Piotr Szreniawski

Grzeczne notatki

o państwie i administracji

Think Tank Nauk Administracyjnych

Wyd. Piotr Szreniawski ISBN 978-83-60948-03-3

Lublin 2015

Spis treści

Wstęp 3

Demokracja a kompromis 4

Równość a demokracja 12

Optymalna wielkość państwa w kontekście jednoczenia Europy 21

Wolność a samorząd terytorialny 30

Samorząd terytorialny a kultura polityczna 39

Reinkarnacja władzy 48

Łamanie umowy społecznej 57

Nuda a kryzys 66

Dostępność usług publicznych w miastach 75

Zagadnienia stołeczności jednostek samorządu terytorialnego 83

Bezosobowość a sprawiedliwość i zaufanie do władz publicznych w prawie administracyjnym 91

Zapominanie a administracja 99

Zakończenie 107

WSTĘP

Kilkakrotnie zostałem poproszony o użyczenie dawno opublikowanego tekstu. Długotrwałe

poszukiwania, a potem trudności z dostarczeniem i odzyskaniem książki, jak też obawa o stan

kserowanych publikacji, skłoniły mnie do zebrania kilku artykułów w jednym miejscu. Owocem tych

działań jest niniejsza publikacja.

Dodatkowym czynnikiem zachęcającym mnie do stworzenia tego opracowania były

pozytywne reakcje na opublikowanie dwa lata temu zbioru „Notatki z filozofii administracji”.

Zapraszając do lektury, proszę o wyrozumiałość i życzliwość.

Piotr Szreniawski

4

DEMOKRACJA A KOMPROMIS

Zdolność do prowadzenia debat, dyskusji czy zgodnego współistnienia ludzi

o różnych poglądach, o różnym statusie majątkowym czy też o różnych zdolnościach

i cechach charakteru związana jest z odpowiednimi instytucjami kulturalnymi,

prawnymi czy politycznymi. Możliwe jest tutaj istnienie wielu rozwiązań,

wypróbowanych w ciągu wielu stuleci przez rozmaite społeczeństwa, jak i

wykorzystanie dorobku filozofii, prac wielu reformatorów społecznych, myślicieli i

historyków. Obecny ustrój Polski wynika z dorobku historycznego, z uwarunkowań

światowych i lokalnych, jak i z myśli politycznej mającej źródła nie tylko we

współczesnej Polsce, ale i w wielu innych krajach czy okresach.

Pojęcie demokracji, jak wiadomo, wywodzi się z języka greckiego. Grecja

również uważana jest za kolebkę filozofii. Być może właśnie czynniki, wpływające

na wspaniały rozwój myśli człowieka w dziedzinie miłości do mądrości, umożliwiły

wypróbowanie przekazania władzy ludowi? Jakiekolwiek czynniki - czy to

geograficzne, ekonomiczne czy indywidualny geniusz synów narodu greckiego -

miały wpływ na powstanie najbardziej chwalonego dziś ustroju, to zauważalna jest

potrzeba osiągnięcia przez społeczeństwo chcące rządzić się w sposób

demokratyczny odpowiedniego poziomu umysłowego i moralnego, do czego walnie

przyczyniać się może filozofia1.

Niedostatki demokracji znane są od dawna. Już od początków uznawania

jednakowego znaczenia głosów poszczególnych obywateli okazywało się, że

przygotowanie ich do wpływania na losy państwa było bardzo zróżnicowane.

Krytycy demokracji podkreślają brak odpowiedniej wiedzy, talentu i czasu -

potrzebnych do odpowiedniego rozeznania w sprawach publicznych - u większości

ludzi. I rzeczywiście, większa część historii ludzkości obywa się bez demokracji, a

1 Y. Simon: Filozofia rządu demokratycznego, Kraków 1993, str. 52.

5

istniejące demokracje ograniczone były i są rozmaitymi cenzusami, lub pod nazwą

demokracji ukrywają się ustroje zupełnie inne2.

Czymże jest demokracja? Idealna demokracja byłaby rządami wszystkich,

decydowaniem całego społeczeństwa w każdej sprawie, wspólnym uchwalaniem

wszystkich przepisów i wyrokowaniem w każdym sporze. Jednakże wymogi te są

praktycznie niemożliwe do spełnienia, czy to ze względu na wielkość społeczeństwa,

wymogi skupienia władzy w ciałach działających sprawniej, lub też ze względu na

wymogi dotyczące konieczności odpowiedniego poziomu wykształcenia sędziów.

Wymóg dostosowania demokracji do jej postaci idealnej czyniłby ten ustrój

zjawiskiem utopijnym. Dostosowanie demokracji do realnego świata, z jednej strony

umożliwia przetrwanie tej formy ustroju i jej stosowanie, ale z drugiej strony

wprowadza do naszych rozważań i do świata demokracji pojęcie kompromisu.

Kompromis to zgoda osiągnięta w drodze ustępstw. Za klasyczny kompromis

możemy uznać sytuację, kiedy wszystkie strony będące w sporze poczynią jakieś

ugodowe kroki, jednakże zdarzają się także kompromisy oparte o inne zasady, np.

kompromis, gdzie tylko jedna ze stron ustępuje. Istnieje także przenośne rozumienie

pojęcia kompromisu, czy to w znaczeniu kompromisu psychologicznego, gdzie

jednostka podejmuje jakąś decyzję, nie do końca zgodną z własnymi przekonaniami,

czy to w znaczeniu kompromisu, jako idei pomagającej w podejmowaniu decyzji

przez osoby o różnych poglądach.

Ważnym - z punktu widzenia naszych rozważań - wymiarem kompromisu

jest istnienie tej instytucji w ramach demokracji. Nie chodzi tylko o osiąganie

porozumienia w drodze demokratycznego głosowania, ale także o konieczności

istnienia kompromisu w sposobie rozumienia pojęcia demokracji.

Zauważanym od dawna kompromisem, przydatnym w praktyce

funkcjonowania większych państw demokratycznych, jest idea przedstawicielstwa.

Przedstawicielstwo oddala wizję urzeczywistnienia demokracji idealnej, jednakże

bez tego kompromisu rządzenie państwem byłoby bardzo utrudnione. Możliwe jest

2 R. Dahl: Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995, str. 19.

6

oczywiście częste korzystanie z instytucji referendum, w dodatku istnienie opinii

publicznej czy sprawnych form komunikacji zbliża nas do idei rządów ludu,

jednakże nawet w krajach uważanych za bardzo demokratyczne, idea

przedstawicielstwa przyjęła się nie jako zaprzeczenie demokracji, lecz jako sposób jej

urzeczywistnienia3.

Wadą, zawartą w istocie systemu demokratycznego, jest możliwość

wpływania demagogów na poglądy i wybory tłumu. Można potraktować tę wadę

jako argument przeciwko demokracji, ale można zauważyć w nim tylko sygnał

przypominający o konieczności budowania w obywatelach wysokiej świadomości

politycznej czy o potrzebie posługiwania się w debatach politycznych językiem

zrozumiałym. Czym innym jest lud, zdolny do kompromisu i kierujący się

poczuciem dobra, a czym innym tłum, bezrozumny i odrzucający kompromis.

Zjawisko przeciwdziałania demagogii środkami socjotechnicznymi zwykle uważane

jest za konieczne - choćby z racji istnienia w wielu społeczeństwach ogromnych rzesz

ludności tylko powierzchownie zainteresowanych sprawami publicznymi - i również

może być uznane za kompromis. Ustępstwa takie wynikają z potrzeby skuteczności,

a ich nasilenie wzrasta razem ze spadkiem poziomu politycznego, intelektualnego i

moralnego społeczeństwa.

Jednakże kompromis, na stałe związany z ustrojem demokratycznym,

rozumiany może być jeszcze inaczej. Kompromis istnieje podczas podejmowania

decyzji w sposób demokratyczny. Od dawna zauważane jest istnienie potrzeby

ochrony mniejszości, potrzeby samoograniczenia się osób sprawujących

demokratyczną władzę. Kompromisowość jest tutaj cnotą, wynikającą tak z

rozsądku, jak z miłości do ojczyzny. Nieuwzględnianie potrzeby kompromisu,

konieczności ustanawiania praw szanujących ogół, dbających o tradycję i

zmierzających do zapewnienia pomyślnej przyszłości wszystkim osobom, świadczy

o braku stosowania metod demokratycznych.

Według Michelsa, demokracja w praktyce nie jest możliwa, a każdy system

sprawowania władzy przechodzi w oligarchię. Obywatele, wybierając swoich

3 P. Braud: Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, str. 111.

7

przedstawicieli, z których w dodatku tylko część bierze udział w podejmowaniu

kluczowych dla państwa decyzji, nie uczestniczą w czystym procesie

demokratycznym, ale tylko w legitymizowaniu grupy rządzącej. Kompromisową

odpowiedzią na ten zarzut jest zauważanie, że w opisanym systemie władza nadal

może należeć do wszystkich obywateli. Wskazanie takiego suwerena ukazuje

demokratyczną perspektywę udziału każdego obywatela w procesie rządzenia.

Nadal można by mówić o demokracji, dostosowanej tylko do znacznej wielkości

państwa. Z drugiej strony należy przyznać, że równie uprawnione byłoby opisanie

takiej sytuacji jako oligarchii, ograniczonej koniecznością sięgania po wolę obywateli

- np. w drodze wyborów - czy nawet pozbawionej takiego ograniczenia, i

wyłaniającej grupę mającą dostęp do rządów przy pomocy losowania. Często

używanie pojęć takich jak demokracja i oligarchia zawiera w sobie elementy

oceniania.

Tradycje demokracji - czy ateńskiej, szlacheckiej czy nowożytnej - wskazują na

istnienie rozmaitych cenzusów, oddalających faktycznie istniejący system od

demokracji utopijnej. Jeżeli potraktujemy to zjawisko jako zarzut, to należy

zastanowić się, jakie były w konkretnej rzeczywistości alternatywy dla takiego

kompromisowego rozwiązania. Najczęstszą alternatywą byłoby istnienie w

wybranym państwie monarchii, przy czym zauważmy, że ten ustrój również

korzysta w pewnym sensie z rozwiązań kompromisowych, a monarcha nie zawsze -

co powinno mieć miejsce zgodnie z greckim źródłosłowem - posiada całość władzy

w państwie. Natomiast wskazanie na oligarchię, jako na kolejne rozwiązanie, każe

nam zastanowić się, co przez taki system rozumiemy.

Oligarchia, jako pojęcie, wiąże się zwykle z oceną negatywną, z potępieniem

braku dostępu do władzy zasłużonych obywateli, i utrzymywania tej władzy w

rękach grupy osób niezasłużonych. Oligarchia taka może powstawać w drodze

przewrotu, kiedy zaufane osoby otrzymują wysokie stanowiska, może też wyłaniać

się z demokracji, oddalając się jednak od jej założeń równości praw wszystkich

obywateli. Zauważmy, że w obu przypadkach mamy do czynienia nie z

kompromisem, ale z oszustwem.

8

Faktyczne podobieństwo ilości osób biorących udział w sprawowaniu każdej

z trzech - według szeroko przyjętej koncepcji - gałęzi władzy, czyli władzy

ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, w systemie demokratycznym i

oligarchicznym nie świadczy o tym, że nie istnieją między tymi systemami różnice.

Oligarchizacja demokracji zachodziła i zachodzi w wielu krajach i wielu epokach, i

zwykle taki proces był rozpoznawany przez klasyków teorii demokracji po

zjawiskach takich, jak zmniejszanie się znaczenia wyborów, niedostępność władzy

dla wybranych grup osób czy utrzymywanie procesów władzy w nadmiernej

tajemnicy.

Pamiętajmy, że demokracja jest systemem odpowiednim tylko w niektórych

okolicznościach. Przede wszystkim do jej zaistnienia i prawidłowego

funkcjonowania potrzeba bardzo wysokiego poziomu wiedzy, umiejętności i

moralności obywateli. Osiągnięcie tego stanu rzeczy nie jest łatwe, ale zaniedbania w

tych dziedzinach są nie do wybaczenia. Niezwykle ważne jest tworzenie i

szanowanie rozwiązań demokratycznych, panowanie wysokiej kultury umysłowej,

szanowanie i rozwój szkolnictwa, i wiele innych zagadnień. Ustalenie doskonałego,

zamkniętego katalogu takich wymogów prawdopodobnie nie jest możliwe, jednakże

nie należy z niego rezygnować, pamiętając jednak o niedoskonałościach takich

uogólnień. Katalogi takie były tworzone zarówno przez teoretyków prawa, myślicieli

politycznych i filozofów, jak i przez pedagogów, artystów czy praktyków działania

politycznego.

Zagadnienie cenzusów jest elementem przywołującym myśli na temat

nieistnienia demokracji utopijnej, z drugiej strony w każdej w sposób rzeczywisty

funkcjonującej demokracji cenzusy istnieją. Aby nie zgubić istoty demokracji,

wprowadzanie i utrzymywanie cenzusów nie może być związane ze złą wolą

ustrojodawcy. Cenzusy z jednej strony zwykle są uzasadniane merytorycznie, a

głównym argumentem jest tu niezdolność pewnych grup do udziału we władzy.

Jednakże wielokrotnie historia dawała ilustracje, że cenzusy takie czasem związane

były z poglądami czy interesami, a nie z brakiem zrozumienia dla demokracji czy

brakiem uczciwości.

9

W demokracji - choć nie tylko - walka o władzę toczy się ciągle, a konflikty i

spory mają charakter permanentny. Dyskusja, przekonywanie, głosowanie są w

demokracji codziennością, i jest to stan normalny, o ile obecny jest tutaj duch

kompromisu, związany z szacunkiem do dyskutantów, dopuszczaniem myśli, że

wiele poglądów może być słusznych oraz że role rządzących i rządzonych mogą się

zmieniać w sposób pokojowy i kulturalny4.

Mimo, iż klasycy myśli demokratycznej zakładali zbieżność interesów

wszystkich obywateli, konieczną dla prawidłowego funkcjonowania demokratycznie

rządzonego państwa, to ta zbieżność interesów nie oznacza braku sporów czy

różnorodnych opinii. Należy dbać o poszanowanie podstaw państwa, o wzajemne

rozumienie się obywateli czy istnienie elementów równości szans. Jednakże

pluralizm państwa demokratycznego jest wpisany w jego istotę, a zachowanie i

uszanowanie różnorodności jest ważnym elementem utrzymania demokratycznego

ustroju5.

Istotnym elementem idei kompromisu w demokracji jest konieczność

wyważania interesów jednostki i ogółu. Idealnym stanem jest zbieżność tychże

interesów, i rzeczywiście, dobrobyt i bezpieczeństwo całego państwa często wiążą

się z dobrobytem i bezpieczeństwem jednostek, jednakże dla sprawnego

funkcjonowania społeczeństwa konieczne jest pewne ograniczenie wolności

jednostki, a dla spełniania się przez jednostkę potrzeba pozostawienia mu przez

państwo pewnej swobody6. Kompromis obecny jest także pomiędzy jednostką a

grupami, do których ta jednostka należy, w tym również potrzebny kompromis

między jednostką a całością społeczeństwa, pomiędzy wolą rządzącego w

demokracji ludu, a jego poszczególnymi członkami. Właśnie w idei umowy

społecznej myśliciele tacy jak Epikur, Marsyliusz z Padwy, Hobbes czy Rousseau

widzieli źródło odpowiedniego ustroju państwowego. Kompromis tutaj polega na

4 J. Rudniański: Kompromis i walka, Warszawa 1989, str. 30. 5 M. Gulczyński: Zasada pluralizmu politycznego, [w:] W. Sokolewicz (red.): Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998, str. 165. 6 A. Jamróz: Demokracja, Białystok 1995, str. 16.

10

zauważaniu i uwzględnianiu w miarę możliwości interesów wszystkich członków

społeczeństwa, co również powinno mieć miejsce w ustroju demokratycznym7.

Wprowadzanie systemu demokratycznego również zawiera w sobie pewne

zaczątki kompromisu. Trudno urzeczywistnić wszystkie przedrewolucyjne ideały

bez odejścia od demokracji i sięgania po metody dyktatury. Trudno oceniać

słuszność abstrakcyjnych rozwiązań porewolucyjnych, jednakże zauważyć możemy,

że zwykle rewolucyjne zmiany prowadzące ustrój w kierunku demokracji, są

mniejsze niż zakładali ich pomysłodawcy. Mimo, że w szerokim odczuciu

społecznym władza robi co chce, nie poszukując kompromisu, jednakże system

parlamentarny, kontrola społeczna czy strach przez obaleniem zmuszają władcę do

licznych kompromisów, często wprowadzających do systemu rządów elementy

demokratyczne.

Prawodawca również sięga do instytucji kompromisu, nie tylko

wprowadzając takie formy rozstrzygania sporów, jak ugoda czy mediacja, ale także

posługując się niektórymi klauzulami generalnymi czy dopuszczalnymi regułami

wykładni. Idea kompromisu ściera się tutaj z ideą wierności postanowieniom, co

może być zilustrowane przeciwieństwem dwu rzymskich paremii: Summum ius

summa iniuria oraz Dura lex sed lex. Oczywiście rozwiązania kompromisowe wiążą się

nie tylko z instytucjami demokratycznymi, jednakże bez miejsca na kompromis

zawarty w przepisach, państwu trudno jest utrzymać demokratyczny charakter8.

Należy uważać, aby demokratyczny kompromis nie oznaczał przegranej.

Postulat ten rozumiany może być przynajmniej na dwa sposoby. Osiągnięcie

porozumienia kosztem ustępstw w sumie może dać więcej korzyści, niż brak

porozumienia. Poza tym w miarę możliwości nie należy układać się z osobami

nieuczciwymi. Porażką jest zwykle kompromis pozbawiony cechy

demokratyczności, czy to z powodu konieczności przyjmowania rozwiązań

7 E. Nowicka-Włodarczyk: Uwagi o kompromisie w życiu politycznym, [w:] T. Przybyłkiewicz (red.): Kompromis w życiu społecznym, Kraków 1998, str. 9. 8 Z. Kmieciak: Mediacja i koncyliacja w prawie administracyjnym, Kraków 2004, str. 33.

11

niekorzystnych, czy z powodu ich niesprawiedliwości. Kompromis i demokracja

mają wiele podobieństw, łączą się ze sobą i wynikają z siebie nawzajem9.

Zauważmy obecność idei kompromisu również na poziomie

międzynarodowym. Organizacje międzynarodowe zauważają z jednej strony

potrzebę traktowania wszystkich państw jako równe, a z drugiej niektóre państwa

odgrywają w polityce większą rolę, niż inne. Demokracja międzynarodowa

związana jest z wieloma kompromisami, nakierowanymi na dbanie o wspólne

interesy czy łagodzenie sporów. Dyplomacja wręcz utożsamiana jest z umiejętnością

korzystania z kompromisu.

Zauważmy, że w stosunkach międzynarodowych kompromis często wiąże się

z pokojem, a brak kompromisu - z wojną. Nie oznacza to oczywiście, że każdy

kompromis oznacza przyjacielskie stosunki między państwami. Często wymuszony

kompromis podporządkowuje zachowania słabszych partnerów silniejszym

uczestnikom gry międzypaństwowej, jednakże to właśnie kompromis zwykle lepiej

pozwala na współistnienie różnych państw, niż brak kompromisu10.

Oprócz wymienionych tutaj zalet, idea kompromisu zwykle wiąże się z

rozmaitymi wadami. Kompromis nie zadowala w pełni, zwykle nie spełnia

oczekiwań żadnej ze stron. Kompromisowość oznacza brak działań radykalnych,

zmniejsza efektowność sporu politycznego. Kompromisowość ukazuje także

pozorną słabość rządzących, nie mogących w pełni wprowadzić planowanych

rozwiązań. Jednakże w chwili obecnej należy podkreślić, że wady te są dużo

mniejsze, niż zalety, jakie niesie ze sobą idea kompromisu. Brak zdolności do

kompromisu prowadzi demokrację w stronę dyktatury.

9 D. Waniek: Kompromis w systemie politycznym RFN: Partnerstwo czy walka, Warszawa 1988, str. 19. 10 J. Czubaty: Zasada „dwóch sumień” - Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795-1815), Warszawa 2005, str. 684.

12

RÓWNOŚĆ A DEMOKRACJA

Wykorzystywane pojęcie, aby oddawać istotę rzeczy i pozwalać na

wytłumaczenie czegoś, musi być zrozumiane. Rozumienie pojęć wynika nie tylko z

ich znajomości, ale także z wyczuwania kontekstu, w których zostały użyte. Do pojęć

wieloznacznych, choć pozornie jasnych i oczywistych, należą m.in. pojęcia równości i

demokracji, stąd rozważania nad ich powiązaniami warto poprzedzić próbą

zastanowienia się nad istotą każdego z nich.

Równość jest to pojęcie matematyczne, oznaczające taką samą ilość.

Demokracja to pojęcie dotyczące zjawisk politycznych, oznaczające władzę ludu.

Demokracja może być definiowana jako ustrój, w którym wszyscy obywatele mają

równe prawa, co zbliżałoby ten ustrój do isonomii. Bardziej właściwe w zakresie

opisywania demokracji wydaje się podkreślanie wymiaru politycznego tego ustroju,

czyli np. wskazywanie, że jest to ustrój, w którym wszyscy mają równe prawa

polityczne, lub konkretniej, że jest to ustrój, w którym każdy obywatel ma równe

prawo głosu.

Umiejętność dostrzegania istoty prądów politycznych, kierunków

filozoficznych czy innych zjawisk, opisywanych potem w podręcznikach historii

danej dziedziny, niejednokrotnie łączy się ze zdolnością spojrzenia

perspektywicznego na dane zjawiska. Postrzeganie kontekstu danych zjawisk w tak

dużym stopniu uwarunkowane jest od sposobu naświetlania tychże zjawisk przez

historyków, że wyobrażenie na ich temat jest zwykle tylko niedokładnym odbiciem

czegoś, co w jakiś sposób te zjawiska przypomina1. Wiedza na temat państw, w

których panuje bądź panowała demokracja, daje obraz zróżnicowany, i prowadzący

do tylko częściowo optymistycznych wniosków. Zauważyć należy, że aby

demokracja się utrzymała i funkcjonowała należycie, potrzebne są sprzyjające

1 Należy przy tym zauważyć, że historykiem jest w pewnym sensie każda osoba, która opisuje zjawiska z przeszłości.

13

warunki, przede wszystkim w postaci społeczeństwa charakteryzującego się dobrą

wolą i mądrością.

Uznawanie równości obywateli w zakresie rządzenia państwem pozwala na

tworzenie ustroju, w którym urzędy obsadzane są przez losowanie, ale także ustroju,

w którym wszystkie sprawy rozstrzygane są w referendach. Zarówno względy

praktyczne, takie jak brak czasu czy brak zainteresowania sprawami publicznymi u

wielu obywateli zniechęcają do korzystania z drogi losowania w wyznaczaniu osób

mających pełnić określone funkcje, podobnie jak zdawanie sobie sprawy z różnych

uzdolnień poszczególnych ludzi. Realne funkcjonowanie demokracji skłania do

osiągania kompromisów również w zakresie samej istoty demokracji. Mamy tu do

czynienia zatem z częściową równością, ograniczaną czy to zdrowym rozsądkiem,

czy to siłą uczestników życia politycznego, współtworzących określony model

demokracji.

Wrogami demokracji są często ci, którzy uważają innych za nierównych sobie.

Ograniczenie uznawania równości innych osób tylko do określonej grupy może

skutkować istnieniem podziału na stany czy klasy, choć może być także wynikiem

istnienia takiego podziału. Demokracja szlachecka była przykładem ustroju, kiedy

określony stan, posiadający władzę, uznawał i podkreślał znaczenie równości

pomiędzy członkami tego stanu. Demokratyczność stosunków między

poszczególnymi szlachcicami nie przeszkadzała brakowi demokratycznych

stosunków pomiędzy szlachcicem a chłopami pracującymi na jego ziemi.

Zauważmy, że w omawianym przypadku pojęcia równości i demokracji są

praktycznie tożsame znaczeniowo.

Zagadnienie własności indywidualnej, sprzeczne z ideałem równości, gdyż

ograniczające dostęp do określonych rzeczy przez wszystkich obywateli, ale

umożliwiające odczuwanie własnej wartości i odpowiedzialności, jest jednym z

kluczowych aspektów, łączących równość i demokratyczność. Za demokratyczne

stosunki własności uznawać możemy zarówno własność państwową czy np.

spółdzielczą, jak i istnienie niezbyt wielkiego zróżnicowania bogactwa pomiędzy

poszczególnymi obywatelami. Odczuwanie dysproporcji majątkowych czy też

14

niesprawiedliwości podziału dóbr, prowadzi do kwestionowania istniejącego

porządku, i pragnień stworzenia porządku bardziej demokratycznego - choć nie

tylko, jako że - wzbudzać może wyłącznie dążenie do zajęcia uprzywilejowanych

pozycji w ramach istniejącego systemu. Brak satysfakcji z własnej sytuacji materialnej

i nieumiejętność dostrzegania własnego lenistwa czy podstaw do bogacenia się

innych osób prowadzi niejednokrotnie do dążeń niedemokratycznych,

dyskryminacji czy mordowania określonych grup ludności. Demokracja potrzebuje

solidnych podstaw mentalnościowych, zarówno dla stworzenia postawy

odpowiedzialnej, jak i dla tolerancji wobec zróżnicowania.

Podobnie jak nierówność, tak i równość może być nieuzasadniona. Za

niesprawiedliwe uznać możemy równe traktowanie osób uczciwych i nieuczciwych,

czy równe opłacanie pracy leniwych partaczy i pracowitych fachowców. Umiejętność

oceny, co należy sądzić i jak należy postępować w danym przypadku związana jest z

koniecznością wykorzystania mądrości. W przypadku ustroju demokratycznego,

wykorzystywanie mądrości ludu łączyć się powinno z kształceniem tejże mądrości,

związane z takimi zagadnieniami, jak tworzenie jak najlepszej religii, jak najlepszej

edukacji czy z pielęgnowaniem przyzwyczajeń demokratycznych.

Zarówno religia, edukacja, jak i przyzwyczajenia oraz tradycje mogą mieć

pozytywny, ale też negatywny wpływ na jakość ustroju. W ustroju

demokratycznym, ważne jest istnienie demokratycznych religii i demokratycznej

edukacji oraz pielęgnowanie pozytywnych demokratycznych przyzwyczajeń i

tradycji. Demokrację czasem próbuje się wprowadzać w życie w społeczeństwach,

które nie są nią zainteresowane czy też nie są do niej przygotowane. Jak wskazuje

historia, próby wprowadzania porządków demokratycznych często wiążą się z

przejściowym istnieniem stanu oświeconej dyktatury, choć wcale takie rozwiązanie

do demokracji prowadzić nie musi. Podstawową przeszkodą w rozwoju potencjału

demokratycznego społeczeństw są antydemokratyczne religie.

Zaobserwować można sytuację, kiedy wiele niedemokratycznie

funkcjonujących organizacji tworzy w sumie ustrój demokratyczny. Bogata w

podmioty aktywne politycznie rzeczywistość danego państwa może - funkcjonując

15

jako demokracja - pozwalać na istnienie związków zawodowych czy partii będących

w sferze wewnętrznej dyktaturami, jednakże organizacje takie musi w jakiś sposób

kontrolować „duch demokracji” - odczuwalny w działaniach sądów, mediów czy

ruchów obywatelskich. Nie tylko formalnie istniejący w konstytucji i ustawach, ale

także w każdej decyzji administracyjnej, wyroku sądowym, czy artykule prasowym i

ocenie ucznia, realny byt pierwiastka demokratycznego jest konieczny dla

utrzymania związków realnie funkcjonującego ustroju z ideą demokratyczną.

Kształtowanie przyzwyczajeń demokratycznych w dużym stopniu odbywa

się w ramach organizacji wykorzystujących demokratyczne metody funkcjonowania

w sferze wewnętrznej. Niejednokrotnie takie organizacje istnieją jako demokratyczne

enklawy w ramach niedemokratycznego systemu, funkcjonującego w danym

państwie. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją odwrotną, niż kiedy

niedemokratyczne organizacje tworzą pluralistyczny ustrój demokratyczny. Warto

jednak mieć na uwadze, że w wielu przypadkach określanie danej organizacji

mianem demokratycznej jest tylko fasadą dla ukrywania działań antypaństwowych,

niejednokrotnie nawet kierowanych przez obce mocarstwa.

Jednym z ważniejszych uzasadnień dla istnienia danego ustroju politycznego

jest jego zdolność obsadzania stanowisk publicznych odpowiednimi osobami2. O ile

w ustrojach opartych o dziedziczenie władzy, za uzasadnienie takie służyć może

tradycja i pochodzenie władcy od wielkich przodków, czy też fakt przygotowania

następcy tronu do pełnienia roli władcy już od wczesnych lat jego życia, o tyle w

ustrojach, gdzie władcy wybierani są w drodze głosowania, silnym argumentem za

utrzymaniem przy władzy danej osoby czy danej grupy osób jest skuteczność

władzy. Skuteczność taka może być oceniana w kontekście oceny jakości życia przez

obywateli, ale także może być rozumiana jako sama zdolność wykorzystywania

mechanizmów głosowania, umiejętność prowadzenia kampanii wyborczej czy

eliminowania konkurentów politycznych.

O ile w monarchiach władza najczęściej jest dziedziczona, to w republikach

wyznaczana jest zwykle w oparciu o głosowanie, choć możliwa jest także elekcja

2 Arystoteles: Polityka, De Agostini Altaya, Warszawa 2002, str. 138.

16

monarchy czy objęcie władzy w republice bez wyborów. Zjawiska takie jak wybory,

głosowanie czy referenda łączą się najczęściej z ustrojem demokratycznym, i właśnie

w głosowaniach można odnaleźć najbardziej charakterystyczną cechę demokracji.

Zagadnienie równości łączyć się może z głosowaniami w wielu postaciach, w tym

przede wszystkim z przyporządkowaniem każdemu obywatelowi prawa do jednego

głosu. Nie zawsze jednak każdy głos jest równy, i nie zawsze każdy obywatel ma

prawo głosu. Niektóre zjawiska, takie jak fałszowanie wyników wyborów,

tendencyjne wyznaczanie okręgów wyborczych czy odmawianie prawa głosu

określonym grupom ludności można uznać za łamanie reguł demokracji, choć jednak

wyznaczanie cenzusów wyborczych czy wprowadzanie określonych ordynacji

wyborczych można uznać za element prowadzenia walki politycznej a nawet dbania

o to, aby uprawnienia do głosowania miały osoby o odpowiednim poziomie

rozumienia spraw publicznych. Debaty na temat szczegółowych reguł

przeprowadzania wyborów są ciągłym elementem procesu demokratycznego.

Demokracja jest bowiem procesem, który niejednokrotnie sam kształtuje, a nawet

musi kształtować swoje reguły3.

Optymalny ustrój powinien pozwalać na wykorzystanie talentów jednostek,

dla dobra ich samych i dla dobra ogółu. Podejście egalitarne łączyłoby się z

zapewnieniem sprawdzania uzdolnień obywateli i zapewniania im warunków do

rozwoju i twórczej aktywności. Nie zawsze zapewnienie takich warunków jest

możliwe, a ograniczenie możliwości rozwoju jednostek odbywać się może z różnych

powodów i na różnych zasadach. Czynnikiem decydującym o losach ludzi może być

urodzenie, zamożność czy np. dostępna w okolicy edukacja. Rolą państwa może być

zapewnianie bezpieczeństwa czy budowa infrastruktury, jak również prowadzenie

przyszłościowej polityki edukacyjnej czy rozwój systemu stypendiów. Z drugiej

strony państwo niejednokrotnie koncentruje się na wyzyskiwaniu ludności i na

ograniczaniu rozwoju jednostek. W tym kontekście władza demokratyczna

postrzegana być może jako tworząca państwo sprawniejsze i silniejsze, jako

3 D. Held: Modele demokracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, str. 354.

17

umożliwiająca lepsze wykorzystanie i pomnażanie talentów ludności 4. Uwagi te

odnoszą się jednak do demokracji zbliżonej do politei, gdzie przeważa troska nad

dobrem ogółu, zaś obywatele posiadają niezbędną mądrość. W dzisiejszych czasach

w świecie zachodnim pojęcie demokracji zbliża się właśnie do arystotelesowskiego

sposobu pojmowania ustroju zwanego politeją, a nawet zauważyć możemy

kojarzenie wszystkiego co dobre z tym, co demokratyczne. Zjawisko to dotyczy

zresztą nie tylko demokracji, ale także wielu pojęć określających istotę danego

ustroju, i określeń dotyczących zjawisk zbliżających do ideału tegoż ustroju czy też

zgodne z jego naczelną ideą.

Zrozumienie spraw publicznych potrzebne jest w demokracji nie tylko

profesjonalnym politykom, ale także najszerszym kręgom obywateli. Stąd w

demokracji konieczne jest dbanie o dostępność edukacji czy o jakość mediów.

Równość w zakresie edukacji łączy się z umożliwianiem wywierania realnego

wpływu na sprawy publiczne przez różne jednostki, pochodzące z różnych

środowisk czy miejscowości. Przeciwieństwem takiego podejścia jest elitaryzm

edukacji, odtwarzanie struktur społecznych w kolejnych pokoleniach czy

niedemokratyczne traktowanie uczniów w szkołach. Sama równość w edukacji

jednakże nie wystarcza dla zapewnienia właściwego funkcjonowania demokracji.

Równość w tym zakresie musi być połączona z wysokim poziomem nauczania, ale

także z kształtowaniem przyzwyczajeń związanych z odpowiedzialnością,

śmiałością czy partnerstwem. Szkoła ogłupiająca przyczynia się do feudalizacji życia

publicznego, kiedy edukacja zachęcająca do własnych poszukiwań wzbogaca życie

publiczne i kształtuje wrażliwość a także przenikliwość w zakresie rozumienia

spraw społecznych.

Demokratyczna równość polegać może na wspólności losów, czyli np.

zaobserwować możemy że na bogaceniu się bogatych korzystają także biedni, m.in.

dzięki podatkom płaconym przez bogatych - przy czym bogaci nie bogacą się

kosztem biednych, tylko kosztem własnych zasług. Zasługi czy rola jednostki istotna

jest też w zakresie pomocy społecznej, np. biednym należy zapewnić pomoc 4 R. Patel: Wartość niczego - Jak przekształcić społeczeństwo rynkowe i na nowo zdefiniować demokrację, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2010, str. 165.

18

materialną, jeśli są biedni nie ze swojej winy, natomiast jeśli sami są za to

odpowiedzialni, nie należy im pomagać, ale też nie wolno pozwolić, aby ograniczali

prawa czy utrudniali życie innych osób, np. swoich dzieci, sąsiadów czy

społeczeństwa w ogóle. Jednostka ma wnosić coś dla społeczeństwa, a społeczeństwo

ma dbać o jednostkę. W tym rozumieniu pojęcie demokratycznej równości jest

równoznaczne z pojęciem socjalizmu5.

Poszczególne poglądy, jako potencjalnie równe, w trakcie demokratycznego

procesu podejmowania decyzji analizowane są na podstawie argumentów,

przekonywania i gromadzenia sojuszników przez zwolenników tychże poglądów.

Proces taki konieczny jest dla podejmowania demokratycznych decyzji w ogóle,

jednakże dla podejmowania słusznych decyzji konieczny jest wystarczający poziom

moralny i intelektualny, jak i oparcie się na rzetelnej wiedzy. Zdolność dyskutowania

i szanowanie reguł gry demokratycznej nierozerwalnie łączy się z dostrzeganiem

równości głosów obywateli. Sprawność systemu demokratycznego łączy unikanie

paraliżu decyzyjnego z unikaniem błędnych decyzji. Wiedza fachowa polityków i

wypowiadających się w konkretnych sprawach ekspertów powinna być

zakorzeniona w przyzwyczajeniach równościowych i demokratycznych

społeczeństwa6.

Nacjonalizm, jak i - realne czy też wyimaginowane - zagrożenia zewnętrzne są

w wielu przypadkach wykorzystywane dla ograniczenia praw jednostek, czy też

ujednolicania postaw i zachowań. Demokracja ani równość nie oznaczają jednolitości

czy jednakowości obywateli. Cywilizowany konflikt jest wpisany w mechanizmy

demokratyczne. Równe prawo wszystkich obywateli do udziału w życiu

politycznym także łączy się z podstawami demokracji. Równość w demokracji nie

musi oznaczać koncentrowania się wszystkich obywateli na sferze polityki.

5 K. Reinhard: Idea równości w polskiej szkole - różne rozumienia, różne konsekwencje, [w:] A. Męczkowska-Christiansen, P. Mikiewicz (red.): Idee - Diagnozy - Nadzieje, Szkoła polska a idee równości, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2009, str. 56. 6 Przejawami istnienia takich przyzwyczajeń mogą być tak zagadnienia np. sposoby ubierania się ludzi - podobne u osób bogatych i biednych czy też zainteresowania tymi samymi rozrywkami, ale także np. testem na istnienie mentalności feudalnej czy demokratycznej może być to, czy normalne w danym społeczeństwie jest przy powitaniu całowanie jednego obywatela przez drugiego w rękę, czy obecne są przywitania związane z równorzędnością osób, np. uścisk dłoni.

19

Wystarczające jest uznawanie równowartości różnych dziedzin. Bycie elitą w

różnych dziedzinach w sumie tworzy równość między ludźmi, nawet jeśli każdy z

nich uważa się za najlepszego. Od dawna znane są zagrożenia jakości i rezultatów

demokracji, takie jak wpływy demagogów czy przeradzanie się wyborców w

bezmyślny tłum. Dziś w Polsce najgroźniejszym zagrożeniem demokracji jest

wcielana w życie idea państwa wyznaniowego.

Demokracja może być rozumiana jako walka polityczna oparta o ideę

równości obywateli. Walkę polityczną w demokracji porównać możemy zarówno do

rywalizacji sportowej, gdzie możliwa jest ocena np. tego, który zawodnik przybiegł

do mety jako pierwszy, ale także do konkursu, w którym o ocenie zawodników

decydują jurorzy, np. biorąc pod uwagę piękno wykonania danego układu

gimnastycznego. Czynnikiem obiektywizującym wybory demokratyczne i

umożliwiającym podejmowanie decyzji w ogóle jest możliwość liczenia głosów, i

oceny np. który kandydat zdobył największe poparcie. Z drugiej jednak strony,

wybory demokratyczne mogą przypominać konkurs, w którym publiczność ocenia

występy artystów i niejednokrotnie w takim wypadku dla zwycięstwa konieczne jest

schlebianie niskim gustom, jeśli publiczność składa się z osób mniej wyrobionych

artystycznie. Zarówno decyzje podejmowane przez wyselekcjonowanych jurorów,

jak i przez ogół publiczności, często bywają błędne, ale także mogą być całkowicie

słuszne. Poza zagadnieniami takimi jak przypadek czy szczęście, podstawowe

znaczenie dla wyników danego konkursu ma właśnie znajomość rzeczy wśród osób

podejmujących decyzje.

Jeśli porównamy ustrój polityczny do rynku w znaczeniu ekonomicznym, to o

ile monarchia będzie monopolem, a oligarchia systemem, kiedy na rynku jest

określona grupa graczy, to demokracja będzie najbardziej zbliżona do wolnego

rynku. Różne ustroje mogą być dobre dla mieszkańców danego państwa, podobnie

jak różne sytuacje na rynku mogą służyć konsumentowi czy sprzyjać jakości

produktów. Monopol wskazany być może np. kiedy określone dobra dostępne są w

bardzo ograniczonym zakresie, czy też kiedy odpowiedni system kontroli - w tym

samokontrola - w zakresie cen i jakości zapewniają prawidłowy stan rzeczy. Również

20

wolny rynek sprzyjać może tak dostępności mnóstwa tandety, jak i możliwości

wyboru ze strony konsumenta, przy czym sukces rynkowy wiązać się może tak z

jakością produktu, czy np. z jego promocją. System oligarchiczny może zbliżać się do

monopolu bądź do wolnego rynku, w zależności od wielu czynników, w tym

między innymi od obecności w nim pierwiastka rywalizacji o władzę.

Zmienność władzy i konkurencja, czy to w monarchii, oligarchii czy

demokracji, wiązać się może tak z podnoszeniem jakości rządów, jak i z sukcesami

jednostek czy grup brutalniejszych i pozbawionych skrupułów. Walki dynastyczne,

trucizna i sztylet, tak mogą służyć dobru państwa, jak dyskusje na argumenty i

głosowania, przy czym demokratyczne metody walki o władzę wydają się bardziej

cywilizowane. Rozwój cywilizacji, postęp technologiczny i wzrost ilości ludności

mogą tak prowadzić do niszczenia środowiska, totalitaryzmu i wojen, jak do

rozkwitu twórczości artystycznej, rozwoju naukowego czy bardziej sprawiedliwego

urządzania państwa. Znajdowanie czy też praktyczne wypracowywanie najlepszych

rozwiązań wiąże się z dostrzeganiem w różnych ustrojach tego co w nich złe, i tego

co dobre. O ile za optymalny ustrój uznamy ustrój mieszany, to prawdopodobnie

słuszne w nim będzie uwzględnienie wielu cech demokratycznych i

egalitarystycznych7.

7 S. White: Równość, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, str. 41.

21

OPTYMALNA WIELKOŚĆ PAŃSTWA

W KONTEKŚCIE JEDNOCZENIA EUROPY

Istnieje wiele definicji państwa, zwykle wskazują one na występowanie w

państwie takich elementów, jak ludzie, władza i terytorium1. Czasem odróżnieniu

państwa od innych organizacji może służyć istnienie wyodrębnionego aparatu

administracyjnego, czy skierowanie jego zainteresowania na sprawy podstawowe,

takie jak bezpieczeństwo albo przetrwanie. Sytuacyjna teoria państwa opisuje

możliwość zastosowania pojęcia państwa do różnorodnych zjawisk, podkreślając

istnienie władzy w konkretnym miejscu i czasie2. Inne sposoby ujmowania pojęcia

państwa podkreślają konfliktowy charakter państwa, wskazując na istnienie wrogów

w postaci innych państw jako na podstawowy element legitymujący istnienie

państwa, są także teorie uznające możliwość współpracy i przyjacielskich stosunków

różnych państw. W większości definicje państwa - w sposób dosłowny albo

dorozumiany - zakładają działalność państwa w konkretnej rzeczywistości

terytorialnej. To właśnie terytorium jest zagadnieniem najściślej związanym z

optymalną wielkością państwa3.

Zagadnienia terytorium państwa, jego wielkości, sposobów podziału

terytorialnego czy metod komunikacji są problemami należącymi do zainteresowań

geografii administracyjnej. Dyscyplina ta, rozwijana w niektórych krajach

samodzielnie, w wielu płaszczyznach łączy się z innymi naukami

administracyjnymi, takimi jak prawo administracyjne, polityka administracji czy

historia administracji. Geografia administracyjna zasługuje na samodzielne istnienie,

korzystające zarówno z metod i dorobku geografii politycznej, jak i z wiedzy

1 W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki: Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, str. 71. 2 P. Szreniawski: Sytuacyjna teoria państwa, Lublin 2005, str. 8. 3 S. Otok: Geografia polityczna, geopolityka - państwo - ekopolityka, Warszawa 1996, str. 123.

22

zdobytej dzięki wielu naukom administracyjnym 4 . Co więcej, wiele przemyśleń

dotyczących terytorium państwa zawartych jest w pracach z dziedziny filozofii,

literatury pięknej, psychologii społecznej i socjologii, jak i w dziełach poświęconych

myśli technicznej w zakresie komunikacji i transportu5.

Poza tym sposobem rozumienia wielkości, istnieje sposób przenośny,

ujmujący wielkość państwa jako jego potęgę czy rozbudowanie administracji. Mimo,

że rozważania dotyczące tych sposobów rozumienia wielkości państwa są niezwykle

interesujące i w pewien sposób łączą się z rozumieniem dosłownym, to geografia

administracyjna koncentruje swoje zainteresowania na pojęciu wielkości w

znaczeniu terytorialnym, a nie gospodarczym, militarnym czy dotyczącym

twórczości artystycznej czy technicznej6.

Lao Tsy był przeciwnikiem silnej władzy państwowej, chociaż nadmierne

oddalenie władzy od ludności także uważał za błędne 7 . Optymalna wielkość

państwa oznaczona była możliwością usłyszenia hałasu z drugiego końca

terytorium, co wskazuje na niewielki obszar. Podobne zalecenia znajdujemy u wielu

filozofów ze starożytnej Grecji, takich jak Platon czy Arystoteles8. Państwo według

ówczesnych standardów powinno umożliwiać osobiste znajomości pomiędzy

wszystkimi jego obywatelami, co znowu oznacza państwo o dosyć ograniczonej

powierzchni.

Wiele utopii społecznych, powstałych zarówno w starożytności, jak i w

czasach późniejszych, wskazywało na optymalny obszar państwa9. Państwo idealne

mogło być zarówno terytorium niewielkim, zwykle wyspą, jednakże niektóre

doktryny wskazują także na potrzebę rządu światowego, rozciągającego panowanie

nad całą planetą. Futuryści i twórcy science fiction opisują sytuacje istnienia państw

rozciągających swoje terytoria na wiele planet. Ludzkość już w pewnym zakresie

4 P. Szreniawski: Podstawowe zagadnienia geografii administracyjnej, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Prawo IV, Rzeszów 2006, str. 448. 5 A. Piskozub: Między historiozofią a geozofią - szkice z filozofii czasoprzestrzeni ludzkiej, Gdańsk 1994, str. 173. 6 A. Piskozub: Cywilizacje w czasie i przestrzeni, Gdańsk 1996, str. 17. 7 Lao Tsy: Księga dao i de, Kraków 2006, str. 109. 8 G. Reale: Platon i Arystoteles, Lublin 2001, str. 19. 9 J. Szacki: Utopie, Warszawa 1968, str. 19.

23

zmaga się z takimi zagadnieniami, w przyszłości prawdopodobnie problem ten

również będzie podejmowany.

Należy zauważyć takie zjawiska - zmieniające niektóre wyobrażenia

dotyczące standardów terytorialnych - jak rozwój komunikacji elektronicznej, czy

podróże człowieka na Księżyc. Znajomość poczty, czy efektywnych sposobów

transportu, już od starożytności umożliwiała człowiekowi tworzenie większych

organizmów państwowych. Bez sprawnych sposobów komunikacji na odległość nie

jest możliwe zarządzanie większym obszarem. Zauważmy jednakże, że pojęcia takie

jak efektywność czy sprawność są względne, i należy porównywać je z osiągnięciami

innych państw.

Wpływ wielkości państwa na ekonomię również jest znaczny. Zauważalny

był już przez takich geografów i historyków starożytnych, jak Strabon 10 czy

Tukidydes 11 , podkreślany był również przez późniejszych teoretyków

państwowości, takich jak Machiavelli 12 , Monteskiusz 13 czy Grocjusz. Zasługą

ekonomii politycznej i teorii wojskowości jest określanie optymalnej wielkości

państw, w zależności od sytuacji geopolitycznej. Podobnie obecnie, oceniając

optymalną wielkość państwa należy zauważać kontekst polityczny, ekonomiczny,

militarny czy komunikacyjny14.

Zróżnicowanie geograficzne Europy od dawna wpływało na jej historię i

specyfikę poszczególnych jej części. Myśli i wynalazki, powstałe w poszczególnych

krajach, docierały do innych krajów i wpływały również na nie, jednak zwykle

istniała pomiędzy poszczególnymi europejskimi państwami rywalizacja. Zarówno

twórczość artystyczna, naukowa i techniczna, jak i gospodarka czy wojskowość

zwykle miała służyć poszczególnym państwom europejskim. Powstające sojusze i

10 G. Malinowski: Zwierzęta świata antycznego - studia nad „Geografią” Strabona, Wrocław 2003, str. 39. 11 Tukidydes: Wojna peloponeska, Warszawa 2003, str. 131. 12 N. Machiavelli: Książę, Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liviusza, Warszawa 1993, str. 71. 13 L. Sługocki: Polska i problemy polskie w dziele Montesquieu „De l’esprit des lois”, Łódź 2004, str. 13. 14 R. Umiastowski: Terytorjum Polski pod względem wojskowym, Warszawa 1921, str. 19.

24

zauważane podobieństwa wynikały zwykle z bieżącej wspólnoty interesów, i tylko

wyjątkowo oparte były na trwałych i solidnych podstawach.

Wielkie imperia muszą umieć dbać o integralność swojego terytorium.

Znaczenie panowania nad ważnymi obszarami podkreślają teoretycy wojny, jak Sun

Tzu i Clausewitz. Ważna jest nie tylko wielkość terytorialna, ale także nasycenie

terytorium drogami komunikacyjnymi i umiejętność kształtowania rzeczywistości w

poszczególnych częściach państwa. Wiele wzorców imperiów starożytnych i

współczesnych ukazuje konieczność istnienia silnych więzów łączących wszystkie

obszary w jedną całość. Nie jest tutaj wystarczająca faktyczna władza, gdyż kiedy

władza istnieje bez innych czynników integrujących państwo, traktowana jest ona

jako okupacja15. Pewne zróżnicowanie całego terytorium wielkich państw wiąże się z

naturalnym zróżnicowaniem geograficznym, wynikającym z ukształtowania terenu,

klimatu czy występowania specyficznych elementów geograficznych, jednakże

imperium może istnieć tylko wtedy, kiedy nad elementami różnicującymi dominują

cechy jednoczące.

Wielkie terytorialnie państwa - tak w starożytności jak i współcześnie -

muszą stawiać czoła zagadnieniom takim, jak zróżnicowanie językowe czy

kulturowe. Dla prawidłowego funkcjonowania rozległego imperium konieczne jest

istnienie czynników łączących całość państwa. Może odbywać się to na zasadzie

dominacji kultury państwa, podbijającego inne kraje, albo łączenia elementów kultur

istniejących w wielu różnych krajach. Ważnym elementem jest umiejętność

porozumiewania się ludności państwa. Zwykle polega to na istnieniu znanego na

całym terytorium państwa języka. W starożytnym Rzymie językiem takim była

łacina, w Imperium Arabskim - język arabski, w Chinach - mandaryński, w USA -

angielski. Zauważmy specyfikę podmiotów takich jak Indie czy Unia Europejska,

gdzie istnieje bardzo wiele języków, a zróżnicowanie kulturowe całości obszaru jest

znaczne. Takie zróżnicowanie z jednej strony zwykle zmniejsza stopień integracji, a z

drugiej strony wpływa na wzbogacenie kultury16.

15 G. Seidler: O istocie i akceptacji władzy państwowej, Lublin 1995, str. 53. 16 A. Toynbee: Hellenizm - dzieje cywilizacji, Toruń 2002, str. 191.

25

Bardzo interesującym zagadnieniem jest historyczny rozwój terytorialny

poszczególnych państw. Mimo, że nie są znane doskonałe recepty, dotyczące

osiągnięcia rozległego terytorium, ani zalecenia dotyczące osiągnięcia optymalnej

wielkości przez państwo, to rzeczami podstawowymi w tej dziedzinie są zarówno

determinanty ekonomiczne, historyczne, demograficzne czy klimatyczne oraz

wielkość i mądrość władców.

W obecnych czasach największe znaczenie w świecie polityki mają imperia o

wielkim terytorium i wielkim potencjale militarnym i gospodarczym, takie jak USA,

Chiny czy Rosja. Polska nie jest wystarczająco duża terytorialnie czy ekonomicznie,

aby samodzielnie odgrywać rolę imperium światowego. Co więcej, w swojej historii

wielokrotnie doświadczaliśmy wpływania innych państw na losy Polski.

Umiejętność odpowiedniego funkcjonowania w ramach Unii Europejskiej daje Polsce

szansę na zajmowanie pozycji uczestnika gry światowych mocarstw. Jednakże

wymaga to bardzo wiele wysiłku, a Polska nie może ulegać tendencjom

prowincjonalnym i powielać sarmackich błędów z naszej przeszłości17. Odpowiednie

wykorzystanie naszej pozycji geopolitycznej polegać może na wykształceniu

wyspecjalizowanych kadr, tworzeniu społeczeństwa realistycznie patrzącego na

sprawy świata, odpowiedzialnego i ceniącego kulturę dialogu18.

Obszar i ukształtowanie geograficzne Polski powinny być wykorzystywane

w sposób odpowiedni, podobnie jak nasze umiejscowienie na mapie świata, klimat

czy struktura geologiczna. Wiele opracowań podkreśla rzadkość występowania w

Polsce zjawisk takich, jak trzęsienia ziemi, i choć często zdarzają się tu powodzie czy

huragany, to ich skala zwykle jest mniejsza, niż w wielu innych obszarach świata.

Szkody, związane ze zjawisk takich, jak susze czy powodzie zwykle wynikają z

błędów człowieka, niskiej kultury rolniczej czy z braku przezorności. Choć znaczenie

istnienia sprawnych służb ratowniczych, prowadzenia prognoz meteorologicznych

czy koordynowania prac administracji publicznej jest wielkie, to nawet najlepsze

17 R. Coudenhove-Kalergi: Naród europejski, Toruń 1997, str. 55. 18 S. Otok: Geografia społeczna, Warszawa 1987, str. 19.

26

rozwiązania w tych dziedzinach nie mogą odnosić odpowiednich skutków bez

wystarczającego poziomu mentalnego społeczeństwa19.

Granice państwa ciągną się nie tylko na powierzchni ziemi, ale także

uznawana jest przynależność do danego państwa obszarów położonych pod

powierzchnią ziemi, aż do środka planety. Granica państwa rozciąga się także w

przestrzeni powietrznej. Granica państwa może przebiegać między dwoma

państwami, albo - w przypadku granicy morskiej - być w pewnej odległości od

lądowego terytorium państwa.

Granice państwa zwykle wiążą się z jego bezpieczeństwem, z zasięgiem

władzy czy obowiązywaniem przepisów. Jednakże granice to nie tylko granice

polityczne, zauważać należy także obszary takie, jak strefy klimatyczne, obszary

kulturowe czy obszary obowiązywania umów z dziedziny handlu czy komunikacji.

Rozwiązania takie, jak strefa Schengen czy NAFTA zmieniają znaczenie granic

państwowych w pewnych dziedzinach20.

Sama wielkość terytorialna państwa nie gwarantuje jego potęgi czy jakości

życia jego mieszkańców. W chwili obecnej Kanada i Luxemburg należą do państw

bogatych. Podobnie znaczenie polityczne podmiotów takich jak Watykan czy

Grenlandia nie wynika wyłącznie z wielkości ich obszaru.

Granice jednostek podziału administracyjnego czasem stają się granicami

państw, np. w przypadku ogłaszania niepodległości części terytorium większego

kraju. Spotykamy także sytuacje odwrotne, kiedy państwo staje się częścią większego

organizmu państwowego, np. w wyniku pokojowego zjednoczenia czy podboju.

Oczywiście na pewnych odcinkach granica jednostki podziału terytorialnego jest

czasem granicą państwa.

Zauważalne jest podobieństwo jednostek podziału terytorialnego do

państw. Również tutaj możemy zauważyć ludność i terytorium. Czynnikiem

decydującym o państwowości jest tutaj element władzy. Optymalna wielkość

19 J. Symonides, Janusz: Terytorium państwowe w świetle zasady efektywności, Toruń 1971, str. 39. 20 M. Szydło: Swobody rynku wewnętrznego a reguły konkurencji - między konwergencją a dywergencją, Toruń 2006, str. 29.

27

jednostek podziału terytorialnego również ma wiele wspólnego z rozważaniami na

temat optymalnej wielkości państwa. Współczesna gmina swoimi rozmiarami

przypomina czasem starożytne państwo-miasto, a niektóre regiony współczesnych

państw odróżniają się swoją specyfiką w dziedzinie historii, kultury czy języka na

tyle, że od przeciętnego państwa różni je wyłącznie podporządkowanie władzy

centralnej. Również istnienie państw marionetkowych, których niezależność jest

fikcyjna, upodabnia terytoria niektórych państw do jednostek podziału

terytorialnego21.

Szczelność granicy państwowej może być bardzo różna. Od koncepcji

autarkicznych, oddzielających dane państwo całkowicie od wpływów ze strony

innych państw, aż do rozpłynięcia się niepodległości danego kraju w większym

państwie, granice mogą dotyczyć bardzo wielu czynników. Za podstawowy element,

którego dotyczą granice państwowe, najczęściej uznaje się władzę. Jednakże

doktryny imperiów nawet w tym przypadku wskazują na brak konieczności

samoograniczenia22. Szanowanie granic państwowych jest jednym z podstawowych

czynników zapewniających pokój pomiędzy państwami.

Naruszenie równowagi pomiędzy państwami często wpływa na zmiany

terytorium w drodze wojen. Jednakże wiele państw korzystało z wojen toczonych

poza ich terytoriami. Zarówno w przypadku braku udziału w wojnie, kiedy państwo

wykorzystuje okazje do handlu, czy dbając militarnie o swoje interesy, unikając

jednakże pustoszenia własnego terytorium, wojny tworzą potęgi i zmieniają

znaczenie polityczne różnych państw. Z punktu widzenia nas interesującego, czyli

opisu optymalnego terytorium państwa, zwykle właśnie wojny wpływały na zmiany

terytorium, a ocena wpływu wielkości na funkcjonowania państwa zwykle odbywać

się może zarówno na podstawie kryterium odpowiedniego zarządzania państwem,

jak i jego funkcjonowania na arenie międzynarodowej.

Różne są optymalne wielkości państwa w różnych okolicznościach,

przyjmowane rozwiązania dostosowane są zwykle do specyfiki czasów, możliwości

21 A. Piskozub: Rozwój horyzontu geograficznego, Gdańsk 1993, str. 27. 22 B. Barber: Imperium strachu - wojna, terroryzm i demokracja, Warszawa 2005, str. 135.

28

poszczególnych państw czy siły ich sąsiadów. Jako na czynniki wpływające na

wielkość państwa wskazać możemy ponadto filozofie, jakimi dane państwa się

kierują. Jeżeli za główny cel istnienia wybranego państwa jest jego potęga, zwykle

państwo takie dążyć będzie do powiększania swojego terytorium. Jeżeli podstawowe

znaczenie ma jakość życia mieszkańców, dążenie do powiększania terytorium nie

jest elementem koniecznym23.

Ocena wielkości i kształtu terytorialnego Polski, jak i jej umiejscowienia

geograficznego wypada zdecydowanie pozytywnie. Jednakże wszelkie cechy i

specyfiki naszego kraju powinny być wykorzystywane w sposób odpowiedni, przy

uwzględnieniu szerszego kontekstu. Wielu klasyków uznaje rozmiar własnego

państwa za wzorcowy, niezależnie czy dotyczy to państw wielkich czy małych

terytorialnie. Podobnie my powinniśmy docenić zalety terytorium Polski, szanować

jej obszar i o nią dbać.

Terytorium Unii Europejskiej, mimo znacznego urozmaicenia i bogactwa

geograficznego, przedstawia nadal wiele punktów zapalnych, takich jak

występowanie wielu - położonych pośród obszarów Unii Europejskiej - enklaw do

niej nie należących. Określenie przyszłościowych granic zjednoczonej Europy

wymaga patrzenia perspektywicznego, a tylko optymalna współpraca wszystkich

podmiotów należących do Unii, a także wykorzystywanie całego potencjału - nie

tylko terytorialnego - pozwolić może Europie odgrywać w przyszłości ważną rolę w

polityce światowej.

Przyjmowanie określonej wielkości przez państwa może być opisane

zarówno w sposób deterministyczny - wynikający np. z konieczności gospodarczej,

czynników demograficznych czy konkurencji między państwami, jak i z punktu

widzenia wolnej woli jednostek, rządów państw czy społeczeństw. Zarówno dla

osiągnięcia optymalnej wielkości, jak i dla optymalnego wykorzystania istniejącej

wielkości państwa potrzebne jest wspaniałe opanowanie sztuki rządzenia,

23 C. Berezowski: Terytorium, instytucje wyspecjalizowane, współpraca międzynarodowa, obszary kolonialne i zależne, wojna powietrzna, Warszawa 1957, str. 35.

29

odpowiedni poziom kultury, moralności czy gospodarki. Znaczenie tu mają zarówno

szczęście czy przyroda, jak i istniejące doktryny czy programy polityczne.

30

WOLNOŚĆ A SAMORZĄD TERYTORIALNY

Decentralizacja może być rozumiana jako pozbycie się pewnego zakresu

wolności przez władcę, przekazanie możliwości decydowania o konkretnych

sprawach innym podmiotom. Z drugiej strony przekazanie uprawnień samorządowi

terytorialnemu wyposaża jego jednostki właśnie w pewien zakres wolności.

Samorząd terytorialny znajduje się bowiem pod wieloma względami pomiędzy

wolnością, a jej brakiem. Zachodnie rozumienie pojęcia jednostki, walczącej o

przetrwanie nie z naturą, ale z podobnymi konkurentami oraz właściwe filozofii

Wschodu podkreślanie znaczenia wspólnoty spotykają się właśnie na poziomie

samorządu terytorialnego, nie będącego ani całkowitą wolnością, ani całkowitym

zniewoleniem.

Nie oznacza to jednak, iż należy przekreślić możliwość istnienia w ramach

instytucji samorządu terytorialnego całkowitej wolności. Nie mamy tu na myśli

zagadnienia zdobycia niepodległości przez jednostkę samorządu terytorialnego, ale

stan subiektywnego pojmowania pojęcia wolności w warunkach tworzących zgodę

między chęciami a możliwościami. Przypisywana Schopenhauerowi definicja

określająca wolność jako możliwość robienia tego, co się chce, w niektórych

warunkach może mieć zastosowanie do opisu funkcjonowania tak jednostek

samorządu terytorialnego, jak i działań ich mieszkańców. Samorząd terytorialny

może być także traktowany jako możliwość przygotowania do korzystania z

wolności państwowej, czyli niepodległości. Zarządzanie sprawami publicznymi dla

dobra ogółu, a nie dla samego utrzymania władzy możliwe jest oczywiście również

w ramach instytucji państwowych, jednakże właśnie ograniczenie samodzielności

jednostek samorządu terytorialnego sprzyja skupianiu się na sprawach związanych

bezpośrednio z zaspokajaniem potrzeb mieszkańców, a nie z kształtowaniem

struktur aparatu administracyjnego czy z hasłami politycznymi. Dodać należy, że

31

samorządność nie ogranicza ambicji jednostek, walk frakcyjnych czy innych zjawisk

służących raczej sprawom władców niż rządzonych, jednakże takie zjawiska właśnie

upodabniają samorząd terytorialny do państwa, i nie należą do immanentnych cech

samorządności.

Tradycje polskie z czasów zaborów ukazują, jak ważna była możliwość

istnienia samorządu terytorialnego umożliwiającego załatwianie spraw w języku

polskim czy funkcjonowanie osób przynależnych do narodu nie posiadającego

własnego państwa nawet na wysokich szczeblach aparatu administracyjnego.

Samorząd terytorialny stał się miejscem pielęgnowania i rozwijania polskiej praktyki

administracyjnej, przygotowując w dużym zakresie kadry i rozwiązania ustrojowe

przyszłego niepodległego państwa polskiego. Właśnie poczucie udziału we

władzach, bycia gospodarzem, odpowiedzialnym za sprawy publiczne również na

poziomie samorządu terytorialnego może być jednym z czynników sprzyjających

kształtowaniu postaw służących praktycznej realizacji idei demokratycznego

państwa prawnego. Samorząd terytorialny wskazany być może jako element

systemu nie tylko posiadający własną wolność, ale także jako czynnik sprzyjający

wolności politycznej w szerszym kontekście1.

Samorząd terytorialny działa na podstawie i w granicach prawa - te granice

także są granicą jego wolności. Podstawowe znaczenie dla kształtu przepisów prawa

mają instytucje państwowe, choć w praktyce wielkie znaczenie odgrywają tu partie

polityczne, opinie grup ekspertów czy choćby tendencje prawodawcze w państwach

służących za wzorce ustrojowe. Granice te ponadto w dużej mierze wyznaczane są

przez orzecznictwo sądów administracyjnych, choć należy tu zauważyć także

zagadnienia intuicyjnego pojmowania prawa czy też przyjęte metody wykładni,

również wpływające na zachowania samorządu. Stąd również znajomość praktyki

społecznej, czy też wiedza o orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego,

1 M. Żmuda: Wolność, Władza, Samorząd - Zarys myśli politycznej Francisa Liebera, Toruń 2001, str. 134.

32

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka czy praktyki organów nadzoru ma

wielkie znaczenie na działania podejmowane przez samorząd2.

Bogactwo zdaje się sprzyjać wolności. Z drugiej strony nadmierne bogactwo,

odczuwane przez biednych jako niesprawiedliwość, zagrażać może poczuciu

sprawiedliwości jak i destabilizować państwo. Bogactwo jednostek, będąc

niejednokrotnie - szczególnie w systemie kapitalistycznym - warunkiem istnienia

możliwości zdobycia wykształcenia czy oddziaływania na sprawy publiczne, może

być także źródłem bogactwa poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego,

jednakże może być takie źródłem nadużyć, poprzez powstawanie zależności np.

mediów lokalnych czy lokalnego świata polityki, od jednostek posiadających

pieniądze. Z drugiej strony bieda nie sprzyja wolności, zarówno poszczególnych

obywateli i społeczeństwa jako całości, jak i wolności samorządu terytorialnego.

Państwo stara się wyrównywać różnice bogactwa między poszczególnymi

jednostkami samorządu terytorialnego, ale tylko w pewnym stopniu, zwykle dbając

o integralność państwa ale i o zachęcanie poszczególnych regionów czy mniejszych

jednostek samorządu terytorialnego do pewnego konkurowania między sobą i do

rozwijania własnych inicjatyw. Również ten stosunek do samorządu terytorialnego

ukazuje po raz kolejny jego związki ze stanem pomiędzy całkowitą wolnością a

całkowitym jej brakiem.

Nie zawsze instytucje ustrojowe świadczą o istnieniu w danym systemie

faktycznej wolności. Często dużo większe znaczenie ma kultura społeczeństwa,

typowy styl sprawowania władzy, zdolność obywateli do samoorganizowania się

czy do wyrażania sprzeciwu, ale i do brania odpowiedzialności za sprawy publiczne.

Możemy tu mówić o podstawowym znaczeniu ducha wolności, który może być też

określany jako klimat wolności czy jej poczucie wśród obywateli. Zagadnienia te

związane są zwykle z poziomem rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa,

ukształtowanych tradycji i poziomem zaufania między jednostkami. Wiele

czynników może mieć tutaj znaczenie dodatkowe, takich jak sprawy ekonomii,

zdrowia publicznego czy też stosunki z sąsiadami.

2 B. Dolnicki: Nadzór nad samorządem terytorialnym, Katowice 1993, str. 20.

33

W czasie obrad Okrągłego Stołu strona solidarnościowa była przeciwna

jakiemukolwiek nadzorowi nad samorządem terytorialnym, traktując go jako

ograniczenie wolności. Mój tata, referując istotę nadzoru, przywołując przykłady

państw zachodnich, ukazywał celowość dbania o przestrzeganie przez samorząd

terytorialny kryterium legalności i ukazywał możliwość pogodzenia nadzoru nad

samorządem terytorialnym ze standardami demokracji. Ograniczenie wolności

samorządu terytorialnego zapobiegać ma anarchizacji życia publicznego w jego

jednostkach, jak i zapewniać zgodność działań samorządu z polityką państwa.

Należy przy tym zauważyć, że samorząd terytorialny w wielu kwestiach ma punkt

widzenia inny od rządowego, i prowadzić może politykę inną, niż polityka rządu.

Jednakże zarówno polityka samorządu terytorialnego, jak i polityka rządu, wchodzą

w skład polityki państwa, oddziałując zarówno na sytuację obywateli i stan spraw

publicznych, jak i nawet na pozycję państwa w świecie.

Zdobywanie doświadczeń we władzach administracji samorządowej może

służyć lepszemu funkcjonowaniu jednostki w strukturach administracji rządowej, i

być traktowane jedynie jako przygotowanie do właściwej kariery. Niejednokrotnie

osoby, którym nie udało się zdobyć mandatu do Sejmu startują w wyborach

samorządowych, traktując jednakże takie zachowanie jako „grę o niższą stawkę”.

Zauważyć jednakże należy, że zarówno obecne wielkie znaczenie jednostek

samorządu terytorialnego w sprawach wykorzystywania funduszy z Unii

Europejskiej, jak i rola samorządu terytorialnego w zaspokajaniu potrzeb jednostek

wpływają ostatnio na poważniejsze traktowanie np. wyborów do samorządu

terytorialnego przez partie polityczne, mające podstawowy wpływ na

organizowanie kampanii wyborczych czy na konkretne działania jednostek

samorządu terytorialnego.

Sprawy kadrowe, zarówno dotyczące wiedzy i umiejętności, jak i w zakresie

uczciwości czy dobrej woli, są niejednokrotnie czynnikiem decydującym o jakości

działania samorządu terytorialnego. Aby prawidłowe - nie czyniące szkody dobru

publicznemu, a nawet mu służące - były sposoby wykorzystania wolności

samorządu terytorialnego, konieczne jest istnienie odpowiednich przesłanek

34

edukacyjnych, wysoki poziom kultury życia publicznego jak i sprzyjające warunki

funkcjonowania państwa. Niejednokrotnie właśnie zła wola czy niski poziom

wpływających na członków społeczeństwa mediów, związków wyznaniowych i

szkół uniemożliwia prawidłowe działanie samorządu terytorialnego, z drugiej

strony rozwój edukacji, poszerzanie horyzontów jednostek przez podróże, czy

dostęp do informacji i możliwości komunikacyjne wpływają na zwiększanie

poczucia odpowiedzialności jednostek jak i tworzą zaufanie do możliwości

społeczeństwa.

Centralizacja, ograniczanie wpływów samorządu terytorialnego czy jego

likwidacja mogą być związane z określonymi poglądami czy z cyklami dotyczącymi

centralizacji i decentralizacji, co jakiś czas zmieniającymi ustroje wielu państw, mogą

wynikać one także z warunków zewnętrznych, ze stanu zagrożenia czy z braku

środków finansowych. Niezadowolenie ze stanu samorządu terytorialnego, z

poziomu lokalnych polityków czy z ich niemożności uchwalania potrzebnych aktów

rodzić może zarówno chęć zmian personalnych, jak i pytania o zasadność danych

rozwiązań ustrojowych. Zauważyć jednakże należy, że reformy ustrojowe nie

powinny być przeprowadzane zbyt często. Wolność samorządu terytorialnego jest

środkiem, z którego korzystania trzeba się uczyć, a nauka ta trwa czasem wiele lat.

Tradycje udziału w wyborach lokalnych, referendach, zaufanie do mediów i do

polityków czy poczucie tożsamości lokalnej są kapitałem, na którym bazować może

sprawny i przyjazny samorząd terytorialny, z drugiej zaś strony to właśnie

funkcjonowanie samorządu terytorialnego wpływa na kształt wielu zagadnień

dotyczących społeczeństwa, jakości życia w danym mieście, panującej atmosfery czy

zadowolenia i dumy - lub ich braku - ze swojego miejsca zamieszkania.

Władze samorządowe często są jednymi z wzorców zachowań obywateli,

przy czym może to być wzorzec negatywny, jak i pozytywny. Lenistwo, brak kultury

i inteligencji, brak zainteresowania rzeczywistymi problemami czy marnowanie

publicznych pieniędzy przez osoby będące we władzach danej jednostki samorządu

terytorialnego niejednokrotnie będą naśladowane, negatywnie wpływając na jakość

życia społeczeństwa nie tylko przez zaniechania należących do danych organów

35

jednostek samorządu terytorialnego obowiązków, ale także przez ich destrukcyjne

oddziaływanie na sferę emocji i wyobrażeń. Stąd wielkie znaczenie kontroli

społecznej - czy to w postaci mediów, czy w postaci zrzeszeń - kształtujących opinię

publiczną. Skuteczność kontroli społecznej ujawniać się może w postaci kontroli

politycznej, która to w postaci wyników wyborów może ujawniać opinie ludności

wobec poszczególnych aktorów życia publicznego, czy choćby poziom

zainteresowania mieszkańców sprawami danej jednostki samorządu terytorialnego.

Zróżnicowanie opinii, poszanowanie dla różnorodności czy zdolność

prowadzenia konstruktywnych dyskusji bardziej sprzyjają samorządności i wolności

samorządu terytorialnego niż uniemożliwianie wyrażania poglądów czy brak

zaufania. Podobieństwo poglądów, sposobów zachowania, gustów czy nawet

preferencji kulinarnych wśród członków danej wspólnoty samorządowej sprzyjać

może jej sprawności działania i zdolnościom organizacyjnym, czasem również jest

atrakcyjne ze względów promocyjnych, choćby w zakresie przyciągania turystów. Z

drugiej strony, nadmierne różnice między jednostkami samorządu terytorialnego

czasem tworzą wzajemne niechęci i uprzedzenia, czasem nawet są szkodliwe dla

jedności państwa3.

Problematyka wolności mediów lokalnych czy też ich uzależnienia, a także

problematyka wolności gospodarczej, ale także wyrównywania różnic przez

państwo lub też konkurowania między jednostkami samorządu terytorialnego mogą

być rozpatrywane jako ściśle związane z pozycją ustrojową samorządu

terytorialnego i pozycją prawną jego mieszkańców. Zarówno wolność do tworzenia

samorządu terytorialnego, jak i wolność udziału we władzach, choćby przez

głosowanie, jak i zagadnienia takie, jak granice tejże wolności są zagadnieniami

dotyczącymi istoty związków wolności i samorządu terytorialnego4.

W konkretnej sytuacji wolność może być dobra, jak i zła. Nieodpowiedzialni

politycy, wybierani przez nieodpowiedzialne społeczeństwo, zwykle sprzyjają

3 J. Michalik-Surówka: Wolność w koncepcji socjalizacji Jürgena Habermasa, [w:] J. Danilewska (red.): Granice wolności i przymusu w edukacji szkolnej, Kraków 2001, str. 59. 4 D. DeVos: Podstawy wolności - Wartości decydujące o sukcesie jednostek i społeczeństw, Warszawa 1998, str. 109.

36

ideologiom odbierającym wolność, nawet jeśli kryją się one za hasłami do wolności

się odwołującymi. Z drugiej strony niedawanie ludności szans korzystania z

wolności, opartej na solidnej edukacji połączonej z religią promującą

odpowiedzialność, marnuje ogromny potencjał, jaki w wolności jest zawarty.

Osiągnięcie warunków umożliwiających odpowiedzialne korzystanie z wolności nie

jest zadaniem łatwym. Zachłyśnięcie się wolnością niejednokrotnie prowadzi do

destrukcji, zaś dawni piewcy wolności okazują się być rzecznikami terroru i

nietolerancji. Żądza władzy niejednokrotnie prowadzi do prób ograniczania

wolności przeciwników politycznych, podobnie jak żądza posiadania jedynych

słusznych poglądów, czy to w dziedzinie polityki, religii, moralności czy nauki.

Wolność w takich przypadkach często staje się okazją do niszczenia wolności.

Dojrzałość społeczeństwa, jak i poszczególnych jednostek odgrywających ważne role

polityczne, wydaje się być tutaj jednym z ważniejszych czynników, wpływających na

proporcje pożądanej wolności czy też na sposoby jej wykorzystywania.

Doświadczenie wolności jest jednym z elementów tworzących człowieka w

arystotelesowskim rozumieniu zwierzęcia politycznego. Podobnie tożsamość

jednostki samorządu terytorialnego kształtowana jest w oparciu o jej

odpowiedzialność za własne sprawy. Pomiędzy hobbesowską koniecznością

wyzbycia się wolności dla zakończenia wojny wszystkich ze wszystkimi, a

rouseeausowskim stanem szczęśliwej wolności znajduje się stan pośredni,

urzeczywistniony w postaci samorządu terytorialnego5.

Możliwe jest istnienie faktyczne każdej z czterech relacji pomiędzy wolnością

a samorządem terytorialnym6, jednakże w ustroju kapitalistycznym najczęściej stan

istnienia wolności politycznej łączony jest z istnieniem samorządu terytorialnego, zaś

brak wolności z jego brakiem. Znaczenie samorządu terytorialnego dla kształtowania

i ochrony wolności w danym państwie znane jest od dawna, zaś wpływ istnienia

5 Zauważmy podobieństwo oparcia współczesnego samorządu terytorialnego na koncepcjach opierających niejeden ustrój polityczny czy ekonomiczny na klasie średniej ludności - czyli na klasie nie pragnącej rewolucji i pozbawionej nadmiernych ambicji, ale w miarę sumiennie pracującej, biorącej udział w wyborach i płacącej podatki. 6 1) Wolność i istnienie samorządu terytorialnego; 2) Brak wolności i istnienie samorządu terytorialnego; 3) Wolność i brak samorządu terytorialnego; 4) Brak wolności i brak samorządu terytorialnego.

37

samorządu terytorialnego na kulturę polityczną sprzyjającą wolności znajduje wiele

ilustracji, mogących służyć za pozytywne przykłady. Jednakże wolność mająca

wpływać pozytywnie na losy społeczeństwa i państwa musi być oparte na dobrej

woli, w ustroju demokratycznym nie powinna to być wyłącznie „wolność dla nas, a

niewola dla innych”, choć niejednokrotnie istnienie określonych cenzusów w

znacznym stopniu zmienia tutaj optykę pojmowania demokracji7.

Częściowa wolność, zarówno dotycząca samorządu terytorialnego jak i jego

mieszkańców, może dotyczyć ogółu spraw, swoistego klimatu wolności. W

konkretnych sprawach czy też ich rodzajach, praktyczniej jest mówić o wolności lub

jej braku, związanym np. z podziałem kompetencji. Niektóre wymogi formalne, np.

dotyczące przeprowadzania konsultacji czy udzielania informacji, nie wydają się być

sprzeczne z odczuciem wolności, choć faktycznie tę wolność w pewnym stopniu

mogą krępować. Z drugiej strony brak ograniczeń wolności jednostek samorządu

terytorialnego prowadziłby w niektórych przypadkach do ograniczenia wolności

mieszkańców tejże jednostki, np. poprzez pozbawienie ich wiedzy o sprawach dla

nich ważnych czy też przez brak możliwości wpływania na władze8.

Profesjonalizm działania zarówno obywateli i ich odpowiednio

zorganizowanych grup, jak i sprawna praca urzędów mogą być traktowane jako

środki do ochrony ich wolności, np. w zakresie korzystania ze skarg i wniosków czy

z wykorzystaniu istniejących procedur. Nadmierne jednakże skomplikowanie

przepisów prawa proceduralnego oddala obywatela od jednostki samorządu

terytorialnego, co może prowadzić do ograniczenia jego wolności politycznej. Prosty

i klarowny język przepisów, a także demokratyczność stosunków w ramach aparatu

administracyjnego i w relacjach klient - urzędnik ugruntowują wolność polityczną,

sprzyjając udziałowi we władzy i odpowiedzialności obywateli za własne sprawy.

Istota samorządu terytorialnego również w tym znaczeniu związana jest z prostotą

7 Jak choćby w demokracji ateńskiej, czy w demokracji szlacheckiej. Zagadnienia cenzusów dotyczących np. wieku, płci, zameldowania, rasy, majątku czy wykształcenia także budziły i budzą różne oceny. 8 S. Kozłowski: Swoboda działania polityka, Warszawa 2006, str. 88.

38

relacji i bliskością władzy do obywatela, czy nawet z odczuwaniem na co dzień

współzależności jednostki samorządu terytorialnego i wspólnoty mieszkańców.

Mieszkańcy z mocy prawa tworzą wspólnotę samorządową, co z jednej strony

ułatwia samorządowi ochronę jego wolności, przekazując sprawy obywateli im

samym, i skłaniając ich do zainteresowania sprawami danej jednostki samorządu

terytorialnego, a z drugiej strony jest ograniczeniem wolności tychże obywateli -

jako, że nie można być „apatrydą samorządowym”, czyli nie przynależeć do

wspólnoty mieszkańców samorządu. Z drugiej strony niektóre zagadnienia

pozaprawne, np. braku meldunku, tworzą zjawiska braku traktowania konkretnego

człowieka jako członka wspólnoty samorządowej przez podmioty administrujące. W

obu jednakże przypadkach wolność traktowana jest jako wartość, choć jej istnienie

lub brak powodować może różne skutki w zakresie sprawności działania

administracji czy losu konkretnych jednostek. Ustawodawca traktuje wolność

jednostek samorządu terytorialnego i ich mieszkańców nie jako wartość absolutną,

której należy wszystko podporządkować, ale jako element szerszego systemu,

związanego z ideą demokratycznego państwa prawnego.

39

SAMORZĄD TERYTORIALNY

A KULTURA POLITYCZNA

Emocje, oceny jak też np. wartościowania - wpływają na zachowania

jednostek w danej społeczności. Wpływ ten uznać można za kulturę polityczną.

Zauważyć tu należy zarówno rolę jednostek, tak tworzących daną społeczność, jak i

interakcje w ramach tejże społeczności czy reakcje tej społeczności na zdarzenia

zewnętrzne. Kultura polityczna tak rozumiana to zespół warunków, kształtujących

nie tylko poszczególne działania dotyczące sfery publicznej, ale także tworzących

obraz danej społeczności, funkcjonującej politycznie. Wpływ jednostek na kulturę

polityczną może być różny, w zależności np. od zdolności czy przebojowości

poszczególnych osób, ale także od takich cech, jak ich konformizm lub zdolność

wpływania na otoczenie. Wpływ jednostki na inne osoby może polegać tak na

stawaniu się wzorcem czy na tworzeniu wzorców, ale także na popieraniu lub

zwalczaniu zastanych zwyczajów, na przestrzeganiu lub łamaniu norm, jak też na

reagowaniu w określony sposób na zachowania innych osób.

Kultura to aktywność, w innym przypadku jednak trudno mówić o braku

kultury, lecz raczej o braku przykładów działań typowych dla kultury wysokiej, czy

też po prostu o niskiej kulturze. Kultura polityczna także w tym zakresie łączy się z

samorządnością, iż dla samorządu właściwa jest samodzielność dotycząca rozwijania

aktywności od podstaw, podejmowania działań z potrzeby wewnętrznej czy też z

poczucia obowiązku dbania o sprawy wspólnoty. Wielokrotnie obserwowana

niewielka aktywność samorządu terytorialnego w przypadku braku zachęt, np.

finansowych, ze strony instytucji zewnętrznych - przez które rozumieć tu możemy

przede wszystkim szeroko rozumiane państwo - wiąże się zwykle z niską kulturą

polityczną. Aktywność lokalna, nawet nie wymagająca wielkich nakładów

finansowych, jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania samorządu

terytorialnego - w innym przypadku władza lokalna pozostaje samorządem tylko z

40

nazwy, ograniczając się do wykonywania poleceń ze stolicy czy też do rozdzielania

zewnętrznych środków finansowych.

Poczucie życia w miejscu ważnym, uznawanie własnej miejscowości, własnej

ulicy czy sąsiedztwa za centrum czy za okolicę istotną z punktu widzenia historii,

teraźniejszości i przyszłości, wpływa na poważne traktowanie własnej misji

samorządowej i poszczególnych organów samorządu terytorialnego 1 . Z drugiej

strony tworzyć może postrzeganie świata zewnętrznego, jak też osób pochodzących

z innych części państwa czy z innych krajów, jako obcych. Szczególnym

przypadkiem jest dążenie jednostki samorządu terytorialnego do niepodległości, jak

też do przyłączenia do innego państwa. Wrogość wobec ośrodka centralnego, do

władzy i do otoczenia - w tym do innych jednostek samorządu terytorialnego może

jednak mieć różną intensywność, by w pewnych przypadkach stać się już nie

wrogością, ale postawą związaną ze zdrową rywalizacją i dążeniem do

samodoskonalenia.

Kultura polityczna związana z kapitalizmem podkreśla konkurencyjność

ekonomiczną, także w sferze konkurencji między poszczególnymi jednostkami

samorządu terytorialnego. Samodzielność ekonomiczna, nawet tylko mająca pewien

zakres, jak wiadomo wpływa na zróżnicowanie jakości życia w poszczególnych

jednostkach samorządu terytorialnego w państwie, na zróżnicowanie pozycji

politycznej tychże jednostek, na różne szanse życiowe mieszkańców jak też na

powiększanie się dążeń do wyrównywania nierówności przez państwo. Nierówności

takie odbierane być mogą jako zachęta do zaradności i jako element sprawiedliwości,

jednakże mogą być także rozumiane jako wynik krótkowzroczności władzy

państwowej i jako niesprawiedliwość społeczna. Ustrój socjalistyczny, podkreślający

wartości takie jak równość czy rolę społeczeństwa rozumianego jako całość, łączy się

w dużym stopniu m.in. z wyrównywaniem szans czy jakości życia w

poszczególnych częściach kraju. Ograniczenie samodzielności ekonomicznej i

politycznej lokalnych sił politycznych istnieje jednak niezależnie od ustroju

politycznego, z drugiej jednak strony istnienie samorządu terytorialnego łączy się z 1 E. Wnuk-Lipiński: Socjologia Życia Publicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, str. 89.

41

pewnym ograniczaniem władzy centralnej. Samorząd terytorialny wpływa na

uznawanie ograniczenia władzy centralnej, jak i istnienia odpowiedzialności za

własne sprawy za normalne i będące stałym elementem życia publicznego.

Nierewolucyjność samorządu łączy się z troską o sprawy realne i z koniecznością

rozwiązywania konkretnych problemów otoczenia. Nieformalne relacje z

otoczeniem, zwykle silniejsze niż na szczeblu centralnym, mogą wpływać na lepszy

przepływ informacji między politykiem a klientami administracji samorządowej, z

drugiej zaś strony mogą łączyć się z większą presją na tego polityka.

Poczucie sprawstwa dotyczące życia politycznego, łączące się z takimi

zjawiskami, jak frekwencja wyborcza czy działalność organizacji, dotyczy

jednocześnie problematyki zaufania do instytucji życia publicznego i do ludzi w

ogóle, jak też zagadnień zadowolenie ze spraw prywatnych i publicznych.

Działalność samorządowa postrzegana być może jako zaszczyt czy choćby

obowiązek, ale też czasem jest widziana jako naiwność czy coś obcego.

Samorządność przejawiająca się w codziennych działaniach dotyczących otoczenia,

jest ważnym elementem wpływu jednostki na rzeczywistość. Wpływ ten może być

pozytywny lub niszczący, podobnie jak różny może być jego rozmiar. Nasycenie

życia jednostek sprawami wspólnoty lokalnej czy regionalnej wiązać się może z

dostrzeganiem zjawisk sportowych, artystycznych czy politycznych i z umiejętnością

przyciągania jednostek do aktywności na wybranych polach. Promowanie

aktywności lub zastraszanie i gaszenie jednostek aktywnych wpływa na kulturę

polityczną i jednocześnie na poziom samorządności. Zjawisko socjalizacji zawiera w

sobie w dużej mierze także przyswajanie przez jednostki wzorców działania w danej

społeczności niezależnie od dziedziny, stąd pamiętać należy, że oddziaływanie np.

rodziny, nauczycieli, polityków czy gwiazd sportowych lub artystycznych może

wpływać także na sposoby odgrywania swoich ról na zupełnie innych polach.

Entuzjazm, ale i apatia, widziana u wzorców osobowych może być przenoszona na

działalność zawodową, ale też na udział w życiu publicznym. Krytyka nie

powiązana z szukaniem rozwiązań i braniem odpowiedzialności owocować może

absencją wyborczą i zniechęceniem się do spraw publicznych, kiedy podejmowanie

kolejnych wyzwań, doskonalenie się i sukcesy kolejnych projektów mogą wpływać

42

na aktywność w różnych dziedzinach życia publicznego. Ciągłe odświeżanie pamięci

o ideałach i ciągła aktywność, pozwalają na budowanie przyzwyczajeń i wpływanie

na kulturę własną i danej społeczności, jak też na zauważalne oddziaływanie na

swoje otoczenie. Pomysłowość, a także pozytywnie rozumiana naiwność w zakresie

dbania o sprawy publiczne, połączona z zaufaniem, może wnosić energię potrzebną

do tworzenia doskonalszej samorządności - zaś wsparta o realną siłę i o kolejne

sukcesy może współtworzyć życie samorządu terytorialnego charakteryzujące się

wysoką kulturą polityczną.

Niezbyt częsta z perspektywy historycznej rewolucyjna rola samorządu

wiązać się może tak z rozwijaniem czy pielęgnowaniem tradycji i dążeń

niepodległościowych, jak z rewolucją powolną, dotyczącą np. wprowadzania

określonych rozwiązań ekonomicznych czy produkcyjnych, ale także z

wykształcaniem się nowych struktur czy zależności społecznych. Samorząd wielkich

ośrodków miejskich może niejednokrotnie przejawiać tendencje rewolucyjne i

wpływać na zachodzenie zmian w całym państwie czy nawet w wielu państwach.

Działalność samorządu terytorialnego może być postrzegana w pewnych

wypadkach jako podejmowanie określonych eksperymentów, czy to dotyczących

prawa miejscowego, czy konkretnych działań np. w zakresie sposobów urządzenia

miasta lub w zakresie relacji z otoczeniem - np. na polu turystyki czy przyciągania

inwestorów.

Kosmopolityczna tkanka osobowa i ideowa łączy się niejednokrotnie z

funkcjonowaniem samorządu terytorialnego w miastach portowych czy też w inny

sposób związanych z migracją lub z wielokulturowością. Z drugiej strony

prowincjonalizm i odcięcie od światowego życia politycznego sprzyjać mogą

unifikacji wewnętrznej ale też poczuciu odrębności i obcości między daną

miejscowością czy regionem a otoczeniem. W obu przypadkach np. mechanizmy

demokratyczne, jak i władza absolutna jednostki mogą się sprawdzać i funkcjonować

sprawnie i sprawiedliwie, ale też dostrzegać należy określone zagrożenia związane

np. z podsycaniem nienawiści ze względów etnicznych, religijnych czy majątkowych

43

w ramach każdego z rozwiązań2. Samorząd terytorialny ma tu do spełnienia różne

funkcje, wśród których może wskazać przede wszystkim na funkcję rozwiązywania

lokalnych problemów i zaspokajania lokalnych potrzeb, jak też na funkcję

współpracowania z otoczeniem, w tym z państwem, w ramach którego dana

jednostka samorządu terytorialnego funkcjonuje3.

Związki między samorządem terytorialnym a kulturą polityczną są nie tylko

dwukierunkowe, ale również należą do zespołu relacji między zjawiskami i

instytucjami istniejącymi w społeczeństwie. Idee samorządności i tworzenia wysokiej

kultury politycznej są w wielu wypadkach zbieżne, wpływając na dążenia do brania

odpowiedzialności za sprawy publiczne przez ludzi. Istnieją jednakże także

przypadki, kiedy interesy lokalne są sprzeczne z interesem całego państwa czy kiedy

w ramach kultury politycznej dominującej na danym terenie w imię sprawności

zarządzania czy jednolitości zwalczane są elementy kojarzone z doskonalszą kulturą

polityczną. Z drugiej jednak strony, wysoka jakość kultury politycznej dotyczącej

funkcjonowania władzy centralnej nie zawsze jest wzorcem dla władz lokalnych, ani

nawet nie zawsze władzy centralnej zależy na jakości życia politycznego poza stolicą.

Wysoka kultura polityczna łączy się ze szlachetnością, wiedzą czy talentami

osób mogących uczestniczyć we władzy. Zagadnienie elitaryzmu i jego związków z

kulturą polityczną może być postrzegane jako dopuszczanie do władzy wyłącznie

niewielkiej liczby osób, ale możliwe jest także tworzenie wielu elit, nie tylko

dotyczących różnych dziedzin, jak też w dziedzinie sprawowania władzy. Właśnie

samorząd terytorialny daje okazję współtworzenia dobra publicznego przy pomocy

własnych decyzji i działań, a nie tylko jako wykonawca woli znajdującego się w

stolicy władcy.

2 G. Meyer: Kultura polityczna i demokratyzacja - podstawy, problemy i tezy, [w:] G. Meyer, S. Sulowski, W. Łukowski (red.): Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007, str. 11. 3 Można dodać, że w rozumieniu sytuacyjnej teorii państwa jednostka samorządu terytorialnego sama może być postrzegana jako państwo, stąd jej współpraca zewnętrzna może być w tym przypadku opisywana przede wszystkim jako współpraca z innymi państwami.

44

Podstawy samorządności tkwią w braniu odpowiedzialności za sprawy

swojego otoczenia 4 . Samorządy szkolne, studenckie czy branżowe skupiają się

zwykle na określonej tematyce, kiedy samorząd terytorialny jest najbardziej podobny

do władzy państwowej, interesującej się wieloma różnymi kwestiami. Właśnie

między najmniejszą jednostką podziału terytorialnego, w której aktywność rozwija

samorząd lokalny, a greckim państwem-miastem, znaleźć można najwięcej

podobieństw. Sięganie do wzorców demokracji ateńskiej także skłania do

dostrzegania zalet i wad demokracji funkcjonującej w gminach czy innych

najmniejszych jednostkach samorządu terytorialnego. Odnalezienie się w ramach

demokratycznej kultury przekonywania, mobilizowania nieaktywnych, dyskusji i

walki o głosy jest nie tylko szkołą aktywności politycznej na szczeblu państwowym,

ale także może być uznane za prawdziwą demokrację, najbliższą ideałom greckim.

Należy przy tym pamiętać, że każdy z rodzajów samorządu w jakiś sposób wpływa

na kulturę polityczną, w przeważającej liczbie przypadków podnosząc poziom tej

kultury i zwiększając zainteresowanie sprawami danej społeczności czy grupy, i że

nie tylko udział w życiu samorządu terytorialnego powinien być uznawany za

proces nauki działalności publicznej - jako że nauka ta odbywać się powinna również

m.in. w szkole, w ramach zrzeszeń, jak i podczas aktywności na każdej płaszczyźnie

związanej ze sprawami publicznymi5.

Wśród funkcji kultury politycznej wskazywane są przede wszystkim funkcja

regulacyjna - rozumiana jako zapewnienie przewidywalności zachowań

politycznych, jak też funkcja integracyjna - czyli podejmowanie wspólnych działań,

np. w oparciu o idee czy interesy6. Kultura polityczna może być postrzegana jako

zjawisko realizowane w ramach funkcjonowania samorządu terytorialnego, ale też

4 Zauważyć przy tym można zależność odpowiedzialności od zajmowanych stanowisk, w tym również zagadnienia takie jak koncentracja odpowiedzialności w przypadku istnienia organów jednoosobowych i rozmycia tejże odpowiedzialności w sytuacji istnienia organów wieloosobowych. Z drugiej strony należy podkreślać znaczenie dyskusji i istnienia odpowiedzialności wspólnoty jak też uczestników lokalnego życia politycznego w całości. 5 A. Savicka: Voluntary Work: Our Way Back to a Civil Society?, [w:] A. Blasko, D. Janušauskienė (red.): Political Transformation and Changing Identities In Central and Eastern Europe - Lithuanian Philosophical Studies, VI, The Council for Research in Values and Philosophy, Washington, D.C. 2008, str. 283. 6 L. Dubel, A. Korybski, Z. Markwart: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, str. 197.

45

działalność samorządu terytorialnego może być elementem kultury politycznej. Oba

zagadnienia łączą się ze sobą i wpływają na siebie wzajemnie, przy czym dostrzegać

należy przewagę czynnika ideowego w przypadku omawiania zjawiska kultury

politycznej i zjawiska ustrojowego odnośnie do samorządu terytorialnego. Ustrój, w

ramach którego wykształca się dana kultura polityczna, w praktyce istnieje w

oparciu o daną kulturę polityczną, przy wykorzystaniu norm wypracowanych przez

tę kulturę i sam będąc przez nią kształtowany.

Ocena jakości kultury politycznej i jakości samorządu terytorialnego może być

uznana za próbę spojrzenia z zewnątrz na te zjawiska, ale także może być elementem

ich współtworzenia. Ocena taka może być wykorzystywana w walce politycznej -

łączącej się zarówno ze zjawiskiem kultury politycznej, jak i będącej elementem

funkcjonowania samorządu terytorialnego, ale także może być traktowana jako

działanie teoretyczne czy apolityczne. Podnoszenie jakości kultury politycznej łączy

się jednocześnie z budowaniem tradycji samorządu terytorialnego oraz z

promowaniem innowacyjności i otwartości 7 . Przeciwdziałanie tworzeniu się i

wzmacnianiu lokalnych klik i powiązań ograniczających rozwój czy zmiany nie

powinno oznaczać atomizacji i wykluczenia jednostek żyjących w ramach danej

wspólnoty samorządowej8. Prawidłowe funkcjonowanie zrzeszeń wynika w dużej

mierze z czynników ideologicznych, w tym z oddziaływania na lokalną społeczność

religii promujących odpowiedzialność, samodzielność i dbanie o dobro państwa.

Posiadanie własnego zdania, umiejętność jego obrony ale także zdolność do

przyjmowania argumentów i szanowania uczestników życia politycznego jest

jednocześnie elementem wysokiej demokratycznej kultury politycznej, i składnikiem

zdrowego funkcjonowania samorządu terytorialnego. Nie tylko zdolność oceny

różnych opcji czy głosowania na odpowiednich kandydatów, ale także zdolność

odgrywania ról przywódczych i inicjowania i forsowania potrzebnych projektów

przez wielu mieszkańców danego terenu może być postrzegana jako ważny element

7 J. Pánek: W Europie wszyscy płyniemy w jednej łodzi (Europa na rozdrożu - pomiędzy przeszłością a przyszłością), [w:] M. Kosman (red.): Na obrzeżach polityki - Część ósma, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2010, str. 8. 8 Urszula Świętochowska: Zjawiska patologiczne w rozwoju demokracji na przełomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Gdańsk 2008, str. 72.

46

samorządności opartej o wysoką kulturę polityczną. Rola partii politycznych na

szczeblu lokalnym może wyglądać różnie w zależności od konkretnych sytuacji i

warunków lokalnych, jednakże w dużej mierze ich jakość związana jest z obecnością

elementu samorządności i kultury dialogu wewnętrznego w ramach tych partii.

Jakość kultury politycznej i jakość samorządu mogą być postrzegane w różnych

wymiarach i z różnych perspektyw, czy to w oparciu o dostrzeganie konkretnych

działań np. w zakresie doskonalenia infrastruktury czy promocji danego terenu, w

zakresie zadowolenia mieszkańców z działalności samorządu ale także w oparciu o

ocenę inteligencji czy kultury poszczególnych działaczy samorządowych. Dostrzec

należy w tym zakresie wielką rolę mediów, kreujących w dużym stopniu wizerunek

poszczególnych polityków i tworzących obraz konkretnych problemów czy

zagadnień, jak i wpływających na język i atmosferę życia politycznego. Rola mediów

lokalnych świadczy w dużej mierze o znaczeniu samorządu terytorialnego w danym

kraju, z drugiej zaś strony ich zróżnicowanie i niezależność partyjna są związane z

poziomem kultury politycznej na danym terenie.

Samorząd terytorialny nie jest w stanie samodzielnie rozwiązywać wszystkich

problemów lokalnych ani nie jest w stanie samodzielnie tworzyć warunków swojego

działania. Wielka rola państwa, sytuacji ekonomicznej ale też korporacji czy innych

podmiotów przekraczających zasięgiem swojego działania daną jednostkę podziału i

samorządu terytorialnego czynią władze lokalne jednym z wielu podmiotów

wpływających na stan rzeczy na danym terenie. Rozumienie zagadnień lokalnych,

dostrzeganych w odpowiednim kontekście, związane jest z kulturą polityczną

istniejącą w danym miejscu i czasie. Odpowiednie wykorzystanie istniejących szans

umożliwia współtworzenie współczesnego świata i zajmowanie przez daną

jednostkę samorządu terytorialnego optymalnego miejsca, przy uwzględnieniu

takich wyzwań, jak jakość życia wszystkich mieszkańców czy rola polityczna danego

terenu i działających na tym terenie podmiotów.

47

Kultura polityczna może być postrzegana w dużej mierze jako zagadnienie

powiązane z kulturą prawną 9 . Rządy prawa wytwarzają specyficzny rys

charakterystyczny reguł życia politycznego, wpływają także na instrumenty

oddziaływań między ludźmi. Państwo rzymskie, podbijając kolejne tereny i

poszerzając zasięg oddziaływania własnego prawa, jednocześnie wpływało na

kulturę polityczną coraz większych obszarów. Rozwiązania ustrojowe istniejące w

Rzymie, przy poszanowaniu niektórych instytucji istniejących na zajmowanych

terenach, przenoszone zostawały jednak na rozległe tereny, przy czym

przejmowanie rzymskich wzorców kulturowych, w tym prawa rzymskiego, opierało

się nie tylko na sile, ale także w dużej mierze na chęci naśladowania sukcesów

Rzymian. Właśnie siła i powodzenie są czynnikami zachęcającymi do przyjmowania

określonych rozwiązań. Czynniki zainteresowane wysoką jakością życia

politycznego samorządu terytorialnego powinny podejmować działania skłaniające

do podnoszenia tej jakości zarówno poprzez wykorzystanie siły - w tym siły prawa i

pieniądza, jak i poprzez umożliwianie osiągania sukcesów podmiotom

współtworzącym wysoką kulturę polityczną samorządu terytorialnego. Wspieranie

wysokiej kultury politycznej musi jednakże być bliskie ludziom i ich realnym

problemom, choć nasycone szlachetnymi i zdrowymi ideami.

9 K. Opałek: Pojęcia „kultury” i „stylu” w nauce o polityce i w prawoznawstwie, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa 1976, str. 23.

48

REINKARNACJA WŁADZY

Interesujący sposób objaśniania zjawisk kojarzony z literacką postacią Rocha

Kowalskiego może znaleźć zastosowanie także w przypadku próby przybliżenia się

do istoty zagadnienia władzy. Na podstawie doświadczenia, obserwacji czy

podświadomych procesów porządkujących obraz rzeczywistości i związany z nim

świat pojęć, jednostka wzrastająca w określonym społeczeństwie uczy się

kwalifikować dane zjawisko jako władzę. Definicje nie służą tu praktyce, ale ją tylko

opisują i stają się namiastką wyjaśnienia, choć niejednokrotnie wprowadzają w błąd i

oddalają od rzeczywistości, wprowadzając w świat złudzeń i odbierając potrzebę

poznania poprzez życie i myślenie. Władza to władza. Uchwycenie jej istoty to

nauczenie się, o co chodzi w przypadku określenia w ten sposób konkretnych

zjawisk i nabycie umiejętności przenoszenia tego sposobu określania na podobne

zjawiska.

Podobieństwo pomiędzy poszczególnymi władcami określone być może jako

wcielanie się w rolę władcy, przy czym należy to zjawisko postrzegać nie jako

dążenie do naśladowania obiektywnie istniejącej idei, ale jako subiektywne

postrzeganie zjawisk władzy jako naśladownictwa czy też reinkarnacji władzy

wyobrażonej przez jednostkę na podstawie indywidualnych doświadczeń. Mamy tu

zatem do czynienia z odradzaniem się władzy w innych okolicznościach czy w

postaciach innych osób, określanych jako władcy.

Z punktu widzenia osoby obejmującej władzę, jej reinkarnacja przejawiać się

może w naśladowaniu poprzedników - nawet należących do innych obozów

politycznych, w bazowaniu na ich doświadczeniach. Z drugiej strony chęć

odróżnienia się od poprzedników także może być postrzegana jako dążenie do

udoskonalenia sposobu pełnienia roli władcy w kolejnym wcieleniu. Naśladowanie

władcy niekoniecznie odnosi się przede wszystkim do bezpośredniego poprzednika,

49

ale bardziej do założyciela państwa, twórcy dynastii czy też do wybitnego męża

stanu, nawet z innego państwa.

Z punktu widzenia otoczenia, osób podporządkowanych danej władzy czy też

konkurentów, rola władcy stanowi możliwość wcielenia się w określone

wyobrażenie pierwotnego czy też autentycznego króla, prezydenta czy władcę

znanego pod inną nazwą. O ile poddani oczekują od władcy danych zachowań, i

dostosowują się do humorów konkretnej odmiany danej inkarnacji pierwotnego

władcy, o tyle konkurenci do stanowiska władcy sami chcieliby grać najważniejszą

rolę w teatrze władzy, i sami uważają się za autentyczne inkarnacje pierwotnego

władcy1.

Uznanie danej osoby za reinkarnację władcy odbywać się może na wiele

sposobów. Oparcie o zasadę faktyczności, związaną z tym, że uzasadnione jest

sprawowanie władzy przez tego, kto ją posiada, wiąże się z jej legitymizacją

związaną z autorytetem formalnym i traktowaniem danej osoby jako władcy.

Ponadto ważna jest symbolika władzy, związana ze strojem czy miejscem

rezydowania, ze sposobami komunikowania się z otoczeniem, jak i z możliwością

wydawania poleceń i tworzenia norm2.

Poddani patrzą na władcę porównując go do znanych im wcieleń władzy, ale

także dany władca może modyfikować wyobrażenia o tym, czym władza jest.

Wprowadzając terror i obniżając standardy zaufania, władca wpływa na zachowania

swoich następców, którzy to albo dostosują się do wyznaczonych standardów, albo

będą musieli podejmować działania mające na celu podniesienie jakości spraw

publicznych w państwie.

Oczekiwania wobec władcy i zdolność narzucania swoich wizji poddanym to

dwie tendencje związane ze zjawiskiem reinkarnacji władzy. Reagowanie na

zachowania władców jest jednym z podstawowych aspektów gry politycznej, obok

reagowania na nastroje społeczne czy na potrzeby państwa. Dodatkowo zauważyć

1 M. Kudelska: Karman i Dharma - Wizja świata w filozoficznej myśli Indii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, str. 76. 2 P. Rapelli: Symbole władzy i wielkie dynastie, Arkady, Warszawa 2008, str. 23.

50

należy, że trzy podmioty, na których zachowania, nastroje czy potrzeby jednostka

biorąca udział w życiu politycznym reaguje, niekiedy wysyłają zbieżne sygnały, choć

w niektórych przypadkach np. oczekiwania społeczeństwa i interes państwa są

zupełnie różne. Niemniej jednak zaobserwować możemy pewną osmozę czy też

przenikanie się idei między władcą a poddanymi. Niekiedy takie przypadki można

zakwalifikować jako reinkarnację władzy. Członek danej grupy społecznej, wybrany

na władcę, z jednej strony zna nastroje i potrzeby tejże grupy, a z drugiej wciela się w

członka grupy rządzącej. Wymiana elit jak najbardziej w tym przypadku traktowana

być może jako reinkarnacja władzy, i to dotycząca nie tylko jednostek, ale całych

grup. Powielane role społeczne, konieczność stawiania czoła podobnym zadaniom

czy też konieczność brania udziału w takich samych ceremoniach i obrzędach

politycznych także skłaniają jednostkę rewolucyjną do przyswajania sobie

elementów właściwych dawnej władzy.

Rewolucja może być postrzegana jako odrzucenie danego wcielenia władzy,

wprowadzanie całkowicie nowych rozwiązań ustrojowych, zwyczajów i norm,

jednakże także tutaj może mieć zastosowanie teoria reinkarnacji władzy. Czy to

doskonaląc czy degenerując zastaną postać władzy, siły rewolucyjne odnoszą się w

jakiś sposób do osiągniętych stanów istniejących w polityce, gospodarce czy w

rzeczywistości społecznej danego państwa, przygarniając dane osiągnięcia bądź je

depcząc, niemniej jednak zwykle nie pozostając wobec nich obojętnymi. Kolejne

rewolucje przywołują imiona dawnych postaci, stojących przed podobnymi

wyzwaniami, stąd nowi rewolucjoniści mogą być odbierani jako reinkarnacje

rewolucjonistów starych. Poza tym, wypowiadając słowa teoretyków, budujących

podstawy ideologiczne danych rewolucji, jak też działając w zgodzie z tymi słowami,

działacze niejako pozwalają na odżycie tychże teoretyków. Odgrywanie roli

politycznej napisanej przez dawnych marzycieli może być ocenione jako reinkarnacja

bytu idealnego, bohatera literackiego czy też jako powrót do myśli głoszonych w

okolicznościach znanych z poprzedniego wcielenia - którym to w danym przypadku

może być tak wcielenie pisarza, jak i postaci z jego dzieł.

51

Nosząc sztandar będący symbolem danej idei, państwowości czy innego

podmiotu, wcielamy się w tych, którzy nieśli ten sztandar wcześniej, czy też nawet w

tych, którzy dane państwo czy inny podmiot zakładali. W zagadnieniu reinkarnacji

władzy podstawowe znaczenie ma postać założyciela, tego pierwszego, z którym się

utożsamiamy. Założyciel dynastii wciela się w kontynuatorów swojego dzieła, ale

nawet założyciel dynastii niejednokrotnie może być uznany za wcielenie założyciela

państwa. Być może także z tego powodu konserwatywni patrioci niechętnie

odbrązawiają pierwszych prezydentów czy królów. Z drugiej strony patriotyzm

niejednokrotnie wymaga zdolności do wcielania w życie idei obcych, jednakże

koniecznych do przetrwania w pełnym konkurencji świecie. Stąd naśladowanie

rozwiązań - prawnych, technicznych czy też jeszcze innych - z obcych państw może

być w wielu przypadkach uznane za ich wcielanie w życie w innych okolicznościach.

Zastanawianie się, jakby zachował się założyciel naszego państwa w dzisiejszych

czasach może być przykładem tak idealizacji tego władcy, przykładem uznania

wpływu czasów na władcę czy też przykładem konieczności moralnego

usankcjonowania kopiowania rozwiązań z innych państw3.

Władze lokalne naśladują władze centralne. Taki przykład reinkarnacji

władzy może dawać rezultaty w postaci wielości „lokalnych królów” podróżujących

po wybranym terytorium i wcielających się w postać władcy państwa. Wielki

przywódca z państwa, które odnosi sukcesy, oddziałuje poprzez swoich

naśladowców w postaci władców państw naśladujących jego państwo.

Naśladownictwo wywołują także zachowania otoczenia danego władcy, mody i

konkretne decyzje polityczne.

Podmioty sprawujące władzę w podobnych okolicznościach, kierując się

logiką, instynktem i wiedzą na temat historii i procesów politycznych podejmują

niejednokrotnie zbliżone w treści działania. Nie wynika to zwykle z wzajemnego

naśladowania, ale z korzystania ze wspólnych wzorców, jak i z dostrzegania

konieczności sięgania po dane środki w określonych okolicznościach.

Wykorzystywanie wiedzy z podręczników historii, ze znanych legend i wyobrażeń, 3 J. Miroński: Władza i polityka w przedsiębiorstwie - Zarządzanie przez wpływ, wyd. Difin, Warszawa 2000, str. 65.

52

ale także z usłyszanych z ust doradców czy członków świty opowieści czyni w tym

przypadku działania władcy reinkarnacją postaci z zasłyszanych słów. Nierzadko

podobieństwa bohaterów danych opowieści do ich pierwowzorów nie są zbyt

znaczne, lub też opierają się na marginalnych tylko cechach danych osób. Stąd

zauważyć należy zjawisko reinkarnacji niedokładnych, lub też decydujące znaczenie

wyobrażeń o danych postaciach dla kształtu ich późniejszych reinkarnacji.

Pojęcie reinkarnacji władzy zwykle należy pojmować w sposób przenośny,

jako występowanie podobieństw czy powielanie zachowań lub granie

wyznaczonych przez poprzedników ról. Jednakże w wielu przypadkach przenośne

rozumienie występuje łącznie z określonym sposobem rozumienia dosłownego,

mianowicie w przypadku występowania władzy dziedzicznej. Dziedziczenie władzy

charyzmatycznej niejednokrotnie przemienia tę władzę w tradycyjną lub

legalistyczną. W przypadku przeradzania się władzy charyzmatycznej w tradycyjną

mówić możemy o powstawaniu dynastii, w przypadku przybierania przez władzę

charyzmatyczną postaci władzy legalnej możemy zauważać obejmowanie przez

kolejne osoby stanowiska stworzonego dla konkretnej jednostki, stąd często

stanowisko takie dostosowywane było do potrzeb związanych z cechami charakteru

tejże jednostki jak też z okolicznościami historycznymi i politycznymi, w których ta

jednostka istniała.

Syn przygotowywany do objęcia tronu ma okazję obserwować ojca, słuchać

jego nauk czy zdobywać wiedzę i umiejętności od wyznaczonych przez ojca

nauczycieli. Taka postać rzeczy skłania poddanych do zaufania umiejętnościom

młodego króla, który przecież został wychowany pod okiem kogoś, kto umiał

rządzić, a poza tym zapewne w krwi swojej nosi wiele cech tamtego władcy. Miłość

do dawnego króla każe nie dostrzegać nawet pewnych braków następcy tronu, co z

drugiej strony może prowadzić do złudzeń i do niedoceniania indywidualnych,

niekiedy pozytywnych, cech tego następcy. Dostrzegać zatem należy tak

podobieństwa jak i odrębności w ramach danych dynastii czy szkół, z drugiej strony

stworzenie ram danej roli przypisywanej władcy służyć może z powodzeniem

trwałości władzy, pewności zachowań czy utożsamianiu się obywateli z państwem.

53

Nazwy Cezar jak i Król, wywodzące się od wybitnych władców, są jaskrawym

przykładem dążenia do wcielenia danych przywódców w państw w postacie

podobne do danych pierwowzorów. Dążenia takie czy pragnienia mogą wynikać z

życzeń samych władców, chcących wykorzystać blask roztaczany przez dane nazwy,

ale częściej wynikają z pragnień ludu, chcącego żyć pod berłem wielkiego pana.

Najszerszy sposób rozumienia zagadnienia reinkarnacji władzy wiąże się z

pojawianiem czy też odradzaniem się władzy pomiędzy ludźmi w różnych

okolicznościach i czasach. Abstrakcyjne pojęcie władcy znajduje ucieleśnienie czy to

w postaci dowódcy, głowy państwa czy też w postaciach parlamentów, rządów a

nawet armii i zebrań ludowych, jak też w postaciach referendów, wyborów i

głosowań. Rodzaje ustrojów mogą być uznane za archetypy władzy wyróżniającej się

określonymi cechami. Mamy zatem do czynienia np. z odradzającą się ideą

jedynowładztwa, z ideą demokracji czy też z ideą oligarchii. Pojęcia służące do

opisów danych typów władzy i ustrojów mogą służyć jako nośniki ich cech

charakterystycznych, podobnie jak wiązane z danymi ustrojami zdarzenia

historyczne i stereotypy, czy też jak dzieła naukowe, wzorcowe akty prawne czy

normy społeczne. Zarówno mechanizmy związane z istnieniem danych ustrojów, jak

i słowa, opisujące idee rządzące tymi ustrojami, pozwalają na dostrzeganie zjawiska

odradzania się danego typu władzy czy ustroju w różnych czasach i miejscach, gdzie

poszczególne role grane są przez różne postacie.

System zmusza jednostkę do podporządkowania się władzy lub też do walki z

nią. Po raz kolejny i kolejny aktorzy powtarzają kwestie niosące te same kwestie,

rywalizacja o władzę przybiera znane postacie, jak też pojawiają się podobne

problemy i konflikty. Historia w pewnym zakresie daje przykłady zwycięzców i

przegranych, funkcje pedagogiczne przenoszonych z pokolenia na pokolenie

opowieści wiążą się z zachęcaniem jednostek i całych społeczeństw do

podejmowania określonych wyborów czy do podążania w znanych kierunkach.

Koncentrowanie się na historii własnego państwa, na przywoływaniu nazwisk

naukowców czy artystów wywodzących się z bliskich historykom okolic, a nawet

przywłaszczanie sobie odkryć powstałych zupełnie gdzie indziej może być

54

postrzegane jako próba umożliwienia jak najszerszego odradzania się władzy

danego państwa i związanych z tą władzą zjawisk.

Niejednokrotnie pokrewieństwo czy też samo nawet nazwisko decyduje o

wyborze danego kandydata na określone stanowisko. Dziedziczenie uprawnień w

pewien sposób upodabnia się do ich delegowania. Zastępowanie znanej jednostki

kimś innym, lecz pozornie nie obcym, staje się kolejnym przykładem reinkarnacji

władzy. Korzyści z delegowania uprawnień mogą być długofalowe, pozwalają na

zachowanie ciągłości władzy czy też na obejmowanie władzą danej jednostki lub

przynajmniej władzą podobną rozległych obszarów i różnych dziedzin życia 4 .

Namiestnicy, delegowani sędziowie, prawodawcy działający w imieniu suwerena z

jednej strony mogą promieniować blaskiem króla, z drugiej zaś mogą stać się

elementem istnienia reinkarnacji rozproszonej władzy - kiedy to reprezentują

obywateli. Grupa społeczna, aktywna politycznie, wybierać może kandydatów

bliskich sobie ze względu na podobieństwo do własnych poglądów czy kolei

życiowych. W ten sposób wyborca dąży do odrodzenia się w postaci władcy

przynajmniej w niewielkim stopniu. Z drugiej strony profesjonalizacja i specjalizacja

prawodawców, urzędników czy sędziów może być odbierana jako podobieństwo do

reinkarnacji władzy odpowiednio wychowanego następcy tronu. Władza upodabnia

się do wiedzy, a fachowcy posiadający tę wiedzę upodabniają się do dawnych

władców i ich otoczenia.

Przeciwstawianie sobie różnych typów władców może być podobne do

rywalizacji o uznanie autentyczności danej inkarnacji. Wybieranie władzy

prawicowej i lewicowej na przemian, zezwalanie na wprowadzanie elementów

autorytarnych i dążenie do demokratyzacji życia, pragnienie posiadania na zmianę

władcy okrutnego a potem łagodnego to proces poszukiwania prawdziwego

wcielenia władcy. W przypadku odnalezienia tego władcy - czy to ze względu na

jego faktyczną potęgę, czy to na odpowiadanie gustom wyborców - możliwe jest

długotrwałe panowanie danej jednostki, partii czy dynastii.

4 J. Coates, C. Breeze: Delegowanie władzy, wyd. petit, Warszawa 1998, str. 13.

55

Zastosowanie idei reinkarnacji władzy dla uzasadnienia okrucieństwa i

zbrodni zauważalne jest w przypadku władzy religijnej. Działacze totalitarnych

organizacji religijnych niejednokrotnie powołują się na autorytety swoich

przywódców czy też bogów. Falsyfikowalność reinkarnacji władzy utrudniona jest

przez zakazywanie myślenia i oceny słuszności konkretnych działań bez

odwoływania się do tradycji religijnych.

Poczucie racji stanu właściwe jest zagadnieniu reinkarnacji rozproszonej.

Obywatele, wcielające się w pewnym stopniu w rolę władcy, wykonując swoje

obowiązki powinni przyczyniać się do powodzenia całości. Wielkie znaczenie dla

utożsamiania się z władzą państwową przez obywateli ma edukacja, w tym również

w zakresie przepisów prawa i ich przestrzegania. Przyzwolenie na obniżanie

standardów, na zaniedbania i na lekceważenie obowiązków prowadzą do alienacji

państwa.

Przepisy prawa w pewnym stopniu spełniać powinny oczekiwania obywateli,

z drugiej strony same te oczekiwania tworząc. Pewność prawa definiuje obywatela i

oddala władzę od kategorii zjawisk nieprzewidywalnych i szalonych. Znane z

biologii przykłady istnienia wśród niektórych gatunków kategorii królowej matki

czy samca alfa wskazują na dwa sposoby przekazywania władzy. Z jednej strony

długotrwałe i pielęgnujące tradycję metody dziedziczenia i niezmienności, z drugiej

zaś rywalizacja o władzę i ciągłe odpieranie ataków konkurentów - oba te sposoby

znane są społeczeństwom ludzkim, i w obu mówić możemy o określonych

postaciach reinkarnacji władzy.

Reinkarnacja władzy opierać się może na znanych zwyczajach, jak i może

wiązać się z wprowadzaniem zmian. Socjologiczne mechanizmy wymuszające

określone zachowania rządzących, jak i psychologicznie uzasadniane działania

jednostek wybitnych, mogą być postrzegane jako dwa sposoby uzasadniania

reinkarnacji władzy. Bez względu na okoliczności objęcia władzy przez daną

jednostkę czy grupę, uznanie tejże władzy opiera się w pewnym sensie na

komunikacji. Narzucenie czy przyjęcie uznania danego podmiotu za władcę wiąże

się z komunikacją między poddanymi władzy jednostkami, w ramach grupy

56

rządzącej, jak i między władzą a poddanymi. Zauważyć przy tym należy, że w

przypadku istnienia rozproszonej reinkarnacji władzy dialog między

poszczególnymi podmiotami toczy się na zasadzie gry, w której stawką mogą być

konkretne decyzje lub im podporządkowanie, szczegółowe rozwiązania ustrojowe,

jak też sama władza.

57

ŁAMANIE UMOWY SPOŁECZNEJ

Zagadnienie istnienia czy też obowiązywania umowy społecznej

rozpatrywane może być z różnych perspektyw. Z punktu widzenia prawnego, za

podstawę umowy społecznej uznać możemy istnienie norm prawnych, całościowo

regulujących podstawy zachowań społecznych, i przez społeczeństwo

akceptowanych. Mamy tu zatem do czynienia nie z narzuceniem określonych norm

prawnych, ale z ich oddolnym wypracowaniem przez zbiorowość. Czy przyjmiemy

pojęcie umowy społecznej jako konstrukcję opisującą istniejący już stan, czy jako

proces faktycznego tworzenia prawa, duże znaczenie dla jej opisu mieć będzie

perspektywa socjologiczna. Uzasadnienie socjologiczne wiązane być może z

uznawaniem ludu, narodu czy też wszystkich obywateli za suwerena. Wola

suwerena odbierana być może jako jego wewnętrzne zobowiązanie, jednakże może

być także rozpatrywane jako umowa między jednostkami wchodzącymi w skład

danej zbiorowości1. Do analizy wyobrażeń jednostek na temat umowy społecznej

wskazane jest korzystanie z psychologicznego punktu widzenia, a także korzystanie

ze spostrzeżeń przynależnych do psychologii społecznej.

Wyobrażenie o kształcie umowy społecznej zaliczyć możemy do sfery

poglądów. Przynależność do określonej grupy społecznej a nawet do określonego

kręgu kulturowego czy cywilizacyjnego to kategorie związane z możliwością

ukazywania podobieństw cech danej osoby do cech innych osób, zaliczanych do tej

samej grupy. Jeśli umowa społeczna odnosi się do konkretnego społeczeństwa czy

jego części, to łamanie umowy społecznej wiązać się powinno z pewnym

odchodzeniem od norm danej grupy, z protestem, oszukiwaniem lub z

przestępstwem.

1 C. Porębski: Umowa społeczna - Renesans idei, wyd. Znak, Kraków 1999, str. 51.

58

Sfera na granicy dotrzymywania i łamania umowy społecznej to pole

konfliktu między zasadą pacta sunt servanda a zasadami współżycia społecznego2.

Dotrzymywanie niekorzystnej umowy może wynikać z honoru, niewiedzy czy z

racjonalnej rachuby, kiedy łamanie tejże umowy może być związane z odwagą i

szlachetnością, ale też ze złą wolą i niewiedzą3.

Człowiek kształtowany jest przez społeczeństwo, i przez swoje indywidualne

doświadczenia. Niejednokrotnie na jednostkę wpływać może osoba nauczyciela czy

rodzica, czasem wpływ na postawy i zachowania mają autorzy, oddziałujący za

pośrednictwem swoich książek. Kształtowanie jednostki nie jest wydarzeniem

jednorazowym, lecz raczej procesem, trwającym praktycznie przez całe życie. Z

drugiej jednak strony pewne wydarzenia mogą mieć decydujące znaczenie dla tego,

kim jednostka jest i jak postrzega świat.

Społeczeństwa się zmieniają, i tak też się dzieje z umowami społecznymi.

Porządek ulega zachwianiu w wyniku wojen, kryzysów gospodarczych, odkryć

technicznych czy też w wyniku zdobywania popularności przez określone ideologie.

Zmiana umowy społecznej może wiązać się z rozwojem lub z załamaniem, z

obniżaniem lub podwyższaniem standardów cywilizacyjnych 4 . Zakres

dopuszczalności krytyki władzy może być odbierany jako miernik istniejących

swobód politycznych ale też miernik kultury politycznej danego państwa. Zdolność

samoograniczenia się w zakresie nienawiści do władzy i zdolność do brania

2 Zauważalne jest tu podobieństwo do problematyki relacji między koniecznością posłuszeństwa nawet nielubianemu władcy a nieposłuszeństwem obywatelskim. Niejednokrotnie burzyciele porządku wykorzystują ideę konieczności buntu przeciw złemu władcy ze względu na pragnienie przejęcia władzy przez siebie lub swoją organizację. Z drugiej strony brak akceptacji społecznej dla władcy lub dla określonych rozwiązań może być decydujący w zakresie sposobu oceny nieposłuszeństwa obywatelskiego. Zagadnienia te są elementem polityki, czy to rozumianej jako dyskurs i walka, czy jako proces rządzenia. 3 Zauważmy, że czynnikiem obecnym w obu przypadkach jest niewiedza. Brak wiedzy na temat obowiązujących norm może być dopuszczalny na wczesnym etapie socjalizacji, lub też może wymagać interwencji, kary lub ograniczania praw danej jednostki. W przypadku niewiedzy władcy czy innej bezkarnej jednostki, pojawia się pragnienie buntu, emigracji czy też np. ucieczka w sztukę lub posługiwanie się innymi formami podobnymi do walki, takimi choćby jak humor. 4 Uznając względność zagadnień związanych z poziomem cywilizacyjnym, możemy przyjmować jednak pewne kryteria porządkujące. Np. możemy porównywać poziom cywilizacyjny społeczeństw i państw w sposób konfrontacyjny, czyli zastanawiać się zdobycze którego państwa w danej dziedzinie by zwyciężyły w wyniku konfliktu, możemy jednak posłużyć się inną metodą, np. polegającą na porównywaniu stanu danych społeczeństw do stanu uznanego za optymalny.

59

odpowiedzialności za sprawy publiczne to elementy charakteryzujące społeczeństwo

obywatelskie. System polityczny wymaga istnienia mechanizmów rozpoznawania i

zwalczania lub tolerowania przypadków łamania umowy społecznej w zależności od

potrzeb i możliwości5. Istotą właściwego reagowania na konkretne przypadki jest

odpowiednia kombinacja elementów takich jak mądrość, inteligencja,

doświadczenie, intuicja, wykształcenie czy znajomość przepisów. Podobnie w

jednostkowych przypadkach, w konkretnych wycinkach rzeczywistości, odnaleźć

możemy ilustracje nawet złożonych zjawisk. Wieloaspektowa analiza naukowa jest

jak najbardziej przydatna do głębokiego zrozumienia określonych problemów,

jednak zwykle praktyka wymaga nie tylko określonej ilości wiedzy czy znajomości

dokonań naukowych, ale także pewnego zasobu intuicji, wyobraźni, doświadczenia i

zdecydowania.

Istota zagadnienia łamania umowy społecznej może być określana na

płaszczyźnie pojęciowej, niejednokrotnie jednak przydatne może być odwołanie się

do obrazowych, nawet potocznych przykładów. Wyobraźmy sobie człowieka, który

zakręcając, zamiast iść chodnikiem obok trawnika, deptał po trawie, skracając sobie

drogę. Kiedy złagodzono zakręt, poszerzając w tym miejscu chodnik, człowiek ten

zaczął jeszcze bardziej skracać sobie drogę, wydeptując na trawie jeszcze krótszą

ścieżkę w nowym miejscu. Jednostka może wnosić do dobra ogólnego swój talent,

może także pasożytować na społeczeństwie lub niszczyć istniejące w nim zasady6.

Sięgając po taki przykład, ukazać możemy jak wyglądać może przyzwyczajenie do

łamania umowy społecznej - przy czym zauważyć należy, że przez umowę

społeczną rozumieć można szereg zagadnień, czy też że pojęcie umowy społecznej

ma wiele wymiarów i wiele zastosowań.

Można przywoływać znaczenia proponowane przez dawnych klasyków, od

których pojęcie umowy społecznej jest wywodzone, jednak pojęcie to rozumiemy już

w sposób intuicyjny, nie zawsze zgodnie z dawnym jego znaczeniem. Zjawiska tego

nie należy oceniać ani jednoznacznie pozytywnie, ani negatywnie, a tylko zdawać

5 R. Tokarczyk: Hobbes - Zarys żywota i myśli, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998, str. 109. 6 J. J. Rousseau, Umowa społeczna, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002, str. 19.

60

sobie z niego sprawę. Jeśli chcemy posłużyć się danym pojęciem w sposób właściwy

danemu myślicielowi, możemy powołać się na konkretne nazwisko filozofa, lub też

odpowiednio naświetlić kontekst, pozwalając rozmówcy na uchwycenie sensu

wypowiedzi. Z drugiej strony nieporozumienie jest stanem tak częstym, że zwykle

docenić należy stan choćby częściowego porozumienia. Rozmówcy po swojemu będą

interpretować dane pojęcia, a od ich tolerancji i wzajemnego poznania będzie zależeć

czy nastąpi przepływ informacji, czy tylko wymiana słów.

Jeśli pojęcie umowy społecznej rozumieć z perspektywy prawniczej,

podkreślając znaczenie norm prawnych, istniejących jednakże w kontekście

szerszego zbioru norm społecznych, wtedy możemy dostrzegać znaczenie

poszczególnych podmiotów w procesie zawierania i kształtowania umowy

społecznej. Poddaństwo lub obywatelstwo mogą być w tym znaczeniu odbierane

jako czynniki w sposób zdecydowany świadczący o powinności przestrzegania

umowy społecznej związanej z danym państwem. Stanie się poddanym lub przyjęcie

obywatelstwa podporządkowują jednostkę istniejącej umowie społecznej, przy czym

obywatelstwo daje pewną możliwość przekonywania innych obywateli o słuszności

zmieniania danej umowy społecznej lub też pozostawiania jej w dawnym kształcie.

Subiektywność postrzegania umowy społecznej wiąże się z tym, że w tym

samym państwie umowa społeczna może być przez te same podmioty jednocześnie

przestrzegana i łamana. Członkowie grupy uprzywilejowanej mogą sądzić, że

aktualny stan jest optymalny, kiedy członkowie grupy dyskryminowanej mogą

oceniać rzeczywistość zupełnie inaczej. Przywileje często nie są doceniane, zaś łatwo

się do nich przyzwyczaić. Zapobieganie zmianom może być związane z dbaniem o

stabilność, ale może także prowadzić do coraz większego rozdźwięku między

przepisami prawa a rzeczywistością. To, co było lewicowe, staje się po kilkuset latach

konserwatywne. Nowe rewolucje stawiają stare idee rewolucyjne na półkach

muzeów, choć całe partie polityczne i inne grupy a nawet większości społeczeństw

starają się traktować te muzea jak sklepy z modnymi towarami. Dla przestrzegania

umowy społecznej niejednokrotnie konieczne jest jej zmienianie, choć najlepszym

61

sposobem na przestrzeganie umowy społecznej przez członków społeczeństwa jest

umożliwienie im zdobywania szczęścia poprzez wykonywanie obowiązków.

Poza jednostkowym podejściem do zagadnienia łamania umowy społecznej,

wskazać możemy na problematykę międzyludzką narzucania treści niezgodnych z

oczekiwanym kształtem umowy społecznej, czy też z innymi kwestiami dotyczącymi

niezgodności wyobrażeń różnych osób co do kształtu umowy społecznej. Posłużmy

się tutaj drugim przykładem. Po wprowadzeniu w niektórych busach funkcji

automatycznego otwierania drzwi - czy też otwierania drzwi przez naciśnięcie

przycisku wewnątrz busa, niejeden kierowca busa wygłaszał formułę „umówmy się,

że ja otwieram drzwi”. Czy jest to umowa, czy tylko propozycja umowy, na którą

przestraszony pasażer nie śmie odpowiedzieć, a jego milczenie zostaje odczytane

jako zgoda? Czy pasażer powinien protestować, że to nie umowa tylko przymus? A

może pasażer zaproponuje coś innego, np. że kierowca będzie otwierał drzwi na

sygnał ze strony pasażerów? Niestety, kierowcy nie byli otwarci na takie propozycje,

ani na krytykę w ogóle. Dodatkowo, widać było, że kierowców bawiło to

wywyższanie się i swoista władza, i otwierali drzwi kilka sekund po zatrzymaniu

busa, a nie np. dokładnie w momencie zatrzymywania się. Oczekujący pasażerowie,

przyzwyczajeni do konieczności samodzielnego szarpania za klamkę, próbowali

otwierać drzwi, i wpadali w pułapkę zastawioną przez kierowcę, czekającego już by

z groźną miną ich pouczać. Pociągi na omawianej trasie kursują o zupełnie

niepraktycznych porach, więc jeśli ktoś nie ma możliwości jechać samochodem

osobowym, skazany jest na wybranie busa. Należy zauważyć, że mamy tu do

czynienia z całym szeregiem umów czy też wyborów, pozornie wyglądających na

zależące od woli jednostki, ale dyktowanych przez konieczność. Konieczności te są

elementami systemu, w ramach którego działa jednostka, lecz także który w

pewnym stopniu współtworzy. Łamanie umowy społecznej przez władcę, klasę

rządzącą czy przez kogokolwiek mającego przewagę nad innym uczestnikiem

umowy, jest silną zachętą do szukania możliwości jej łamania także przez osoby

dyskryminowane. Lepsi powinni dawać przykład. Krytyka ustrojów, w których

władzę zajmują nieodpowiednie osoby, może być niejednokrotnie odbierana nie

62

tylko jako krytyka kształtu umowy społecznej, ale także jako krytyka ról

poszczególnych grup czy osób w zakresie tworzenia tejże umowy.

Na określonym poziomie abstrakcji idee stają się podobne, stąd możemy

ustawić pojęcie umowy społecznej w szeregu takich pojęć, jak Grundnorm, ustrój czy

sprawiedliwość, dostrzegając w nich pewne próby uchwycenia istoty urządzenia

społeczeństw. Podobnie jak kierowca busa w przywołanym wcześniej przykładzie,

proponuję aby przyjąć za umowę społeczną wyobrażenie, co wszyscy w państwie

mają robić. Oczywiście różne mogą być role społeczne - przy czym szczególnie

istotne jest dostrzeżenie totalnego subiektywizmu w ocenie roli siebie. „Ja” w

społeczeństwie opiera się w pewnym stopniu na pragnieniu zaspokojenia

odczuwanych potrzeb. Potrzeby innych członków społeczności mogą być oceniane

na podstawie analogii, dedukcji czy komunikacji, w każdym razie właśnie

odpowiednia ocena potrzeb poszczególnych osób, ale także odpowiednia ocena

możliwości zaspokajania potrzeb - własnych i cudzych - są z punktu widzenia

psychologii społecznej niezwykle istotne dla określenia kształtu umowy społecznej7.

Jako trzeci przykład łamania umowy społecznej niech posłuży sytuacja

wyrzucania niedopałka papierosa z okna samochodu. Kierowca pozornie pozbywa

się problemu, miasto jednak staje się brudniejsze. Interes prywatny przesłania

jednostce jej interes publiczny. Przyłapana osoba w najlepszym przypadku broni się

argumentem o rzekomej powszechności łamania norm, ale jeszcze częściej

odpowiada w sposób mniej lub bardziej agresywny.

W trzech powyżej opisanych przykładach, w jakiś sposób związanych z

przemieszczaniem się, każdy miał się odnosić do pewnego wymiaru łamania umowy

społecznej. Pierwszy przykład stanowił o tym, że jednostki łamiące umowę

społeczną, szukając granic tego, co jest dozwolone, nieznacznie te granice

przekraczają. Drugi przykład miał ilustrować narzucanie umowy społecznej, czy też

zjawisko, kiedy normy przestają być zgodne z oczekiwaniami. Może być także

7 Dodać należy, że uznawanie siebie za istotę wyjątkową jest nie tylko częste, ale niejednokrotnie także pożądane - również ze względu na dobro społeczeństwa - o ile wyjątkowość dotyczy np. zagadnień odczuwania konieczności rozwijania własnego talentu czy nawet zaspokajania ambicji, nie zaś jednak kiedy dotyczy unikania obowiązków.

63

swoistą ilustracją procesu socjalizacji, czy też nauki przez jednostkę reguł życia.

Trzeci przykład miał ilustrować umasowienie się określonych zjawisk związanych z

łamaniem umowy społecznej, powiązanie łamania umowy społecznej z niską kulturą

osobistą i obywatelską. Kłamstwo czasem prowadzi do morderstwa, ale częściej jest

odwrotnie. Podobnie w przypadku łamania umowy społecznej, niskie standardy

zachowań jednostki wpływają destrukcyjnie na system, ale błędy tkwiące w

podstawach systemu oddziałują w kierunku łamania umowy społecznej na dużo

szerszą skalę.

Czwarty przykład łączy w sobie elementy wszystkich trzech przywołanych

poprzednio. Wyobraźmy sobie, że grupa osób siedzi w zamkniętym pokoju. Jedna z

osób wyjmuje papieros i zaczyna go palić. Pomińmy tu kwestię legalności palenia

tytoniu w danym miejscu np. ze względu na charakter zakładu publicznego danego

obiektu - choć niejednokrotnie ten właśnie wymiar ma podstawowe znaczenie dla

oceny sytuacji - ale skupmy się na kwestii zgody wszystkich jednostek na dane

zachowanie. Jeśli nie wszyscy wyrażają zgodę na palenie tytoniu w danym miejscu,

mamy do czynienia z łamaniem umowy społecznej przez osobę palącą. Bardziej

złożona sytuacja występuje, kiedy zgromadzone osoby pozornie zgadzają się lub nie

mają odwagi protestować przeciwko danemu zachowaniu jednostki posiadającej

władzę czy ze względu na chęć uniknięcia konfliktu. Pozornie wszystko jest w

porządku, lecz wyczuwamy, że trudno w takim przypadku mówić o poszanowaniu

praw jednostek czy o stosunkach demokratycznych. Nawet jeśli sięgniemy do

prostych mechanizmów demokratycznych, w przypadku głosowania i zwycięstwa

większości lubiącej dym tytoniowy nad niepalącą mniejszością, nadal nie ma mowy

o zachowaniu cywilizowanych standardów. W przypadku bowiem oddziaływania

na jednostki, konieczne jest poszukiwanie autentycznej zgody na kształt danych

rozwiązań. Umowa społeczna w systemie demokratycznym nierozerwalnie

związana jest z dyskusją, przekonywaniem, poszanowaniem praw mniejszości i

znajdowaniem takich sposobów, które pozwolą na poszanowanie różnic, i na dbanie

o dobro całości. Niejednokrotnie w procesie zawierania umowy społecznej pojawić

się muszą kompromisy, do których jednak niezdolne są jednostki kierujące się

totalitarnym sposobem myślenia, np. wynikającym z religii uważających się za

64

jedyne uprawnione do istnienia. Zauważmy, że podobnie jak dym tytoniowy

oddziałują niekiedy symbole, i podobnie agresywne jak w przypadku palenia

tytoniu w obecności niechętnych temu osób jest np. umieszczanie symboli religijnych

w publicznych szkołach, szpitalach czy podobnych miejscach. Nietolerancyjny i

pełen nienawiści sposób myślenia jest jednak dla wielu osób nałogiem, podobnie jak

przywołane palenie tytoniu - a nałóg jest niekiedy silniejszy od jednostki, przez co

jeszcze trudniejsza jest z nim walka.

W ramach jednego społeczeństwa zwyczaje grup, czy też normy grupowe

uznać możemy za swoiste małe umowy społeczne. Umowa jednostki samej ze sobą

może także być traktowana jako umowa społeczna, dotycząca czy to społeczności

jednoosobowej, czy stosunku tejże jednostki do otoczenia. Tradycyjnie pojęcie

umowy społecznej wiąże się z jej powiązaniem z państwem. Wyobraźmy sobie, że na

niezamieszkałą wyspę trafia dwu rozbitków. Możemy uznać, że każdy z nich niesie

ze sobą bagaż cywilizacyjny, posiada określone umiejętności i przyzwyczajony jest

do określonych zachowań. Możemy także dostrzegać potencjał korzystania z

nowych rozwiązań ustrojowych. Według sytuacyjnej teorii państwa kształt

rozwiązań dotyczących udziału we władzy kształtującego się właśnie ustroju może

zależeć od wielu czynników. Bez względu na charakter tych czynników, o

przestrzeganiu umowy społecznej mówić możemy, jeśli w omawianym przypadku

wystąpią w odpowiednich proporcjach równość i sprawiedliwość.

Czasami łamanie umowy społecznej prowadzi do obniżania standardów

panujących w społeczeństwie, ale czasami może prowadzić np. do wyrównywania

praw grup dyskryminowanych czy być związane z dostosowaniem umowy

społecznej do danych czasów, potrzeb czy konieczności. Zawieranie umowy jest

związane z przewidywaniem. Proces myślowy, dotyczący oczekiwania określonego

zachowania innych uczestników umowy w przypadku wystąpienia określonych

okoliczności może prowadzić do ostrożności, unikania skrajności czy

nieodpowiedzialności, ale także - w przypadku popełniania błędów w

przewidywaniach - do życiu w stanie iluzji, myślenia życzeniowego czy też do

niesprawiedliwości. Świadomość wystąpienia w przyszłości nieprzewidywalnych

65

zdarzeń powinna prowadzić do pozostawienia możliwości przekształcania treści

umowy społecznej. Łamanie umowy społecznej jest w pewnym zakresie także jej

tworzeniem - co jednak nie powinno być odczytane jako zachęta do postępowania

niezgodnego z własnymi obowiązkami. W przypadku jednak przewidywania

zachowań pożądanych, lecz niezgodnych z kształtem umowy społecznej, możliwe

jest odpowiednio wczesne uwzględnianie zmian w tejże umowie8.

Gdy grupa dominująca łamie umowę społeczną, niszczony jest system i

obniżane są standardy życia publicznego. Z drugiej strony dyktatura może być

postrzegana jako uprawnomocniona np. kiedy brakuje możliwości pokojowego czy

demokratycznego wywalczenia określonych praw. W większości przypadków miarą

słuszności może być tu równość. Jeśli narzucane są rozwiązania dyskryminujące

określoną grupę, mamy do czynienia bardziej ze zmową niż z umową społeczną.

Poza cieszeniem się z wolności jednostki i z praw właściwym obywatelom, dla

zawarcia umowy społecznej potrzebne jest samoograniczenie się9. Samokontrola i

wypełnianie obowiązków są konieczne dla zapobiegania zagrożeniom i dla

stawiania czoła pojawiającym się problemom. Istotą łamania umowy społecznej jest

przemoc. Z jednej strony przemoc jest często jedynym sposobem powstrzymania

łamania umowy społecznej, z drugiej zaś jest sposobem jej łamania. Ta pozorna

sprzeczność ról, które odgrywa przemoc w zakresie zagadnienia łamania umowy

społecznej związana jest z zagadnieniami uznania władzy, istoty państwowości, jak

też słuszności poczynań człowieka w ogóle.

8 Pokrywanie się w podstawowym zakresie norm prawnych i kształtu umowy społecznej jest zwykle stanem pożądanym - który odczytany być może również jako zgodność prawa intuicyjnego z prawem pozytywnym - w tym kontekście alienacja prawa odbierana może być jako oddalanie się prawa od umowy społecznej. Dostosowywanie norm prawnych do oczekiwań społecznych powinno odbywać się jednak przy uwzględnieniu istniejących konieczności czy możliwości. 9 D. Pietrzyk-Reeves: Republikańska koncepcja umowy społecznej Jana Jakuba Rousseau, [w:] Z. Rau, M. Chmieliński (red.): Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, str. 155.

66

NUDA A KRYZYS

Według Schopenhauera, mądry człowiek się nie nudzi. Wyobraźmy sobie

jednak obciążenie tego człowieka obowiązkiem, związanym z wykonywaniem

powtarzalnych i mało ambitnych czynności, czy też narzucanie mu konieczności

długotrwałego przebywania czy nawet rozmawiania z ludźmi mało inteligentnymi i

nie posiadającymi ciekawych informacji. W każdym z tych przypadków możliwe jest

pojawienie się zjawiska czy też odczucia nudy, choć mogą jej towarzyszyć np.

frustracja, nerwowość czy agresja, ale także apatia czy depresja. Zauważyć należy tu

kilka prawidłowości: zjawisko nudy może być związane z nieprzystawaniem zadań

do możliwości jednostki - poszczególne zajęcia nie są wyzwaniem, a czas potrzebny

na ich wykonanie jest zbyt długi; kiedy brakuje interesujących podniet czy też

wartościowych ciekawostek, których ktoś poszukuje, wtedy nuda związana jest z

niechęcią do danego stanu rzeczy; odczuwanie nudy jest subiektywne, i może być

różne dla poszczególnych jednostek, czy też dla konkretnych okoliczności.

Starożytna myśl chińska, przynosząc takie dzieła jak Tao-te-king czy Księga

Przemian, podkreśla znaczenie istnienia kontrastów i przeciwieństw oraz

przechodzenia jednego stanu rzeczy w inny. Harmonia zapewniona być może przez

zmiany, ale także przez dostosowanie działań do potrzeb i okoliczności. Przemiana

jest jednocześnie kryzysem, jak też przezwyciężeniem stanu nudy. Jeśli stany yin i

yang uznamy za odpowiedniki czasu nudy, to przejście pomiędzy nimi będzie

kryzysem. Mamy zatem do czynienia z cyklem nuda - kryzys, przy czym okresy

nudy są dłuższe, kryzys zaś następuje gwałtownie, choć potencjał przemiany może

narastać przez czas dłuższy, a właściwie już w jednej przemianie tkwi potencjał

kolejnej.

Pojęcie kryzysu zwykle jest odbierane negatywnie. I słusznie. Jednakże dla

przekory, czy z naukowego obowiązku należy dostrzegać wszelkie jego aspekty, bez

uprzedzeń i przy zastosowaniu jak najdoskonalszej aparatury badawczej. Pozytywne

67

aspekty nudy, podobnie jak pozytywne aspekty kryzysu, łączą się z zagadnieniami

ich przydatności czy też zapotrzebowania na nie. Brak kryzysu może być odbierany

jako nudny, podobnie jak kryzys permanentny. Długotrwała nuda prowadzi do

kryzysu, ale nadmiar bodźców czy brak odpoczynku także mogą przynieść błędne

działania czy po prostu kryzys1.

Niedookreśloność znaczeniowa pojęć kryzysu i nudy wiąże się nie tylko z

możliwościami ich różnej oceny i kwalifikowania konkretnego stanu jako

kryzysowy/niekryzysowy oraz nudny/nienudny. Zauważyć należy, że za

przeciwieństwa kryzysu i nudy uznać możemy nie tylko brak nudy czy brak

kryzysu, ale także pojęcia łączące się z innymi kontekstami, takie jak stabilność i

interesującość.

Jeśli rzeczywistość jest nudna, to urozmaicić ją może bądź fantazja, bądź

zmiana. Zmiana wywołana może być konkretnym wydarzeniem, może też wiązać

się z odważnym działaniem. Ucieczka od rzeczywistości może być postrzegana jako

coś nieodpowiedzialnego, ale może też być elementem strategii przetrwania, w tym

również strategii radzenia sobie z nudą. Kultura może być postrzegana jako sposób

przezwyciężenia monotonii. Kłopoty w tym wypadku wydają się zjawiskiem

bardziej naturalnym, który to kultura zastępuje. W pewnych wypadkach zjawiska

kryzysowe uniemożliwiają rozwój kultury (na zasadzie „Nie czas żałować róż, kiedy

płoną lasy”), w innych zaś kryzys jest inspiracją dla kultury, dając owoce w postaci

najwybitniejszych dzieł sztuki. Optymalnym modelem wydaje się zatem nastanie

kryzysu, po którym mamy do czynienia z okresem stabilności, umożliwiającym

opisanie tegoż kryzysu lub wydarzeń z nim związanych. Z drugiej strony możemy

też mówić o zjawisku generowania kryzysów przez brak warunków do pracy, w tym

pracy twórczej2.

Kiedy kryzys jest zbyt ciekawy, i media wciąż nim żyją, podsycając go a

jednocześnie wypatrując jego końca, wtedy znudzenie wiąże się z faktycznym lub

pozornym przezwyciężeniem kryzysu. Znudzenie tematyką kryzysu może 1 M. Żardecka-Nowak: Kryzys i jego współczesne przejawy, [w:] L. Żuk-Łapińska (red.): Kryzys kultury europejskiej?, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1997, str. 89. 2 L. Svendsen: A Philosophy of Boredom, Reaktion Books, London 2005, str. 34.

68

prowadzić do dalszych kryzysów, np. w przypadku przemiany kryzysu

gospodarczego w konflikt zbrojny. Atrakcyjność programów politycznych sił

rywalizujących o przejęcie niezadowolonych obywateli może opierać się o obietnice

walki (czy to walki z kryzysem, czy z wymyślonym wrogiem), albo o udawanie, że

kryzysu nie ma. Z drugiej strony opozycja niejednokrotnie może udowadniać, że

kryzys niszczy państwo, kiedy w oczach partii rządzących sprawy mają się dobrze.

Nuda w takim kontekście może być odbierana jako przejaw fachowości i

odpowiedzialności.

Sztuka polityki wymaga umiejętności radzenia sobie z zagadnieniami nudy i

kryzysu. Stawianie czoła kryzysowi, wychodzenie z kryzysu, dotyczyć może

zarówno jednostki czy partii, jak też państwa i świata, w których te podmioty

działają. Kryzys może być zatem zjawiskiem wewnętrznym i zewnętrznym wobec

podmiotów prowadzących daną politykę. Wewnętrzne wypalenie danego polityka

może łączyć się z brakiem chęci do działań, ze zmęczeniem czy z brakiem pomysłów

na sensowne działania. Kryzys partii może wiązać się z niemożnością wyłonienia

odpowiednich władz, z brakiem poczucia wspólnoty czy z trudnościami partii w

odnalezieniu się w rzeczywistości - w tym przypadku niejednokrotnie mamy do

czynienia ze znudzeniem wyborców daną partią. Pomiędzy zagadnieniem kryzysu

jednostki i grupy istnieje szereg podobieństw i powiązań. Znudzenie lidera

wywoływać może konieczność przemian w partii, ale może także prowadzić do

stagnacji - kryzys jednostki przechodzi zatem na całą partię. Suma kryzysów

dotyczących poszczególnych członków partii może owocować genialnymi

pomysłami i powstaniem siły zdolnej do wykorzystania frustracji i nagromadzonej

energii, ale może także prowadzić do braku odpowiednich kandydatów na ważne

stanowiska.

Zjawisko znużenia władzą może wywołać kryzys. Oglądanie tych samych

twarzy w mediach, słuchanie podobnych informacji, nawet dotyczących sukcesów

kraju, może skłaniać niecierpliwe społeczeństwo do niezadowolenia, głosowania na

partie opozycyjne czy do zachowań nielegalnych. W przypadku niemożności

komunikacji między społeczeństwem a władzą, niejednokrotnie sposobem na

69

ukazanie własnych problemów czy choćby swojego istnienia, są demonstracje, strajki

czy agresja. Znudzenie łączy się z pewnym oddalaniem się od rzeczywistości.

Władca, zaniedbując sprawy państwa i oddając się np. sztuce czy wojnie dla

rozrywki, prowadzi to państwo do kryzysu. Bezkarny władca szuka rozrywki w

cierpieniu innych, ale kolejne, coraz bardziej wyrafinowane nawet atrakcje stają się

nudne. Z drugiej zaś strony osłabianie własnego państwa może prowadzić do

kryzysu, do bolesnego kontaktu z realiami świata. Obowiązki władcy po pewnym

czasie mogą dla jednostki pozbawionej powołania politycznego stać się nudne, w

miarę możliwości należy wtedy doprowadzić do zmiany władzy.

Rewolucja neolityczna przyniosła nam nudę. Rolnik, wypatrujący co roku

kiełków i mozolnie ścinający dojrzałe kłosy, nie miał zbyt wielu bodźców, dla

rozrywki pił alkohol, a z frustracji bił żonę. I tak w pewnym zakresie pozostało, choć

na bazie rozwoju rolnictwa mogły powstać ogromne armie i państwa, a głównym

zagrożeniem dla ludzi stali się przedstawiciele ich własnego gatunku. Nuda stała się

podłożem dla stabilnego rozwoju, który jednak nie był racjonalnie zaplanowany, ale

raczej kontrolowany przez kryzysy. Ekologiczne i ekonomiczne prawidłowości

wpływały na regulację okresów nudy i na powstawanie zjawisk kryzysowych.

Konieczność dostosowywania się do natury przy jednoczesnym wykorzystaniu

odkryć technicznych uczyła pokory, a z drugiej strony skłaniała do

eksperymentowania z możliwości urządzenia świata na nowsze sposoby. Katastrofy

były ostrzeżeniami przed nadmierną odwagą czy przed próbowaniem uniknięcia

stabilności nudy, z drugiej strony tworzyły materiał do nauki, wykorzystywany w

formie przezwyciężania nudy w formie ćwiczeń intelektualnych i rozwoju sztuk

rządzenia czy tworzenia. Myśl stała się sposobem walki z nudą, podobnie jak

czynności i podobnie jak właściwe zwierzętom hipnotyczne niemyślenie, w wielu

wymiarach przypominające doskonałość stanu umysłu mistrza zen czy też

pochłoniętego swą działalnością artysty.

Konieczność zapewnienia zajęcia masom społecznym jest w wielu

przypadkach elementem zapobiegania kryzysom. Bezrobocie, bezczynność i wprost

nuda prowadzą do poszukiwań jakiejkolwiek rozrywki, choćby to były nałogi czy

70

wojna. Nie oznacza to, że zjawisko pracy jest wolne od wad, czy że narzucanie

komuś zajęć oddala go od czynów destrukcyjnych, ale raczej, że należy poszukiwać

kompromisu między stanem idealnym - kiedy każdy czyni to, co lubi, jednocześnie

służąc dobru ogółu, i pesymistycznie ocenianą rzeczywistością, kiedy wszystko

prowadzi do katastrofy. Katastroficzne postrzeganie rzeczywistości skłaniałoby do

uznania za kryzys wszystkiego, i że możliwe jest jedynie przejście z jednego kryzysu

do drugiego. Podobne jest to w pewnym sensie do postrzegania świata jako ciągłej

walki, ale też do opisywania demokracji jako ciągłego przekonywania i rywalizacji

między poszczególnymi opcjami. Zauważyć należy, że niekiedy pesymistyczne

opisywanie rzeczywistości nie tylko pozwala na przewidywanie kryzysów, ale także

w wielu przypadkach trafnie oddaje obraz stanu rzeczy.

Nudne podręczniki historii odrzucają od zawartej w tej dziedzinie mądrości,

natomiast podkreślanie bohaterstwa nawet szkodliwych jednostek skłania

niejednokrotnie do naśladowania złych wzorców3. Poszukiwanie wojny, na której

można wykazać się bohaterstwem czasem przemienia się w tej wojny wywoływanie.

Na ile jednostka jest bezsilna w takich przypadkach, na tyle możliwe jest

zapobieganie kryzysowi przez nudę. Z drugiej strony wojna widziana jako wentyl

bezpieczeństwa, pozwalać może imperiom rozładowywać napięcia wewnętrzne, zaś

niszczenie odległych krain może być postrzegane nie tyle jako źródło wysokich

kosztów na zbrojenia, ile jako jednocześnie miejsce szkolenia własnej armii i

przygotowanie do eksploatacji surowców i siły roboczej podbitych terytoriów.

Wysokie morale wojska opiera się w dużym stopniu na robieniu czegoś.

Dowódca stara się nie dopuścić do nudy żołnierzy, rozkazując wykonywanie im

pozornie zbędnych czynności, jednakże czynności zapobiegających wpadaniu w

marazm. Niemyślenie umożliwia unikanie refleksji o bezsensie wszystkiego czy o

potrzebach zmian. Dostrzeganie błędności danych rozwiązań może opierać się na

odczuwaniu strat i marnowania możliwości, jednakże nawet świadomość tychże

strat nie musi prowadzić do reform, jeśli panuje stan zagrożenia, wymagający

ciągłych działań. 3 P. Meyer Spacks: Boredom - The Literary History of a State of Mind, The University of Chicago Press, Chicago 1995, str. 191.

71

Kryzys zawiera w sobie element refleksji. Czas na zastanawianie się może być

postrzegany jako luksus, jako element pracy analityków, ale także jako wynik

niedziałania. Podział pracy, podobnie jak zjawisko końca pracy, łączy się z

pojawianiem się nadmiaru produktów. Zwiększanie się specjalizacji może być

postrzegane jako komplikowanie się rynku, ale może być także oznaką wzrostu

cywilizacyjnego. Cywilizacje giną od nudy. Zmierzch cywilizacji może być

postrzegany jako przenośnie rozumiany kryzys w znaczeniu medycznym, kiedy to

pacjent albo przeżyje, albo umrze. Reformatorzy, przywódcy potrafiący wskazać

nowe cele i wykrzesać energię z zasiedziałych społeczeństw, są niejednokrotnie w

stanie odrodzić imperia. Z drugiej jednak strony nadmiar kapłanów umartwiających

siebie i innych odciąga ludzi i ich państwa od życia.

Dostrzeganie roli zabawy dla istnienia społeczeństwa, socjalizacji jednostek,

nauki, integracji, identyfikacji z państwem jak też dla zapobiegania nudzie może być

odbierane jako element zapobiegania dużym kryzysom m.in. poprzez tworzenie

kryzysów niewielkich. Tragicznie przegrany mecz czy też ekscytacja związana z

potańcówką mogą dać upust emocjom jednostek i ich grup, a jednocześnie mogą

tworzyć poczucie uczestniczenia w czymś ważnym. Jednakże nadmiar zabawy i

oddalanie się od twardych realiów świata prowadzić może do niekontrolowanych i

niebezpiecznych form zabawy czy też do ekscesów o nadmiernych rozmiarach -

wtedy właśnie kryzys pozorny staje się kryzysem rzeczywistym4.

Należy jednakże pamiętać o względności odczuwania zarówno nudy, jak i

kryzysu. Jeśli chodzi o kryzys, to dla przyzwyczajonego do dobrobytu mieszkańca

uporządkowanego państwa kryzysem być może niewielka nawet zmiana w rządzie

czy przepisach, kiedy żyjący podczas ciągłej wojny człowiek kolejną bitwę odbierać

może jako element stabilności systemu. Subiektywny czy też psychologiczny wymiar

zagadnienia nudy dominuje nawet nad jego wymiarem obiektywnym. Architekt

systemu może najwyżej ogólnie przewidywać, czy dane zjawiska i procesy będą

odbierane jako nudne, czy też nie. Mistrz marketingu, na podstawie doświadczenia i

intuicji jest w stanie w wielu przypadkach nie mylić się, oceniając atrakcyjność danej

4 J. Brodski: Pochwała nudy, Znak, Kraków 1996, str. 15.

72

formy prezentacji określonych produktów, ale jednak zwykle praktyk w

jakiejkolwiek dziedzinie musi reagować na bieżąco na pierwsze oznaki znudzenia w

swoim otoczeniu, nie mogąc całkowicie oddalić zjawiska nudy od wykonywanych

przez jednostki i grupy zadań. Nuda w tym przypadku może być traktowana jako

sygnał o nadchodzeniu zjawisk takich jak rutynizacja czy pragnienie rewolucji.

Rozwój w wybranej dziedzinie może być związany z zamknięciem się w

ramach wyznaczanych przez daną dyscyplinę, dzięki czemu możliwe jest

korzystanie z wiedzy całych linii nauczycieli i koncentrowanie się na kolejnych

poziomach rozwoju. Płytkie poznanie konkretnej dziedziny, brak solidnych

podstaw, skłaniają do lekceważenia możliwości czy do szybkiego znudzenia się

konkretnymi zagadnieniami. Należy pamiętać, że zachodzi tu sprzężenie zwrotne,

zatem płytkie poznanie danej dziedziny skłania do znudzenia się nią i do braku

postępów, zaś brak postępów i znudzenie pozwalają tylko na płytkie poznanie tejże

dziedziny. Przezwyciężanie kryzysów, cierpliwe wytrzymywanie rygorów

dyscypliny i pokorne poddanie się kieratowi codziennych działań umożliwia w

końcu dokonanie wielkich dzieł, jednakże może także prowadzić wyłącznie do

naśladownictwa i ogólnego otępienia. Ważnym elementem pozwalającym na

pokonanie etapów znudzenia jest dostrzeganie wyższych poziomów danej dziedziny

czy też czerpanie radości z postępów czy też w ogóle z obcowania z daną dyscypliną.

Co więcej, niejednokrotnie przyzwyczajenie do nudnego i wielokrotnego

wykonywania danych działań może pozwalać na osiągnięcie w tych działaniach

doskonałości. Niejednokrotnie właśnie wieloletnie doświadczenie, pozornie

dotyczące powtarzalnych czynności, umożliwia dostrzeżenie sekretu niedostępnego

rozumowi. Nie oznacza to, że ograniczenie się do jednej dyscypliny jest lekarstwem

na wszystko czy też receptą na sukces. Wręcz przeciwnie, nieświadomość istnienia

innych światów czy niemożność komunikacji z odrębnymi dziedzinami czy nawet z

przedstawicielami tej samej dyscypliny z innych krajów czy z innych ośrodków jest

73

zwykle receptą na zacofanie i na życie w świecie złudzeń. Złudzenia niejednokrotnie

zaś prowadzą do okrucieństwa, nienawiści i zbrodni5.

Przeciwdziałanie nudzie poprzez czerpanie z innych kultur może odnosić się

tak do uprawiania konkretnej dyscypliny nauki czy sztuki, jak i do całych

społeczeństw, poznających dzieła różnych kultur. Nieznajomość kultury sąsiadów

prowadzi do konfliktów. Niedostępność informacji o wybitnych przedstawicielach

nauk i sztuk czy brak wiedzy o wspaniałych dziełach z różnych kultur nie tylko

zubażają wyobrażenie o świecie, ale także ułatwiają krzywdzenie przedstawicieli

kultur innych niż własna.

Najpotężniejsze imperia są kosmopolityczne. Słychać w nich wiele języków i

można spotkać tam ludzi z przeróżnych okolic. Bogactwo opiera się na

zróżnicowaniu - nie w znaczeniu porównywania wobec biedniejszych, ale w

znaczeniu istnienia wielu ciekawych zjawisk w danym miejscu. Harmonijne

współistnienie jednostek może być zapewnione przez umożliwienie istnienia różnic i

poprzez szacunek do zróżnicowanych poglądów czy zachowań, ale także przez

ujednolicanie wszystkich zjawisk i wszystkich ludzi, kosztem kultury, nauki i dobra

państwa. Ludobójstwo i totalitaryzm jak wiadomo są nudne. Przemienienie ich w

teatr czy inne rozrywki dla mas nie zawsze jest możliwe, być może po prostu dużo

lepszą zabawą jest otwartość6.

Jednakże nie należy lekceważyć nawet nudnych obowiązków, codziennego

służenia dobru ogółu i dbania o prawidłowe i efektywne wykonywanie swoich

słusznych działań. Duma z bycia częścią systemu nie pozwala na ocenianie danej

pracy jako nudnej, ale może być najlepszym sposobem na tworzenie państwa

wolnego od kryzysów. Mimo to, odrzucenie krytyki i unikanie zmian czy

urozmaiceń często nie służą utrzymywaniu państwa w gotowości ani nie pomagają

5 M. Boss: Metapysics and the Mood of Deep Boredom: Heidegger's Phenomenology of Mood, [w:] B. Dalle Pezze, C. Salzani (red.): Essays on Boredom and Modernity, Rodopi B.V., Nowy Jork 2009, str. 96. 6 K. Tuszyńska-Maciejewska: Czy starożytni Grecy znali nudę?, [w:] P. Czapliński, P. Śliwiński (red.): Nuda w kulturze, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1999, str. 371.

74

jego sprawności, lecz powodują jego opóźnianie się względem bardziej

innowacyjnych państw.

Brak igrzysk, podobnie jak brak chleba, negatywnie wpływa na nastroje

społeczeństwa. Stabilność gospodarcza i polityczna, pozornie nudna, zawiera w

sobie jednak możliwość organizowania życia artystycznego i rozwoju badań

naukowych. Sztuka rządzenia obejmuje umiejętność zapewniania obywatelom

rozrywki. Zagadnienia nudy i jej powiązania z kryzysem mogą być analizowane

przy użyciu takich kryteriów, jak m.in. sprawność i jakość. Dla jakości państwa i dla

sprawności rządzenia wykorzystywane jest zjawisko nudy, przy dopuszczaniu jego

zachodzenia od czasu do czasu, ale nie pozwalaniu na jego ciągłość i nadmierne

natężenie. Okresy całkowitej dominacji danych państw nad otaczającym je światem

ukazują prawidłowości dotyczące ciągłej walki o władzę, w tym w zakresie wielkiej

szkodliwości znudzenia się spraw publicznych jednostkom mogącym brać we

władzy udział.

75

DOSTĘPNOŚĆ USŁUG PUBLICZNYCH

W MIASTACH

Kiedy Enkidu ma zostać ucywilizowany, przedstawione zostają mu

dobrodziejstwa kultury osiągnięte w mieście. Miasto Uruk, tętniące życiem, pełne

muzyków, tancerzy, ale także rzemieślników i osób piastujących funkcje publiczne,

jest miejscem gdzie realizować można najwyższe pragnienia kulturalnego człowieka.

W odróżnieniu od podążających za swoimi stadami pasterzami, czy też w

odróżnieniu od zlęknionych mieszkańców wsi, otoczeni bezpiecznymi murami

mieszkańcy miasta mogą cieszyć się ze swojego bogactwa i znajdować czas nie tylko

na zajmowanie się coraz bardziej wyspecjalizowanymi działaniami w zakresie

twórczości materialnej, ale także mogą kontemplować wspaniałość własnej kultury.

Możemy zauważyć ścisły związek powstania i rozwoju pisma i miast, połączenie

kultury niematerialnej i materialnej owocuje powstawaniem arcydzieł literackich, ale

także udoskonalaniem sposobów zarządzania sprawami bezpieczeństwa i porządku,

budownictwa, handlu czy podatków. Miasto może być postrzegane jako dojrzały

owoc rewolucji neolitycznej. Nadwyżki żywności, dające rezultat w powiększaniu

się ilości ludzi, ale także umożliwiające coraz bardziej rozbudowany podział pracy,

wymagały także ochrony, którą zapewnić mogły nie tylko ukryci pod zbrojami z

brązu żołnierze, ale także solidne mury miast. Miasto wymagało także

rozwiązywania problemów z pozbywaniem się odpadów, a także zapewnienia

wysokich standardów higieny. Pośrednio wymogi higieniczne, ale także coraz

bardziej wyrafinowane życie społeczne wpłynęło na to, że Enkidu musiał nie tylko

zadbać o higienę osobistą, ale także o odpowiednie, modne ubranie.

Z drugiej strony miasto generuje cały szereg problemów. Rozpędzona

ludzkość, zamknięta i stłoczona1, dusi się wśród miejskiego hałasu i brudu. Wielka

ilość osób na niewielkiej, zamkniętej przestrzeni tworzy potencjał do ekspansji. Już

nie tylko synergia, ale wręcz nadmiar nagromadzonej energii skłania do wyjścia

1 D. Morris: Ludzkie zoo, Wydawnictwo Prima, Warszawa 2000, s. 14.

76

poza mury miejskie i jednocześnie do powielania wypracowanych w mieście

rozwiązań. Aby uciec od samego siebie, a jednocześnie aby narzucić na większe

przestrzenie własne rozwiązania i własną władzę, miasta pragną przemienić się w

imperia, przez co nieuchronnie dochodzi do rywalizacji i wzajemnego niszczenia lub

uzależniania.

Pod wieloma względami miasta naśladują się nawzajem, zazdroszczą sobie i

pragną świecić większym blaskiem niż konkurenci. Z jednej strony państwa

powstają w oparciu o konkretny ośrodek miejski, z drugiej zaś stolicami stają się

miasta, w których postanawia osiedlić się władza. Wzajemne powiązanie między

władzą i stołecznością staje się nierozerwalne, przyciągając jednostki utalentowane i

pragnące rozwijać swoje talenty, a z drugiej strony odpychając osoby pragnące

spokoju. Innowacyjność miasta łączy się z jego sukcesami, ale także z powstawaniem

nowych konieczności i zagrożeń. Nie tylko położenie geopolityczne, ale także

bogactwo miasta, jego kultura i poziom świadczonych w nim usług, określają jego

wartość dla aktualnych i potencjalnych mieszkańców oraz władców. Rola miasta dla

państwa i dla jednostki związana jest z jego użytecznością praktyczną, choć zwykle

tradycja i promocja grają dla tworzenia wizerunku miasta równie ważną rolę, jak

jego rzeczywisty, aktualny stan.

Usługi publiczne świadczone mogą być bezpośrednio przez administrację

publiczną, albo przez podmioty prywatne, w pewnym zakresie korzystające zwykle

ze środków publicznych. Niekiedy poszczególne organizacje pozarządowe, np.

wykorzystując formę wolontariatu lub inne, mniej sformalizowane sposoby, mogą w

sposób znaczący wpływać na stopień zaspokojenia potrzeb jednostek i całych grup

ludności w zakresie zwykle łączonym z usługami, świadczonymi przez podmioty

administracji publicznej. Bez względu na to, kto umożliwia zaspokojenie takich

potrzeb, czy też kto spełnia takie usługi publiczne, ich dostępność ma związek z

jakością życia na danym terenie. Można jednakże mówić o pewnym zróżnicowaniu

postaw pomiędzy usługami publicznymi świadczonymi przez podmioty

administracji publicznej i innymi podmiotami, np. w związku z odczuwaniem

pewnej samorządności i odpowiedzialności za stan usług, świadczonych przez

77

podmioty w których organizację zaangażowana jest społeczność i poszczególne

jednostki, korzystające z tych usług.

Brak doceniania dostępności usług publicznych może wynikać z oczywistości

tej dostępności. Dopiero w przypadku powstania trudności czy wysiłku włożonego

dla zorganizowania danych usług, możemy zauważyć pewien stopień doceniania ich

dostępności. Chwilowy brak dostępności wody lub wywalczone z trudem

oświetlenie danej ulicy wpływają znacząco na dostrzeganie tychże usług i ich

znaczenia2. Dostępność określonych usług bez względu na dochód może wpływać

na uznawanie ich za coś gorszego. Potrzeba elitarności niekiedy łączy się z

całościową strukturą społeczeństwa, występując głównie tam, gdzie niski jest

poziom kulturalny osób mniej zamożnych czy wykonujących mniej prestiżowe

zawody. Egalitaryzm ściśle wiąże się z podnoszeniem się jakości usług publicznych

dostępnych dla wszystkich obywateli. Powiązania ekonomiczne i polityczne między

korzystaniem przez dane usługi przez wszystkich obywateli a ich jakością są

wzajemne i wymagają nie tylko mądrych rozwiązań prawnych czy odpowiednich

posunięć władz, ale także określonych postaw podmiotów kształtujących mentalność

członków danej społeczności. Nie tylko podmioty zajmujące się szeroko rozumianą

edukacją oraz media, ale także poszczególne jednostki będące dla określonych osób

modelami zachowań w dużym stopniu kreują postawy wobec poszczególnych usług

publicznych i wzorce korzystania z tychże usług. Ponadto zauważać należy poziom

oczekiwań istnienia i dostępności danych usług - poziom taki zdecydowanie wiąże

się z wyobrażeniami na temat miasta i jego poziomu cywilizacyjnego.

Przy ocenie dostępności usług publicznych wskazać możemy przede

wszystkim na jej wymiar prawny, organizacyjny oraz finansowy3. Jeśli chodzi o

aspekt prawny, dostępność danej usługi publicznej określona jest przez

gwarantowanie czy też dopuszczanie korzystania z danej usługi przez dane

jednostki. Przepisy prawa mogą różnicować w tym zakresie jednostki np. ze

względu na wiek, stan zdrowia czy spełnienie określonych kryteriów.

2 Podobnie jak w znanym z literatury pięknej docenianiu znaczenia zdrowia. 3 W. Wańkowicz: Wskaźniki realizacji usług publicznych, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2004, s. 5.

78

Niejednokrotnie dostępność usług publicznych łączy się w jakimś zakresie z

istnieniem obowiązku z nich korzystania, choć z pewnością pojęcie usług odnosi się

przede wszystkim do świadczeń, z których korzystanie jest dobrowolne.

Jedną z kluczowych cech definiujących funkcje administracji jest jej

nastawienie na służenie czy też na zapewnianie dostępu do określonych usług.

Podstawowym instrumentem ograniczającym samowolę i wszechwładzę

administracji jest prawo administracyjne, choć faktycznie olbrzymie znaczenie w tym

zakresie ma również siła polityczna społeczeństwa, jak też zasobność ekonomiczna

jego poszczególnych członków4. Przepisy prawa odnoszą się przede wszystkim do

wszystkich jednostek należących do danej grupy, bez względu na ich przebywanie w

miastach czy poza terenami miejskimi. Jednakże faktyczne korzystanie z wielu usług

wymaga przebywania w mieście, lub też przynajmniej kontaktu z podmiotami

mającymi siedziby w mieście. Korzystanie z usług takich podmiotów zatem może

być zróżnicowane choćby w zakresie czasu - np. przyjazd karetki pogotowia

ratunkowego, straży pożarnej lub policji na terenach wiejskich jest zwykle dłuższy

niż w mieście - choć oczywiście zdarzają się wyjątki, związane np. z utrudnieniami w

ruchu drogowym w mieście czy też ze specyfiką lokalną.

Dostępność usług publicznych w miastach może być oceniana przy pomocy

różnych kryteriów, ale także z punktu widzenia jednostek mających różne

wyobrażenia na temat miasta i jego roli w zakresie udostępniania usług, w tym usług

publicznych. Wyobrażenia takie mogą być związane z określonymi

doświadczeniami - własnymi, jak też innych osób - oraz z wizerunkiem miasta

kreowanym w mediach. Doświadczenia takie mogą być związane z konkretnym

miastem, z miastami danego regionu, danej wielkości czy też z miastami w ogóle.

Zauważyć należy, że oceny dotyczące dostępności usług w miejscowościach danej

wielkości mogą wskazywać na pozytywną korelację pomiędzy wielkością miasta a

dostępnością konkretnych usług, choć można także niekiedy wskazać na mniejszą

4 Jednostki wystarczająco zasobne ekonomicznie mogą przestać korzystać z usług publicznych, świadczonych np. przez podmioty publicznej służby zdrowia. Ponadto - chcąc cieszyć się wyższą jakością usług w określonym zakresie mogą korzystać dodatkowo z usług podmiotów prywatnych - np. opierając swoje bezpieczeństwo nie tylko na zaufaniu w usługi policji, ale także płacąc prywatnym firmom ochroniarskim.

79

dostępność danych usług w większych miejscowościach5. Najczęściej jednak większa

ilość usług publicznych, ich zróżnicowanie czy wręcz bogactwo, kojarzy się z

miastami o wielkiej ilości mieszkańców.

Specjalizacja miast w określonych usługach publicznych może być związana z

przyjętym modelem ekonomicznym czy też z zapotrzebowaniem na usługi danego

rodzaju. Indywidualizm może nie sprzyjać transportowi publicznemu, kiedy

podejście kolektywistyczne może być z nim kojarzone - nie znaczy to jednak, że

istnieją proste recepty i wyjaśnienia wskazujące przyczyny istnienia w danym

mieście konkretnych rozwiązań. Z pewnością jednak dostępność usług publicznych

ma określony związek z podejściem do zagadnienia równości.

Równość postrzegana może być jako podstawa sprawiedliwości, ale także jako

ograniczenie jednostek zdolnych. Równość w pewien sposób ogranicza konkurencję,

co może jednak być postrzegane także jako sposób na unikanie jej wyniszczających

efektów. Równość może prowadzić do powstania monopoli, ale równość szans

pozwala niejednokrotnie na utrzymanie określonej równowagi i unikanie

monopolistycznych praktyk. Podobnie równość szans wpływa na lepsze

zrozumienie między jednostkami, choć również na osłabianie się niektórych więzi

grupowych. W zakresie dostępu do usług publicznych równość może być

postrzegana jako sposób na przezwyciężenie ograniczeń wynikających z braków

finansowych, stając się gwarancją zapewnienia usług choćby o minimalnych

standardach w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb ważnych z punktu

widzenia jednostki i społeczności. Równość może być postrzegana jako ograniczenie

działania mechanizmów, wpływających na powstawanie zróżnicowania dostępności

usług między miastem a wsią, jak też w ramach samego miasta. Państwo, będąc

podmiotem dążącym do ograniczenia powstawania nadmiernych nierówności,

często wyznacza jednocześnie określone ramy dla istnienia samorządności.

Samorządność wiąże się, m.in. poprzez udział w rozwiązywaniu specyficznych dla

danej grupy czy dla danego terenu problemów, z zaspokajaniem określonych

potrzeb, często również poprzez udostępnianie usług publicznych konkretnego typu. 5 Zależności takie są zmienne nie tylko w zależności od rodzaju usług, ale także np. od okoliczności historycznych czy pozycji prawnej i finansowej jednostki.

80

Potęga miasta związana jest ze zdolnością zaspokajania potrzeb natury

praktycznej. Poczynając od wodociągów i kanalizacji, poprzez oświetlenie ulic i

dostępność opieki zdrowotnej, obronę bezpieczeństwa mieszkańców przed

złodziejami, pożarami i innymi zagrożeniami, aż do rozrywki, literatury i sztuki - to

praktyczność określa wartość danej usługi. Władza publiczna i władza miejska w

wielu okresach historycznych mogła być utożsamiana. Miasta-państwa, przeradzając

się w imperia, nie tylko rozciągały zwierzchność polityczną metropolii nad

koloniami, ale także udostępniały przynajmniej część usług dostępnych w

metropolii. Usługi takie służyły nie tylko jako magnes dla jednostek, wiążących

swoje losy z losami danego miejsca, ale także jako czynnik unifikujący i promujący

określoną wizję cywilizacji. Od utożsamiania państwa z jednostką władcy, poprzez

utożsamianie go z miastem, ludzkość doszła do momentu kiedy państwo zdaje się

utożsamiać jednocześnie ze zbiorem obywateli i z określonym terytorium. W takim

kontekście głowa państwa i stolica zachowują określone cechy podkreślające ich

związek z istotą państwowości, ale zauważyć należy także ograniczenie związku

stołeczności z najwyższą jakością usług w państwie. Taki związek pozostał nadal

przede wszystkim w państwach unitarnych, gdzie bliskość władzy, związana np. z

większą łatwością pozyskania funduszy, czy obecność klientów danych usług

tworzy podstawy do koncentrowania działalności usługowej przede wszystkim w

stolicy, jednakże w wielu przypadkach - np. jeśli chodzi o większość nowoczesnych

federacji - stolica postrzegana jest bardziej jako ośrodek przygotowywania do

pełnienia usług dla ludności całego państwa, przy faktycznym koncentrowaniu się

życia ludności w innych niż stolica miastach. Możliwe kierunki przekształceń

związków miast z państwami dotyczą zarówno przeniesienia się istoty

państwowości na określone idee lub na podmioty - niekoniecznie związane z

konkretnym terytorium, ale bardziej koncentrujące się na zaspokajaniu potrzeb

jednostek w danym państwie zrzeszonych - jak też kontynuacji wypracowanych w

epoce brązu rozwiązań, przekazujących miastom podstawowe funkcje w zakresie

organizowania życia społeczeństwa.

Miasta, jak wiadomo, nie tylko stwarzają warunki, ale także są źródłem

problemów. Problemy wewnętrzne miasta w dużej mierze wiążą się z określonymi

81

usługami publicznymi. O ile usługi podmiotów prywatnych nastawione są zwykle

na konkretny i szybki zysk finansowy, o tyle w zakresie usług publicznych

dostrzegany być powinien szerszy ich kontekst. Władca lub władcy, przekazujący

pieniądze z podatków na określone cele, zwykle muszą koncentrować się na

palących problemach i na zaspokajaniu bieżących braków. Jednakże długofalowe

planowanie i kierowanie się wizją doskonalenia sfery publicznej - w tym usług

publicznych - może skłaniać do bardziej systemowego podejścia do spraw

infrastruktury technicznej i społecznej6. Miasto postrzegane jako żywy organizm

musi umieć rozwiązywać nie tylko konkretne palące problemy, ale także dbać o

własny rozwój, zapobiegać chorobom. Zdrowie miasta może być postrzegane różnie

z perspektyw opartych o ideologie takie jak liberalizm, socjalizm, ekologizm, czy

nacjonalizm. Jednakże zgodnie z większością ideologii, określone problemy

społeczne - występujące również w aglomeracjach - muszą być choćby w pewnym

stopniu rozwiązywane. Problemy takie jak ubóstwo, bezrobocie, bezdomność,

alkoholizm, narkomania stwarzają potrzebę rozbudowy usług publicznych,

pomagających w ich rozwiązywaniu7. Należy jednak zaznaczyć, że również jako

usługę publiczną postrzegać można tworzenie i wcielanie w życie rozwiązań

politycznych, zmierzających do naprawy podstaw, przez które dane problemy

powstają8.

Nie tylko miasto, ale również państwo, postrzegane może być jako zbiór

usług. Odwracając perspektywę z dostrzegania przede wszystkim przymusu i

władzy, wskazać możemy na usługi, jako na podstawową funkcję państwa. Zarówno

wymiar sprawiedliwości, obrona, transport, ochrona zdrowia i edukacja, jak i inne

zagadnienia wiązane z państwem, analizowane mogą być jako usługi publiczne9. Ich

dostępność regulowana jest przez decyzje i przepisy uchwalane przede wszystkim w

miastach, ale ich udostępnianie może następować również poza terenami miejskimi.

6 K. Kowalski: Planowanie dostępności - polskie uwarunkowania prawne i praktyka, Niepełnosprawność - zagadnienia, problemy rozwiązania, nr 1/2013, s. 73. 7 U. Kaczmarek, W. Kisiała: Usługi zdrowotne i socjalne w aglomeracji poznańskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2011, s. 57. 8 M. Sobocińska: Znaczenie usług kulturalnych w rozwoju regionu, [w:] J. Karwowski (red.): Usługi w rozwoju regionu - wybrane problemy, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 174. 9 M. Daszkowska: Usługi w procesie reprodukcji społecznej, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1987, s. 35.

82

Jednakże, jeśli spojrzymy na dzisiejsze państwo jako na poszerzone miasto, to całość

usług publicznych będziemy mogli postrzegać jako elementy tkanki miejskiej.

Obszary wiejskie upodabniają się w częściach mieszkalnych do miast, lasy stają się

parkami, natomiast obszary, na których człowiek nie koncentruje swojej aktywności,

jak pustynie, z chwilą przybycia w dane miejsce człowieka współczesnej cywilizacji

momentalnie stają się elementem życia miejskiego. Podróż poza miasto staje się

podróżą w przeszłość.

Zaliczenie usługi danego typu do usług publicznych może opierać się na

świadczeniu jej od konkretnego usługodawcy - np. państwa lub przedsiębiorcy, ale

także od jej dostępności. Również określone oczekiwania społeczne i

przyzwyczajenia mogą skłaniać do uznania usług określonego rodzaju za

kwalifikujące te usługi do kategorii usług publicznych. Oczywistość w uznawaniu

danych usług za publiczne nie oznacza niezmienności zasięgu tychże usług.

Zmienność w zaliczaniu danych usług za publiczne lub prywatne może opierać się

na woli i potędze państwa, ale także na sile obywateli, pragnących np. cieszyć się

indywidualnymi swobodami czy korzystać z własnej zaradności lub z okazji, jakie

stwarza niekiedy wycofanie się państwa z określonych dziedzin aktywności w

zakresie udostępniania usług.

Dostępność usług może być uznana za sposób rozróżniania pomiędzy

usługami publicznymi i innymi, stąd usługi dostępne dla wszystkich, niejako

należące się z powodu przynależności do państwa czy nawet z powodu

przebywania na danym terenie, zwykle mogą być uznane za usługi jak najbardziej

publiczne. Pamiętać należy, że podstawy ekonomiczne zapewniania konkretnych

usług mogą przedstawiać się różnie, stąd np. usługami publicznymi zgodnie z

przywołanym kryterium byłyby usługi zapewniane przez prywatnego

przedsiębiorcę, o ile usługi te opłacane są z podatków lub samodzielnie przez tego

przedsiębiorcę - kiedy np. pragnie on brać udział w podnoszeniu jakości życia ogółu

lub chce on wywierać wpływ na sprawy publiczne. Powiązanie władzy z usługami

publicznymi opiera się na budowaniu zaufania pomiędzy władzą a jednostkami, jak

też na zapewnianiu określonego standardu życia.

83

ZAGADNIENIA STOŁECZNOŚCI JEDNOSTEK

SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

Pojęcie stołeczności wiąże się przede wszystkim z państwem, państwa

posiadają swoje stolice, będące zwykle miejscem urzędowania ich władz.

Stołeczność to poczucie dumy, stolica to prestiż, centrum, miejsce

najważniejsze. Jednakże pojęcie stołeczności odnosić może się nie tylko do

całych państw, lecz także do części ich terytoriów. Samorząd terytorialny to

nie tylko ludność i obszar, ale także pewien zakres lokalnej władzy. Stolicą

jednostki samorządu terytorialnego jest miejscowość, w której mają siedzibę jej

władze samorządowe1.

W ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym2, ustawie z

dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym3, ustawie z dnia 5 czerwca

1998 r. o samorządzie województwa 4 , ustawie z dnia 24 lipca 1998 r. o

wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego

państwa5, ustawie z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin,

rad powiatów i sejmików województw6, rozporządzeniu Rady Ministrów z

dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów7, rozporządzeniu

Rady Ministrów z dnia 9 sierpnia 2001 r. w sprawie trybu postępowania przy

składaniu wniosków dotyczących tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i

ustalania granic gmin, nadawania gminie lub miejscowości statusu miasta,

ustalania i zmiany nazw gmin i siedzib ich władz oraz dokumentów

1 Słowo stolica pochodzi prawdopodobnie od wyrazu stolec, czyli miejsca do siedzenia, tronu. 2 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 ze zm. 3 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1592 ze zm. 4 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1590 ze zm. 5 Dz.U. Nr 96, poz. 603 ze zm. 6 t.j. Dz.U. z 2003 r., Nr 159, poz. 1547 7 Dz.U. Nr 103, poz. 652

84

wymaganych w tych sprawach8 czy obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z

dnia 22 czerwca 2001 r. w sprawie wykazu gmin i powiatów wchodzących w

skład województw 9 mowa jest nie o stolicach jednostek samorządu

terytorialnego, ale o siedzibach ich władz. Pojęcie stolic jednostek samorządu

terytorialnego funkcjonuje przede wszystkim w naukach takich jak geografia

czy historia oraz w języku potocznym.

Czy możliwe byłoby istnienie jednostki samorządu terytorialnego bez

stolicy? Otóż samorządność wiąże się z posiadaniem pewnej władzy 10 .

Władza w tradycyjnych systemach zarządzania musi być skupiona w czyimś

ręku, ewentualnie w dyspozycji poszczególnych jednostek powinny być

konkretne elementy tej władzy. Zauważmy, że samorządność wiąże się jednak

z podleganiem władzy nadrzędnej, najczęściej władzy państwowej. Stąd,

zgodnie z tezą Panejki, samorząd jest tworzony przez państwo. Państwo też

wyznacza stolice jednostek samorządu terytorialnego.

Z drugiej strony, stolice jednostek samorządu terytorialnego powinny

być akceptowane przez lokalne społeczeństwo. Taka akceptacja tworzy się

zarówno ze względu na lokalne interesy mieszkańców, jak i przy pomocy

odpowiedniej propagandy. Unikanie konfliktów jest ważnym elementem

spokoju w państwie, z drugiej strony mądry władca nie może uginać się przed

krótkowzrocznymi żądaniami grup zamieszkujących wybrane obszary.

Rozproszenie władzy w jednostce samorządu terytorialnego jest jednak

potencjalnie możliwe. Podejmowanie decyzji przy pomocy referendów,

równorzędne traktowanie wszystkich miejsc na obszarze danej jednostki czy

też wprowadzenie ciągłej mobilności władz samorządowych nie zawsze

oznacza brak stołeczności na tym obszarze. Stołeczność to przede wszystkim

8 Dz.U. Nr 86, poz. 943 ze zm. 9 M.P. Nr 20, poz. 325 10 Zgodnie z sytuacyjną teorią państwa, władza w sytuacji lokalnej jest po prostu państwem.

85

skupienie władzy, wskazanie najistotniejszej miejscowości dla danego obszaru

lub dziedziny. Pojęcie stołeczności w razie mobilności władz możemy odnieść

do miejsca, w którym władza aktualnie przebywa 11 . W przypadku

równorzędności wszystkich miejsc na danym obszarze, czy też braku na

danym terytorium ludności, za stolicę możemy przyjąć miejsca

charakterystyczne, położone centralnie czy też wyróżniające się pod

względem geograficznym albo biologicznym12.

Konflikty o przyznanie statusu stolicy danej jednostki samorządu

terytorialnego istnieją w wielu krajach, w różnych czasach i okolicznościach.

Spory takie związane są często z interesami gospodarczymi, ale mogą być

również powiązane z tradycją, mentalnością czy bogactwem. Konflikty takie

wybuchają szczególnie wyraziście w przypadku dokonywania zmian

podziału terytorialnego13 . Władze centralne muszą kierować się interesem

całego państwa, i z tego punktu widzenia powinny oceniać, ile samodzielności

pozostawić społeczności lokalnej w wyznaczaniu siedzib władz lokalnych.

Zastanówmy się jednak, na ile pojęcie stołeczności jest zagadnieniem

umownym, a na ile może być pojęciem wtórnym, nazywającym tylko

faktyczny stan rzeczy. Jednym z czynników wskazujących na największe

znaczenie danej miejscowości jest jej liczba mieszkańców. W wielu krajach

rzeczywiście ten czynnik ma decydującą rolę w wyznaczaniu siedziby

lokalnego parlamentu czy organów władzy wykonawczej. Jednakże planując

umiejscowienie stolicy jednostki samorządu terytorialnego, osoby decydujące

mogą brać pod uwagę inne czynniki oraz typowe minusy umiejscowienia

stolicy w największym mieście wybranego obszaru. Niewielkie miasto, nie

tonące w smogu i nie cierpiące z powodu hałasu czy tłoku, miejscowość w

11 Zauważmy tu podobieństwo do wczesnośredniowiecznego zwyczaju podróżowania króla. Odpowiednikiem dzisiejszej stołeczności było miejsce przebywania dworu królewskiego. 12 T. Zarycki: Region jako kontekst zachowań politycznych, Warszawa 2002, str. 49. 13 J. Reder: Ustrojowo-prawna geneza stolic polskich województw w ujęciu historycznym, Annales UMCS, Sectio G, Vol XL, Lublin 1993, str. 155.

86

której z łatwością można się przemieszczać, i gdzie łatwo jest zapewnić

bezpieczeństwo władzy politycznej, może być dużo bardziej odpowiednim

miejscem na stolicę, niż olbrzymia aglomeracja. W wielu krajach tradycją jest

jednak podnoszenie roli lokalnych metropolii i nadawanie im statusu stolic.

Za każdym z rozwiązań przemawia wiele argumentów, oba mają też swoich

przeciwników.

Często możemy zaobserwować powiązanie uzyskania statusu miasta

stołecznego jednostki samorządu terytorialnego ze wzrostem jego prestiżu,

przyciąganiem inwestorów, mieszkańców czy poprawą jego infrastruktury.

Utrata miana stolicy jednostki samorządu terytorialnego pociąga za sobą

czasem regres gospodarki danej miejscowości i utratę jej znaczenia nie tylko

politycznego, ale również kulturalnego, oświatowego czy nawet sportowego.

Ciekawym zagadnieniem jest funkcjonowanie stolic jednostek

samorządu terytorialnego w kontekście stosunków międzynarodowych14. Nie

wszystkie miasta partnerskie muszą być stolicami jednostek, jednak występuje

tu często zjawisko równowagi, nawiązywania współpracy przez miasta

podobnej wielkości i znaczenia, stolic porównywalnych jednostek samorządu

terytorialnego. Niektóre stolice jednostek samorządu terytorialnego oddziałują

poza granice własnego kraju, co wiązać się może nie tylko z pojęciami takimi

jak „stolica kulturalna” czy „stolica turystyczna”, ale również z pewnym

oddziaływaniem politycznym i gospodarczym.

Określanie jednostek samorządu terytorialnego nazwami pochodzącymi

od miejscowości jest zjawiskiem dosyć częstym. Występuje zwykle w

przypadku samorządu niższego szczebla, ale również spotykamy je przy

dużej roli danego ośrodka miejskiego na określonym obszarze, lub też w

14 Z. Leoński: Samorząd terytorialny w RP, Warszawa 2002, str. 168 i nast.

87

przypadku nieistnienia silnych regionalnych odrębności historycznych i

kulturowych albo utożsamiania ich z danym miastem.

Od dawna istnieje rozróżnienie między stolicą a prowincją. Stolica

oznacza tu metropolię 15 , miejsce gdzie skoncentrowane są najważniejsze

urzędy i instytucje, natomiast prowincją jest terytorium podległe władzy

metropolii. Prowincja kojarzy się z zacofaniem, ale i ze spokojem. Zdolne

jednostki migrują do stolicy, aby zrobić karierę, mieszkańcy stolic wyjeżdżają

na prowincję w celach wypoczynkowych.

Sprawność samorządu terytorialnego zależy od wielu czynników. Poza

takimi jak poziom kadr, mentalność obywateli, jakość przepisów i sytuacja

ekonomiczna, duże znaczenie ma prawidłowy podział terytorialny, wiążący

się również z wyznaczaniem stolic jednostek samorządu terytorialnego 16 .

Dzielenie stolic, czyli sytuowanie części władz jednostki samorządu

terytorialnego w jednej miejscowości, a części w drugiej traktowane jest

zwykle jako błąd. (Niewiadomski) Ten stan powoduje nie tylko konieczność

ciągłego podróżowania między tymi miastami, ale także może być źródłem

braku koordynacji działań władz.

Zagadnienia decydowania o położeniu stolic jednostek samorządu

terytorialnego należą zarówno do zagadnień polityki administracyjnej,

geografii administracyjnej jak i wielu innych dziedzin. Władca chcący

zachować silną władzę centralną tworzy wiele słabych jednostek samorządu

terytorialnego, ze słabymi stolicami lokalnymi. Chcąc przekazać więcej zadań

społecznościom lokalnym, władca stworzy zwykle niewiele jednostek

samorządu terytorialnego, jednakże jednostek silnych, wyposażonych w

15 Od mētropólis (gr.), miasto-państwo posiadające kolonie, mētēr - matka, pólís - państwo. 16 Co wiązać się może np. z możliwościami łatwej komunikacji z każdego miejsca w danej jednostce samorządu terytorialnego do jego stolicy. W przedwojennej Polsce za zasadę uznano, żeby w ciągu jednego dnia można było odbyć podróż z krańca województwa do jego stolicy i z powrotem korzystając z pociągu, w przypadku powiatu - konno, a pieszo jeśli chodzi o gminę.

88

elementy niezależności, z czym wiąże się większa rola poszczególnych stolic

jednostek samorządu terytorialnego.

Inne jest znaczenie stolic jednostek samorządu terytorialnego w

federacji, inne w konfederacji, a jeszcze inne w państwie unitarnym. Lokalne

stolice nabierają znaczenia zwykle w przypadku oddalenia od stolicy

państwa, przy czym pamiętać należy, że wiele zależy tutaj tak od potencjału

całości kraju, od ambicji lokalnych danego miasta, jak i od decyzji

politycznych podejmowanych w stolicy państwa. Dodatkowo, stolice państw

są zwykle również stolicami regionów i innych jednostek samorządu

terytorialnego.

Sprawność stolicy to nie tylko stosunki między stolicą a terytorium, do

którego stołeczność się odnosi. Aby być sprawną, stolica jednostki samorządu

terytorialnego musi być dobrze zarządzana jako miasto. Dotyczy to zarówno

jakości planowania i zarządzania komunikacją miejską, przepływem kapitału,

informacji czy nawet jakością życia. Sprawność zarządzania miastem to także

planowanie długofalowe, rozwijanie infrastruktury, dbanie o edukację i

naukę, ochronę środowiska czy też obronność17.

Zagadnienie stołeczności ma znaczenie dla bardzo wielu dziedzin

związanych z administracją. Między stolicami jednostek samorządu

terytorialnego a terenami prowincjonalnymi zauważamy zróżnicowanie płac,

inne szanse edukacji i kariery, zróżnicowanie poziomu bezrobocia, jakości

opieki zdrowotnej czy ilości inwestycji. Mimo równego znaczenia głosu

każdego wyborcy, głos podnoszony w stolicy słyszany jest bardziej, niż z dala

od niej.

Na funkcje stolic jednostek samorządu terytorialnego można patrzeć z

różnego punktu widzenia. Z jednej strony, samorząd zajmuje się sprawami o 17 W. Kitler (red.): Samorząd terytorialny w obronie narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005, str. 252.

89

miejscowym znaczeniu, z drugiej strony władza samorządowa dysponuje

zwykle taką ilością środków i uprawnień, jakie zostały jej przekazane przez

władze centralne. Władze samorządowe muszą mieć przede wszystkim na

uwadze zarówno perspektywę dobra państwa, ale też muszą zwracać uwagę

na specyfikę danego obszaru. Stolice jednostek samorządu terytorialnego

powinny nie tylko pełnić funkcję przekaźnika pieniędzy ze skarbca

państwowego, rolą ich również jest m.in. pełnienie czynnika aktywującego

społeczność lokalną w sprawach gospodarczych, przeciwdziałanie problemom

społecznym czy też animowanie kultury18.

Nadmierne zróżnicowanie poszczególnych obszarów państwa jest

czasem atrakcją turystyczną, staje się jednak również powodem wielu

utrudnień w zarządzaniu i spadku sprawności administracji. Istnienie

znacznych różnic nie wynika wyłącznie z historii i warunków geograficznych,

jest także skutkiem zaniedbań ze strony władz centralnych. Obywatele

państwa, załatwiający sprawy w różnych miejscach kraju, powinni móc

porozumieć się z urzędnikami władzy lokalnej każdego szczebla i powinni

być również traktowani równie serdecznie, jak mieszkańcy danego regionu19.

Na stopień przekazywania kompetencji i uprawnień poszczególnym

jednostkom samorządu terytorialnego ma wpływ zarówno rachunek

ekonomiczny i polityczny, jak też uwarunkowania historyczne i zwyczaje20.

Zarówno od energii władz lokalnych, jak i od woli prawodawcy i warunków

zależy znaczenie poszczególnych stolic jednostek samorządu terytorialnego21.

Ustawodawca musi tutaj unikać skrajności przekazywania organom władzy

18 H. Alderfer: American Local Government and Administration, New York 1956, str. 10. 19 Oczywiście mamy tu na myśli wysokie standardy kultury, a nie traktowanie wszystkich klientów administracji równie źle. 20 Kiedy Opera Lwowska zmieniała nazwę, decyzja o tym została podjęta w Kijowie, natomiast w Niemczech, gdzie tradycja stolic lokalnych państw jest silna, samodzielność w sprawach utrzymywania instytucji kultury jest dużo większa. W Polsce występuje model pośredni między tymi dwoma wzorcami. 21 P. Jasiński, C. Ross: Unia Europejska a władze lokalne i regionalne, Warszawa 2000, str. 32.

90

lokalnej zbyt wielu uprawnień, jak i wystrzegać się utrzymywania wszystkich

zadań władzy, nawet w drobnych sprawach lokalnych, w stolicy państwa22.

Pamiętać należy o znaczeniu czynnika historycznego zarówno w kwestii

tworzenia podziałów terytorium państwa, jak również dla celu wskazywania

stolic jednostek samorządu terytorialnego. Zaszłości historyczne, tradycje i

przyzwyczajenia oddziałują na wiele pokoleń 23 . Jednym z powodów

utworzenia w czasie reformy podziału terytorialnego z 1999 r. miast na

prawach powiatu była próba zaspokojenia ambicji miast tracących status

siedziby wojewody24. Zauważmy że zgodnie z art. 2a ust. 1 ustawy z dnia 12

października 1994 r. o samorządowych kolegiach odwoławczych25, jak i z

rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 listopada 2003 r. w

sprawie obszarów właściwości miejscowej samorządowych kolegiów

odwoławczych 26 , siedzibami Samorządowych Kolegiów Odwoławczych

pozostały stolice czterdziestu dziewięciu województw z lat 1975-1998.

Sztuka administrowania dotyczy zagadnień ważnych ale i delikatnych.

Umiejętności odpowiedniego ustanawiania stolic jednostek samorządu

terytorialnego, współpracy władz lokalnych z władzą centralną, umiejętność

utrzymywania prestiżu przez stolice jednostek samorządu terytorialnego, a

przede wszystkim wykorzystanie tychże stolic dla dobra państwa i obywateli

stawiają przed administracją publiczną wymagania działania rozsądnego,

ekonomicznego i sprawnego.

22 Należy wspomnieć tu o zasadzie subsydiarności, ale również pamiętajmy stare chińskie przysłowie, że władza jest jak ogień, i nie powinna być ani zbyt daleko, ani zbyt blisko. 23 J. Szreniawski: Wpływ czynnika historycznego na kształtowanie się podziału terytorialnego państwa, [w:] Zamojskie Studia i Materiały, Prawo i Administracja, z. 1, Zamość 2005, str. 224. 24 B. Dolnicki: Samorząd terytorialny, Kraków 2003, str. 127. 25 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 79, poz. 856 ze zm. 26 Dz.U. Nr 198, poz. 1925

91

BEZOSOBOWOŚĆ A SPRAWIEDLIWOŚĆ

I ZAUFANIE DO WŁADZ PUBLICZNYCH

W PRAWIE ADMINISTRACYJNYM

Bezosobowość jest istotą biurokracji. Władza procedur i dokumentów zmienia

relacje między władcą i rządzonymi w relacje administracji z administrowanymi.

Kontrowersyjne pojęcie podmiotu administrowanego może być odczytywane jako

klient administracji. Podmiot jest administrowany dzięki pracy organizacji

biurokratycznej, podobnie jak pasażer samolotu jest unoszony tajemniczymi siłami

pokonującymi grawitację. Administracja zajmuje się szeregiem czynności, których

jednostka by nie zapamiętała, ponadto spraw, którymi ta organizacja się zajmuje, jest

mnóstwo, a dotyczą one zarówno poszczególnych jednostek, zbiorowości, jak też np.

miast, pieniędzy i innych zagadnień. Mnogość działań administracji jest znacznie

ułatwiona dzięki jej bezosobowości. O ile na niewielką skalę państwo może być

zarządzane jako firma rodzinna, o tyle cywilizowane i rozbudowane struktury

społeczne pozwalają na istnienie skutecznych tylko w pewnym zakresie powiązań

lojalnościowych pomiędzy konkretnymi jednostkami, ale w większym wymiarze

bądź to mamy do czynienia z lojalnością symboliczną, choćby jako wierność królowi,

którego osobiście nie znamy, bądź jako rządy norm, najczęściej norm prawnych.

Oczywiście pamiętać należy, że współistnienie lojalności wobec praw i wobec

jednostek nie musi zawsze prowadzić do konfliktów moralnych, internalizacja

normy przez jednostkę rządzącą może - poprzez jej autorytet formalny i osobisty -

wzmacniać lojalność osób podwładnych wobec przepisów czy zasad. Podobne

oddziaływanie zachodzi również w drugą stronę, a zatem legalnie wybrany władca

może być szanowany właśnie ze względu na bycie elementem systemu tworzonego

przez przepisy prawa, który to system dodatkowo może pozwolić na

wyeksponowanie pozytywnych cech osobowych tegoż władcy.

92

Państwo prawa, rozumiane czy to jako państwo rządów prawa, czy jako

państwo, gdzie przepisy są przestrzegane, zwykle wykorzystuje bezosobowość jako

podstawę relacji między państwem a jego mieszkańcami. Przejawia się to nie tylko w

sposobie oznaczania adresata norm prawnych, ale także na płaszczyźnie relacji

między administracją i jej klientami. Jeśli władzę wykonawczą postrzegać jako

wykonawcę przepisów prawa, a przepisy prawa są czymś bezosobowym, to

bezosobowość działań władzy wykonawczej jest czymś pośrednim między

bezosobowością relacji adresata norm prawnych z tymi normami a osobowymi

relacjami między jednostkami. Pomiędzy dostrzeganiem cech osobowych polityka - i

w ten sposób nadawaniem władzy wykonawczej cech indywidualnych - i

działalnością administracji, jest wiele podobieństw, choć administracja postrzegana

jest czasem jako wykonawca woli polityków czy też jako maszyna przemieniająca

polecenia polityków w zawierający odpowiednie treści papier. O ile osobowość

pisarza jest niekiedy czynnikiem bardzo ważnym dla czytelnika, decydującym

niekiedy o kontynuowaniu lektury, a nawet o sięganiu po kolejne książki, o tyle

czytanie dzieł administracji przypomina przymusowe czytanie lektur szkolnych.

Poszczególni twórcy stają się częścią gnębiącego systemu, a wręcz zlewają się we

wspólne wyobrażenie autora czy urzędnika. Bezosobowość w tym kontekście staje

się obcością, a nazwiska pojawiające się na danych dokumentach nie są związane ze

znanymi nam osobami - o ile nie próbujemy załatwiać w tym samym urzędzie

podobnych spraw, lub o ile jednej sprawy nie dotyczy cały szereg pism.

Sam rozrost administracji nie musi skutkować przekształcaniem jednostek w

statystyki ani ograniczać znaczenia indywidualnej wiedzy urzędników 1 .

Wyspecjalizowana administracja zwykle opiera się na indywidualnym

wykształceniu a nawet cechach charakteru urzędników umiejących załatwiać

konkretne sprawy konkretnych obywateli. Akt administracyjny, poprzez odnoszenie

się do konkretnych przypadków, nie jest bezosobowy jeśli chodzi o klienta, choć z

drugiej strony masowość spraw zwiększa prawdopodobieństwo wytworzenia się

bezosobowego traktowania osób przez administrację. Pogoń za statystykami

nakazuje widzieć podobieństwa w różnych sprawach. Podobieństwa pozwalają na 1 J.S. Futterman: Impersonality and Administration, Social Security 9/1965, s. 22.

93

powtarzalność toku myślenia, kiedy dostrzeganie różnic indywidualnych zmusza do

większego angażowania umysłu i czerpania z zasobów świeżości postrzegania. Praca

przy bezosobowym traktowaniu klientów administracji jest zwykle lżejsza również

dzięki temu, że niejako zwalnia urzędnika od odpowiedzialności i od wczuwania się

w problemy klienta administracji. Z drugiej strony klient, niezadowolony z

otrzymanej decyzji, może zarówno narzekać na system, jak też może uznać

konkretnego urzędnika za uprzedzonego, wrogiego czy złośliwego wobec jego

osoby. Często w odwołaniach od decyzji napotkać możemy oskarżenia wobec

urzędników wymienionych z imienia i nazwiska, co wskazuje na brak

bezosobowości w postrzeganiu działań administracji. Niejednolitość orzecznictwa

zmniejsza wymiar bezosobowości, a jednocześnie może ograniczać zaufanie i

poczucie sprawiedliwości. Klient, widząc podobną sprawę załatwioną w sposób

odmienny, może odnieść wrażenie, że nie ma klarownych zasad, ani że nie

wiadomo, jak należy postępować, aby nie mieć problemów.

Uznanie administracyjne pozwala na wykorzystanie mądrości urzędnika.

Mimo, iż przyczynia się niekiedy do nierównego traktowania, to ufność w dobre

rozeznanie sytuacji - czy to klienta administracji, czy to państwa - przeważa nad

obawami o niesprawiedliwość. Wymaga to jednak dobrych kadr administracji,

posiadających odpowiednie doświadczenie życiowe, propaństwowe i jednocześnie

proobywatelskie walory moralne jak też dobrą wolę i gotowość do pracy. Lenistwo

jest czynnikiem skłaniającym do zasłaniania się przepisami i niedostrzegania

problemów jednostek. Lenistwo, obok potrzeby będące rodzicem wynalazków,

bardzo wzmacnia bezosobowość działań administracji, przyczyniając się także do

formalizacji i powielania schematów. Pracowitość z drugiej strony, choć zabijana

brakiem pochwał i monotonnością pracy, to jednak jest koniecznym elementem

przezwyciężenia schematyczności i rzeczywistego zrozumienia wymogów sytuacji i

potrzeb klienta. Instynkt i doświadczenie pomagają w dostrzeżeniu - pomiędzy

wersami podania - słusznych oczekiwań, i w oddzieleniu ich od nadmiernych żądań.

Brutalność jest w wielu przypadkach sposobem zdobycia i utrzymania

władzy. Przyzwolenie na stosowanie brutalnych środków wzrasta, kiedy zarówno ją

94

stosujący, jak i całe społeczeństwo - obserwując rzeczywistość - uczą się, że są one

często spotykane2. Stosowanie przemocy w wielu przypadkach wykorzystuje nie

tylko poczucie bezkarności, ale także - np. dla uniknięcia wyrzutów sumienia -

bezosobowość. Nie tylko odczłowieczanie ofiar, lecz także niedostrzeganie w nich

jednostek ale kategorii (np. wrogów narodu), skłania do odrzucenia hamulców

moralnych. Administracja obozów koncentracyjnych wykorzystywała bezosobowość

- własną i jednostek jej podległych - jako element zbrodni. Walka z tą zbrodnią

obejmowała m.in. przywracanie pamięci o konkretnych ofiarach jak też

wskazywanie na konkretnych sprawców. Jednakże bezosobowość to potęga, która

skrywa miliony, stąd w wielu wypadkach faktycznie pozwala na bezkarność i na

zachowanie czystego sumienia mimo podejmowania działań nikczemnych i rażąco

niesprawiedliwych.

Karanie jest elementem tzw. sprawiedliwości retrybucyjnej. Odpłacenie za

krzywdy, dopiero poprzez zaangażowanie aparatu administracyjnego, zyskuje

miano legalności. Poczucie sprawiedliwości czasem odbiega od sprawiedliwości

wymierzanej przez państwo, co wynikać może np. z nieznajomości społeczeństwa,

ale także z innego poziomu kulturalnego twórców i wykonawców prawa, niż

poziom społeczeństwa. Oczekiwania wobec elit mogą być różnorakie - od mądrości,

poprzez wystawny tryb życia, aż do poświęcenia dla dobra ogółu, a zaufanie do elit

opierać się może na spełnianiu tych oczekiwań. Sprawiedliwość w tym przypadku to

konsekwencja działań w oparciu o ich zgodność z oczekiwaniami. Oczekiwanie

utraty władzy przez daną jednostkę zwykle jest dalekie od bezosobowości, jednak

takie oczekiwania skierowane do całej partii czy klasy bezosobowość wykorzystują.

W wielu przypadkach bezosobowość opiera się na uogólnianiu, a zaufanie lub jego

brak skłaniają do popierania danej władzy lub do niechęci wobec niej.

Bezosobowość siebie może być postrzegana jako nijakość i brak chęci do życia,

ale może być także postrzegana jako zespolenie z grupą. Umundurowanie czy

ujednolicanie działań pozwalają na poczucie nie tylko siły, ale także jedności z

całością. Pełne zaufanie do kolegów, przywódców i do systemu może tworzyć aparat 2 J.P. Reemtsma: Zaufanie i przemoc - Esej o szczególnej konstelacji nowoczesności, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011, s. 429.

95

zdolny do bardzo sprawnych działań, niezależnie od ich słuszności czy

nikczemności. Utrata refleksji na temat sprawiedliwości poczynań umiejscawia

bezosobowość w innym wymiarze. Bezosobowość staje się elementem osiągania

celów, elementem polityki bardziej niż elementem moralności.

Zaufanie do administracji ze strony polityków może tak opierać się na

bezosobowości - w przypadku zaufania do armii urzędniczej - jak też na jej

przeciwieństwie, czyli na osobistych znajomościach. Znajomości w tym kontekście

stają się synonimem korupcji, ale także wpływowości. Zauważyć należy, że zaufanie

oparte na fachowości i bezstronności łączy podmioty należące do otoczenia

administracji, kiedy zaufanie osobiste tworzy różnice.

Ludzie mają przekonanie, że zasługują na maksymalny udział w podziale

dóbr, zarówno jako jednostki, jak też jako grupy, np. grupy zawodowe, czy grupy

osób związanych z konkretną władzą3. Poczucie sprawiedliwości może opierać się

zarówno na własnym sukcesie, jak też na dostrzegania powodzenia ogółu

społeczeństwa. Subiektywność sprawiedliwości czyni jej podstawą zaufanie - jeśli

ufamy sędziemu, ufamy w sprawiedliwość wyroku. Administracja jest wszystkim, z

wyjątkiem tego, czym nie jest - a czasem obejmuje również i te obszary. Urzędnik

niekiedy wciela się w organ wymiaru sprawiedliwości, bowiem sprawiedliwość lub

jej brak jest owocem jego działań. Sprawiedliwość często łączy się z rozstrzyganiem

sporów - czy to między jednostkami, czy między ideami. Władza wykonawcza, np.

tworząc projekty ustaw czy stosując przepisy, ma udział w kształtowaniu

sprawiedliwości systemu norm prawnych.

Dostrzeganie cech jednostkowych w relacjach między administracją a jej

klientem może - w zależności od kontekstu - oddalać działania administracji od

sprawiedliwości. Zalecane proporcje bezosobowości w przypadku załatwiania

konkretnych spraw klienta zwykle inaczej wyglądają np. w zakresie pomocy

społecznej i w zakresie podatków. Mimo, iż trudno znaleźć wyznacznik

3 M. Wosiński, W. Wosińska: Psychologiczne i społeczne mechanizmy doświadczania niesprawiedliwości w relacjach człowieka z grupą, [w:] W. Wosińska, Z. Ratajczak (red.): Sprawiedliwość i zaufanie interpersonalne w świetle współczesnych teorii i badań, Uniwersytet Śląski, Katowice 1988, s. 37.

96

odpowiedniego zakresu wykorzystywania bezosobowości lub dostrzegania cech

indywidualnych jednostki, to raczej szczególnie zalecane jest dostrzeganie specyfiki

sytuacji tam, gdzie klient administracji ma problemy. W przypadkach, kiedy

jednostka nieodpowiedzialnie naraża się straty, wtedy wskazane jest dostrzeganie

przede wszystkim kwestii dobra społeczeństwa.

Tworzenie warunków do wydobycia potencjału jednostek powinno odbywać

się zarówno na poziomie systemu, np. w wymiarze edukacji, podatków czy

klarowności przepisów, w zakresie budowania zaufania społecznego i uczciwości

czy promowania pracowitości i odpowiedzialności, ale także na poziomie

jednostkowym, np. w przypadku występowania nadzwyczajnych zdolności lub

deficytów. Pomoc w znalezieniu pracy, ale także np. nadanie obywatelstwa, mogą

być postrzegane na poziomie jednostkowym - i wtedy wskazane jest dostrzeganie

cech jednostkowych i unikanie bezosobowości w traktowaniu, ale skutki takich

działań mają wymiar ogólnospołeczny. Z pewnej perspektywy częste jest

dostrzeganie wyłącznie formalnych zaświadczeń w miejsce dostrzegania

umiejętności, co z jednej strony jest nieuniknione i prawidłowe w złożonym

społeczeństwie, a z drugiej strony powinno opierać się na uzasadnionym zaufaniu

do poszczególnych instytucji, jednostek i ich działań.

Pieniądz wydaje się być bezosobowy, jednakże różne może być zaufanie do

poszczególnych walut. Takie upodabnianie się przedmiotów, instytucji czy zjawisk

do osób zachodzi także np. w zakresie postrzegania administracji poszczególnych

państw. Wzajemne sprzężenie roli liderów i kultury organizacyjnej dotyczy

umożliwiania przywódcy osiągania ambitnych celów zespołu. Charyzma pozwala

mobilizować podwładnych, ale także wyzwala zazdrość i związana jest z walką o

władzę. Stabilność państwa opiera się w dużej mierze o bezosobowość, której

gwarantem jest nie tylko tradycja, ale także weberowska biurokracja.

O ile osobowość jest łączona z takimi cechami indywidualnymi, jak

temperament czy inteligencja, o tyle bezosobowość nie jest zaprzeczeniem istnienia

tych cech, ale ich niedostrzegalnością. Ponadto, indywidualność rzuca się w oczy w

przypadku występowania cech niezwykłych, a występowanie cech osobowych w

97

normie - co w potocznym sensie uznane może być za normalność - jest bezosobowe.

Bezosobowość jest zatem z jednej strony gwarancją jakości, a z drugiej gwarancją

nudy. Stan braku niepokojących wiadomości jednak uznać w tym przypadku należy

za jak najbardziej pożądany. Czynnik ludzki jest obarczany odpowiedzialnością za

większość awarii, technologia zdaje się być dużo mniej awaryjna. Automatyzacja nie

tylko procesów produkcji czy zarządzania, ale także automatyzacja wymiaru

sprawiedliwości, a także tworzenia i wykonywania prawa, zdaje się dziś przerażać,

jednakże w wielu przypadkach w jakimś stopniu już od dawna następuje. Być może

właśnie technika pozwoliła na powstanie nowoczesnego państwa, opartego na

administracyjnym trybie załatwiania spraw? Pamiętać przy tym należy, że

nowoczesność jest pojęciem względnym, i że już wykorzystanie jakichkolwiek

narzędzi, początki pracy i jej podziału, mogą być łączone z początkami

administrowania. Korzystanie z dziedzictwa nie tylko neolitu - który był czasem

rozrostu państw w imperia, ale także z czasów dawniejszych, czy też wręcz z

dosłownie rozumianego dziedzictwa genetycznego, związane jest nie tylko z

sięganiem po zasoby instynktu czy hormonów, ale także z dostrzeganiem cech

gatunkowych - co również związane jest z dawnością uogólnień dotyczących

jednostek. Oczywiście w ramach gatunku ludzkiego dostrzec możemy także wiele

dużo bardziej szczegółowych kategorii, w pewnym sensie depersonalizujących, ale

także wyznaczających jednostce oczekiwaną rolę społeczną. Podstawową rolę w tym

zakresie pełnią normy, co ma szczególne znaczenie z punktu widzenia prawnego.

Uznanie istnienia danych kategorii jednostek, np. cudzoziemców, niewolników,

szlachty czy bezrobotnych ma o tyle znaczenie, o ile wiąże się z określonymi

konsekwencjami wynikającymi z norm. Bezosobowość administracji wiąże się w tym

kontekście z korzystaniem przede wszystkim z norm prawnych. Unikanie opierania

się o inne niż prawo systemy norm - kojarzone z czystą biurokracją, wydaje się być z

jednej strony gwarantem dobrej administracji, a z drugiej - administracji nieludzkiej,

niedostrzegającej cierpienia czy niesprawiedliwości. Paradoksalnie, połączenie

wrażliwości jednostki i ślepoty Temidy wydaje się być koniecznym warunkiem

odpowiedniego korzystania z norm prawnych.

98

Sfera prywatna i sfera publiczna łączą się w podobny sposób, jak osobowość i

wizerunek. Administracja publiczna, występując na zewnątrz, powinna dbać o

odpowiedni wizerunek, działając w przeważającej mierze bezosobowo. Z drugiej

strony wewnętrzna działalność administracji w pewnej mierze opiera się na

osobistych znajomościach, w tym na sympatiach i niechęciach. Niestety, bezosobowe

działanie administracji w sferze wewnętrznej w wielu przypadkach jest powolniejsze

i mniej skuteczne niż załatwianie spraw w oparciu o osobiste znajomości.

Bezosobowość w jakimś wymiarze łączy się ze zbiorowością, a rozbudowane

struktury w jakimś stopniu muszą odrywać się od relacji osobowych i przejść na

relacje stanowisk. Pamiętać należy, że działania wspólne łączą się zarówno ze

zbiorową mądrością, jak i ze zbiorową głupotą. Wykorzystanie wielu doświadczeń

jednostkowych i dostrzeganie różnych punktów widzenia może dać efekt synergii w

sumowaniu wiedzy indywidualnej pracowników ale także rozmycie

odpowiedzialności, konflikty i zachowania tłumne.

Klienci lubią, kiedy im się ufa 4 . Zaufanie do administracji opiera się na

obserwacji dotyczącej jej niezawodności. Z drugiej strony mądra kontrola

sprawowana przez administrację wiąże się z dostrzeganiem zarówno problemów,

jak osiągnięć. Samokontrola jednostek kontrolowanych pozwala na ich chwalenie, a

dostrzeganie w podwładnych jednostek uczciwych i kompetentnych zwiększa ich

samodzielność. Nadużycie zaufania budzi rozczarowanie, co napędza konieczność

natężania kontroli, wrogość wobec państwa czy też dążenia do burzenia

dotychczasowych osiągnięć. Pamiętać jednakże należy, że zmiany nie gwarantują

ulepszeń, a reformatorzy nie zawsze okazują się uczciwsi niż zastąpione przez nich

osoby. Każdy człowiek uosobieniem ludzkości, a administracja jest taka, jacy są

ludzie.

4 S. Covey, G. Link, R.R. Merill: Mądre zaufanie, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2013, s. 87.

99

ZAPOMINANIE A ADMINISTRACJA

Sokrates nie był miłośnikiem pisma. Pismo osłabia pamięć, uwalniając umysł

od konieczności ćwiczeń w niezapominaniu. Oczywiście poza sferą zapisywaną

nadal pozostaje rozległa sfera mówiona, ale w wielu dziedzinach - w tym w

administracji - pismo stało się podstawowym sposobem przechowywania i

przekazywania informacji, jak też dowodem, wyznacznikiem norm czy nawet

koniecznym elementem załatwiania nawet drobnych spraw1.

W kulturach, gdzie pismo nie jest - czy też nie było - szeroko stosowane,

posłaniec był w stanie zapamiętać wiadomość złożoną z kilkuset słów po

jednokrotnym jej wysłuchaniu, i przekazać ją w niezmienionej formie adresatowi.

Pismo, będąc sposobem na uzewnętrznienie i zarazem utrwalenie słów, zmniejszyło

znaczenie niektórych obszarów pamięci jednostki. Zamiast pamiętać treść danego

przekazu, wystarczyło pamiętać gdzie jest dokument, w którym ten przekaz

zapisano.

Rozrost ilości przepisów, informacji, a nawet zwiększenie ilości ludzi, także

wpływały na zwiększanie się roli pisma i zmniejszanie roli pamięci jednostkowej i

przekazów ustnych. Przekazywane drogą ustną informacje coraz bardziej stawały się

czymś drugorzędnym wobec pisma. Plotki, bajki, rozmowy i wypowiedzi - dopiero

przez ich zapisanie zyskują status czegoś ważnego, lub też odwrotnie - te przekazy

ustne, które uznano za ważne - są zapisywane2.

Różne sposoby utrwalania informacji nie wyeliminowały jednak niezbędności

pamięci indywidualnej w życiu i pracy - w tym pracy w administracji. Pamięć

1 Pojęcie pisma jest tu wieloznaczne - określając zarówno metodę notacji mowy ale także dokument zawierający wykorzystanie tej metody notacji. Pismo jest zarazem potężnym symbolem, określającym zarówno władzę biurokratyczną jak też np. wykształcenie. 2 Zauważyć jednak należy, że coraz więcej informacji, nawet nieistotnych, jest utrwalanych, np. poprzez nagrywanie. O ile jeszcze niedawno jednym z podstawowych problemów twórców komputerów były braki pamięci (komputerów, nie twórców), o tyle postęp w dziedzinie wielkości pamięci komputerów umożliwił zapisywanie informacji w ilościach jeszcze niedawno niewyobrażalnych.

100

tworzy jednostkę, zaś doświadczenie - którego pamięć jest ważnym elementem - jest

ważnym zasobem dobrego urzędnika. Pamięć zbiorowa opiera się nie tylko na

współuczestniczeniu w danych zdarzeniach, ale także na możności korzystania z

zapisów danych informacji. Umiejętność sięgania do źródeł informacji, czyli

korzystania z materialnych zasobów pamięci, w tym sięgania do norm prawnych

utrwalonych w formie przepisów, jest niezbędna dla działań rozległych organizacji,

zaś kontrola tych organizacji polega często na sprawdzaniu czy jest tak, jak

pamiętamy że miało być.

Zapominanie może być w wielu wypadkach użyteczne3. Mimo, iż zwykle

łączone jest z niedoskonałościami i ograniczeniami, to dostrzeganie pozytywnych

wymiarów zapominania pojawia się zarówno w odniesieniu do pamięci jednostek,

jak i zbiorowości 4 . Natłok drobnych, podobnych spraw, tak typowy w pracy

administracji, stwarza konieczność odsuwania od siebie wspomnień dotyczących

wszystkich przypadków, a zachowywania w pamięci tylko typowego sposobu

załatwiania spraw danego rodzaju oraz informacji dotyczących przypadków

charakterystycznych.

Zarówno pamiętanie danych faktów jak i ich zapominanie może być karą i

przekleństwem. Tkwienie w pamięci informacji o własnych błędach i porażkach

niejednokrotnie paraliżuje i prowadzi do działań pełnych obaw i wahań, a nawet do

wycofania się. Niejednokrotnie takie skutki są prawidłowe i społecznie oczekiwane,

jednakże zwykle dotykają bardziej jednostek szlachetnych i wrażliwych, niż

okrutnych i bezmyślnych. W wielu kulturach istnieją różne formy odkupienia się i

zmazywania win jednostek, czasem przyjmując nawet formy patologiczne.

Znany ze starożytnych i późniejszych dzieł literackich motyw kwiatu

zapomnienia przypomina o tym, że pamiętanie bywa uciążliwe, zaś zapominanie

może być ulgą, czy też wręcz niezbędnym uwolnieniem od balastu

uniemożliwiającego normalne życie. Przytłoczeni pamięcią o zbrodniach, krzywdach

3 M. Augé: Formy zapomnienia, universitas, Kraków 2009, s. 13. 4 A. Hankała: Wybiórczość ludzkiej pamięci, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001, s. 106.

101

czy błędach ludzie dalecy są od wolności i niejednokrotnie zmierzają do zemsty czy

samozniszczenia, zamiast do budowania wspaniałej przyszłości i korzystania z życia.

Niepamięć o zbrodniach zwycięzcy jest jak zakochanie. Brak dostrzegania

określonych wad i zachwyt nad jednostką mogą dawać społeczeństwu czy

pojedynczemu człowiekowi poczucie pewności siebie, ale także poczucie

sprawiedliwości. Jednakże taki brak obiektywizmu obecny jest także w nastawieniu

opozycyjnym, czyli niejednokrotnie zapominane są niedostatki kandydata chcącego

zająć miejsce nielubianego rządzącego.

Wybaczanie może być związane z puszczaniem określonych rzeczy w

niepamięć, zapominanie związane z pewnymi zjawiskami podobnymi do

zapominania mogą być formalizowane, np. jako amnestia czy zatarcie skazania.

Przeciwdziałać zapominaniu mogą natomiast takie elementy administracji, jak np.

archiwa. Podpalenie biblioteki w Aleksandrii kojarzone jest zarówno z utrwaleniem

pamięci o podpalaczu, jak też wiąże się z utratą wielu zapisanych informacji.

Zastosowanie pisma umożliwiło powstanie administracji. W zarządzaniu miastami i

imperiami konieczne było oparcie się na określonych sposobach utrwalania i

gromadzenia danych. Pismo miało umożliwiać przypominanie sobie informacji, a

miejsce zapominania w pewien sposób zajęła utrata informacji zapisanych. Jednakże

nie tylko zniszczenie dokumentów łączyć należy z zapominaniem w organizacji.

Organizacja zapominająca traci wiedzę czy doświadczenie głównie przez utratę

jednostek je posiadających. Wymóg uczenia się organizacji wynika nie tylko ze

zmian otoczenia, ale także z konieczności przeciwdziałania zapominaniu,

związanemu m.in. z rotacją kadr czy z brakiem przypominania określonych

procedur, informacji czy celów. Niejednokrotnie procesy formalnie określane

uczeniem się są tylko pozornie zdobywaniem nowej wiedzy, a opierają się głównie

na przypominaniu. Nie oznacza to, że uczenie się jest nieważne, ale że w kształceniu

ustawicznym należy uwzględniać także przeciwdziałanie zapominaniu.

Zapominanie zwykle nie zachodzi, kiedy dane informacje są interesujące, jak

też kiedy dane procesy są powtarzane. Ćwiczenie pamięci usprawnia procesy

przyswajania nowych informacji m.in. poprzez kojarzenie ich z informacjami już

102

posiadanymi. Niejednokrotnie całe treści często używanych przepisów znane są na

pamięć, choć zwykle wskazane jest sprawdzanie, a nie tylko mechaniczne

powielanie. Zauważyć należy przy okazji, że również zrozumienie jest jednym ze

sposobów przeciwdziałania zapominaniu, choć z drugiej strony zrozumienie może

być źródłem zmieniania określonych rozwiązań, np. w związku z zaistnieniem

konieczności dostosowania wykładni norm do potrzeb.

Kiedyś całość przepisów niejednego kraju była czytana na głos, w celu ich

przypomnienia. W niektórych krajach uczy się preambuły konstytucji na pamięć.

Przypominanie o podstawach, celach czy początkach ma służyć nie tylko ich

przypominaniu, ale także ujednolicaniu postaw, wyjaśnianiu treści, jak i promocji

określonych wartości. Częste używanie i przypominanie danych norm może

zwiększać szanse ich przestrzegania. Z drugiej strony desuetudo może nawet stać się

podstawą zmian systemu norm. Uchylanie norm samo w sobie także wykazuje cechy

podobne do zapominania.

Wielu filozofów posiada uszczęśliwiające złudzenie całkowitej wiedzy o

wszystkim, prawdopodobne jest nawet, że właśnie takie zaspokajające poczucie

wystarczającego zrozumienia spraw jest jednym z podstawowych elementów

szczęścia. Miłość do mądrości jest ogłupiająca jak i wiele innych rodzajów miłości,

choć nie sposób odmówić jej wymiaru mistycznego, co czyni filozofię byciem tu i

teraz. Z drugiej strony jako filozofia często nauczana jest historia filozofii, a poczucie

bycia wędrowcem tej samej drogi, którą przemierzało wielu poprzedników pozwala

nie tylko na granie znanej roli czy mówienie poprzez cytowanie, ale także na

kontynuowanie już zaawansowanych rozważań i budowanie kolejnych pięter

gmachu niewykonalnego dla jednostki rozpoczynającej pracę od stanu natury.

Pamięć zatem jest narzędziem, budulcem i budowlą, a niepamięć - choć ma funkcję

wyzwalającą twórczość - często prowadzi do odkryć pozornych, a w rzeczywistości

tylko do odnajdowania znanych już twierdzeń czy informacji.

Powtarzanie określonego materiału wiedzy służyć ma w wielu przypadkach

przeciwdziałaniu zapominania, czyli pamiętaniu. Celowe skupienie się na

niezapominaniu może wynikać ze spostrzeżenia, że ważne rzeczy bywają

103

zapominane. Przypominanie może prowadzić do powstania określonych tradycji, a

tradycja czasem prowadzi do zapomnienia istoty rzeczy, i do skupienia się na

pustych formach.

Stosowanie norm istotnych dla administracji wymaga m.in. pamiętania o

regułach wykładni, częściej w sposób wynikający z wielokrotnego wykorzystywania

tychże reguł niż tylko z werbalnej ich obecności w pamięci. Intuicja i nieświadome

wykorzystywanie zasobów pamięci dotyczących podobnych przypadków czynią

zapominanie cechą administrowania wyższej próby. Następuje selekcja pamięci, a

także zmiana jej jakości - pamiętanie już nie dotyczy zaleceń i norm, tylko

rzeczywistego łączenia form i treści. Pamiętanie staje się elementem praktyki, czymś

bliższym życiu niż wiedza.

Z drugiej strony wiedza jest pojęciem szerszym, niż pamięć, obejmuje

przynajmniej część zrozumienia. Pani z sekretariatu, która wie wszystko, nie tylko

pamięta o wszystkim, ale także rozumie zależności, układy sił i nieformalne

powiązania. Bycie blisko władzy nakazuje zapominanie o niewygodnych sprawach,

chyba że chce się je wykorzystać. Jednakże o wielu sprawach nie wolno zapominać.

Administracja, która nie pamięta o terminach, wymaganych podpisach czy np. o

urodzinach i zainteresowaniach szefa, nie tylko będzie postrzegana jako roztrzepana,

ale także będzie nielubiana. Brak lubienia oczywiście nie musi oznaczać nielubienia,

a może być wyrazem podziwu dla profesjonalizmu i koncentrowania się na

zadaniach. Sukcesy kolejnych projektów wymagają niekiedy odejścia od pamiętania

o rzeczach nieistotnych na rzecz pamięci o szczegółach decydujących o jakości.

Wyróżnić można zapominanie przez administrację, jak i zapominanie przez

klientów administracji - a oba przypadki związane są z administracją i

zapominaniem. Profesjonalizm, zwykle słusznie łączony z administracją, w wielu

przypadkach dotyczy właśnie mocy aparatu administracyjnego w zakresie

pamiętania o obowiązkach, szansach czy o jednostkach. Przedsiębiorca, który liczył

na niepamięć aparatu skarbowego może być tak oszustem, jak i realistą.

Niejednokrotnie najlepszym kryterium oceny niepamięci w danym przypadku jest

104

dobro państwa. Administracja, która daje oszukać państwo, jest zwykle złą

administracją, chyba że to państwo jest wrogie.

Wymiana kadr w administracji może odbywać się zarówno w sposób

ewolucyjny, pozwalający na zachowanie pamięci organizacyjnej, jak i w sposób

oparty na zacieraniu pamięci dawnych okresów czy sposobów zachowania. Reformy

administracji muszą łączyć proporcje pamięci i zapominania. Doświadczenia

przeszłości pozwalają na unikanie naiwności, lecz podnoszenie jakości administracji

musi niekiedy łączyć się z odejściem od niektórych przyzwyczajeń.

Zaufanie pomiędzy administracją i jej otoczeniem także opiera się na

doświadczeniach. Pozytywne doświadczenia budują ufność i pozwalają zakładać, że

partnerzy nas nie zawiodą. Pamięć o oszustwach, niekompetencji czy o złej woli

nakazuje odchodzić od mniej łagodnych działań w stronę pilnowania spraw i

ukrywania określonych informacji. Administracja pamiętająca - w pozytywnym

znaczeniu oraz administracja wymagająca od klienta przypominania o sobie, to typy

różniące się w kwestii pamięci czy też korzystania z jej zasobów. Konieczność

pamiętania o swoich interesach budzi zaradność, kiedy dbanie o sprawy obywateli

przez administrację pozwala im zajmować się bardziej wzniosłymi rzeczami.

Odpowiednie proporcje ingerowania w sprawy obywateli i pozostawiania im

swobody w zakresie wyznaczania kształtu własnego dobra łączą się z uczciwością i

ogólnie z kondycją moralną i kulturową społeczeństwa.

Przez filozofię rozumieć można naukę w ogóle, choć o ile filozofia może być

postrzegana jako metoda, o tyle nauka bardziej łączy się ze zdobywaniem wiedzy.

Ujednolicanie pamięci prowadzi do ograniczania rozwoju nauki, ale z drugiej strony

zapominanie nauki o rzeczywistości ogranicza jej użyteczność. Jeśli by zadać pytanie,

czy istnieje jedna nauka czy wiele nauk, zwykle usłyszymy odpowiedź o wielości

nauk, choć często dostrzegane są podobieństwa między naukami. W metarefleksji

naukowoadministracyjnej powtarzane jest pytanie o jedność lub wielość dziedzin

badających administrację. Dominacja prawa administracyjnego utrudnia uznanie

jedności nauki administracji jako nauki obejmującej całość refleksji naukowej nad

administracją, chyba że uznamy naukę prawa administracyjnego za część nauki

105

administracji. Wymiar społeczny uznania odrębności określonych nauk zdaje się

decydować o przyjętej konwencji klasyfikacyjnej.

Zapominanie może być przypadkowe lub celowe, a zarządzanie

zapominaniem mniej lub bardziej może być nastawione na przyspieszanie zjawisk

tracenia posiadanej wiedzy lub też opierać się na pozostawianiu zakresu

zapominanych informacji procesom naturalnym, związanym z ich nieużywaniem.

Fałszowanie historii jest próbą wpływania na rzeczywistość. Prawdopodobnie

większość znanej z podręczników historii jest nie tyle retuszowana, co zakłamywana

- choć kolejne pokolenia powtarzających dane wersje mogą mieć dobrą wolę i nie

zdawać sobie sprawy z charakteru własnej roli. W wielu przypadkach jednak

fałszerstwa historyczne nie doprowadzają do zaginięcia wszelkich dowodów, ale do

ograniczenia wiedzy na konkretne tematy do grupy historyków oraz do braku

przekonania o prawdziwości niewygodnych wersji wydarzeń. Ten sam przekaz

uznawany może być za bezcenne źródło wiedzy i za przykład udanej propagandy -

np. dla wielu historyków dzieło autora znanego jako Gall Anonim jest godnym

zaufania opracowaniem początków państwa polskiego, kiedy dla części jest

narzędziem stworzonym dla wykreślenia z pamięci roli Wikingów w powstaniu

Polski5.

Zapominanie związane łącznie z administracją i badaniami naukowymi nad

nią może przybierać dwie szkodliwe postacie: zapominania przez naukowców

dorobku poprzedników, jak też zapominania przez administrację wiedzy

przekazanej w trakcie edukacji. Tworzenie uogólnień wymaga znajomości wielu

przypadków, nie tylko charakterystycznych, ale także typowych a nawet mniej

ciekawych. Uznanie czegoś za wyjątek także wymaga pamięci o wielu sprawach

pozornie nieistotnych, ale umożliwiających stworzenie całościowego wyobrażenia o

rzeczywistości. Rozwój refleksji naukowej nad administracją związany jest w dużej

mierze z pamiętaniem tego, co o administracji już powiedziano, natomiast dbanie o

jakość administracji i prawa administracyjnego wiąże się przynajmniej w pewnym

stopniu z oddziaływaniem na nie sfery nauki i z korzystaniem z jej pożytecznego

5 Z. Skrok: Czy wikingowie stworzyli Polskę?, Iskry, Warszawa 2013, str. 31.

106

dorobku. Wiele rozwiązań jednak jest „jakby zapomnianych” w znaczeniu pomijania

ich w fazie wcielania w życie. Z drugiej strony reguły i teorie nie mogą krępować

umysłu fachowego urzędnika, będąc w posiadaniu podświadomości, zaś korzystanie

z podpowiedzi naukowych w trudniejszych przypadkach powinno być dostępną

ewentualnością.

Brak poczucia, że czegoś się nie pamięta, nie wyklucza zapomnienia, a może

być tym groźniejszy, że nie zauważa potrzeby refleksji. Podobnie jak pamięć

jednostkowa u człowieka sięga zdarzeń, którym towarzyszył on jako kilkulatek lub

później, tak początki wielu procesów w administracji nie zawsze są pamiętane. Na

podstawie opowieści ze strony starszych świadków dzieciństwa czy też fotografii

możliwe jest rekonstruowanie określonych wydarzeń, i podobnie zapamiętane przez

jednostki historie czy zachowane dokumenty pozwalają tworzyć wyobrażenie o

administracji danego czasu. Ciągłość administracji jest jej wielką siłą, a jej pamięć

służy nie tylko jej samej, ale także wpływa na stan państwa i na losy jednostek.

Zapominanie jest określoną formą cofania się w rozwoju, a zapobieganie utracie

pamięci jest konieczne dla podtrzymywania pędu ludzkości.

Istnienie nauki administracji, obejmującej wykorzystanie wielu metod

naukowych w badaniach nad administracją, nie odbiera bogactwa wielości nauk

administracyjnych. Sprzeczność pomiędzy wielością a jednością jest tylko pozorna, a

użyteczność administracji i jej służebna rola nakazują pogodzenie się z istnieniem

wielu nauk administracyjnych, współtworzących jedną naukę administracji. Badania

szczegółowe nie powinny prowadzić do zapomnienia o kształcie całości, a

obejmowanie myślą całości nie powinno ograniczać poznawania szczegółów.

Przyszłość nauki administracji/nauk administracyjnych zależy jednak od woli i siły

jednostek decydujących o kształcie organizacyjnym badań naukowych i edukacji, zaś

jej/ich istnienie i kształt nie powinny być uznawane za coś oczywistego, ale za

wynik oceny szeroko rozumianej użyteczności poszczególnych rozwiązań.

107

ZAKOŃCZENIE

W niniejszym zbiorze artykułów zamieszczone zostały teksty, z których

większość była publikowana w czasopismach naukowych i księgach

konferencyjnych. Część artykułów ukazuje się drukiem po raz pierwszy.

W przypadku ewentualnego cytowania opublikowanych wcześniej prac,

zachęcam do przywoływania pierwotnego miejsca publikacji:

Demokracja a kompromis, [w:] C. Szyjko (red.): Cywilizacja. Europa. Globalizacja,

Ius et Praxis, 03/07, Warszawa 2007, str. 46-52.

Równość a demokracja, [w:] Z. Czarnik, Z. Niewiadomski, J. Posłuszny, J. Stelmasiak

(red.): Studia z prawa administracyjnego i nauki o administracji - Księga

jubileuszowa dedykowana Prof. zw. dr hab. Janowi Szreniawskiemu, Wydawnictwo

Wyższej Szkoły Prawa i Administracji, Przemyśl-Rzeszów 2011, str. 759-767.

Optymalna wielkość państwa w kontekście jednoczenia Europy, [w:] C. Szyjko (red.):

Bezpieczeństwo współczesnego świata w teorii i praktyce, Ius et Praxis, 02/07,

Warszawa 2007, str. 27-33.

Wolność a samorząd terytorialny, Acta Elbingensia, Tom VIII, Wydawnictwo

Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2009, str. 28-34.

Samorząd terytorialny a kultura polityczna, [w:] M. Karpiuk (red.): Samorząd

terytorialny w Polsce i na Ukrainie, Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris, Poznań-

Kijów 2013, s. 13-21.

Reinkarnacja władzy, [w:] J. Łukasiewicz (red.): Władztwo administracyjne -

Administracja publiczna w sferze imperium i w sferze dominium, Wydawnictwo

TNOiK Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2012, str. 659-667.

108

Łamanie umowy społecznej, [w:] Z. Władek, J. Stelmasiak, W. Gogłoza, K. Kukuryk

(red.): Księga życia i twórczości - Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi

Romanowi A. Tokarczykowi, t. IV, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2013, str. 364-

369.

Zagadnienia stołeczności jednostek samorządu terytorialnego, [w:] E. Ura (red.):

Sprawność działania administracji samorządowej, Rzeszów 2006, str. 611-616.