystotelesa, choć nie do końca zbieżna z chrześcijańskimi doktrynami, była w Europie

bardzo popularna. Pojawiła się wnet potrzeba przystosowania jej do prawd bożych i takiej interpretacji, aby nie

popadali w herezję ci, co głoszą jego teorie. Najlepiej dokonał tego św. Tomasz z Akwinu.

Tomasz starał się przede wszystkim zniwelować różnicę wynikającą z doktryny podwójnej prawdy.

Odgraniczył on wiarę od rozumu, ale wierze przyznał wyższość, twierdząc, ze niektóre prawdy wiary

przekraczają po prostu możliwości ludzkiego rozumu. To zaś, co może być racjonalnie uzasadnione, powinno być

dowodzone. A to dlatego, że prawdy dzielą się generalnie na objawione i rozumowe. Ale nawet te objawione ujęte

są w to, co poznawalne rozumem. Dlatego człowiek powinien poznawać rozumem prawdy objawione, bo ich

poznanie konieczne jest do zbawienia.

Centralnym pojęciem doktryny Tomasza jest oczywiście Bóg. Jest on dla Tomasza czystym aktem, istnieniem,

tym, który przede wszystkim jest. Byt może być albo w możności, czyli jakby gotowości do istnienia, albo w akcie,

czyli istniejący. Bóg nie jest w możności, gdyż jest w pełni zrealizowanym aktem. Każda rzecz zawiera w sobie

zarówno istnienie, jak i istotę. Dla Boga obie rzeczy są tym samym - jego istotą jest jego istnienie i tym różni się

od stworzeń. One nie muszą istnieć, ale on tak. A zatem jest on bytem niezależnym, bo nie potrzebuje niczego do

tego, żeby istnieć, skoro istnienie leży w jego naturze. Ale owo istnienie nie jest dla człowieka oczywiste. Wymaga

zatem dowodu. Tomasz podał pięć takich dowodów na istnienie Boga. Wszystkie one miały charakter

wywodzenia istnienia dowodu ze skutków albowiem tylko skutki działalności boskiej są dostępne nam - jako

jednemu z takich właśnie skutków. Bezpośrednie dotarcie do boga jest dla człowieka niemożliwe - może odbywać

się jedynie przy pomocy jego dzieł. Tak więc pierwszy z dowodów mówi, że skoro istnieje ruch, to zawsze musi

być przyczyna tego ruchu, niemożliwy jest nieskończony ciąg takich przyczyn, a zatem istnieje coś co jest

pierwszą przyczyną ruchu. To coś musi poruszać świat samo z siebie i czymś takim jest Bóg. Drugi dowód

wywiedziony jest z niesamoistności świata. Świat istnieje dzięki czemuś, co istnieje samo z siebie. A to właśnie


28 | S t r o n a

Bóg istnieje sam z siebie. Trzeci dowód to dowód z przypadkowości rzeczy - skoro wszystko jest przypadkowe,

może zdarzyć się taka sytuacja, że wszystko przestanie istnieć. A zatem musi istnieć coś koniecznego, co będzie

gwarantem, że w jednej chwili nie zniknie cały byt. Czwarty dowód mówi, że skoro istnieją istoty różnej

doskonałości, to musi istnieć jedna najdoskonalsza, która zawierałaby w sobie wszystkie doskonałości. Wreszcie

piąty dowód mówi, że w świat nie działa przypadkowo, lecz wedle porządku. Rzeczy działają w jakimś celu. Ale

same rzeczy tego celu nie poznają, więc musi istnieć coś, co za nie poznaje ten cel i nadzoruje porządek. Tym

czymś jest Bóg.

Ale Tomasz nie zadowala się jedynie podaniem dróg, które prowadzą do poznania istnienia Boga. Podaje

również boskie przymioty, które poznajemy na takiej samej zasadzie, jak jego istnienie, poprzez poznanie

negatywne, a zatem powiedzenie, Bóg nie może być taki, a taki, a więc jest inny. Stąd wiadomo, że Bóg nie może

być złożony, a zatem jest prosty. A nie może być złożony, bo jeśli byłby to, ta rzecz, z którą byłby złożony byłaby

przyczyną jego istnienia, a Bóg nie ma swej przyczyny - on sam jest pierwsza przyczyną. Po drugie Bóg

niematerialny, bo coś co jest materialne składa się z materii i formy - jest zatem złożone. Bóg jest niezmienny, bo

nie istnieje nic co mogłoby być przyczyną jego zmiany, bo w przeciwnym wypadku coś takiego byłoby również

przyczyną Boga. A skoro jest niezmienny, to musi być wieczny i odwieczny - bez początku i końca, bo początek i

koniec to przecież zmiany.

Co do świata, to Tomasz wyszedł z prostego założenia, iż Bóg jest stwórcą świata. Z tego wynika, iż świat

został stworzony z niczego. A zatem Bóg nie jest kimś, kto formuje zastaną już materie, ani, jak w Awerroizmie

kimś, kto stwarza świat logicznie, nie czasowo. Nie istnieją tez pośrednicy w tym stworzeniu - Bóg jest

bezpośrednim stwórca świata. Bóg stwarza świat za podstawie swej woli. Nie jest to proces naturalny,

konieczny, ale wynika z boskiej dobroci i wolnej woli. Świat został stworzony wedle planu boskiego. Ów plan był

wieczny, bo istniał w wiecznym i niezmiennym umyśle Boga. Jest to normalne, bowiem wszystkie istoty rozumne

działają wedle swych zamierzeń. Świat został stworzony w czasie, a nie poza nim, jak u Awerroesa. Ta prawda

leży zdaniem Tomasza w domenie wiary, bowiem nie był on w stanie racjonalnie jej udowodnić.

Metafizyka Tomasza to oprócz pewnych drobnych zmian metafizyka Arystotelesa. Od tomaszowej recepcji

Arystotelesa, zaczął on być nazywany przez średniowiecznych uczonych Filozofem. Natomiast wizja Boga i

świata autorstwa Tomasza z Akwinu stała się i jest do dziś podstawą filozofii chrześcijańskiej i znana jest pod

nazwą tomizmu.

Początki XIV wieku to w filozofii ponowny zwrot ku logice. Zaczęły pojawiać się coraz bardziej wydumane

teorie próbujące ponad wszelką wątpliwość wyjaśnić tajemnice wiary. Ale pojawił się również filozof, który

zdecydowanie i ostro wystąpił przeciw coraz dziwniejszym zakusom scholastyki. Był nim Wilhelm Ockham.

Przede wszystkim Ockham stwierdził, że istnieje byt jednostkowy i konkretny - innego bytu nie ma. Nie

należy mnożyć bytów ponad potrzebę - stwierdził, a to stwierdzenie ucinające niejako problem rozwarstwienia

ogólności bytów zwane jest brzytwą Ockhama. Własności takiego jednostkowego bytu są zależne od woli,

oczywiście woli bożej. Te dwa stanowiska to indywidualizm i woluntaryzm, dwie naczelne cechy filozofii


29 | S t r o n a

Ockhama. Teologii odmawiał miana nauki. Żadna nauka nie może się opierać na wierze, na której opiera się

teologia. Żadna własność Boga nie jest i nie może być przedmiotem dowodu, podobnie zresztą jego istnienie. Nie

można wnioskować istnienia Boga z założenia, bo pewne jest tylko to, co widać, a nie to, co zakładamy. Nie

można również dokonać tego ze skutków, bo istnienie skończonego łańcucha przyczynowo - skutkowego (który

zakładał Tomasz), jest również założeniem. Konsekwencją takiego krytycyzmu było również zanegowanie

dowodów w psychologii, która w średniowieczu była oczywiście teorią duszy, oraz w etyce. Wszelkie dowody

mogą dotyczyć jedynie świata fizykalnego, bowiem oczywiste jest jedynie to, czego dostarczają zmysły. Wiara

natomiast jest po to, aby w nią wierzyć, a nie ją poznawać. Taka koncepcja podważała zasadność istnienia

scholastyki i była przejawem pewnych tendencji, które coraz widoczniej pojawiały się w XV. Były to próby

szukania innej drogi. W średniowiecznej scholastyce nie pozostało już nic, co mogłoby nadawać się do

rozwinięcia. Istniała konieczność przyjęcia nowego sposobu umysłowego pochwycenia i zrozumienia

rzeczywistości. Wskazówki ku temu przyszły ze wschodu i w pewnym sensie nastąpił powrót do niektórych idei

starożytnych. W Europie nastąpił okres Odrodzenia.


30 | S t r o n a

4. Renesans

Jest to przede wszystkim powrót do idei starożytnego Rzymu, który w centralnym punkcie

kultury stawiał człowieka. Jednakże panowało przekonanie, że osiągnięć Rzymu nie można

przeskoczyć, ale można jedynie naśladować. Taki pogląd panował dość długo, bo aż do XVII

wieku, kiedy to pojawiło się hasło, że Grecy i Rzymianie to olbrzymy ludzkości, ale nawet karzeł

widzi więcej od olbrzyma będąc na jego ramionach. Była to koncepcja mówiąca nie o

naśladownictwie, ale wykorzystaniu zdobyczy świata starożytnego.

Odrodzenie nie wydało w zasadzie żadnego spójnego systemu filozoficznego. Jest to raczej

epoka ciągłych poszukiwań i mieszania rozmaitych składników filozoficznych i kulturowych.

obok nowego podejścia do nauki, rozwijała się filozofia polityczna. Pojawiło się myślenie

historyczne kojarzące wydarzenia z miejscem i czasem.

Odrodzeniowy humanizm polegał na tym, iż dostrzeżono istotę ludzką, jako żyjącą pośród

innych ludzi. Zainteresowano się samym człowiekiem, odchodząc jednocześnie od poznania

bóstwa. Takie podejście zaowocowało rozmaitymi teoriami społecznymi oraz filozofiami

politycznymi. Najsłynniejszą z nich była bez wątpienia filozofia Nicolo Machiavellego, którą

wyłożył w formie rad dla księcia w traktacie „Książę”. Machiavelli miał bardzo zdrowe podejście

do polityki. jego zdaniem polityka służy ludziom do osiągnięcia sławy i bogactwa. Pod tym

względem nie miał złudzeń. Ludzie, których łączą wspólne interesy grupują się, aby je realizować.

Zatem każda grupa społeczna ma inne interesy. Największy problem w polityce to takie

zorganizowanie wspólnego życia, aby nie było tarć pomiędzy poszczególnymi grupami. Widać tu

wyraźnie zalążki socjologii, która jako nauka rozwinęła się dopiero współcześnie. Machiavelli w

swoim spojrzeniu na świat nie stara się moralizować, lecz uważnie spojrzeć na istniejący stan

rzeczy. I dochodzi do wniosku, że nie moralność rządzi światem, ale interesy i ludzka głupota.

Świat jest w szalonym ruchu i na dodatek jest teatrem, na scenie którego ludzie odgrywają swoje

role. Interesujący jest jego zestaw rad dla potencjalnego władcy. Oto kilka z nich:

1. Władzę ocenia się na podstawie efektów zewnętrznych, nie intencji.

2. Władca nie powinien szafować hojnością, ponieważ człowiek i tak jest niewdzięczny.

3. Jeśli obywatele władcy nie kochają, to niech się go przynajmniej boją.

4. Bezbronni prorocy nie zwyciężają.


31 | S t r o n a

5. Gdy złamiemy umowę, powinniśmy zawsze obarczyć winą przeciwnika.

6. Należy zawsze umieć znaleźć kozła ofiarnego.

Machiavelli spotkał się z krytyką głównie z racji tego, że obnażył ludzkie wady. Ale

najwyraźniej ludzie wolą być okłamywani. Machiavelli zwrócił uwagę na fakt, że polityka to

przecież dążenie do sukcesu. A skoro władca nie osiąga sukcesu, to jest to żadna polityka.

Oprócz myśli politycznej rozwijała się intensywnie myśl naukowa. Przełom XV i XVI wieku

zwykło się nawet określać mianem rewolucji naukowej. A stało się to w wyniku zejścia się filozofii

przyrody z rzemiosłem. W okresie średniowiecza bowiem rzemieślnicy trzymali tajniki swego

kunsztu w ścisłej tajemnicy, przekazywanej z mistrza na ucznia. Tym bardziej, że w większości

przypadków obca była im trudna sztuka pisania. Ale w XV wieku zaczęły pojawiać się pierwsze

traktaty rzemieślnicze. W 1581 roku Robert Norman, który był żeglarzem, a więc rzemieślnikiem,

a nie naukowcem, opisuje odkrycie przez siebie kompasu. Zmienia się stopniowo wizerunek

naukowca. Przestaje on być uczonym, którego jedynym atrybutem jest księga i który w swoim

oderwaniu od rzeczywistości zdaje się zapominać o świecie, który przecież ma badać. Teraz

naukowiec staje się po trosze i rzemieślnikiem, który poprzez eksperymenty i baczne

obserwowanie świata wyciąga wnioski, formułując z nich prawa rządzące światem, aby móc je

później wykorzystywać w rozmaitych wynalazkach. I tak, w szesnastym wieku: William Gilbert

dochodzi do wniosku, ze Ziemia jest wielkim magnesem. Paracelsus łączy alchemię z medycyną

stając się ojcem farmakologii. Wiliam Harvey odkrywa krążenie krwi. Wkrótce powstały trzy

wynalazki, które zasadniczo zmieniły obraz zachodnioeuropejskiej cywilizacji, mianowicie druk,

proch i kompas. Zaczęto także krytykować Arystotelesa, który kojarzył się ze średniowieczną

scholastyką. Pojawiły się liczne krytyki i próby nowego ujęcia nauki, wśród których

najsłynniejszą jest filozofia Francisa Bacona.

Bacon był przede wszystkim politykiem, choć aspirował również do miana filozofa. jego

filozofia miała jednak przede wszystkim wartość negatywną - sprawdziła się jako filozofia

krytyczna. A krytykował Bacon dotychczas stosowane metody naukowe. jego atak skierowany

był głównie przeciw arystotelesowskiemu widzeniu świata, choć sam Francis wychowany na

filozofii Arystotelesa nie uwolnił się do końca od niego.

Najbardziej charakterystyczne dla jego filozofii są dwie rzeczy: teoria idoli, czyli krytyka

nauki, oraz pierwsza teoria indukcji eliminacyjnej.

Bacon twierdził, że porządnemu poznaniu naukowemu przeszkadzają tzw. idole, czyli

złudzenia, którymi ludzie kierują się w postępowaniu, a które mają charakter zupełnie

nieracjonalny. Istnieją cztery idole:


32 | S t r o n a

1. Idole plemienia - polegają na tym, że człowiek jest ograniczony jako gatunek: musi polegać

na swoim niedoskonałym oglądzie świata, a także ma skłonność do przypisywania

przyrodzie cech ludzkich, czyli do antropomorfizmu, we wszystkim upatrujemy celu, a

przecież nie można projektować ludzkich myśli na świat, który przecież ludzki nie jest.

2. Idole jaskini - są jednostkowymi idolami, związanymi np. z pochodzeniem, wychowaniem,

charakterem. każdy z nas postrzega świat inaczej i inaczej podchodzi do pewnych spraw, w

tym również do spraw związanych z poznaniem.

3. Idole rynku - związane są z językiem, który nie zawsze, lub wręcz rzadko jest w stanie

przekazać treści w sposób ścisły. Poza tym poprzez język przypisujemy istnienie bytom

abstrakcyjnym, takim jak pojęcia ogólne.

4. Idole teatru - są to złudzenia pochodzące z doktryn filozoficznych. W tym przypadku

mamy do czynienia z krytyką średniowiecznej wiary w autorytety, głównie oczywiście w

doktrynę Arystotelesa.

Bacon nie ma złudzeń jeśli chodzi o wyeliminowanie idoli. Oczywistą naiwnością byłoby

sądzić, że w ogóle można je wykorzenić. Trudno bowiem pozbyć się choćby idoli plemienia -

naszej natury się nie zmieni. Ale najważniejsze jest przy tym to, żeby brać je pod uwagę i mieć na

względzie w postępowaniu naukowym. Kiedy już wskażemy błędy, czas przystąpić do pozytywnej

części pracy naukowej. Na początku Bacon postuluje kompletne oczyszczenie umysłu. Nie ma w

jego koncepcji miejsca na jakiekolwiek założenia wstępne, co szczerze powiedziawszy jest rzeczą

niemożliwą do zrealizowania, zawsze przyjmujemy choćby aparat pojęciowy i system

aksjomatyczny. Metodą jaką Bacon uważa za słuszną jest indukcja. Ale proponuje on inny rodzaj

indukcji - nie enumeracyjną, ale eliminacyjną. Omawia ją na przykładzie poszukiwania formy

ciepła. Zaczynamy od obserwacji, których wyniki wpisujemy w trzy tablice: obecności - przypadki

gdzie ciepło występuje, nieobecności, tam gdzie go nie ma, choć można by się go spodziewać, oraz

zmian towarzyszących - tam gdzie ciepło zmienia się przy zmianie rozmaitych czynników, np.

ruchu. Na podstawie tych obserwacji możemy wywnioskować czego wynikiem jest ciepło - Bacon

doszedł do wniosku, że ciepło jest związane z ruchem. Jego indukcja miała charakter

niedoskonały, została dopracowana dopiero w XIX wieku przez J. S. Milla.

Oprócz tego Bacon był autorem jednej z modnych podówczas utopii, która nazywała się

„Nowa Atlantyda”. Stworzył w niej model państwa rządzonego przez mędrców, skupionych w

tzw. Domu Salomona. Ujawnił się ty w pełni jego talent polityczny i organizatorski, albowiem w

1662 roku zostało w Anglii założone Królewskie Towarzystwo Naukowe, którego organizacja

została oparta właśnie na Domu Salomona. I trzeba podkreślić, że na tych zasadach funkcjonuje

praktycznie do dziś.


33 | S t r o n a

Bacon jednak kompletnie nie znała matematyki - proponowana przez niego fizyka

kompletnie nie różniła się od tej, jaką stworzył Arystoteles. Dlatego też Bacon ignorował prace

współcześnie doń żyjącego uczonego - Galileo Galilei, zwanego popularnie Galileuszem. Galileusz

opisał proces swobodnego spadku i regularność tego procesu. I zrobił to przy pomocy

matematyki. Twierdził, że nauka nie opisuje jakości, ale stara się uchwycić własności obiektywne

przysługujące przedmiotom, a także relacje zachodzące w przyrodzie. A zatem opisuje to, co daje

się wyrazić w sposób ilościowy. Jakościowe cechu świata są subiektywne i wtórne - powiedzieć, ze

coś jest ciężkie lub lekkie - to relatywizm, ale zmierzyć jak ciężkie jest ciało - to obiektywizm.

Rdzeniem świata jest jego matematyczna struktura. Takie podejście do świata było przełomem.

Zaowocowało wyidealizowanymi teoriami, co z kolei doprowadziło do stworzenia przez Newtona

fizyki klasycznej. Ale zmienia to również pogląd na świat, który jawi się nie jako wyznanie

zmysłowe, ale raczej jako mechanizm. A skoro tak, to jakie miejsce w owym mechanizmie zajmuje

człowiek? Odtąd wielu filozofów będzie się starało znaleźć odpowiedź na to pytanie.


34 | S t r o n a

5. Filozofia nowożytna

Jednym z filozofów poszukujących pewności poznania był Kartezjusz.

Właściwie Rene Des Cartres. W swej filozofii poszukiwał pewności poznania. Zadał

sobie pytanie, czy to, co widzi jest pewne, bo przecież może być to snem,

widzeniem, które nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. A skoro tak, to co jest

pewne? Kartezjusz metodycznie wątpił we wszystko po kolei: w oczywistość

poznania zmysłowego, w oczywistość istnienia rzeczy, wreszcie w oczywistość

istnienia człowieka. Ale czy to oznacza, że nie ma nic pewnego? Nie, albowiem

Kartezjusz nie mógł poddać w wątpliwość jednej sprawy, tego mianowicie, że

wątpi. A więc istnienie coś pewnego - to, że myślimy. A skoro jest myśl, to musi

istnieć podmiot myślenia, a zatem: myślę, więc jestem - cogito, ergo sum. Ale

myśl musi mieć również swój przedmiot, bo myślimy zawsze o czymś. Teraz

Kartezjusz wziął na warsztat przedmioty umysłu, a mianowicie pojęcia. Skoro w

owym umyśle mam pojęcie nieskończoności, ideę Boga, to znaczy, że Bóg istnieje

naprawdę, bowiem wątpiące „ja”, które jest przecież ograniczone, samo nie może

wytworzyć idei nieskończoności, jedynie bóg może stworzyć taką ideę. Następnie

Kartezjusz analizuje pojęcia dotyczące świata materialnego. Dochodzi tu również

do wniosku, że skoro pewne myśli są reakcja zmysłów na pewne przedmioty, to

znaczy, że te przedmioty istnieją realnie. pojawia się tu jednak dualizm: czym

innym jawi się substancja myśląca, a czym innym fizyczna. Stąd też inaczej

przedstawia się kartezjańska metafizyka a inaczej fizyka. Kartezjusz jako punkt

wyjścia do wszelkiego filozofowania przyjmuje istnienie myśli, jako jedynej rzeczy

pewnej i oczywistej. Jest to racjonalizm.


35 | S t r o n a

Natomiast fizyka Kartezjusza ma charakter mechanistyczny - świat to

zbiorowisko ciał, brył, wzajemnie się zderzających lub odpychających. W

rozpatrywaniu tego świata podstawową rolę odgrywa matematyka - ona najlepiej

służy opisowi świata. W postępowaniu naukowym winniśmy trzymać się dwóch

podstawowych zasad, oraz trzech metod. Pierwsza z zasad, to, iż nie należy

przyjmować nic na wiarę - wiedza musi być sprawdzona. Istnienie czegokolwiek

musi być dla nas oczywiste zanim w ogóle zaczniemy się daną rzeczą zajmować.

Druga zasada to idea analityczności, mówiąca, ze w postępowaniu naukowym

należy zawsze tak długo dzielić na cząstki, jak tylko się da, a zatem należy

zawsze uszczegóławiać problem dopóki będzie to możliwe i oczywiście sensowne.

Co do metod, to podstawową metodą poznawania świata jest oparcie się na

intuicji, która podpowiada istnienie i własności rzeczy. Kartezjusz mógł oprzeć się

na intuicji, ponieważ uważał, że wiedza w postaci idei jest wrodzona. Ale sama

intuicja nie wystarcza należy wspomóc ją dedukcją, oraz indukcją - Kartezjusz

miał świadomość, iż trudno poznać świat bez tej ostatniej metody, choć jest ona

niedoskonała.

Koncepcja człowieka ma również charakter dualistyczny - otóż człowiek

jako byt biologiczny jest maszyną - nie różni się od innych stworzeń żywych,

które działają na zasadzie mechanizmów. Ale człowiek jako jedyny posiada

element drugiego rodzaju substancji - mianowicie duszę. Zupełnie nie udały się

Kartezjuszowi próby wyjaśnienia kontaktu duszy z ciałem. Jego pomysły w tym

względzie nie zasługują na uwagę.

Kartezjusz jako pierwszy uwolnił filozofię od autorytetów, opierając ją w

całości na własnym umyśle poznającego. Zwrócił również uwagę na problem,

który dziś stanowi trzon filozofii, a mianowicie różnicę pomiędzy myślą a bytem

fizycznym.


36 | S t r o n a

Filozofem następującym bezpośrednio po Kartezjuszu był Pascal. Zasłużył

się w historii nie tylko jako filozofii, ale również jako wybitny fizyk i matematyk,

przygotowujący grunt dla mającego wkrótce nadejść Newtona. Pascal był zdanie,

ze świat jest idealnym mechanizmem, który został stworzony przez Boga, jako

doskonałego matematyka. Ale Bóg nie daje się poznać ludziom. On się ukrywa.

Stąd pascalowska próba uzasadnienia wiary, znana w filozofii pod nazwą zakładu

Pascala. Otóż należy wierzyć w Boga, bo człowiek nie mam nic do stracenia. Jeśli

Boga nie ma, wówczas wiara nic człowieka nie kosztuje i człowiek nic nie traci, ale

też nie zyskuje. Ale jeśli Bóg faktycznie jest, wówczas poprzez wiarę zyskujemy

możliwość wiecznego życia. A zatem lepiej wierzyć, nawet jeśli Bóg nie istnieje niż

nie wierzyć, bo zawsze może się okazać, że jednak istnieje.

Ciekawa jest z pewnością koncepcja stworzona przez wynalazcę rachunku

różniczkowego - Leibniza. Uważał on, że świat składa się z niepodzielnych

cząstek - monad. Substancja składa się zatem z niezliczonej ilości części, które są

samoistne, niezniszczalne. Monady nie są jednak przestrzenne ani rozciągłe,

same są dla siebie przyczyną i same stanowią źródło wszelkich zmian, albowiem

nie kontaktują się one z innymi monadami. Monady nie mają okien - mówił

Leibniz. Wszelkie zatem oddziaływania w przyrodzie to przejaw zróżnicowania i

indywidualności monad, które charakteryzują się celowością i pożądliwością - i to

jest motorem ich działania. O indywidualistycznych tendencjach monad świadczy

choćby występujący powszechnie w przyrodzie opór. Jednakże ruch i opór,

wynikające z indywidualności monad nie są przyczyną chaosu, albowiem świat

został stworzony przez Boga wedle tzw. harmonii przedustawnej, czyli pewnego

porządku. A zatem świat jest ściśle zdeterminowany - nic nie dzieje się poza

boskim planem. A ów plan jest dobry. Bóg bowiem jest istotą najdoskonalszą, w

szczególności dotyczy to boskiego rozumu. A zatem jako istota najdoskonalej


37 | S t r o n a

rozumna, Bóg przy tworzeniu świata dokonał wyboru spośród wszelkich logicznie

dostępnych możliwości, a jako istota doskonale dobra, wybrał najlepszy z

możliwych świat. A zatem Bóg stworzył świat w wyniku wolnego i racjonalnego

działania. Świat zatem ma charakter racjonalny i na dodatek jest najlepszy z

możliwych. Koncepcja ta nosi nazwę teodycei Leibniza.

W epistemologii Leibniz sklasyfikował zdobywaną przez nas wiedze wedle

rodzajów prawd. Generalnie prawdy dzielą się na rozumowe - te, które

zdobywane są wyłącznie rozumem, oraz faktualne, czyli te, które czerpiemy z

otaczającej nas rzeczywistości. W pierwszej grupie prawd mamy do czynienia:

1. Z prawdami wiecznymi, takimi jak konieczność logiczna czy matematyczna

(prawa matematyki mają charakter wieczny i niezmienny). Zasadą takiej prawdy

jest przyjęcie jej jako założenia (a priori).

2. Z prawdami pozytywnymi, takimi jak prawdy dotyczące moralności, czy fizyki.

Podstawa ich uznania jest albo założeniowa, albo mieszana - założeniowo -

empiryczna, albowiem prawa fizyki przejawiają się w świecie.

Prawdy faktualne dotyczą natomiast istnienia w świecie i ich podstawą jest

poznanie empiryczne, a więc doświadczalne.

W dziedzinie filozofii politycznej ciekawa jest idea Hobbesa. Otóż Hobbes

był zdania, iż ludzkość w stanie pierwotnym żyła wedle zasady, iż człowiek

człowiekowi wilkiem. Podstawą stosunków między ludźmi jest zatem wzajemny

antagonizm, prowadzący w konsekwencji do wojny ze wszystkimi. Taki stan

nazywa Hobbes stanem naturalnym i przyznaje, iż nie jest to stan, w którym

człowiek spokojnie może funkcjonować. Rozwiązaniem jest tu więc powołanie do

życia społeczeństwa. Polega to na tym, iż jednostki, w wyniku umowy zrzekają się

pewnych swoich uprawnień na rzecz suwerena - też jednostki, ale posiadającej

pełnię uprawnień. Czynią to w zamian za bezpieczeństwo. Są od tej chwili


38 | S t r o n a

zobowiązani do posłuszeństwa, a suweren ma obowiązek czuwać nad

bezpieczeństwem poddanych. Hobbes uznawał zatem za podstawę

funkcjonowania państwa silną władzę centralną w postaci monarchy absolutnego.

Wszelkie inne formy rządów prowadzą do waśni.

Inna koncepcje polityczna wypracował John Locke. Jego zdaniem ludzie w

stanie pierwotnym wcale nie są w stanie permanentnej wojny. W stanie natury

ludzie kierują się zasadami rozumu, który nakazuje postępowanie wedle ogólnych

norm moralnych Locke w odróżnieniu od Hobbesa źródła norm moralnych nie

upatruje w prawie, ale w rozumie. Zatem stan natury to stan wolności i

świadomego postępowania. Ale stan natury charakteryzuje się pewnymi

niedogodnościami, takimi choćby jak brak sędziego rozstrzygającego konflikty,

czy brak gwarancji dla poszanowania wolności jednostki. Zatem ludzie organizują

siew społeczeństwo, albowiem w społeczeństwie życie jest wygodniejsze i

bezpieczniejsze. Ale społeczeństwo winno zdaniem Locke’a mieć charakter

liberalny, albowiem monarchia absolutna jest jeszcze gorsza od prawa natury -

gwałci jedno z podstawowych praw człowieka - prawo do wolności. Locke

wyróżniał dwa rodzaje umowy społecznej - umowa w kwestii organizacji

społeczeństwa i druga w kwestii rządu. Nie wywiązywanie się rządu z obowiązków

pociąga za sobą zerwanie umowy drugiego rodzaju, ale nie pierwszej umowy.

Zatem kiedy rządzący nie wywiązują się z umowy, to jej zerwanie nie pociąga za

sobą anarchii - zupełnie inaczej niż u Hobbesa, gdzie w przypadku usunięcia

suwerena dochodzi do zerwania umowy społecznej w całości.

Locke nie zgadzał się z Kartezjuszem w kwestii wiedzy wrodzonej. Jego

zdaniem umysł człowieka jest w momencie narodzenia jak pusta karta. Dopiero

zdobywanie wiedzy pozwala na jej zapełnienie. A zdobywanie wiedzy odbywa się

na zasadzie oglądu rzeczywistości i stopniowego dochodzenia do pojęć ogólnych


39 | S t r o n a

na drodze abstrakcji. W teorii poznania jest więc Locke sensualistą - jedynie

zmysły dostarczają prawdy o świecie. Jeśli zaś chodzi o substancję to nie mamy

pewności co do jej istnienia. jest ona domniemanym podłożem własności, które

rozpoznajemy i nazywamy. Nie mogą bowiem istnieć własności, bez istnienia

czegoś, co mogłoby je podtrzymywać. Ideę substancji poznajemy więc niejako

pośrednio, zestawiając ze sobą idee proste, dotyczące własności. Dlatego mówiąc

o substancji, możemy powiedzieć jedynie i cechach własności, które do danej

substancji należą.

Zupełnie inny obraz rzeczywistości przedstawiał Berkeley, twórca

subiektywnego idealizmu. Według niego istnieć to tyle, co być postrzeganym.

Zatem to jedynie istnieje, co jest przedmiotem poznania, postrzegania. A człowiek

poznaje poprzez pojęcia. Zatem jedynie pojęcia, czyli idee istnieją realnie. Stąd

idealizm. na dodatek istnieją tylko w umyśle poznającego, stąd subiektywny. tak

naprawdę więc nie istnieje coś takiego jak świat „na zewnątrz”. Pogląd

reprezentowany przez Berkeleya nazywany jest solipsyzmem, i mówi, iż istnieję

tylko ja sam i to, co w mojej jaźni.

Myśl Berkeleya wyraża pewien rodzaj zwątpienia w oczywistość rzeczy

postrzeganych, w oczywistość dotychczasowego spojrzenia na rzeczywistość,

które miało charakter prostego przełożenia: widzę, a więc tak jest. Wyrazem

takich tendencji do trzeźwego oglądu rzeczywistości, które samo w sobie wcale

nie jest proste, jest filozofia Davida Hume’a.

Hume badał nie rzeczy, lecz ich umysłowe przedstawienia, które dzielił na

pierwotne wrażenia i pochodzące od nich idee twierdząc, że te drugie o tyle mają

wartość poznawczą, o ile wiernie kopiują te pierwsze.

Natomiast wszelkie prawa natury nie pochodzą natury samej, ale są

wynikiem przyzwyczajeń ludzkiego umysłu. Najlepszym i jednocześnie


40 | S t r o n a

najważniejszym tego przykładem jest związek przyczynowo – skutkowy. Pomysł

tego związku rodzi się w naszym umyśle a nie w przyrodzie samej. Na podstawie

indukcji twierdzimy, ze skoro zawsze po fakcie A następuje fakt B, to a jest

przyczyną a B skutkiem tejże przyczyny. Podczas, gdy w rzeczywistości A nie ma

związku z B, bo A było w przeszłości, a B jest w teraźniejszości. Natomiast

przeszłość w teraźniejszości nie istnieje. Nie jesteśmy w stanie wniknąć w rzeczy

same, aby przekonać się, czy naprawdę A ma bezpośredni wpływ na B. W

przypadku związku przyczynowo – skutkowego powinny być spełnione dwa

warunki: styczność i następstwo. Już pierwszy z nich nie może być spełniony, bo

przyszłość nie ma styczności z teraźniejszością. Ona „była.” A nie „jest”. Hume

mawiał, iż „po czymś” to wcale nie znaczy „z powodu czegoś”. Jeśli chcemy być

ściśli, to na podstawie wrażeń nie powinniśmy wnioskować niczego innego,

oprócz samych wrażeń. Taki pogląd ma jednak oprócz krytyki związku

przyczynowo – skutkowego jeszcze dalej idące konsekwencje. Otóż bowiem, jeśli

nie można stwierdzić nic oprócz wrażeń, to w takim układzie nic w ogóle nie

można stwierdzić o świecie obiektywnym. Bowiem świat ten dany nam jest

wyłącznie pod postacią wrażeń. Zmysły nie informują nas o pewnych zjawiskach,

które są dla nas w zasadzie oczywiste. A to właśnie ze zmysłów czerpiemy wiedzę

o świecie. Niestety pewne sprawy zwykliśmy przyjmować niejako z założenia. To

aprioryzm, który Hume krytykował. Np. na podstawie obserwacji rzeczy

wnioskujemy o ciągłości ich istnienia, a przecież rzeczy nie są dane zmysłom w

sposób ciągły. Skąd więc zakładamy, że istnieją w sposób ciągły? Takie założenia

doprowadzają nas do stworzenia tzw. fikcji metafizycznych, takich jak dusza,

jaźń, substancja.

W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym

zarówno o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli


41 | S t r o n a

naturalny odruch wspólnego reagowania, który był dla niego czymś

pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą.

FRANCUSKIE OŚWIECENIE

Paradoksem jest, że ówcześni myśliciele i działacze kulturalni nadawali ton

filozofii, ale przyglądając się bliżej, możemy stwierdzić, że nie byli oni oryginalni.

Oświecenie samo nadało sobie nazwę. Jego źródła znajdują się w Anglii. Są one

wynikiem bardzo złożonych przemian społeczno-gospodarczych. Ekspansywności

i rozwojowi gospodarki towarzyszył rozwój kultury. Konflikty zaś przyczyniły się

do rozwoju krytycyzmu i poszukiwania nowych dróg, nowych rozwiązań.

Idee oświecenia zaprzeczały ideom metafizycznym XVII w., ale oświecenie i

kontynuowało i negowało wiek XVII. Bez wieku XVII nie możliwe byłoby zaistnienie

oświecenia. Z kolei wiek XVII nie mógłby zaistnieć bez nowożytnego

przyrodoznawstwa.

Stracono zaufanie do wszechmocy racjonalizmu. Oscylacja pomiędzy

racjonalizmem a empiryzmem przechyliła się na stronę empiryzmu. Nie jest

możliwe budowanie uniwersalnej wiedzy o człowieku, świecie, Bogu. Empiryzm

łączył się z minimalizmem i sceptycyzmem. Wykorzystywany był w celach niezbyt

dalekosiężnych.

Oświecenie jest bardziej umiarkowane co do ambicji poznawczych. Jest to

filozofia zniechęcona co do możliwości budowania wszelkich systemów.

Podejmuje się polemikę z radykalną tradycją metafizyczną, która ma korzenie w

średniowiecznej scholastyce, oraz z tradycjami religijnymi. Jest to początek świata

laickiego. Filozofia ta oddaje głęboki kryzys duchowości zachodniego świata.

Cielesność jest wartościowa, jest to coś, co konstytuuje człowieka.

Wcześniej wierzono, że można zbudować ład fizyczno-moralny, ale szybko

w to zwątpiono. Takim przedstawicielem wątpiących był Hume. Niemożliwe jest


42 | S t r o n a

zbudowanie takiego ładu, ponieważ nie ma do tego narzędzi. Zwątpiono w

nieograniczone możliwości rozumu. Krytyka twierdzeń a priori wykazała, że od

języka nie można przejść do realnego istnienia. Należy się trzymać tego, czego

możemy doświadczyć. Ten proces jest niejako wypłukiwaniem treści

aksjologicznych.

Następuje zwrot w nastawieniu do fizyki. Pojawiają się elementy

probabilistyczne. Zwątpiono w mechanizm funkcjonowania człowieka i innych

organizmów żywych. Dawniej wtłaczano człowieka w mechanistyczny obraz

świata.

Rozwija się historia naturalna. Powstają klasyfikacje przyrodnicze ( nie tylko

istot żywych, ale i minerałów ). Zaczyna się biologia, nauka, która bez

doświadczenia ruszyć z miejsca nie może. Pomogło w tym wynalezienie

mikroskopu. Świat okazuje się być bardziej skomplikowany niż do tej pory

sądzono.

Epoka oświecenia jest to epoka krytycyzmu. Zaczyna się krytykować stare, święte

wartości. Tworzy się miejski ośrodek intelektualny i opinia publiczna. Powstaje

prasa. Niektórzy zaczynają piórem zarabiać na życie. Skończyły się długie sumy,

traktaty, a pojawiły pamflety, epigramaty. Krótkie, krytyczne, często złośliwe

utwory.

Atak skierowany był na religię ( głównie katolicką ), oraz społeczeństwo

stanowe.

Oprócz biologii rodzą się: geologia a nawet archeologia. Poznanie innych

kultur stworzyło relatywizm skierowany przeciw etnocentryzmowi. Głosił on, że

tam, gdzie żyjemy jest świat prawdziwy, a reszta to lądy egzotyczne.

Tradycja prawa natury święciła w oświeceniu triumfy. Stąd przekonanie o

konieczności nadania praw. Prawo bowiem jest fundamentem ładu społecznego.


43 | S t r o n a

Pojawił się pomysł sojuszu filozofa i oświeconego władcy. Filozof wie, na czym

polega ład naturalnych, rozumnych praw, a władca w sposób naturalny

wprowadza je w życie. Pojawiła się idea postępu i koncepcja, że dzieje ludzkości

to dzieje doskonalenia ludzkiego rozumu. Postęp ów ukazuje się choćby w

porównywaniu stopnia skomplikowania narzędzi. Ale postęp ma nie tylko

charakter władania narzędziami. Postępowi technicznemu towarzyszy postęp

moralny. Jest to możliwe, ale wcale niekonieczne. W związku z tym jednak pojawia

się przekonanie, (naiwne), że człowiek wynajduje narzędzia tylko po to, aby

służyły jego dobru.

Istniały dwa składniki życia: stan natury i kultura. Dla oświecenia

dotychczasowa kultura miała charakter irracjonalno-represyjny. Natura nie

związana jest z dzikością, ale jest pewnym rozumnym stanem., do którego

człowiek dochodzi przez oświecenie. jest to pewien stan przedspołeczny, ale jest

on dobry, to w kulturze jest zło. W oświeceniu rozum i natura to pojęcia

sprzężone.

Jednym z głównych filozofów epiki był Monteskiusz. Właściwie nazywał się Charles

Louis de Secondat Montesquieu. Z zawodu był prawnikiem, początkowo

adwokatem, a potem sędzią. Został nawet przewodniczącym sądu w Bordeaux.

Interesowała go przede wszystkim teoria dobrze rządzonego państwa. W tym też

kierunku szła jego filozofia. Napisał dzieło „O duchu praw”, w którym wyłożył swe

teorie.

Przede wszystkim stwierdzić należy, że państwo jest pewną dynamiczną struktura

o charakterze historycznym. Osią jego jest prawo. Ale prawo jest tylko

składnikiem całego systemu państwowo społecznego, na który tak naprawdę

składają się dwa rodzaje czynników:


44 | S t r o n a

1) Fizyczne – polegają one na tym, ze ludzi tworzą społeczeństwo w

przyrodzie, która wcale społeczna nie jest. Dlatego ludzie wytwarzają zasady

odpowiednie do przyrody, w tym również do warunków geograficznych w jakich

żyją. Inne zwyczaje społeczne panują na Alasce, a inne w Afryce.

2) Duchowe – to są czynniki wiążące się z moralnością i kulturą danej grupy

społecznej. Inaczej wygląda państwo w cywilizacji rozwiniętej kulturowo, inaczej

w dopiero rozwijającej się.

W każdym społeczeństwie istnieje rząd. Monteskiusz wyróżnił trzy rodzaje

rządów:

REPUBLIKA- zasada rządu, to zasada obywatelska, zasada cnoty, zdolność do

poświęcania wszystkich sił republice. Gdy znika cnota, republika załamuje się.

Cnota związana jest z postawą antyegoistyczną. Jeśli zdegeneruje się republika to

powstaje monarchia. MONARCHIA- jej podstawą jest honor. Monarchia nie opiera

się na całości. Feudałowie odznaczają się honorem. Tworzą oni ostoję monarchii.

Monarchia tradycyjna fundowała się na szerokiej władzy latyfundystów. Władca był

właścicielem ziemi i ludzi.

Republika opiera się na prawie, monarchia na tradycji., niepisanych prawach,

niepisanych zasadach.

Jeśli monarchia się degeneruje, to powstaje despotia.

DESPOTIA- W despotii nie ma prawa, cnoty, zasady. Jest lęk i strach. Wszystko

zależy od formy psychicznej i fanaberii władcy. W despotii rządzi

nieprzewidywalność. Jest to ustrój zdegenerowany, zepsuty ( taka była ówczesna

Turcja).

Wynika z tego, że im bardziej zdegenerowana władza, tym większe ma

uprawnienia. Warunkiem zatem niezdegenerowania władzy jest niedopuszczenie

do skupienia jej całości w jednym ręku. Dlatego Monteskiusz opowiada się za


45 | S t r o n a

trójpodziałem władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądownicza. Warunkiem

stabilnego państwa jest zachowanie równowagi pomiędzy tymi trzema władzami.

WOLTER

Właściwie Francois Maria Arouet. Uważany jest za czołową postać

francuskiego oświecenia. Był myślicielem, historykiem, pisarzem. Tak naprawdę

jednak miał bardzo rozbiegany umysł, szalenie wszechstronny, ale dzięki temu

nie potrafił dostatecznie długo skupić się na jednym przedmiocie swej filozofii.

Jego twórczość filozoficzna składa się jakby z dwóch etapów: optymistycznego i

pesymistycznego. Na pierwszym etapie Wolter uważał, że przyroda jest dobra,

przyjazna, rozum zaś jest w zasadzie tożsamy z materią, to znaczy i sama

przyroda ma charakter jakby rozumnej machiny. Niestety wydarzyło się ogromne

trzęsienie ziemi, na które Wolter i inni intelektualiści zareagowali wstrząsem

egzystencjalnym. Oto bowiem Wolter zrozumiał, że zło istnieje na świecie. Jest

faktem, z którym nie sposób się pogodzić, ba, którego nie sposób jest zrozumieć.

Wolter krytycznie odnosi się do tezy Leibniza, ze żyjemy w najlepszym z

możliwych światów. Dokonał gruntownej krytyki nie tylko filozofii. Zajął się

również krytyką kościoła i w ogóle wszelkich religii objawionych. Jego zdaniem

świat jest jednam mechanizmem i jeśli chcemy go dobrze zrozumieć, to musimy

przyrodoznawstwo oddzielić od teologii. W świecie nie ma bowiem miejsca na

jakiekolwiek działanie z zewnątrz. Panuje w nim ścisły determinizm – jest to

łańcuch wydarzeń, z których jedne powodują drugie. Człowiek natomiast różni się

od świata tym, że posiada moralność. Sfera moralna na6tomiast nie leży w

domenie rozumu. Nie da się jej racjonalnie uzasadnić. Racjonalnie można bowiem

uzasadnić świat, bo w nim jest konieczność. A moralność jest wolna. A zatem

nieprzewidywalna. Leży w sferze popędów i odczuć. Jest to co prawda sfera

cielesna – tu Wolter nie odbiegał od epoki, którą cechowało przywiązanie do


46 | S t r o n a

materializmu, ale mimo swej cielesności nie obejmuje jej determinizm

charakterystyczny dla przyrody. Jednakże problemu istnienia wolności w

zdeterminowanym świecie nie udało się Wolterowi rozwiązać w sposób

satysfakcjonujący.

Innym istotnym myślicielem epoki był Jan Jakub Rousseau. Interesował się przede

wszystkim człowiekiem i kulturą. I doszedł do niezbyt optymistycznych wniosków.

Według niego człowiek jest z natury istotą dobrą, natomiast to cywilizacja jest tym

czynnikiem, który z człowieka uczynił egoistę, wręcz potwora. Było to

spowodowane rosnącymi potrzebami, nierównym podziałem dóbr, nierównym

podziałem pracy. Kultura jest jego zdaniem elementem uciskającym człowieka,

hamującym jego naturalne popędy. Społeczeństwo pełne jest obłudy i blichtru.

Zresztą cały świat nie ma charakteru racjonalnego. Pod tym względem Rousseau

odbiegał od swej epoki – świat jego zdaniem jest irracjonalny. Rousseau jest

zatem przeciwnikiem tradycyjnie pojmowanego społeczeństwa. Ale nie

proponował powrotu do stanu natury, lecz stworzenie idealnego społeczeństwa,

opartego na równości, społeczeństwa w którym obywatele współpracują ze sobą

dobrowolnie przestrzegając ustalonych praw. Jego zdaniem stworzenie takiego

społeczeństwa jest rzeczą możliwą, jednakże zacząć należy od wychowywania

najmłodszych, aby stworzyć generację ludzi niezepsutych, gotowych stworzyć

taką idealną społeczność. Wychowywanie to powinno mieć na celu wydobywanie z

dzieci wszelkich naturalnych cech, gdyż te, jak pamiętamy zdaniem Rousseau są

dobre. Dzięki takim tezom uważa się go za prekursora romantyzmu.


47 | S t r o n a

IMMANUEL KANT

Kant zapoczątkował nurt zwany krytycznym transcendentalizmem. Myśl

jego wyrasta z oświecenia. Jest pewną kontynuacja, ale i odpowiedzią na tę myśl.

Kant poruszał w swej filozofii głównie dwa problemy:

1. Problem statusu nowożytnego (matematycznego) przyrodoznawstwa

2. Porządek moralny.

W oświeceniu nastąpił proces laicyzacji myśli. Źródłem tego był właśnie rozwój

nowożytnego przyrodoznawstwa. W takich warunkach zakwestionowano

obiektywność prawd moralnych, a nawet istnienie absolutu moralnego. Mitologię

zastępowano dyskursem teoretycznym.

Kant próbuje uzasadnić obiektywizm porządku moralnego i obiektywność wiedzy.

Dla Kanta wiedza jest prawdziwą nauką tylko wtedy, kiedy ma postać systemu.

Immanuel Kant urodził się 20.04.1724 r. w Królewcu. Tam studiował, choć

uniwersytet królewiecki nie był uniwersytetem najwyższego lotu. Zajmował się

wieloma przedmiotami, choć nigdy nie studiował teologii. Pracował kilka lat jako

nauczyciel domowy. W domach, w których przyszło mu pracować, zdobył pewną

ogładę towarzyską. Na Kancie ciążyło wiele obowiązków. Prowadził olbrzymią

ilość wykładów. Tytuł profesora zdobył jednak późno.

Wczesne pisma Kanta dotyczą problematyki przyrodniczej. 1755 - „Ogólna

teoria i historia nieba”. Stworzył koncepcję powstania Układu Słonecznego w

obecnej postaci. Od 1770 roku Kant skupił się na problematyce poznania. Od tego

czasu przestał publikować. Kontempluje swój system. w roku 1781 wychodzi

„Krytyka czystego rozumu”. W 1786, sto lat po Newtonie (którego Kant bardzo

cenił), ukazują się „Metafizyczne zasady nauk przyrodniczych”, w których Kant

wyłożył teoretyczne zasady fizyki. 1788 to rok wydania „Krytyki praktycznego

rozumu” - jest to wykład etyki Kanta. 1790 - „Krytyka władzy sądzenia”. 1793 -


48 | S t r o n a

„Religia w granicach czystego rozumu”, w której porusza problem oświeceniowego

podejścia do religii. Kant również trudnił się eseistyką.

Jak przejść od metafizycznych twierdzeń a priori do fizycznej rzeczywistości?

Jednym słowem jak pokonać wyznaczoną przez Kartezjusza barierę pomiędzy

substancją myślącą a rozciągłą? Kant chciał takiego przejścia dokonać, ale mu się

nie udało. Zresztą jest to problemem do dnia dzisiejszego. No bo w jaki sposób

matematyka przystaje do rzeczywistości fizykalnej? Człowiek może myśleć o

różnych rzeczach, np. czy diabły są parzysto- czy nieparzystokopytne. Jak jest

zatem granica rozsądnego myślenia? Niesprzeczność nie jest podstawowym

kryterium takich rozważań, ponieważ można pomyśleć o diabłach

parzystokopytnych i nieparzystokopytnych i obie te teorie nie będą ze sobą

sprzeczne.

ANSCHAUUNG - intuitio - naoczność - jest to coś więcej niż postrzeżenie.

Jest to zmysłowe postrzeżenie rozumujące.

Ale aschauung informuje nas o postrzeżeniach, a my operujemy pojęciami.

Rozumowanie jest pojęciowe i nic nie mówi o realnym istnieniu. Mówienie o

diabłach i aniołach nie wyznacza ich istnienia. Zmysły są co prawda poza

pojęciami, ale aparat poznawczy musi mieć i jedno i drugie.

Istnienie nie może być wyprowadzalne z pojęcia.

Jeśli coś jest niesprzeczne, to wcale nie znaczy, że to coś musi być. Dopiero to, co

jest postrzegane przez naoczność może być rozumiane pojęciowo.

VERSTAND - rozumienie, dawniej rozsądek - intelekt. Tam powstaje nauka.

Odnosi się to tylko do tego, co jest postrzegane. Rozważania nie odnoszące się

do doświadczenia są na tym poziomie nadużyciem.

VERNUNFT - rozum. Ten wykracza poza naukę. Jest swobodny i kieruje się

tylko zasadą niesprzeczności.


49 | S t r o n a

Rozum ludzki jest skończony. Nie może człowiek z sensem rozważać tego, co nie

jest mu dane w doświadczeniu. Rozum skończony jest ograniczony i dotyczy tylko

pewnej sfery. to, co wykracza poza doświadczenie może być rozważane, ale nie

ma takiego statusu jak przyrodoznawstwo. Ten drugi obszar, to obszar wiary, tam

człowiek jest swobodny. Przyrodoznawstwo zatem nie rozstrzyga nurtujących

człowieka problemów dotyczących zbawienia, życia wiecznego itp. Metafizyka w

tradycyjnym znaczeniu, zdaniem Kanta nie jest możliwa. Nie można nic o niej

powiedzieć, ponieważ powstaje ona poza doświadczeniem. Przyrodoznawstwo nie

daje żadnych wskazówek moralnych. Kosmos jest moralnie zimny.

[„Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”]

Kant stwierdził, że przebudził się z „dogmatycznej drzemki” dzięki Dawidowi

Hume’owi. Dla Kanta jednak wiedza o przyrodzie jest. Jak jest to jednak możliwe?

Jest to pytanie o fundament poznania jako fundament wiedzy. Kant stara się

ukazać, że nauka nowożytna mając podstawy empiryczne nie ogranicza się do

niego. Zawierają się też inne składniki prawomocne, dzięki którym w sposób

konieczny możliwe jest ukonstytuowanie praw a priori. Nauka składa się z sądów.

Żeby jednak były one konieczne, muszą być twierdzeniami a priori. Twierdzenia te

mogą być analityczne, gdzie w orzeczniku wyłuszcza się treść podmiotu. Gdyby

jednak nauka składała się tylko z takich pojęć, to nie mówiłaby o rzeczywistości.

Jeśli ma się ona odnosić do rzeczywistości, to musi się składać z sądów a priori a

jednocześnie syntetycznych (informacja orzecznika jest szersza od tej zawartej w

podmiocie). Problemem jest, jak są możliwe sądy syntetyczne a priori, mówiące o

rzeczywistości fizykalnej? Kant analizuje ten problem na dwóch poziomach: aktu

postrzeżeniowego i myślenia.

Najpierw analizuje doświadczenie. Co jest dane w akcie naoczności? Postrzegając,

nie tylko widzę barwną plamę, ale i przedmiot. Jest to widzenie rozumne. Ale czy


50 | S t r o n a

jest ono tylko wynikiem doświadczenia, czy przypadkiem akt poznawczy nie

konstytuuje przedmiotu? Przedmioty rozpoznajemy dzięki widzeniu

przestrzennemu. Analiza skłania nas do tego, że postrzegając przedmiot, musi

być przestrzeń dana już wcześniej. Zatem warunkiem postrzegania jest

wcześniejsze istnienie przestrzeni. Nie można postrzegać przestrzeni, ale można

dostrzegać w przestrzeni. Przestrzeń nie jest dana w akcie doświadczenia, ale akt

doświadczenia dany jest w przestrzeni. Jest to nasz własny sposób widzenia

świata. Przestrzeń jest formą postrzegania zmysłowego, która jest warunkiem

koniecznym tego postrzegania. Podmiot transcendentalny, to wspólny dla rozumu

ludzkiego sposób postrzegania świata. Nie ma odpowiedzi na pytanie jak świat

wyglądałby bez nas. Nie jest też tak, że przedmiot jest czymś gotowym w czym

nie mamy udziału. Dokładamy się do konstytuowania świata od strony formy. To,

co nazywamy przestrzenią, to coś, co możemy wyrazić w postaci systemu

geometrii. Jest to nauka budowana teoretycznie, a priori. Materia dana nam, nie

ma ukształtowania sama w sobie. Uzyskuje ona kształt dlatego, że my na niego

patrzymy w taki, a nie inny sposób. To nasz sposób postrzegania nadaje formę

materii. Rzutujemy własne ramy na świat, który przybiera kształty w procesie aktu

poznawczego. Świat jest zrelatywizowany do nas. jest fenomenalny (zjawiskowy).

Innego obrazu świata, jak nasz nie ma. Można sobie wyobrazić, że istnieje świat,

który jest źródłem tego świata. Jest on pewnie radykalnie inny. Wiedza nie może

być czysto empiryczna, bo byłaby bardzo ograniczona.

*Pierwszy poziom poznania to estetyka transcendentalna. Jest to akt

postrzegania.

*Drugi poziom to analityka transcendentalna. Dotyczy ona kategorii - pojęć

analitycznych w umyśle, wchodzących w skład systemu, który tworzymy

(substancjalność, przyczynowość).


51 | S t r o n a

To, co doświadczalne, uzupełnione tym, co aprioryczne tworzy dopiero system.

Wiedza zatem to nie odbiór, ale konstytuowanie świata. „Dane naoczne bez

twierdzeń są ślepe” jak twierdził Kant

Dla Kanta TRANSCENDENTNY, to poza doświadczeniem (Bóg), a

TRANSCENDENTALNY podmiot to taki, który jest warunkiem poznania, możliwości

wiedzy. Transcendentalność wiedzy, to problem kantowski możliwości wiedzy

(wiedzy właściwej, pełnej, rzetelnej). Dla Kanta wiedza jest opisem rzeczy i

zjawisk, które dają się opisać ilościowo, ale nie mają prawa opisywać zjawisk

ukrytych, wywołujących ruch i oddziaływania pomiędzy ciałami. Siła przyciągania

(jej istnienie) jest jasna, ale dlaczego ciała się przyciągają, tego nie wiemy. Kant

zatem odrzuca naukę o jakościach ukrytych.

Problem Kanta można ująć pytaniem „Co mogę wiedzieć?” Kant interesując się

zdobyciem wiedzy pewnej, skoncentrował się jednak na podmiocie, nie

przedmiocie poznania. Inaczej niż dotychczas pojmował metafizykę. Dla niego

jest to wiedza o możliwościach poznania umysłu jako skończonego.

Kant wyraża nowoczesną optykę myślenia filozoficznego. Jest to myślenie

antymetafizyczne. Kant wykazał, że przy pomocy fizyki, człowiek nie jest w stanie

wgłębić się w metafizykę. Nowoczesne przyrodoznawstwo jest nauką opisującą

rzeczywistość czysto faktualną.

METAFIZYKA

Jeśli nie można rozważać pewnych problemów w sposób naukowy, to wcale nie

oznacza, że nie można się nimi zajmować w ogóle. Jest to obszar, w którym działa

ROZUM. Myśli on, ale nie może dojść do konkluzywnych wyników, bo nie ma bazy

empirycznej. Tam też nie ma kategorii, ale istnieją idee. Są to pojęcia, przy

pomocy których ogarniamy rzeczywistość ważną, ale nie mającą podstawy w

doświadczeniu (dusza, wszechświat jako całość, Bóg). Te idee nie mają charakteru


52 | S t r o n a

kategorycznego. Są regulatywne. Nie są prawdziwościowe. Użycie rozumu nie jest

limitowane przez doświadczenie. O wszystkim można myśleć z sensem, ale nie

wszystko jest rozstrzygalne. Rozum jest bezsilny w tym obszarze. Nie osiąga

żadnego rezultatu. Dowodem tej bezsilności rozumu są antynomie:

1. * Świat ma początek w czasie i przestrzeni.

2. *Świat nie ma początku tak w przestrzeni, jak i w czasie.

3. ~Istnieje wolność.

4. ~Nie ma żadnej wolności.

5. -Świat składa się z prostych substancji.

6. -Świat jest ciągły.

7. #Istnieje istota konieczna (Bóg).

8. # Nie istnieje istota konieczna.

Pojęcie duszy substancjalnej nie jest dane w doświadczeniu, ale jest to

domysł. Drugim obszarem problemowym jest racjonalna kosmologia. Nie może tu

być rozstrzygnięcia, czy wszechświat jest skończony, czy nieskończony. Można z

sensem bronić zarówno pierwszej, jak i drugiej tezy. Kant odrzuca wszystkie

dowody na istnienie Boga jako nieuzasadnione. Rozum ludzki nie jest w stanie

rozstrzygnąć tego problemu.

ETYKA

U Kanta nie ma odniesienia do absolutu, ale to nie znaczy, że moralność znika.

Jest ona autonomiczna; w człowieku jest źródło moralne i jest ono rygorystyczne.

Jest w ogóle możliwa moralność rygorystyczna bez odwołania się do zasady

zewnętrznej. Co więcej, tylko taka moralność jest prawdziwa. Etyka

heteronomiczna nie byłaby dobra, bo człowiek byłby dobry ze względu na

nagrody i kary, czyli czynniki zewnętrzne (piekło i niebo). Czyn moralny zaś to

czyn bezinteresowny. Nie można nazwać etycznym czynu, który człowiek robi ze


53 | S t r o n a

względu na obawę przed karą. U Kanta oddzielone jest to, co etyczne, od tego, co

robione według prawa. Człowiek jest przejrzysty i od niego zależy intencja

postępowania etycznego. Tylko człowiek jako indywiduum odróżnia dobro od zła.

Intencja określa charakter czynu, dlatego jest ona tak ważna. Skutki czynu i tak są

poza nami i nie możemy ich już w żaden sposób kontrolować.

Jak w ogóle możliwa jest etyka, jeśli nie mamy żadnych wskazówek od Boga?

Istnieją tu dwa problemy: natury bytu i natury człowieka.

Gdybyśmy byli włączeni w rzeczywistość tak, jak przedmioty fizykalne, to

wartościowanie moralne byłoby bez sensu. W świecie determinizmu etyki być nie

może, bo wszystko zależy od przyczyn. Nie ma sensu mówić o etyce, gdy mamy

do czynienia z istotami naturalnymi (zwierzęta). Etyczny może być tylko człowiek.

Tylko jego dotyczy etyka. Tylko on jest bowiem istotą rozumną i wolną

jednocześnie Przyroda jest natomiast zdeterminowana. Odróżnia dobro od zła. Do

tego wystarcza rozum, a do dobrego działania potrzeba wolności.

Kant będzie mówił o motywach, ale nie o przyczynach działania. Początek czynu

jest w akcie wolnego wyboru. Tylko człowiek jest źródłem tego aktu. Kant

poszukuje prawa moralnego, bo człowiek nie jest chaosem. Chce odkryć ogólną

normę dobrego postępowania. ta norma byłaby nakazem, nie opisem. Można to

prawo złamać, na tym polega wolność, ale chodzi tu o zasadę postępowania

etycznego. Kant formułuje IMPERATYW KATEGORYCZNY:

Należy postępować według takiej zasady, którą chcielibyśmy uczynić zasadą

ogólną dla każdego.

Postępujemy dobrze wtedy, kiedy chcemy, aby inni też tak postępowali.

Istnieje w człowieku coś takiego jak zło radykalne. Jest ono wynikiem

istnienia w człowieku sfery animalnej. Moralność jest związana z rozumem.


54 | S t r o n a

Człowiek dochodząc do rozumności poskramia tę animalność i staje się bytem

etycznym. Kant nie ma skłonności do angelizacji człowieka. Dla Kanta człowiek to

absolut moralny. Człowiek jest fizycznością, ale osobliwą. nie jest to stwór, który

w sposób naturalny nie może się obronić. Sam siebie tworzy. Jego historia to

dochodzenie do rozumu w wyniku własnej działalności. Zło zaś jest ciemną plamą

bytu, czymś irracjonalnym, czego nie można wytłumaczyć.

Rezultat krytyki czystego rozumu:

1. Kant udowadnia, ze refleksja nad światem nieempirycznym nie ma

charakteru konkluzywnego.

2. Kant godzi aprioryzm z empiryzmem.

3. Teologia racjonalna nie ma gruntu, nie da się jej utrzymać, choć można ją

rozważać.

4. Przyrodoznawstwo klasyczne, to przyrodoznawstwo matematyczne.

Historia filozofii - gogacz.eu filozofii.pdf · filozofii Skrypt dla studentów pedagogiki ......

Documents

Transcript of Historia filozofii - gogacz.eu filozofii.pdf · filozofii Skrypt dla studentów pedagogiki ......