Agnieszka Halemba

Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej

Uniwersytet Warszawski

Ilo ! ma znaczenie. O"wp#ywie ilo ciowego aspektu regulacji pa$stwowych na polityk% narodowo ciow& w ród A#tajczyków*

Procesy zwi zane z!kategoryzacj grup etnicznych w!Rosji carskiej, ZSRR i! Federacji Rosyjskiej zosta"y opisane przez wielu badaczy (np. Abramson 2002; Anderson 2000, 2006; Garcelon 2001; Hirsch 1997, 2005; Slezki-ne 1994; Ssorin-Chaikov 2003; Sokolovskii 2000, 2005; Soko"owskij 2001). W!promowanych przez pa#stwo kategoriach etnicznych mo$na widzie% za-równo odbicie obowi zuj cych ideologii, specyÞ cznych planów administracji pa#stwowej wobec poszczególnych grup, jak i!wymogów zarz dzania zró$ni-cowanymi spo"eczno&ciami zamieszkuj cymi ogromy obszar pa#stwa. Jedn z!kategorii, w!której tworzeniu wa$ne by"y aspekty zarówno ideologiczne, jak i!administracyjne, jest kategoria ma"oliczebnych rdzennych ludów (koriennyje ma oczislennyje narody – dalej KMN), deÞ niowanych we wspó"czesnym prawie rosyjskim, jako „ludy, $yj ce na terytorium tradycyjnie zamieszka"ym przez ich przodków, zachowuj ce tradycyjny sposób $ycia, gospodarowania i!rzemios"a, licz ce w!Federacji Rosyjskiej mniej ni$ 50 tysi'cy osób i!uwa$aj ce si' za nieza-le$ne wspólnoty etniczne”1. W!tej deÞ nicji widzimy cztery niezale$ne aspekty. Okre&la ona, gdzie przedstawiciele takich ludów maj $y%, w!jaki sposób maj $y%, ilu musi ich by% oraz jak powinni postrzega% samych siebie. Wszystkie te aspekty wymagaj wyja&nienia i!analizy, poniewa$ wszystkie one wp"ywaj na losy tych spo"eczno&ci, a!przede wszystkim na strategiczne decyzje polityczne

* Badania terenowe prowadzi"am w!Republice A"taju w! latach 1994–2008. Niniejszy artyku" jest oparty na tych badaniach oraz na publikacjach i!dyskusjach przygotowywanych wspólnie z!cz"onkami Centrum Studiów Syberyjskich przy Instytucie Antropologii Spo"ecznej im. Maksa Plancka w!Niemczech. W!2008 razem z!Brianem Donahoe, Joachimem Otto Ha-beckiem i!Istvanem Santha opublikowa"am studium porównawcze wp"ywu polityki pa#stwo-wej dotycz cej terytorialnego i!ilo&ciowego wyznaczania granic narodów rdzennych na Syberii (Donahoe i!in. 2008). Niniejszy artyku" jest rozubudowan prezentacj przypadku a"tajskiego.

1 Prawo N! 82- ! „O! garantijach praw koriennych ma"oczislennych narodow Rossij-skoj Fiedieracyi” (o!gwarancjach praw rdzennych ma"oliczebnych ludów Federacji Rosyjskiej) 1999, rozdzia" 1.

146

podejmowane przez ich liderów. Niniejszy artyku" jest po&wi'cony jedynie kryterium ilo&ciowemu, które okaza"o si' szczególnie wa$ne dla rdzennych mieszka#ców wspó"czesnego A"taju.

Skupienie si' na kryterium ilo&ciowym i!na wp"ywie decyzji administra-cyjnych na wybory to$samo&ciowe mieszka#ców A"taju w! $aden sposób nie podwa$a tego, $e identyÞ kacja etniczna i!narodowa jest czasem kwesti nie-zwykle emocjonaln , a!przez wiele osób przynale$no&% do tej czy innej gru-py jest postrzegana jako niepodlegaj cy zmianie „naturalny” fakt. Omawiaj c histori' polityki narodowo&ciowej w!pierwszych latach istnienia ZSRR, Terry Martin przekonuj co pokaza", $e konstruowane przez pa#stwo kategorie et-niczne zosta"y do&% szybko znaturalizowane i!uznane za w"asne przez cz"on-ków poszczególnych grup, do czego przyczyni"y si' cyrkulacje poszczególnych etnonimów w!dokumentach rejestruj cych obywateli (2001). Trzeba pami'ta%, $e narodowo&% wpisywana by"a obowi zkowo do radzieckich, a!nast'pnie ro-syjskich paszportów a$ do 1997 roku (Martin 2001, s. 449; Brubaker 1994, s. 48). Nie zmienia to jednak faktu, $e sposób deÞ niowania takich kategorii, ustalany odgórnie przez agencje pa#stwowe, kreuje pole, w! ramach którego odbywa si' (samo)identyÞ kacja mieszka#ców danego pa#stwa.

Sk d wzi'"o si' okre&lenie ilo&ciowe w!deÞ nicji KMN i!dlaczego granica ilo&ciowa zosta"a ustalona na 50 tysi cach cz"onków danej grupy? Zarówno ja, jak i!moi koledzy z!Centrum Studiów Syberyjskich Instytutu Antropologii Spo"ecznej im. Maksa Plancka w!Niemczech, wielokrotnie próbowali&my zna-le(% odpowied( na to pytanie, dyskutuj c na ten temat z!ekspertami bior cymi udzia" w!kategoryzowaniu mieszka#ców Federacji Rosyjskiej na potrzeby ad-ministracji pa#stwowej, na przyk"ad przy przygotowywaniu i!opracowaniu ko-lejnych spisów powszechnych. Ich odpowiedzi mo$na stre&ci% w!stwierdzeniu: nale$a"o ustali% jak & górn granic' ze wzgl'dów administracyjnych, ale nie ma ona $adnego istotnego znaczenia politycznego. Walerij Tiszkow, dyrektor In-stytutu Etnologii i!Antropologii Rosyjskiej Akademii Nauk w!przeprowadzonej w!2004 roku w!rozmowie z!Brianem Donahoe, pracownikiem wspomnianego wy$ej centrum, powiedzia", $e do ustalenia granicy 50 tysi'cy cz"onków KMN dosz"o w!wyniku dyskusji prowadzonej w&ród ekspertów Rosyjskiej Akademii Nauk, którzy zostali poproszeni o!wydanie opinii w!kwestii nowopowstaj cych aktów prawnych okre&laj cych status rdzennych mieszka#ców Federacji Rosyj-skiej. Wed"ug Tiszkowa najgor'tsze debaty dotyczy"y takich jako&ciowych okre-&le#, jak „gospodarka tradycyjna” czy sama „rdzenno&%”. Kryterium ilo&ciowe zosta"o przyj'te, aby zadowoli% $yczenie organów pa#stwowych domagaj cych si' precyzyjnej deÞ nicji. Naukowcy zwrócili uwag' na wyniki spisu powszech-nego z!1989 roku, wed"ug którego najwi'ksza z!uznawanych dotychczas za tzw. ma ye narodnosti grup, Nie#cy, liczy"a 35 tysi'cy cz"onków, najmniejsza za& z! grup, pod wieloma wzgl'dami podobna do niej, ale nieuznawana za ma" narodnost’, A"tajczycy, liczy"a 62 tysi ce osób. 50 tysi'cy zosta"o przyj'te jako granica, która pozwala"a najwi'kszym z!„ma"ych” grup na pewien wzrost

Agnieszka Halemba

147

demograÞ czny, a!jednocze&nie by"a na tyle niska, $e wi'ksze grupy znacznie j przekracza"y. Tiszkow i!inni specjali&ci2 uwa$ali, $e 50 tysi'cy ustanowi grani-c', która pozwoli na sprawniejsze zarz dzanie prawami rdzennych mieszka#-ców Syberii, jednak$e nie postulowali jej niezmienno&ci. Eksperci ci wyra$ali zdziwienie, $e badania terenowe moje i!moich kolegów wskazuj niezwyk" polityczn istotno&% tego aspektu kategoryzacji oraz to, $e do&% arbitralnie, zdaniem ekspertów, ustanowiona granica wywo"uje lokalnie gor ce debaty czy nawet konß ikty. U$ycie maksimum populacyjnego doprowadzi"o do rozwoju specyÞ cznego aspektu lokalnej polityki identyÞ kacyjnej, opartej na podziale i!rywalizacji mi'dzy „mniejszymi” i!„wi'kszymi” grupami ludno&ci rdzennej. Jest to przyk"ad „kategorii, które rozpocz'"y swój $ywot jako sztuczne wy-nalazki urz'dników kadastrowych, organizatorów spisów powszechnych, s'-dziów czy oÞ cerów policji, a!sta"y si' kategoriami organizuj cymi codzienne do&wiadczenie $yciowe, w"a&nie dlatego, $e s one nieod" czn cz'&ci instytu-cji pa#stwowych to do&wiadczenie strukturyzuj cych” (Scott 1998, 83). Tak$e Valery V. Stepanov zauwa$a, $e „&wiadomo&% istnienia tego biurokratycznie stworzonego kryterium (50 tysi'cy maksimum populacyjnego – przyp. A.H.) oraz istnienie «listy rdzennych narodów» mo$e prowadzi% do rozdrobnienia etnicznego [...] Wed"ug niektórych badaczy ma"e grupy mog stara% si' dzieli% na jeszcze mniejsze, aby otrzyma% dost'p do pewnych przywilejów spo"ecznych i!ekonomicznych” (Stepanov 2005 [2001], s. 36). Inny obserwator zauwa$y" nawet ewentualn celowo&% wprowadzenia minimum populacyjnego, aby unik-n % „nowej fali «nacisku etnicznego» ze strony dziesi tków pretendentów do statusu oddzielnej grupy etnicznej” (Cheshko 2005 [2000], s. 22).

Krótka historia kategorii KMN

Przyj'ta w!2000 roku rezolucja „O!ujednoliconym wykazie rdzennych ma-"oliczebnych ludów Federacji Rosyjskiej”3 wymienia 45 takich ludów, chocia$ oko"o 130 ró$nych grup mog"oby si' ubiega% o!status rdzennych mieszka#ców, gdyby do deÞ nicji nie by"o w" czone kryterium ilo&ciowe, a!kryterium oparte na ró$nych innych wyznacznikach wyst'puj cych w!ustawodawstwie mi'dzynaro-dowym4. Wspó"czesna kategoria KMN ma d"ug histori', si'gaj c pocz tków

2 Mi'dzy innymi Natalia Nowikowa i!Siergiej Soko"owskij, pracownicy Rosyjskiej Aka-demii Nauk.

3 O! jedinom pieriecznie koriennych ma oczislennych narodov Rossijskoj Fiedieracyi Rezolucja 255, 25 marca 2000. W!praktyce w&ród tych 45 grup wyodr'bnionych jest 40 KMN Pó"no-cy, Syberii i!Dalekiego Wschodu. Wi'kszo&% przywilejów KMN odnosi si' wy" cznie do tych ostatnich.

4 Chodzi tu na przyk"ad o!deÞ nicje wyst'puj ce w!konwencji nr 169 Mi'dzynarodo-wej Organizacji Pracy czy Dyrektywie Operacyjnej Banku )wiatowego z!wrze&nia 1991 roku (4.20).

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

148

rosyjskiej kolonizacji Syberii. Pocz tkowe okre&lenie „ma"e ludy” nie dotyczy"o raczej aspektu ilo&ciowego, a! jako&ciowego, takich cech, jak zamieszkiwanie na terenach oddalonych od centrum administracyjnego, postrzegane z!punktu widzenia tego centrum zacofanie spo"eczne i!kulturowe, oraz potrzeba ochrony (Sokolovskii 2000, s. 96–97; Soko"owskij 2001, s. 51, 214–215). W! czasach radzieckich termin „ma"e ludy” zosta" przej'ty i!w" czony do repertuaru poj'-ciowego w!latach poprzedzaj cych pierwszy powszechny spis ludno&ci w!ZSRR w!1926 roku. W!pa(dzierniku 1926 roku zosta" opublikowany wykaz 26 ludów, którym nale$a"a si' szczególna ochrona i!opieka pa#stwa5. Mimo $e ludy te oÞ cjalnie opisywano w!kategoriach etnicznych i!kulturowych (religia, j'zyk, fenotyp, gospodarka, koczowniczy sposób $ycia), wszystkie one charakteryzo-wa"y si' tak$e ma" liczebno&ci , ma"ym zag'szczeniem ludno&ci oraz odda-leniem od centrów administracyjnych (Soko"owa i!in. 1995, s. 76). Ju$ wtedy wi'ksze liczebnie grupy pozosta"y poza wykazem, mimo podobnego sposobu $ycia, kultury oraz oddalenia od centrów administracyjnych. Uwa$ano, $e ich rozwój nie wymaga szczególnej ochrony, $e zdo"aj sprosta% wymogom $ycia w!nowym socjalistycznym pa#stwie bez opieki rz dowej oraz $e nie zagra$a im asymilacja kulturowa ze strony narodu rosyjskiego. Taka asymilacja nie by"a bowiem celem w!pocz tkach istnienia ZSRR. Mo$na powiedzie%, $e liczebno&% grupy zosta"a przyj'ta jako aproksymacja takich jako&ciowych charakterystyk, jak poziom rozwoju spo"ecznego oraz poziom zagro$enia wygini'ciem czy asymilacj (Sokolovski 2005, s. 16–17).

Dzia"ania podejmowane w!latach dwudziestych XX wieku zapocz tkowa"y trwaj c po dzi& dzie# debat' na temat etniczno&ci, nacjonalizmu i!polityki na-rodowo&ciowej, której wa$nym aspektem by"y dyskusje terminologiczne. Do&% szybko ich podstaw teoretyczn sta" si' trójdzielny b d( czasem poczwórny podzia" wspólnot etnicznych, usytuowanych na drabinie rozwoju spo"ecznego: plemia, narodnost’, nacyonalnost’, nacyja. O! ile pierwszy i!ostatni termin mo$na przet"umaczy% na j'zyk polski, jako plemi' (plemia) i!naród (nacyja) – pami'-taj c jednocze&nie, $e rosyjski narod to polski lud, a!nie naród – dwa &rodko-we poj'cia s praktycznie nieprzet"umaczalne, poniewa$ odnosz si' one do stadiów rozwoju mi'dzy plemieniem a!narodem, które w!polskiej literaturze naukowej i!my&li politycznej praktycznie nie istnia"y. Yuri Slezkine ironicznie nazywa je „etniczno&ci wszystkiego, co pomi'dzy” (Slezkine 1994, s. 322)6. Paradygmat ten by" przedstawiony ju$ w!bardzo wczesnych artyku"ach Józefa Stalina7, a!w!pe"ni rozwini'ty na przyk"ad w! jego pracy z!1950 roku Mark-sizm i!woprosy jazykoznanija (por. Slezkine 1994, s. 314 i!nast.) oraz w! Istorii

5 Wriemiennoe po o"enije ob uprawlenii tuziemnych narodnostiej i! plemion siewiernych okrain RSFSR, 25 pa(dziernika 1926 (Czasowe postanowienie dotycz ce administracji narodowo&ci tubylczych oraz pó"nocnych plemion na obrze$ach RSFRR) .

6 Slezkine jako o!stadium po&rednim pisze wy" cznie o!narodnosti. Poczwórny podzia" ewolucji spo"ecznej narodu znajdziemy np. w!pracach Anatoliya Khazanova (1995, s. 18).

7 Praca Stalina z!1913 roku Marksizm i!nacyonalnyj wopros (Marksizm a!kwestia narodowa).

Agnieszka Halemba

149

Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj partii (bolszewikow) (1945 [1938])8. Ka$de z!tych stadiów rozwoju by"o zarówno niezb'dne, jak i!nieuchronne z!punktu widzenia ewolucji spo"ecznej (Bromlei, Kozlov 1989, s. 431). Wszystkie grupy etniczne ZSRR by"y uwa$ane za rozwini'te ponad stadium plemienne, poniewa$ na sta-dium plemiennym nie mog"yby bra% udzia"u w!socjalistycznym sposobie pro-dukcji. Narody (nacyi) uwa$ano za& za z"o$one organizmy spo"eczne, a!ich cech wyró$niaj c by"a przede wszystkim zdolno&% do samozarz dzania i!samosta-nowienia, potwierdzona historycznym do&wiadczeniem w"asnej administracji w!organizacjach typu pa#stwowego. Narodnosti i!nacyonalnosti by"y umieszczane mi'dzy plemieniem a!narodem. Echa tej klasyÞ kacji s silne w&ród wspó"cze-snych ideologów syberyjskich grup etnicznych. Poni$ej cytuj' wywiad z!jednym z!a"tajskich aktywistów politycznych i!kulturowych, który narzeka, $e starania grup aspiruj cych obecnie do otrzymania statusu KMN s równoznaczne z!co-faniem si' w!rozwoju spo"ecznym od poziomu narodnosti na poziom plemienny.

Fraza ma yje narodnosti by"a u$ywana w!ró$nych dokumentach w!okresie radzieckim, ale stopniowo, zw"aszcza w!czasach pieriestrojki, zacz'"a by% uzna-wana za okre&lenie deprecjonuj ce (Nowikowa 1999, s. 55; Slezkine 1994, s. 378). Prawdopodobnie istotny wp"yw na zmian' stosunku liderów rdzennych mieszka#ców Federacji Rosyjskiej do tego okre&lenia mia"y rozwijaj ce si' kontakty z!organizacjami ludów rdzennych z! innych krajów, gdzie kryterium ilo&ciowe nie wyst'powa"o, a!„rdzenno&%” by"a deÞ niowana w! inny sposób. Zgodnie z!histori tego terminu okre&lenie „ma"y” zosta"o uznane za zawiera-j ce w!sobie takie znaczenia, jak „s"aby”, „niewa$ny” czy „zagro$ony”; terminy narodnost’ i!nacyonalnost’ za& za sugeruj ce niedostateczny rozwój. W!marcu 1990 zosta" utworzony Zwi zek Rdzennych Ludów Pó"nocy ZSRR, przemia-nowany w!1993 roku na Zwi zek Rdzennych Ma"oliczebnych Ludów Pó"nocy, Syberii i!Dalekiego Wschodu Rosyjskiej Federacji (Dalej AKMNSS). W! sto-sunku do okre&le# u$ywanych w!czasach radzieckich w!nazwie tej organizacji nast pi"a zmiana z!„ma"ych” na „ma"oliczebne” oraz z!narodnosti na ludy. Wy-daje si', $e zmian' t' nale$y interpretowa% jako prób' wprowadzenia terminów neutralnych, lecz z! jednoczesnym zachowaniem kryterium ilo&ciowego jako jednego z!g"ównych aspektów charakteryzuj cych te grupy rdzenne, którym nale$ si' szczególne prawa vis-a-vis innych mieszka#ców Federacji Rosyjskiej. Pojawi" si' w!niej jednocze&nie termin, który wed"ug Siergieja Soko"owskiego by" praktycznie niespotykany w!oÞ cjalnych radzieckich dokumentach prawnych sprzed 1990 roku – termin koriennyj, czyli rdzenny (Soko"owskij 2001, s. 141; 2005, s. 20). Ten nowy termin – koriennyje ma"oczislennyje narody – pojawia si' od tego czasu w! ró$nych dokumentach prawnych, w" czaj c w! to Kon-stytucj' Federacji Rosyjskiej z!1993 roku. Dok"adne okre&lenie populacyjne-go maksimum pojawi"o si' za& po raz pierwszy w!1996 roku w!dokumencie

8 Wydanie polskie Historia Wszechzwi#zkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs (1955).

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

150

„O!podstawach pa#stwowej regulacji rozwoju spo"eczno-ekonomicznego Pó"nocy w!Federacji Rosyjskiej”9.

Analiz' efektów podzia"u rdzennych grup w!Federacji Rosyjskiej na „ma"o-liczebne” i!„niema"oliczebne” mo$na przeprowadzi% na co najmniej dwóch po-ziomach: prawno-organizacyjnym oraz &wiadomo&ciowym. Analiza rosyjskiego ustawodawstwa zosta"a podj'ta w!ostatnich latach przez wielu autorów (mi'-dzy innymi Fondahl, Poelzer 2003; Krja$kow 1996, 1999; Nowikowa, Tiszkow 1999a, 1999b; Osherenko 2001; Pika 1999). Ni$ej przedstawiam pokrótce tylko te przywileje, które jednoznacznie odnosz si' wy" cznie do KMN. Ze wzgl'du na wielopoziomowo&% ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej nawet, je&li jakie& prawo zostanie przyj'te na poziomie federalnym, to bez aktów wykonawczych na poziomie regionalnym oraz dobrej woli na poziomie lokalnym nie ma mo$li-wo&ci wprowadzenia ich w!$ycie. Z!tego wzgl'du wielu badaczy zwraca uwag' na to, $e prawa te cz'sto nie s stosowane w!praktyce. Jednocze&nie moje badania terenowe pokazuj , $e sama &wiadomo&% istnienia w!dokumentach prawnych specjalnych przywilejów dla KMN ma znacz cy wp"yw na dzia"ania aktorów politycznych nawet na najni$szym lokalnym poziomie – rejonu ad-ministracyjnego, wsi – czy nawet na poziomie indywidualnym. W!Republice A"taju dotyczy to zreszt nie tylko dokumentów odnosz cych si' bezpo&rednio do KMN. W!artykule z!2008 roku przedstawiam sposób, w!jaki miejscowi akty-wi&ci z!jednej a"tajskiej doliny starali si' wykorzysta% istniej ce prawa z!zakresu ochrony przyrody, aby zapewni% miejscowym mieszka#com (A"tajczykom – nie-kwaliÞ kuj cym si' do statusu KMN w"a&nie ze wzgl'du na kryterium ilo&ciowe) kontrol' nad ich dotychczasowymi terenami pasterskimi i!"owieckimi (Halemba 2008). Ocena tego, czy rdzenni mieszka#cy Syberii mog w!praktyce wykorzy-sta% system prawny lub poszczególne akty prawne na swoj korzy&%, to kwestia wymagaj ca odr'bnej analizy. Dla niniejszej dyskusji wa$ne jest to, $e katego-rie, które wyst'puj w!dokumentach prawnych, w!istotny sposób wp"ywaj na decyzje, strategie i!polityk' identyÞ kacyjn rdzennych mieszka#ców Syberii.

Przywileje, które na ró$nych etapach rozwoju rosyjskiego prawodawstwa dotyczy"y czy dotycz KMN, to mi'dzy innymi10:

! Zwolnienia podatkowe w!przypadku prowadzenia gospodarki tradycyj-nej w!miejscach zamieszkania KMN11;

9 N 78-FZ, 19 czerwca 1996 10 Jednym z!najwi'kszych problemów rosyjskiego systemu prawnego jest jego niesta-

bilno&% i!zmienno&%. Akty prawne cz'sto s zast'powane nowymi, wprowadzane s zmiany i!poprawki praktycznie uniemo$liwiaj ce przedstawienie obecnego stanu prawnego w!publi-kacji naukowej, której przygotowanie i!publikacja zajmuje co najmniej kilka miesi'cy. Podane przyk"ady praw KMN by"y zapisane w!ró$nych dokumentach w!latach 1991–2008. Cho% nie wszystkie funkcjonuj w!chwili obecnej, to sama &wiadomo&%, $e istniej jakiekolwiek prawa zwi zane ze statusem KMN, wp"ywa na to, $e podejmowane s starania w!sprawie uzyskania tego statusu dla poszczególnych grup.

11 „O!op"acie za ziemi'” N 1738–1, 11 pa(dziernika 1991, utraci" moc prawna w!2004 roku.

Agnieszka Halemba

151

! Mo$liwo&% tworzenia oÞ cjalnych wspólnot (obszczin) opartych na kry-terium terytorialnym b d( krewniaczym12;

! Zwolnienie z!podatku dochodowego dla cz"onków takich wspólnot13; ! Specjalne uprawnienia dotycz ce wykorzystania zasobów naturalnych

na terytorium zamieszkanym przez KMN14; ! Prawo do otrzymania kompensacji w!przypadku wydobycia z"ó$ na-

turalnych na terytorium KMN15 oraz do odszkodowania w!przypadku szkód spowodowanych dzia"alno&ci przemys"ow 16;

! Prawo do zast pienia obowi zkowej s"u$by wojskowej s"u$b cywiln 17; ! Prawo do wcze&niejszego wieku emerytalnego (50 dla kobiet, 55 dla

m'$czyzn)18.Nie jest jednak tak, $e z!przynale$no&ci do KMN zwi zane s wy" cznie

przywileje. Zw"aszcza z!punktu widzenia wewn'trznej polityki narodowotwór-czej i!w!zwi zku z!ci gle maj cym wp"yw na &wiadomo&% lokalnych polityków ci giem rozwojowym plemi' – narodnost’- nacyonalnost’ – naród, przynale$no&% do KMN nie zawsze jest postrzegana w!pozytywnym &wietle. Najwa$niejsze ograniczenia dotycz uprawnie# samorz dowych na poziomie regionalnym. Te ograniczenia nie s zapisane w!twardej literze prawa w!taki sam sposób, jak przywileje, ale jednak wida% je w!praktyce administracyjnej. KMN pojawiaj si' w!charakterze narodów tytularnych najwy$ej na poziomie okr'gu (okrug) i! rejonu (rajon), ale nie na poziomie republiki federacyjnej. W! czasach ra-dzieckich oraz w!pierwszych latach istnienia Federacji Rosyjskiej hierarchia regionów by"a kwesti istotn z!punktu widzenia politycznego, gdy$ wi za" si' z!ni stopie# autonomii i!samorz dno&ci. W!Rosji putinowskej jednak$e „si"a przebicia” danego regionu zale$y bardziej od jego statusu ekonomicznego i!poziomu kontroli nad surowcami naturalnymi, jaki lokalni politycy zdo"aj wynegocjowa% z!moskiewskim centrum. Status administracyjny ma natomiast wa$ny wymiar symboliczny. Republiki posiadaj ró$norakie oznaki quasi-nie-zale$no&ci – w"asne rz dy, ministrów, prezydentów, ß agi, god"a, hymny czy konstytucje – co jest szczególnie wa$ne w!polityce narodowotwórczej. Rz dy republika#skie mog te$ w!znacz cy sposób wp"ywa% na polityk' edukacyjn ,

12 „O!gwarancjach praw rdzennych ma"oliczebnych ludów Federacji Rosyjskiej” nr 83-FZ, 30 kwietnia 1999; „O!ogólnych zasadach organizacji wspólnot rdzennych ma"oliczebnych narodów Pó"nocy, Syberii i!Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej” N 104-FZ, 20 lipca 2000.

13 „O!podatkach od osób Þ zycznych” N 2003–1, 7grudnia 1991.14 „O!Faunie” N 52-FZ, 22 marca 1995.15 „O!zmianach w!prawie Federacji Rosyjskiej o!z"o$ach mineralnych” N 27-FZ. 3 marca

1995.16 „O!gwarancjach praw rdzennych ma"oliczebnych ludów Federacji Rosyjskiej” nr 83-

FZ, 30 kwietnia 1999. odpowiednie paragrafy utraci"y wa$no&% w!2005 roku17 „O!gwarancjach praw rdzennych ma"oliczebnych ludów Federacji Rosyjskiej” nr 83-

FZ, 30 kwietnia 1999.18 „O!pa#stwowym zabezpieczeniu emerytalnym w!Federacji Rosyjskiej” N 166 FZ 5

grudnia 2001.

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

152

kulturow i! j'zykow , wspieraj c cz'sto w! tym zakresie narody tytularne. Mo$na powiedzie%, $e status republiki, który jest dla KMN praktycznie niedo-st'pny, pozwala na wi'ksz niezale$no&% w!polityce kulturowej oraz na wi'ksze wp"ywy polityczne na poziomie federacyjnym.

Niezale$nie od oceny realnego wp"ywu statusu KMN, a!co za tym idzie i!kryterium ilo&ciowego, na przywileje, sposób $ycia czy mo$liwo&ci rozwi -zywania konß iktów ekonomicznych, najwa$niejsze dla tez postawionych w!ni-niejszym artykule jest to, $e kryterium ilo&ciowe sta"o si' wa$nym kompo-nentem wyobra(ni spo"ecznej i!wp"ywa na polityczne wybory liderów grup rdzennych. Kryterium ilo&ciowe, które mia"o za zadanie umo$liwi% obiektywne decydowanie, czy jaka& grupa jest rdzenn zbiorowo&ci wymagaj c szcze-gólnego wsparcia czy te$ nie, jest obecnie instrumentalizowane przez ró$ne lokalne frakcje polityczne, w! zale$no&ci od tego, jak wyobra$aj sobie one przysz"o&% w"asnej grupy i!gdzie widz najkorzystniejsz drog' dla rozwoju grupowej to$samo&ci. W! latach dziewi'%dziesi tych XX wieku wiele grup et-nicznych wystosowa"o pro&by o!w" czenie ich do wykazu KMN, co a"tajski przyk"ad dobitnie pokazuje. W! latach 1993–2002 lista KMN wyd"u$y"a si' z!26 do 45 grup.

Znaczenie granicy 50 tysi'cy cz"onków jest najbardziej widoczne w!przy-padkach grup, których liczebno&% wokó" niej oscyluje. Niezwykle wa$ne okaza"y si' tutaj spisy powszechne ludno&ci, poniewa$ s one praktycznie jedynym momentem, w!którym w!sposób maj cy znaczenie dla struktur pa#stwowych mo$e zosta% okre&lona liczebno&% tego czy innego narodu lub ludu, a!co za tym idzie, mog zosta% przyj'te b d( odrzucone ewentualne $ dania jego przed-stawicieli dotycz ce specjalnego statusu prawnego. Podczas bada# terenowych spotka"am si' z!osobami, które w!celu ustalenia ich przynale$no&ci do KMN wesz"y na drog' sadow . Jednak$e taka postawa ma sens prawny jedynie w!sy-tuacji, gdy dany KMN zosta" ju$ prawnie rozpoznany, a!po drugie, nie jest to bynajmniej ruch masowy. Dlatego te$ lokalni politycy z!napi'ciem czekaj na oÞ cjalne rezultaty spisów powszechnych, co wida% dobrze na ni$ej opisanym przyk"adzie a"tajskim.

Casus a#tajski

W!momencie utworzenia Republiki A"taju w!1991 roku narodnost’ tytular-na „A"tajczycy” liczy"a oko"o 62 tysi'cy osób, stanowi"a 31 procent populacji republiki i!oczywi&cie nie by"a wpisana na list' ani ma"ych, ani ma"oliczebnych ludów. W!tym czasie na terytorium republiki nie by"o $adnych takich ludów. Jednocze&nie etnografowie radzieccy pracuj cy na tym terenie wyodr'bniali kilka tureckoj'zycznych grup, które, ró$ni c si' pod wzgl'dem j'zykowym czy kulturowym, wchodzi"y wed"ug nich w! sk"ad jednej a"tajskiej narodnosti. Wed"ug moich bada# z!pocz tku lat dziewi'%dziesi tych przedstawiciele tych

Agnieszka Halemba

153

ró$nych grup postrzegali swoj odr'bno&% na wielu p"aszczyznach, a!za jedyn wspóln cech' kulturow , która bez w tpienia " czy"a wszystkich A"tajczyków, uwa$ali specyÞ czny, religijny stosunek do zamieszkiwanego przez nich teryto-rium – gór A"taju (Halemba 2000; 2006).

Rosyjski termin a tajcy – A"tajczycy – pojawi" si' w! rosyjskoj'zycznych (ród"ach pisanych w!XIX wieku. Rosyjscy misjonarze i!kupcy nazywali tak wszystkich tureckoj'zycznych mieszka#ców A"taju z!wy" czeniem Kazachów. Jednocze&nie misjonarze zdawali sobie spraw' z! tego, $e mieszka#cy A"taju nie postrzegaj samych siebie jako nale$ cych do jednej grupy etnicznej i! $e nie wszyscy u$ywaj okre&lenia A"taj Ki$i (lit. cz"owiek A"taju – wspó"czesny a"tajski odpowiednik rosyjskiego etnonimu a tajcy) jako samookre&lenia. Poza tym, w!pracach misjonarzy i!podró$ników by"o to tylko jedno z!wielu okre-&le# mieszka#ców A"taju, u$ywane zamiennie z!takimi etnonimami jak gornyje ka myki (górscy Ka"mycy), a tajskie ka myki (a"tajscy Ka"mycy), bie yje ka myki (biali Ka"mycy) czy nawet ojroty (Ojroci) (Wierbitskij [1893] 1993; Potapow 1953; Tokarew 1936). W"a&ciwie tylko przedstawiciele jednej grupy sk"onni by byli prawdopodobnie zarówno w!XIX wieku, jak i!obecnie uzna% rosyjski termin a tajcy za t"umaczenie ich w"asnego samookre&lenia. Chodzi tu o!grup' zamieszkuj ca A"taj centralny, której przedstawiciele obecnie okre&laj si' jako A"taj Ki$i, a!których radzieccy etnografowie nazywali A"tajczykami w"a&ciwymi (sobstwienno a tajcy) (Potapow 1969). To ostatnie okre&lenie wzbudza obecnie wiele emocji w&ród innych a"tajskich grup, które przez lata w"adzy radzieckiej w" czane by"y w! sk"ad narodnosti a"tajskiej: „Je&li oni s w"a&ciwymi A"taj-czykami, to jakimi A"tajczykami jeste&my my?” – s"ysza"am niejednokrotnie podczas bada# terenowych.

A"taj Ki$i to najwi'ksza z!a"tajskich grup. Oprócz niej etnografowie ra-dzieccy do A"tajczyków zaliczali te$ Tuba"arów, Cze"kanców, Kumandynczy-ków i!Telengitów19. Na pocz tku lat dziewi'%dziesi tych liderzy pierwszych trzech grup, których przedstawiciele $yj w!pó"nocnej cz'&ci A"taju, wyst pili o!nadanie im statusu KMN. Otrzymali oni ten status w!1993 roku, co spo-tka"o si' z!wieloma negatywnymi komentarzami ze strony liderów a"tajskich, których wi'kszo&% wywodzi si' z!najliczniejszej grupy A"taj Ki$i. Wed"ug li-derów politycznych A"tajczyków wyst pienie o! status KMN by"o aktem od-rzucenia przynale$no&ci do wielkiego narodu a"tajskiego, jego bogatej historii, mi'dzynarodowych zwi zków i!kultury. Wed"ug nich naród a"tajski nie jest bynajmniej ma"y – jego przedstawiciele $yj obecnie w!Chinach czy Mongolii, mo$na prze&ledzi% jego kulturowe i!historyczne zwi zki z!Tybetem, a!A"taj-czycy s przodkami dzisiejszych Turków. W!rozmowach ze mn wielokrotnie odwo"ywali si' do opisów w"asnych spotka# z!nieu&wiadomionymi co do w"a-snej przynale$no&ci narodowej a"tajskimi wspó"bra%mi spoza granic Federacji Rosyjskiej. Stanowisko Tuba"arów, Cze"ka#ców czy Kumandynczyków by"o ich

19 Niektórzy badacze do A"tajczyków zaliczali te$ Szorców i!Teleutów (Potapow 1969).

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

154

zdaniem albo nierozs dne, albo szkodliwe czy nawet zdradzieckie, gdy$ za cen' kilku przywilejów odrzucili oni bogactwo narodowej historii i!kultury A"taju. W!1994 roku Brontoj Jangowicz Biediurow, pisarz i!polityk a"tajski, obecny oÞ -cjalnie wybrany El Baszczy – g"owa a"tajskiego ludu, powiedzia" w!udzielonym mi wywiadzie: „Powinni&my si' wznie&% na nast'pny poziom rozwoju narodo-wego i!politycznego. A!zamiast tego oni organizuj jakie& zjazdy Tubalarów, Kumandy#czyków i!Cze"kanców! To jest regres! Podczas siedemdziesi'ciu lat w"adzy radzieckiej skonsolidowali&my si', stworzyli&my wspólny j'zyk, wspól-n &wiadomo&% i!znale(li&my si' na poziomie, jak to nazywano, socjalistycznej narodnosti. A!teraz wracamy do epoki kamiennej” (por. Halemba 2000).

Dla liderów Tubalarów, Kumandynczyków czy Cze"ka#ców sprawa jednak nie by"a tak prosta. Ich starania o!status KMN ich zdaniem nie poci ga"y za sob odrzucenia przynale$no&ci do wi'kszej wspólnoty narodowej A"tajczyków. W!gruncie rzeczy mieli oni nadziej' na czerpanie zysków z!przynale$no&ci do obu formacji zwi zanych ze statusem grupy etnicznej czy narodowej. Z!jednej strony uwa$ali, $e w!czasach radzieckich instytucjonalnie wspierane by"o two-rzenie jednego a"tajskiego narodu, na czym cierpia"a ich lokalna specyÞ ka j'zy-kowa i!kulturowa, a!przyznanie im statusu KMN mia"o by% pomocne w!prze-zwyci'$eniu dalszej utraty odr'bno&ci kulturowej i!j'zykowej (Sat"ajew 1992). Jednocze&nie mieli nadziej', $e prawa KMN dotycz ce korzystania z!zasobów naturalnych na terytorium zamieszkiwania przodków pozwol na popraw' ich sytuacji ekonomicznej. By"o to szczególnie wa$ne, poniewa$ po upadku ZSRR A"taj do&% szybko sta" si' jedn z!najpopularniejszych destynacji turystycznych Rosji, a!pó"nocnymi obszarami Republiki A"taj zacz'li si' interesowa% inwesto-rzy planuj cy w!tym regionie rozwój turystyki masowej. Ambicje liderów tych trzech grup by"y w!praktyce szczególnie trudne do zrealizowania, je&li pami'-tamy, $e specjalne prawa przys"uguj wy" cznie tym przedstawicielom KMN, którzy mieszkaj na tradycyjnym terytorium swoich przodków i!zajmuj si' gospodark tradycyjn . Wielu za& przedstawicieli tych KMN mieszka obecnie w!Gorno-A"tajsku (stolicy Republiki) lub w!miejscowo&ciach typu miejskiego i! trudno by im by"o udowodni%, $e ich sposób $ycia jest „tradycyjny”. Na-dzieja jednak umiera ostatnia i!takie by"y mi'dzy innymi motywacje liderów pó"nocnych a"tajskich grup. Z!drugiej strony nie zamierzali oni wcale rezy-gnowa% z!uczestnictwa w!bogatej symbolicznie a"tajskiej kulturze. Cze"ka#cy, Tuba"arzy i!Kumandynczycy nadal mieszkaj na terytorium Republiki A"taju i!nie chc oddzielenia administracyjnego. Przynale$no&% do Republiki A"taju daje im bowiem podstawy do podkre&lania jedno&ci z!wi'kszym narodem a"-tajskim, z! jego bogat histori i!spu&cizn kulturow . Mo$na powiedzie%, $e po uzyskaniu statusu KMN, Kumandynczycy, Tuba"arzy i!Cze"ka#cy znale(li si' w!sytuacji, w!której staraj si' czerpa% z!obu statusów: statusu ma"olicznego rdzennego narodu i!statusu du$ego narodu tytularnego.

Dla liderów a"tajskich nadanie tym trzem narodom statusu KMN mia"o raczej znaczenie symboliczne i!presti$owe. Zdarza"y si' negatywne komentarze,

Agnieszka Halemba

155

jak w!przypadku Brontoja Jangowicza Biedjurowa, ale wpisanie do wykazu KMN tych trzech grup nie sta"o si' nigdy przedmiotem za$artej debaty czy walki politycznej. Moim zdaniem sta"o si' tak w"a&nie z!powodu kryterium ilo&ciowego. Cze"ka#cow, Kumandynczykow i!Tuba"arów jest oÞ cjalnie (wed"ug danych spisów powszechnych), a!tak$e nieoÞ cjalnie (wed"ug szacunków i!&wia-domo&ci liderów) tak ma"o, $e ich ewentualne od" czenie si' od A"tajczyków nie spowodowa"oby zmniejszenia si' ogólnej ich liczby poni$ej granicy 50 ty-si'cy osób. Inaczej wygl da"a sytuacja z!Telengitami, których liderzy te$ zacz'li mówi% o!uzyskaniu statusu KMN ju$ na pocz tku lat dziewi'%dziesi tych. Ich wysi"ki zosta"y pocz tkowo storpedowane oskar$eniami o!nacjonalizm i!sepa-ratyzm ju$ na poziomie republika#skim. Przed spisem powszechnym z!2002 liczb' Telengitów szacowano na 10 do 17 tysi'cy osób (Blum, Filippowa 2003). Po odliczeniu kilku tysi'cy pó"nocnych A"tajczyków, którzy ju$ mieli status KMN, wyodr'bnienie Telengitów jako osobnej grupy mog"oby spowodowa% spadek liczby A"tajczyków poni$ej granicy 50 tysi'cy osób. I!chocia$, jak pisa-"am wy$ej, nigdzie w!rosyjskich aktach legislacyjnych nie jest zapisane, $e KMN nie mo$e by% narodowo&ci tytularn na poziomie republiki, obawy dotycz ce utraty statusu republika#skiego przez A"tajczyków by"y wyra(nie artyku"owane w!a"tajskich mediach, gdy sprawa odr'bnego statusu dla Telengitów powróci"a na scen' polityczn pod koniec lat dziewi'%dziesi tych.

Telengici otrzymali status KMN w!2000 roku, gdy plany przeprowadzenia spisu powszechnego w!Federacji Rosyjskiej by"y ju$ wyra(nie sformu"owane. Nie mog' zgodzi% si' z!Walerijem Tiszkowem, wed"ug którego A"tajczycy nie odnosili si' do fragmentacji swojej grupy z!obaw (Tiszkow 2005, s. 312). Wprost przeciwnie, w!miesi cach poprzedzaj cych spis powszechny w!2002 roku media a"tajskie by"y pe"ne dyskusji dotycz cych przyczyn i!konsekwen-cji ewentualnego deklarowania przez respondentów narodowo&ci telengickiej. Jedno&% narodu a"tajskiego by"a tematem dominuj cym, a!tych, którzy ewen-tualnie brali pod uwag' deklarowanie podczas spisu narodowo&ci telengickiej ostrzegano, $e ich postawa mo$e mie% konsekwencje polityczne dla ca"ej repu-bliki, " cznie z!jej degradacj do poziomu okr'gu w!ramach Kraju A"tajskiego, z!którego Republika zosta"a wyodr'bniona w!1991 roku (Modorow 2003; Blum, Filippowa 2003; Halemba 2006). Potencjalni Telengici byli okre&lani mianem zdrajców narodu a"tajskiego20. Niezale$nie od tego, czy obawy dotycz ce utraty statusu republika#skiego by"y uzasadnione, nadawa"y one ton lokalnej debacie politycznej, w!ramach której deklaracja telengicko&ci podczas spisu powszech-nego sta"a si' miar a"tajskiego patriotyzmu.

Rezultaty spisu powszechnego z!2002 roku uspokoi"y obawy a"tajskich polityków. Wed"ug oÞ cjalnych danych tylko 2398 osób zadeklarowa"o przyna-le$no&% do Telengitów, a!ogólna liczba A"tajczyków osi gn'"a ponad 67 tysi'cy

20 Swiet"ana Tjuchtieniewa, rozmowy przeprowadzane w!latach 2000–2003; a!tak$e Mo-dorow 2003; Blum, Filippowa 2003.

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

156

w!Federacji Rosyjskiej i!ponad 62 tysi ce w!Republice A"taju21. Jednak$e dys-krepancja mi'dzy oczekiwanymi a!aktualnymi rezultatami spisu zach'ca do postawienia pyta# dotycz cych wyborów, jakich musz dokonywa% ludzie zmuszeni przez pa#stwo do deklarowania jednej przynale$no&ci narodowej czy etnicznej. Rezultaty rzeczywi&cie na pierwszy rzut oka s zadziwiaj ce. Je&li nawet szacunki Bluma i! Filipowej, okre&laj cych liczb' potencjalnych Telengitów na 17 tysi'cy osób, wydaj si' nieco przesadzone (Blum, Filippowa 2003), to moje w"asne badania wskazuj , $e wi'kszo&% mieszka#ców rejonów u"aga#skiego i!koszagackiego Republiki A"taju (poza Kazachami) uwa$a si' za Telengitów, a!z!tego wynika, $e tak narodowo&% powinno zadeklarowa% oko"o o&miu, dziewi'ciu tysi'cy osób22. W!latach 1998–1999 przeprowadzi"am ana-liz' wiejskich ksi g meldunkowych w!rejonie koszagackim, gdzie zapisywana jest tak$e przynale$no&% narodowa. Zdecydowana wi'kszo&% osób urodzonych w!tym rejonie i!nie b'd cych Kazachami, zosta"a zapisana jako Telengici23. To oznacza, $e wiele z!osób, które w!lokalnych dokumentach (ksi'gach meldun-kowych) wyst'puj jako Telengici, zadeklarowa"o podczas spisu powszechnego narodowo&% a"tajsk . Z!moich rozmów z!mieszka#cami rejonu koszagackiego wynika, $e ich decyzj' mo$na rozpatrywa% na wielu poziomach. Po pierwsze, czuj si' oni A"tajczykami, poniewa$ sama nazwa zawiera w!sobie szczególne przywi zanie do gór i!przyrody A"taju, a! takie przywi zanie jest niezwykle wa$nym komponentem organizuj cym ich do&wiadczenie (por. Halemba 2006; Halemba 2008). Po drugie, w! konkretnym przypadku spisu powszechnego wybór mi'dzy deklaracj a"tajsko&ci a!deklaracj telengicko&ci sta" si' dla nich kwesti lojalno&ci wobec Republiki A"taju, której istnienie mog"o by%, wed"ug a"tajskich mediów, zagro$one w!&wietle ich ewentualnych wyborów. Po trze-cie, ewentualne przywileje KMN nie by"y jeszcze w!tym czasie szeroko znane i! komentowane w! rejonach zamieszka"ych przez potencjalnych Telengitów. Co prawda, uzyskali oni status KMN zanim spis powszechny zosta" przepro-wadzony, ale konkretne inicjatywy zwi zane z!rzeczywistym wykorzystaniem przywilejów KMN pojawi"y si' w!praktyce dopiero na pocz tku XXI wieku. Z!tego powodu wa$niejszym celem politycznym ni$ deklarowanie osobistych sentymentów etnicznych wydawa"o si' utrzymanie statusu republika#skiego. Jednocze&nie w!sytuacji, gdy deklaracja przynale$no&ci etnicznej nie by"a po-strzegana, jako akt polityczny (np. w! rozmowach z!etnografem czy w!wiej-skich ksi'gach meldunkowych), respondenci odwo"ywali si' do to$samo&ci telengickiej, a!nie a"tajskiej.

21 http://www.perepis2002.ru/22 Rosyjska etnografka Wiera Djakonowa uwa$a, $e w!ko#cu lat osiemdziesi tych w!sa-

mym rejonie koszagackim mieszka"o co najmniej 5600 &wiadomych Telengitów (2001, s. 5). 23 Jako A"tajczyków zapisano niemal wy" cznie te osoby, które do Kosz Agacz przyje-

cha"y z!centralnego A"taju (ma"$e#stwo, praca) oraz przedstawicieli a"tajskiego rodu Todosz, uwa$anego powszechnie za ród a"tajski a!nie telengicki, którego przodkowie osiedlili si' w!re-jonie koszagackim na pocz tku XX wieku (Halemba 2006).

Agnieszka Halemba

157

W!2003 zosta"o utworzone Stowarzyszenie Telengitów, którego cz"on-kowie podtrzymuj kontakty z! innymi organizacjami narodów rdzennych na A"taju i!w!Federacji Rosyjskiej oraz bior coraz aktywniejszy udzia" w!mi'dzy-narodowych sieciach organizacji ludów rdzennych, uczestnicz c w!kongresach, szkoleniach czy kursach prawnych. W!rejonach telengickich powsta"y pierwsze obszcziny, by"y próby wydzielenia terenów tradycyjnego gospodarowania, co dawa"oby mieszka#com wi'ksz kontrol' nad zasobami naturalnymi i!ewen-tualn dzia"alno&ci przemys"ow i!biznesow . Wst'pne rezultaty spisu po-wszechnego przeprowadzonego w!2010 roku pokazuj , $e liczba deklaruj cych si' jako Telengici znacznie wzros"a – do 3648 osób w!Republice A"taj (3712 w!ca"ej Federacji Rosyjskiej) czyli o!ponad 50 procent24. Nadal ich liczba nie zagra$a jednak w!$aden sposób A"tajczykom jako narodowi tytularnemu. Poza tym tu$ przed spisem powszechnym 2010 roku przewodnicz cy a"tajskiego parlamentu zwo"a" konferencj' po&wi'con relacjom mi'dzy KMN a!narodem a"tajskim, w!której wzi'li udzia" zarówno miejscowi politycy i! liderzy ludów rdzennych, jak i!naukowcy z!Rosyjskiej Akademii Nauk25. W! rezultacie tej konferencji wystosowano list do rz du Federacji Rosyjskiej, w!którym pro-szono o!uznanie jedno&ci narodu a"tajskiego, w!sk"ad którego wchodz takie KMN, jak Tuba"arzy, Cze"kancy i!Telengici26. Jest to w!Federacji Rosyjskiej jak na razie rozwi zanie unikalne, które powoduje, $e w! zale$no&ci od potrzeb politycznych Telengici czy Tuba"arzy mog by% „liczeni” albo w! sk"adzie A"-tajczyków, albo jako oddzielny KMN, czyli s jednocze&nie narodem „ma"ym” i!„du$ym”, w!zale$no&ci od konkretnych celów politycznych, ekonomicznych czy spo"ecznych.

Zako$czenie

Theodore Porter w!swojej ksi $ce Trust in Numbers pisa", $e „szacunkom ilo&ciowym nadaje si' czasami szczególne znacznie, mimo $e nikt nie broni ich wiarygodno&ci z!prawdziwym przekonaniem” (Porter 1995, s. 8). Pisze on te$, $e decyzja podj'ta wed"ug kryterium ilo&ciowego wydaje si' decyzj obiektywn i!sprawiedliw , a!samo kryterium, cho% przyj'te arbitralnie, szybko staje si' znacz c cz'&ci rzeczywisto&ci spo"ecznej. W!Federacji Rosyjskiej lokalni liderzy, aktywi&ci ludów rdzennych czy przedstawiciele administra-cji pa#stwowej widz w!kategoryzacji etnicznej nie tylko odbicie istniej cych ró$nic mi'dzy grupami zamieszkuj cymi Federacj' Rosyjsk , ale te$ wa$ny

24 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (6.06.2013).

25 http://www.kurultai.altai-republic.ru/print.php?sid=1867 (6.06.2013).26 Kumandy#czycy nie zostali wymienieni w!tym li&cie ze wzgl'du na brak porozumie-

nia z!ich liderami.

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

158

instrument, pozwalaj cy na kszta"towanie przysz"o&ci poszczególnych grup. Granica liczbowa istniej ca w!rosyjskich aktach prawnych wykreowa"a podzia" na „du$e” i!„ma"e” grupy rdzenne. Jest to podzia" nie zawsze rozumiany poza granicami Federacji Rosyjskiej, zw"aszcza przez przedstawicieli organizacji zaj-muj cych si' ochron praw ludów rdzennych, których pierwszym punktem kontaktowym w!Rosji jest wspomniany wy$ej AKMNSS. W! tej organizacji zrzeszone s tylko ludy „ma"oliczebne”, co stwarza wra$enie, $e pewne grupy rdzenne s bardziej godne wspó"pracy i!wsparcia ni$ inne i!$e wielko&% grupy ma w!tym przypadku decyduj ce znaczenie.

BibliograÞ a

Abramson David, 2002, Identity counts: the Soviet legacy and the census in Uzbekistan, w: David I. Kertzer, Dominique Arel (red.), Census and Identity: The Politics of Race, Ethnicity, and

Language in National Censuses, Cambridge, Cambridge University Press, s. 176–201.Anderson David G., 2000. Identity and Ecology in Arctic Siberia, Oxford, Oxford University Press.Anderson David G., 2006, The Turukhansk Polar Census Expedition of 1926–1927 at the Crossroads

of Two ScientiÞ c Traditions, „Sibirica”, nr 5(1), s. 24–61.Blum Alain, Filippowa Jelena, 2003, Pieriepis’ na Altaje, w: Elena Filippowa, Dominique Arel,

Katrin Gusef (red.), EtnograÞ ja Pieriepis – 2002, Moskwa, OAO Awiaizdat, s. 72–93.

Bromley Julian, Kozlov Viktor, 1989, The theory of ethnos and ethnic processes in Soviet social sci-

ences, „Comparative Studies in Society and History”, nr 31(3), s. 425–438.Brubaker Rogers, 1994, Nationhood and the National Question in the Soviet Union and Post-Soviet

Eurasia: An Institutionalist Account, „Theory and Society”, nr 23(1), s 47–78.Cheshko Sergei Viktorovich, 2005 [2000], The Population Census: Whom to count and how?,

„Anthropology and Archeology of Eurasia”, nr 44(1), s. 8–24.Djakonowa Wiera Paw"owa, 2001, A tajcy, Gorno-A"tajsk, Ak-Czeczek.Donahoe Brian i!in., 2008, Size and place in the construction of indigeneity in the Russian Federation,

„Current Anthropology”, nr 48, z. 6, s. 993–1020.Fondahl Gail, Greg Poelzer, 2003, Aboriginal Land Rights in Russia at the Beginning of the Twenty-

First Century, „Polar Record”, nr 39(209), 111–122.Garcelon Marc, 2001, Colonizing the subject: The genealogy and legacy of the Soviet internal passport,

w: Jane Caplan, John Torpey (red.), Documenting Individual Identity: The Development of

State Practices in the Modern World, Princeton, Princeton University Press, s. 83–100. Halemba Agnieszka, 2000, $wiadomo%& narodowa wspó czesnych A tajczyków, w: Ewa Nowicka

(red.), Wielka Syberia Ma ych Narodów, Kraków, Nomos.Halemba Agnieszka, 2006, The Telengits of Southern Siberia: Landscape, Religion and Knowledge

in Motion, London, Routledge.Halemba Agnieszka, 2008, Religion and conß icts over land in the Republic of Altai, Russian

Federation, w: Fernanda Pirie, Tony Huber (red.), Conß ict, Religion and Social Order in

Tibet and Inner Asia, Leiden, Brill.Hirsch Francine, 1997, The Soviet Union as a! work-in-progress: Ethnographers and the category

Nationality in the 1926, 1937, and 1939 censuses, „Slavic Review”, nr 56(2), s. 257–278.Hirsch Francine, 2005, Empire of Nations. Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet

Union, Ithaca, Cornell University Press.Istorija, 1945 [1938], Istorija Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj partii (bolszewikow): Kratkij kurs,

Moskwa, Gospolizdat.

Agnieszka Halemba

159

Khazanov Anatolij, 1995, After the USSR: Ethnicity, Nationalism, and Politics in the Commonwealth

of Independent States, Madison, University of Wisconsin Press.Kria$kow W"adimir Aleksiejewicz, 1996, Prawo koriennych ma oczisliennych narodow na ziemli.

„Gosudarstwo i!Prawo”, nr 1, s. 61–72.Kria$kow W"adimir Aleksiejewicz, 1999, Status Ma oczislennych Narodow Rossii: Prawowyje Akty,

Moskwa,.Martin Terry, 2001, The AfÞ rmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union,

1923–1939, Ithaca, Cornell University Press.Modorow Niko"aj Siemionowicz, 2003, Mie"konÞ essionalnye otnoszenija w! Gornom A taje: sos-

tojanije, problemy, puti ich prieodolenija, w: tego$ (red.), Gornyj A taj: Istoriczeskij sbornik, Gorno-A"tajsk-Bijsk, Gorno-A"tajskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet.

Nowikowa Natalija Iwanowna, 1999, Prawa cze owieka i!prawa koriennych narodow siewiera Rossii:

Garmonija ili antagonizm?, w: Natalija Iwanowna Nowikowa, Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.), Cze owiek i!Prawo, Moskwa, ID Stratiegija, s. 54–63.

Nowikowa Natalija Iwanowna, Tiszkow Walerij Aleksandrowicz (red.), 1999a, Cze owiek i!Pra-

wo, Moskwa, ID Stratiegija.Nowikowa Natalija Iwanowna. Tiszkow Walerij.Aleksandrowicz. (red.), 1999b, Obycznoje Pra-

wo i!Prawowoj Pluralizm, Moskwa, Rossijskaja Akadiemija Nauk.Osherenko Gail, 2001, Indigenous rights in Russia: Is title to land essential for cultural survival?,

„Georgetown International Environmental Law Review”, nr 13, s. 695–734.Pika Aleksandr (red.), 1999 Neotraditionalism in the Russian North, t"um. Bruce Grant, Edmon-

ton, Canadian Circumpolar Institute Press.

Porter Theodore, 1995, Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life, Princeton, Princeton University Press.

Potapow Leonid Paw"owicz, 1953, Oczerki po istorii a tajcew, Moskwa–Leningrad, Izdatielstwo Akadiemii Nauk SSSR.

Potapow Leonid Paw"owicz, 1969, Etniczeskij sostaw i!proischo"dienije a tajcew, Leningrad, Nauka.Sat"ajew Fieofan Aleksandrowicz, 1992, Iz istorii nacyonalnogo stroitielstwa na A taje (k problemie

konsolidacyi a tajcew), w: Jakow Andriejewicz Pustogaczew, Aleksandr Sazonowicz Sura-zakow, Problemy izuczenija istorii i!kultury A taja i!sopriedielnych tierritorij, Gorno-A"tajsk, Gorno-A"tajskij Nauczno-issledowatielskij institut istorii, jazyka i!litieratury.

Scott James C., 1998, Seeing Like a!State, New Haven, Yale University Press.Slezkine Yuri, 1994, Arctic Mirrors: Russia and the Small Peoples of the North, Ithaca, Cornell

University Press.Slezkine Yuri, 1997, Naturalists versus Nations: Eighteenth-Century Russian Scholars Confront Ethnic

Diversity, w: David R. Brower, Edward J. Lazzerini (red.), Russia’s Orient: Imperial Border-

lands and Peoples, 1700–1917, Bloomington, Indiana University Press.Soko"owa Zoja Pietrowna., Nowikowa Natalija Iwanowna., Ssorin-Chajkov Niko"aj W"adimi-

rowicz, 1995, Etnografy piszut zakon, „EtnograÞ czeskoje Obozrienije”, nr 1, s. 74–88.Sokolovskii Sergei Valerevich., 2000, The Construction of «indigenousness» in Russian science, politics

and law, „Journal of Legal Pluralism”, nr 45, s. 91–113.Soko"owskij Siergiej Walerjewicz, 2001, Obrazy Drugich w!Rossijskich naukie, politikie i!prawie,

Moskwa, Put’.Soko"owskij Siergiej Walerjewicz, 2004, Kriaszeny wo Wsierossijskoj pieriepisi nasielenija 2002

goda, Moskwa, IEA–RAN.Sokolovskii Sergei Valerevich, 2005 [2000], The 2002 Census: Games According to Wittgenstein,

„Anthropology and Archeology of Eurasia”, 44(1), s. 25–33.

Sokolovskii Sergei Valerevich, 2005, Identity politics and indigeneity construction in the Russian

census 2002, „Max Planck Institute for Social Anthropology Working Paper”, nr 77, Halle–Saale, Germany.

Ilo!" ma znaczenie. O wp#ywie ilo!ciowego aspektu regulacji pa$stwowych...

160

Ssorin-Chaikov Nikolai, 2003, The Social Life of the State in Subarctic Siberia, Stanford, Stanford University Press.

Stalin Iosif Wissarionowicz, 1913, Marksizm i! nacyonalnyj wopros – www.hrono.ru/libris/sta-lin/2–19.html (6.06.2013).

Stalin Iosif Wissarionowicz, 1950, Marksizm i!woprosy jazykoznanija, „Prawda”, 20 czerwca – www.phil.pu.ru/lib/data/ru/stalin/marxism.html (6.06.2013).

Stalin Iosif Wissarionowicz, 1955, Historia Wszechzwi zkowej Komunistycznej Partii (bol-szewików). Krótki kurs, Warszawa, Ksi $ka i!Wiedza.

Stalin Iosif Wissarionowicz, 1956, Marksizm a!zagadnienia j'zykoznawstwa, Warszawa, Ksi $ka i!Wiedza.

Stepanov Valerii, 2005 [2001], The All-Russia 2002 census: Ways to measure the identity of large

and small groups, „Anthropology and Archeology of Eurasia”, nr 44(1), s. 34–94.Suny Ronald Grigor, 1993, The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of

the Soviet Union, Stanford, Stanford University Press.Tiszkow Walerij Aleksandrowicz, 2005, Etnologija i!politika, Moskwa, Nauka.Tokarjew Siergiej Aleksandrowicz, 1936, Dokapitalisticzeskije pierie"itki w! Oirotii, Leningrad,

Socyalno-ekonomiczeskoje izdatielstwo.Wierbickij Wasilij Iwanowicz, 1993 (1893), A tajskije inorodcy, Gorno-A"tajsk, Ak Czeczek.

Agnieszka Halemba

S awomir !odzi"ski

Instytut Socjologii

Uniwersytet Warszawski

Etniczno ! i"jej miary. Przypadek pyta$ „etnicznych” w"Narodowym Spisie Powszechnym Ludno ci w"Polsce w"2011 roku

Wst%p

W!bogatej twórczo&ci naukowej profesor Ewy Nowickiej problematyka et-niczno&ci, zwi zana zw"aszcza z!badaniem grup mniejszo&ciowych, zajmowa"a zawsze bardzo wa$ne, je$eli nie pierwszoplanowe, miejsce. Znalaz"a ona ju$ swój wyraz w!rozprawie habilitacyjnej podejmuj cej kwestie sytuacji i!proble-mów to$samo&ciowych Afroamerykanów w!Stanach Zjednoczonych (Nowicka 1979). W! latach osiemdziesi tych autorka opublikowa"a dwa wa$ne artyku"y teoretyczne dotycz ce mniejszo&ci i!sytuacji mniejszo&ciowej, które by"y sze-roko wykorzystywane przez polskich badaczy na progu lat dziewi'%dziesi tych ubieg"ego wieku, kiedy wzros"o zainteresowanie t problematyk (Nowicka 1980; Nowicka 1989). Od pocz tku lat dziewi'%dziesi tych a$ do dzisiaj jej zainteresowania badawcze zwi zane z!etniczno&ci zwróci"y si' w!kierunku socjologicznych, problemowych monograÞ i grup mniejszo&ciowych. Ich po-cz tek wyznacza praca o!warszawskich luteranach jako mniejszo&ci religijnej (Nowicka, Majewska 1993), a!wykorzystane w!niej pomys"y metodologiczne przenios"a na badania takich spo"eczno&ci etnicznych, jak Romowie w!Pol-sce, grupy imigranckie (Wietnamczycy w!Polsce i!greccy repatrianci z!Polski), rdzenne ludy Syberii (Buriaci, Jakuci, Kuriacy). Ukoronowaniem jej dotych-czasowych zainteresowa# „mniejszo&ciowych” jest – w!du$ym stopniu tak$e osobista – praca o!Wo"ochach (Arumunach) (Nowicka 2011)1.

Zagadnienia etniczne znalaz"y si' tak$e w!jej podr'czniku do antropologii, którego ostatni rozdzia" jest po&wi'cony ró$norodno&ci kulturowej („Wspó"-czesno&% i!przysz"o&% ró$norodno&ci kulturowej”) (Nowicka 2006b). Pisa"a w!nim o!zmianie funkcjonowania to$samo&ci etnicznych, których kryteria, takie

1 Dodajmy, $e jako promotorka prac doktorskich i!nast'pnie jako opiekunka naukowa wykszta"ci"a du$e grono uczniów, z!których wi'kszo&% zajmuje si' zawodowo na uniwersytecie kwestiami etnicznymi (Ma"gorzata G"owacka-Grajper, Micha" Kowalski, Robert Wyszy#ski, Wojciech Po"e% i!*ukasz Ostrowski).

162

jak „przekonanie o!odr'bno&ci j'zykowej, kulturowej, zwi zku z!okre&lonym terytorium, historii i!genealogii grupy, a!tak$e pewnych specyÞ cznych cechach wyra$onych w!autostereotypie, s w!coraz wi'kszym stopniu poddawane re-ß eksji, &wiadomym decyzjom, intencjonalnemu dzia"aniu”, które okre&li"a mia-nem procesu „ideologizacji etniczno&ci” (Nowicka 2006b, s. 434). Zjawisko to mo$na zauwa$y% tak$e przy okazji spisów powszechnych ludno&ci, w!których stawia si' pytania o!pochodzenie i!identyÞ kacj' etniczn spisywanych osób.

Próby spisowego okre&lenie charakteru struktury etnicznej spo"ecze#stwa oraz liczebno&ci poszczególnych grup sk"adaj cych si' na ni budz zawsze du$e emocje ze strony zarówno w"adz pa#stwowych i!wi'kszo&ci, jak i!samych mniejszo&ci. Staj si' one nierzadko przyczyn napi'% i!konß iktów etnicznych. Statystyki na ten temat nie s bowiem jedynie „zwyk"ymi liczbami”, lecz odgry-waj istotn rol' spo"eczno-polityczn i!etniczn , o!czym przekonuje historia spisów powszechnych ludno&ci nie tylko w!Stanach Zjednoczonych, ale tak$e w! Indiach i!Brazylii (Nobles 2011, s. 31–51, Berman 2011, s. 52–78, Peter-sen 1987, s. 187–234, por. tak$e Kartzer, Arel 2002). Decyduj one bowiem o!polityce pa#stwa wobec tych spo"eczno&ci oraz przes dzaj o!ich publicznym zaistnieniu i!sile dzia"ania2.

W! tym artykule chcia"bym spróbowa% przeanalizowa% problemy meto-dologii badania etniczno&ci na przyk"adzie ostatniego spisu powszechnego ludno&ci w!Polsce, który odby" si' wiosn 2011 roku (dalej jako NSP 2011). By" on z!perspektywy pyta# etnicznych przedsi'wzi'ciem bardziej rozwini'-tym w!porównaniu do poprzedniego spisu ludno&ci z!2002 roku, w!którym zadano pytania o!narodowo&% i! j'zyk domowy (Adamczuk, *odzi#ski 2006). Dzia"o si' tak z!powodu rozszerzenia baterii samych pyta# etnicznych (dodano w!nim pytania o!drug narodowo&%/to$samo&% etniczn , j'zyk ojczysty i!wy-znanie religijne) oraz du$ej mobilizacji organizacji &rodowisk mniejszo&ciowych w! trakcie spisu. Sprawy tego spisu budzi"y od pocz tku jego przygotowa# zainteresowanie &rodowisk mniejszo&ci narodowych3, a! tak$e odpowiednich komisji sejmowych i!cia" rz dowych oraz &rodowisk naukowych4.

Wyzwaniem sta"a si' zastosowana w!spisie metodologia (" cz ca ró$ne (ród"a danych), a! zw"aszcza wykorzystanie metody reprezentacyjnej5. Mo$e

2 „Etniczne” znaczeniu spisów powszechnych ukazuj mi'dzy innymi prace Benedicta Andersona, w!których opisuje nieoczekiwane ich skutki w!krajach kolonialnych i!postkolonial-nych poprzez ukazanie istnienia i!liczebno&ci pewnych grup, co sta"o si' dla ich liderów inspi-racj do rozwoju to$samo&ci grupowych i!mobilizacji politycznej (Anderson 2008, s. 29–45).

3 Niektóre z!nich stale monitorowa"y przygotowania i!sam przebieg spisu – zob. Raport. Narodowy Spis... 2011.

4 Krzyk 2012 Jest to sprawozdanie z!konferencji na temat NSP 2011 zorganizowanej przez Uniwersytet )l ski w!Katowicach.

5 Badanie reprezentacyjne jest przeprowadzane na wybranej próbie (reprezentacji) ba-danej zbiorowo&ci, a!uzyskane wyniki s"u$ do jej ca"o&ciowej charakterystyki. Warunkiem rzetelno&ci wyników jest w"a&ciwy dobór próby (jej wielko&% i!wewn'trzna struktura powinna odpowiada% wielko&ci i!strukturze ca"ej zbiorowo&ci).

S awomir !odzi"ski

163

ona tworzy% istotne problemy z!dok"adnym okre&leniem liczebno&ci mniejszo-&ci na poziomie jednostek „ma"ej skali”, czyli gmin, co b'dzie si' przek"ada"o na utrudnienia w!realizacji ustawowych regulacji dwuj'zyczno&ci (wprowadza-nia j'zyka pomocniczego i!nazw dwuj'zycznych na terenie gmin). Problemy te mog dotyczy% równie$ mniejszo&ci ma"ych liczebnie i! rozproszonych na terenie kraju.

Najpierw omówi' g"ówne problemy metodologiczne zwi zane z!badaniem „etniczno&ci” w! spisach powszechnych (konstrukcja pyta# etnicznych i! spo-"eczny odbiór tych pyta#), a!nast'pnie w!podobnej kolejno&ci przedstawi' te problemy na przyk"adzie NSP 2011.

Problemy metodologiczne zwi&zane z"pytaniem o"narodowo ! (pytaniami etnicznymi) w"spisach powszechnych ludno ci

Spisy powszechne ludno&ci stanowi najbardziej pog"'bione i!porównaw-cze (ród"o informacji na temat rozmiarów oraz zmian liczebno&ci i!struktury demograÞ cznej grup etnicznych, j'zykowych lub religijnych. Od ko#ca XIX wieku pa#stwa europejskie zacz'"y w" cza% pytania dotycz ce tych zagadnie# do swoich spisów ludno&ci. Uzyskane w!nich dane pozostaj cz'sto podsta-wowym i! jedynym (ród"em informacji statystycznej o!etnicznym, j'zykowym i!religijnym zró$nicowaniu populacji danego kraju. Wynika to nie tylko z!jego powszechnego charakteru, ale tak$e i!z!tego, $e inne sposoby zbierania danych na ten temat (jak np. sonda$e) nie obejmuj wszystkich grup etnicznych z!po-wodu ich ma"ej liczebno&ci lub rozproszenia na terenie ca"ego kraju, a!dane urz'dowe na ten temat nie istniej (nie zbiera si' ich) albo s niedost'pne badaczom z!powodu ich wra$liwo&ci politycznej 6.

Mo$na przedstawi% argumenty zarówno „za”, jak i!„przeciw” umieszcza-niu w!spisach powszechnych ludno&ci pyta# „etnicznych”, czyli dotycz cych narodowo&ci jednostki (jej pochodzenia etnicznego itp.), u$ywanego j'zyka (ojczystego, domowego itp.), wyznania religijnego i!posiadanego obywatel-stwa. Argumenty „za” podkre&laj znaczenie uzyskiwanych danych dla pomocy pa#stwa na rzecz mniejszo&ci oraz dla samych tych spo"eczno&ci (decyduj one cz'sto o! ich znaczeniu i!maj dla nich realne znaczenie urz'dowe). Ar-gumenty „przeciw” z!jednej strony wyra$aj obawy zwi zane z!zachowaniem poufno&ci i!prywatno&ci uzyskanych danych etnicznych (s to zawsze „dane wra$liwe”), z!drugiej za& podwa$aj ich wiarygodno&% i!rzetelno&% (Ringelheim 2011, s.!1682–1696).

Porównania mi'dzynarodowe dotycz ce obecno&ci tych pyta# w!spisach przeprowadzanych w!ró$nych cz'&ciach &wiata nie s tutaj jednoznaczne, gdy$

6 Na temat spisów powszechnych i! uzyskanych w! ich trakcie wyników dotycz cych struktury etnicznych w!ró$nych krajach europejskich – zob. Janusz 2011, s. 101–257.

Etniczno!" i jej miary. Przypadek pyta$ „etnicznych” w Narodowym...