gramsci - intelektualiści i organizowanie kultury(6)

Antonio Gramsci

Intelektualici iorganizowanie kultury

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)WARSZAWA 2005

Antonio Gramsci Intelektualici i organizowanie kultury (1930 rok)

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Intelektualici i organizowanie kultury (Gliintellettuati e l'organizzazione della cultura) tojeden z 33 zeszytw wiziennych AntonioGramsciego, napisany prawdopodobnie w 1930roku, a opublikowany po raz pierwszy w 3 tomieOpere di Antonio Gramsci (Dziea AntonioGramsciego), Einaudi, Turyn 1949.

rdem dla niniejszego wydania s Pismawybrane Antonio Gramsciego, tom I, wyd.Ksika i Wiedza, Warszawa 1961 r.

Tekst z jzyka woskiego przetumaczya BarbaraSieroszewska.


TWORZENIE SI INTELIGENCJI

Czy inteligencja stanowi autonomiczn i niezalen grup spoeczn, czy te kada grupa spoecznama swoj wasn i odrbn kategori intelektualistw? Jest to zagadnienie bardzo zoone z uwagi narnorodno form, ktre przybiera dotychczas realny proces historyczny powstawania poszczeglnychkategorii intelektualistw.

Z tych form najwaniejsze s dwie:1. Kada grupa spoeczna, rodzc si na naturalnym podou jakiej zasadniczej funkcji w wiecie

produkcji ekonomicznej, daje zarazem, niejako organicznie, pocztek co najmniej jednej warstwieintelektualnej, nadajcej tej grupie jednolito oraz wiadomo wasnej roli nie tylko w dziedzinieekonomicznej, ale take spoecznej i politycznej. Przedsibiorca kapitalistyczny powouje jednoczenie doycia technika przemysu, teoretyka ekonomii politycznej, organizatora nowej kultury, nowego prawa itd.Naley podkreli, e przedsibiorca peni wysz funkcj w wiecie produkcji, wymagajc pewnychuzdolnie kierowniczych i technicznych (a wic i intelektualnych): musi on posiada pewne uzdolnieniatechniczne nie tylko w ograniczonym zakresie swej wasnej dziaalnoci i wasnej inicjatywy, ale i w innychdziedzinach, w kadym razie w tych, ktre s najbardziej zblione do jego dziaalnoci ekonomicznej (musiby organizatorem mas ludzkich, organizatorem zaufania tych, ktrzy lokuj oszczdnoci w jegoprzedsibiorstwie, tych, ktrzy kupuj wytwarzane przez niego towary itd.).

Jeeli nie og przedsibiorcw, to przynajmniej ich elita musi by obdarzona umiejtnociorganizowania caego w ogle spoeczestwa, z ca jego zoon organizacj usug a do organizmupastwowego wcznie, a to w zwizku z koniecznoci stwarzania warunkw jak najbardziej sprzyjajcychekspansji wasnej klasy. A ju co najmniej musi posiada umiejtno doboru zleceniobiorcw(wyspecjalizowanych urzdnikw), ktrym powierza zadanie organizowania stosunkw oglnychwykraczajcych poza ramy przedsibiorstwa. Mona stwierdzi, e intelektualici organiczni, ktrychkada nowo powstajca klasa powouje do ycia i w miar swego wasnego rozwoju urabia, s wwikszoci cile wyspecjalizowani dziki czstkowym aspektom pierwotnej dziaalnoci nowego typuspoecznego, jaki ta nowa klasa wydaa na wiat1.

Panowie feudalni take dysponowali pewn szczegln umiejtnoci techniczn, a mianowicieznajomoci sztuki wojskowej. Rzec nawet mona, e z chwil kiedy arystokracja utracia monopol nawiedz techniczno-wojskow, rozpocz si kryzys feudalizmu. Ale formowanie si warstwyintelektualistw w wiecie feudalnym, jak rwnie w poprzedzajcym go wiecie antycznym, stanowizagadnienie zupenie odrbne: drogi i sposoby tego formowania si i dalszego rozwoju wymagajkonkretnych studiw. Zauway te trzeba, e masy chopskie, mimo swej zasadniczej roli w wiecieprodukcji, nie wytwarzaj swej wasnej organicznej warstwy intelektualnej ani nie asymiluj adnejgrupy intelektualistw tradycyjnych, jakkolwiek inne grupy spoeczne czerpi z mas chopskich znaczncz swoich intelektualistw i wielu intelektualistw tradycyjnych jest pochodzenia chopskiego.

2. Kada jednak zasadnicza grupa spoeczna2, wyaniajca si z poprzedniej strukturyekonomicznej i bdca wyrazem jej rozwoju, zastawaa, przynajmniej dotychczas, istniejce ju przedtemkategorie intelektualistw, reprezentujce cigo historyczn, ktrej nie zdoay przerwa nawetnajbardziej zoone i radykalne przemiany form spoecznych i politycznych.

1 Trzeba si tu odwoa do ksiki Gaetana Mosca: Elementi di scienza politica (nowe, rozszerzone wydanie z roku 1923). Takzwana przez profesora Mosca klasa polityczna nie jest niczym innym, jak tylko kategori intelektualistw panujcej grupyspoecznej: pojcie klasy politycznej Moski da si przyrwna do pojcia elity Vilfreda Pareto, ktre to pojcie jest jeszczejedn prb interpretacji historycznego zjawiska intelektualistw oraz ich roli w yciu pastwowym i spoecznym. Ksikaprofesora Mosca jest niezwyk mieszanin o charakterze socjologicznym i pozytywistycznym; cechuje j jednaktendencyjno wynikajca z bezporedniego zainteresowania autora wydarzeniami politycznymi, co czyni j mniej niestrawn ipod wzgldem literackim nadaje jej nieco wicej ycia.2 Zasadnicze grupy spoeczne te grupy spoeczne, ktre byy lub s w stanie, z historycznego punktu widzenia, sprawowawadz i kierowa pozostaymi klasami; takimi grupami s na przykad buruazja i proletariat. Red.


www.skfm-uw.w.pl


Najbardziej typow z tych kategorii intelektualistw jest kler, monopolizujcy przez dugi czas(przez ca faz historyczn, ktrej cech charakterystyczn jest w pewnym stopniu wanie ten monopol)rozleg i wan dziedzin: ideologi religijn, czyli filozofi i nauk epoki wraz ze szko, nauczaniem,moralnoci, wymiarem sprawiedliwoci, dobroczynnoci, opiek spoeczn itd. Duchowiestwo uwaamona za kategori intelektualn organicznie zwizan z arystokracj ziemiask: pod wzgldem prawnymzrwnana ona bya z arystokracj, dzielc z ni wadanie dobrami feudalnymi oraz przywileje pastwowezwizane z posiadaniem ziemi3. Ale monopolizowanie nadbudw przez kler4 nie odbywao si bez walk ipodlegao ograniczeniom, std te rodziy si w rozmaitych formach (zasugujcych na konkretne badania)dalsze kategorie intelektualistw, popierane i rozrastajce si wraz ze wzrostem centralistycznej wadzymonarszej a do absolutyzmu wcznie. W ten sposb wytworzya si arystokracja sdownicza ze swymiodrbnymi przywilejami, warstwa administratorw, uczonych, teoretykw, filozofw wieckich itd.

Te rozmaite kategorie tradycyjnych intelektualistw odczuwaj nieprzerwan cigo swegoistnienia na przestrzeni dziejw oraz wasn odrbno i uwaaj si za grupy autonomiczne, niezalene odpanujcej grupy spoecznej. To samookrelenie nie pozostaje bez wpywu na dziedzin ideologiczn ipolityczn, i to nawet wpywu powanego: caa filozofia idealistyczna wie si cile z owymstanowiskiem zajtym przez intelektualistw jako grup spoeczn. Co wicej filozofi idealistycznmona zdefiniowa jako wyraz tej utopii spoecznej, na zasadzie ktrej intelektualici uznaj si za grupniezalen, autonomiczn, obdarzon odrbnymi cechami charakterystycznymi itd.

Trzeba jednak stwierdzi, e o ile papie i wysi dostojnicy Kocioa sdz, e s cilej zwizani zChrystusem i apostoami ni z senatorami Agnellim i Bennim, to inaczej rzecz si ma na przykad zGentilem i Crocem. Zwaszcza Croce, cho czuje si silnie zwizany z Arystotelesem i Platonem, nieukrywa jednak, e jest rwnie zwizany z senatorami Agnellim i Bennim5 i to wanie stanowinajcharakterystyczniejszy rys filozofii Crocego.

Jaki jest najszerszy zakres pojcia intelektualista? Czy moliwe jest znalezienie jednolitegokryterium, ktre by cechowao w jednakowym stopniu rnorodne i rozbiene dziedziny dziaalnociintelektualnej i zarazem je odrniao od dziedzin dziaalnoci innych grup spoecznych? Najbardziejrozpowszechnionym bdem metodycznym wydaje mi si poszukiwanie tego kryterium rozrnienia wsamej istocie dziaalnoci intelektualnej zamiast w caoci systemu stosunkw, w ktrych wynikudziaalno ta (a co za tym idzie, i grupy, ktre j uosabiaj) zostaje umiejscowiona w caoksztaciestosunkw spoecznych. Tak wic na przykad robotnika czy proletariusza nie charakteryzuje sama pracaprzez niego wykonywana, ale praca w okrelonych warunkach i okrelonych stosunkach spoecznych (niemwic ju o tym, e praca wycznie fizyczna nie istnieje, a okrelenie Taylora o wytresowanym gorylujest przenoni, zakrelajc granice w pewnym okrelonym kierunku: w kadej pracy fizycznej, nawetnajbardziej mechanicznej i najprymitywniejszej, kryje si pewne minimum umiejtnoci technicznych, czylipewne minimum twrczej dziaalnoci intelektualnej). Jak ju wyej wspomniano, przedsibiorca z racjiswojej funkcji musi posiada pewne kwalifikacje o charakterze intelektualnym, mimo e jego sylwetkspoeczn okrelaj nie one, lecz cao stosunkw spoecznych wyrniajcych stanowisko przedsibiorcyw przemyle.3 Co si tyczy kategorii intelektualistw najwaniejszej moe po duchowiestwie z racji swego autorytetu oraz funkcjispoecznej sprawowanej w spoeczestwach pierwotnych, a mianowicie kategorii lekarzy w najszerszym znaczeniu tegosowa, czyli kategorii obejmujcej tych wszystkich, ktrzy walcz z chorobami i mierci sign trzeba do Historiimedycyny Artura Castiglioniego. Przypomnie, jakie istniay i istniej gdzieniegdzie po dzi dzie zwizki midzy religi imedycyn: szpitale w rkach zakonw, nie mwic ju o tym, e wszdzie tam, gdzie pojawia si lekarz, pojawia si takeksidz (egzorcyzmy, rne formy opieki itp.). Wiele wybitnych postaci na polu religii uznawano rwnoczenie za wielkichlekarzy: idea cudw, a do wskrzeszenia zmarych wcznie. Rwnie i w odniesieniu do krlw dugo istniay wierzenia, euzdrawiaj ludzi przez pooenie rk itd.4 Od niego wanie pochodzi, przyjty w wielu jzykach pochodzenia neoaciskiego lub rozwinitych pod silnym wpywemaciny kocielnej, zwyczaj okrelania intelektualisty czy specjalisty sowem klerk z odpowiednikiem laik dlaoznaczenia profana, niespecjalisty.5 Agnelli i Benni senatorowie i wybitni przedstawiciele wielkiego kapitau woskiego: Agnelli by jednym z gwnychakcjonariuszy Fiata, Benni firmy Montecatini. Red.


www.skfm-uw.w.pl


Mona by wic powiedzie, e wszyscy ludzie s po trosze intelektualistami, ale nie wszyscy peniw spoeczestwie funkcje intelektualne6.

Dzielc ludzi na inteligentw i nieinteligentw, w rzeczywistoci myli si o ich bezporedniejfunkcji spoecznej, bierze si pod uwag to, czy gwny ciar ich czynnoci zawodowych spoczywa nawysiku mzgowym, czy miniowo-nerwowym. Znaczy to, e o ile moemy mwi o inteligentach, to onieinteligentach mwi nie mona, gdy tacy w ogle nie istniej. Ale stosunek ilociowy midzywysikiem mzgowo-intelektualnym a miniowo-nerwowym nie jest zawsze jednakowy, a zatem mamyrne stopnie dziaalnoci specyficznie umysowej. Nie ma takiego dziaania ludzkiego, w ktrym umysnie braby adnego udziau, nie mona wic oddzieli definitywnie homo faber od homo sapiens.Ostatecznie kady czowiek, niezalenie od swojej pracy zawodowej, rozwija jak dziaalnointelektualn, jest wic po trosze filozofem, ma jaki wiatopogld, jak wiadom lini postpowaniamoralnego, przyczynia si do utrwalenia albo do przeksztacenia jakiego wiatopogldu, czyli dotworzenia si nowych sposobw mylenia.

Problem wytworzenia nowej warstwy inteligenckiej polega na krytycznym opracowaniudziaalnoci intelektualnej, istniejcej w mniejszym lub wikszym stopniu w kadym czowieku, poprzezstopniowe modyfikacje jej stosunku do dziaalnoci miniowo-nerwowej, zmierzajce do wytworzeniamidzy nimi rwnowagi oraz tego, by owa dziaalno miniowo-nerwowa, jako skadnik oglnejdziaalnoci praktycznej, nieustannie odnawiajcej i oywiajcej fizyczne i spoeczne ycie wiata, sama wsobie staa si fundamentem nowego i integralnego wiatopogldu. Tradycyjnym i rozpowszechnionymtypem intelektualisty jest literat, filozof i artysta. Dlatego te dziennikarze, uwaajcy si za literatw,filozofw i artystw, uwaaj si tym samym za prawdziwych intelektualistw. W wiecie wspczesnymnatomiast wyksztacenie techniczne, cile zwizane z prac przemysow, najprymitywniejsz i najnisznawet, musi sta si baz nowego typu intelektualisty.

W oparciu o t wanie baz tygodnik L'Ordine Nuovo pracowa nad rozwijaniem pewnych formnowego intelektualizmu i nad ustalaniem nowych poj, co w niemaym stopniu przyczynio si dopowodzenia tego pisma, poniewa taka postawa odpowiadaa ukrytym aspiracjom i zgodna bya zrozwojem realnych form ycia. Dziaalno intelektualisty nowego typu nie moe polega wycznie naelokwencji, tym zewntrznym i chwilowym motorze uczu i namitnoci, ale na aktywnym wczaniu si wycie praktyczne w charakterze budowniczego, nieustannie przekonywajcego organizatora a nie tylkomwcy a przy tym musi przewysza abstrakcyjnego ducha matematycznego. Od techniki-pracydochodzi ona do techniki-wiedzy i do historycznej koncepcji czowieka, bez ktrej pozostaje sispecjalist i nie mona sta si przywdc (specjalista + polityk).

Tak wic z biegiem historii powstaj kategorie wyspecjalizowane w penieniu funkcjiintelektualnych, tworz si w powizaniu ze wszystkimi grupami spoecznymi, ale zwaszcza w powizaniuz grupami najwaniejszymi. Najszerszym i najbardziej zoonym przemianom podlegaj w powizaniu zpanujc grup spoeczn. Jedn z najbardziej charakterystycznych cech kadej rozrastajcej si i dcejdo hegemonii grupy spoecznej jest jej walka o asymilacj i podbj ideologiczny tradycyjnychintelektualistw; asymilacja i podbj s tym szybsze i bardziej skuteczne, im szybciej dana grupa ksztatujerwnolegle wasne organiczne elementy intelektualne.

Olbrzymi rozwj dziaalnoci i organizacji szkolnej (w najszerszym znaczeniu tego sowa) wspoeczestwach, ktre wyszy ze wiata redniowiecznego, wiadczy o tym, jak wielkie znaczenie wwiecie nowoytnym maj kategorie i funkcje intelektualne. Podobnie jak starano si pogbi i rozszerzyintelekt poszczeglnych jednostek, dono te do mnoenia i udoskonalania specjalizacji. Bierze stdpocztek rozmaito i wielostopniowo instytucji szkolnych a po instytucje powoane do rozwijania takzwanej wyszej kultury w kadej dziedzinie nauki i techniki.

Szkoa jest narzdziem ksztacenia inteligencji rnych stopni. Zoono funkcji intelektualnych wrnych pastwach mierzy mona obiektywnie iloci szk specjalnych i ich zhierarchizowaniem. Im6 Tak samo nie powiemy cho kademu zdarza si czasem usmay dwa jajka albo zeszy rozdart kurtk e wszyscyludzie s kucharzami czy krawcami.


www.skfm-uw.w.pl


rozleglejszy jest area szkolnictwa i im liczniejsze s pionowe stopnie szkoy, tym bardziejzrnicowane jest ycie kulturalne, tym wysza jest cywilizacja danego pastwa. Nasuwa si tu porwnaniez dziedziny techniki przemysowej: uprzemysowienie kraju mierzy si iloci i doskonaoci urzdzesucych do budowy maszyn przeznaczonych do konstruowania innych maszyn oraz produkcj corazprecyzyjniejszych narzdzi do budowy coraz bardziej precyzyjnych maszyn i narzdzi sucych dobudowy maszyn i tak dalej. Mona powiedzie, e kraj najlepiej wyposaony w urzdzenia do wytwarzaniainstrumentw dla pracowni dowiadczalnych oraz instrumentw przeznaczonych do sprawdzania jakocipoprzednich instrumentw jest krajem o najbardziej zoonym yciu techniczno-przemysowym i onajwyszej cywilizacji. Tak samo rzecz si ma z przygotowywaniem inteligencji i ze szkoami do tego celuprzeznaczonymi. Rwnie i w tej dziedzinie nie mona oddziela iloci od jakoci. Z najbardziejwysubtelnion specjalizacj techniczno-kulturaln i musi w parze moliwie najrozleglejsza sie szkpodstawowych i usilna troska o umoliwienie jak najwikszej liczbie modziey dostpu do szk rednichstopni.

Oczywicie ta konieczno stworzenia jak najszerszej bazy w celu selekcji i wyrabiania wyszychkwalifikacji intelektualnych czyli bazy niezbdnej dla nadania struktury demokratycznej wyszej kulturzei technice mieci te w sobie pewne niebezpieczestwo: pociga mianowicie za sob moliwogbokich kryzysw bezrobocia w rednich warstwach inteligencji, kryzysw, ktre wystpuj rzeczywiciewe wszystkich nowoytnych spoeczestwach.

Naley tu podkreli, e ksztatowanie warstw inteligenckich w rzeczywistoci nie dokonuje si nagruncie abstrakcyjnie demokratycznym, lecz przebiega wedug tradycyjnych i bardzo konkretnychprocesw dziejowych. Uksztatoway si takie warstwy, ktre tradycyjnie produkuj inteligentw,warstwy, ktre tradycyjnie wyspecjalizoway si w oszczdzaniu, to jest drobna buruazja ziemiaska iniektre warstwy drobnej i redniej buruazji miejskiej. Niejednolite rozmieszczenie na paszczynieekonomicznej rozmaitych typw szk (oglnoksztaccych i zawodowych) i niejednolite aspiracjeposzczeglnych kategorii i grup spoecznych ksztatuj produkcj rozmaitych typw specjalnociinteligenckich. Tak wic we Woszech buruazja ziemiaska produkuje zwaszcza urzdnikwpastwowych i ludzi wolnych zawodw, podczas gdy buruazja miejska technikw dla przemysu; a wicWochy pnocne produkuj przede wszystkim technikw, a Wochy poudniowe urzdnikw i wolnezawody.

Zwizek midzy inteligencj a wiatem produkcji nie jest bezporedni, jak to si dzieje zpodstawowymi grupami spoecznymi; poredniczy tu w rnym stopniu caa sie spoeczna, zespnadbudw, ktrych intelektualici s wanie funkcjonariuszami. Mona by mierzy organicznoposzczeglnych warstw inteligenckich, ich mniej lub bardziej cisy zwizek z podstawow grupspoeczn, stopniujc funkcje i nadbudowy od dou ku grze (od bazy strukturalnej wzwy). Mona na razieustali dwa gwne poziomy nadbudowy: ten, ktry mona by nazwa poziomem spoeczestwaobywatelskiego, to jest ogu organizmw zwanych potocznie prywatnymi, oraz poziom spoeczestwapolitycznego, czyli pastwa; poziomy te odpowiadaj funkcji hegemonicznej, jak grupa panujcasprawuje nad caoci spoeczestwa, oraz wadzy bezporedniej, czyli rozkazodawczej, wyraajcej siw pastwie i organizacji prawnej. Obie te funkcje s cile ze sob zwizane. Inteligenci s urzdnikamigrupy panujcej, penicymi podrzdne funkcje w organach hegemonii spoecznej i wadzy politycznej, amianowicie: 1) urabianie spontanicznej aprobaty ze strony szerokich mas ludnoci dla kierunku nadanegoyciu spoecznemu przez podstawow grup rzdzc, aprobaty, ktrej rdem jest autorytet grupyrzdzcej, zaufanie, jakim si j darzy, stanowisko i funkcja speniana przez ni w wiecie produkcji; 2)suba w aparacie przymusu pastwowego, majcego zapewni w legalny sposb posuszestwo zestrony grup czynnie lub biernie opozycyjnych, a narzucanego caemu spoeczestwu na wypadekchwilowych kryzysw wadzy, w ktrym spontaniczna aprobata mogaby ulec nadwereniu.

Takie sformuowanie zagadnienia daje w efekcie znaczne rozszerzenie zakresu pojciaintelektualisty; tylko jednak w ten sposb da si osign jakie takie przyblienie do rzeczywistoci. Tensposb stawiania sprawy koliduje z uprzedzeniami kastowymi. Prawd jest, e w funkcjach wykonawczych


www.skfm-uw.w.pl


hegemonii spoecznej i wadzy pastwowej musi istnie pewien podzia pracy, a co za tym idzie gradacjafunkcji, przy czym wiele z nich nie posiada adnych atrybutw organizacyjnych i kierowniczych. Waparacie wadzy spoecznej i pastwowej istnieje cay szereg zaj o charakterze pracy rcznej imechanicznej (funkcji porzdkowych, a nie koncepcyjnych, wykonawczych, a nie urzdniczych). Ale nieulega wtpliwoci, e trzeba uczyni to rozrnienie, tak jak w dalszym cigu trzeba bdzie uczyni jeszczeinne. Dziaalno intelektualna musi by dzielona na stopnie take z punktu widzenia cech lecych u jejpodstawy. Na przeciwlegych kracach hierarchii szczeble te przedstawiaj istotne zrnicowaniejakociowe: na najwyszym szczeblu znajd si twrcy rnych nauk, filozofii i sztuki, na najniszymskromni szafarze i propagatorzy istniejcych ju, tradycyjnych, nagromadzonych bogactwintelektualnych7.

Warstwa intelektualna w tym znaczeniu rozrosa si w wiecie wspczesnym w sposbniesychany. Demokratyczno-biurokratyczny ustrj spoeczny wytworzy ogromne masy inteligencji,ktrych istnienie nie zawsze usprawiedliwione jest spoecznymi potrzebami produkcji, chocia czstouzasadnione bywa potrzebami politycznymi zasadniczej grupy rzdzcej. Std wzio pocztek loriowskiepojcie pracownika nieproduktywnego8 (ale nieproduktywnego w odniesieniu do kogo i do jakiegorodzaju produkcji?), pojcie, ktre daoby si czciowo usprawiedliwi, jeli wemiemy pod uwag, emasy te wykorzystuj swoje stanowisko dla zagarniania pokanej czci dochodu spoecznego. Masoweksztacenie intelektualistw pociga za sob standaryzacj jednostek zarwno pod wzgldem kwalifikacjiosobistych, jak i pod wzgldem psychologicznym, i wywouje te same zjawiska, ktre cechuj wszystkieinne ustandaryzowane masy: konkurencj, ktra stwarza konieczno tworzenia obronnej organizacjizawodowej, bezrobocie, nadprodukcj koczcych szkoy, emigracj itd.

O d m i e n n e p o o e n i e i n t e l i g e n c j it y p u m i e j s k i e g o i t y p u w i e j s k i e g o

Inteligencja typu miejskiego wzrastaa wraz z rozwojem przemysu i pozostaje nadal zwizana zjego losami. Rol jej mona porwna z rol niszych oficerw w wojsku; nie ma ona adnejautonomicznej inicjatywy w opracowywaniu planw konstrukcyjnych. Jest cznikiem midzy masamiwykonawczymi9 i przedsibiorc, kieruje bezporednim wykonaniem planw produkcji, ustalanych przezgeneralny sztab przemysowy, i czuwa nad poszczeglnymi fazami produkcji10. Inteligencja miejska jest,przecitnie biorc, w wysokim stopniu standaryzowana; jednostki wyrniajce si ulegaj stopniowocoraz wikszemu przemieszaniu ze sztabem generalnym przemysu. Inteligencja typu wiejskiego jest wwikszoci swej tradycyjna, czyli zwizana z wiejskim i drobnomieszczaskim elementem spoecznym(zwaszcza w mniejszych orodkach), niezbyt jeszcze wyrobionym i podporzdkowanym ustrojowikapitalistycznemu. Ten typ inteligenta stanowi cznik pomidzy masami chopskimi i administracj

7 Rwnie w tym wypadku organizacj armii uzna mona za wzr tej skomplikowanej gradacji: nisi oficerowie, wysioficerowie, sztab generalny, przy czym nie naley zapomina o podoficerach, ktrych realne znaczenie jest wiksze, ni si tozazwyczaj wydaje. Ciekawe jest, e wszystkie te szczeble czuj si wzgldem siebie solidarne, chocia warstwy nisze silniejkultywuj ducha korporacyjnego i czerpi ze dum, ktra niejednokrotnie naraa je na drwiny.8 Pojcie pracownika nieproduktywnego wystpuje przede wszystkim w Kursie ekonomii politycznej Lorii, opublikowanymw 1909 r. i potem wielokrotnie wznawianym. Wedug Lorii pracownikami nieproduktywnymi s: poeci, filozofowie,wszelkiego rodzaju pisarze, lekarze, adwokaci, profesorowie itd. .... Znajduj si oni jakoby w opozycji do posiadaczy(kapitalistw), gdy ci chcieliby powiksza ich liczb, eby mc taniej paci za ich usugi, podczas gdy w interesie owychpracownikw nieproduktywnych ley sytuacja wrcz odwrotna. Jest to jedna z wielu dziwacznych koncepcji Lorii. Red.9 Masy wykonawcze (w oryg. w.: massa strumentale) robotnicy. Red.10 Spostrzeenie to w zasadzie bardzo suszne, szczeglnie w odniesieniu do tego okresu, w ktrym Gramsci pisa dzisiajnaleaoby uzupeni. Obecnie, za przykadem Stanw Zjednoczonych, powierza si inynierom w fabrykach kapitalistycznychnowe funkcje, ktre nie ograniczaj si ju wycznie do spraw technicznych, ale polegaj na organizowaniu porozumieniamidzy robotnikami a kierownictwem przedsibiorstwa (w celu zwikszenia wydajnoci, co w ustroju kapitalistycznymoznacza zwikszenie dochodw kapitalistw). Mona wic dzisiaj mwi o bezporednim wpywie politycznym personelutechnicznego na robotnikw. Red.


www.skfm-uw.w.pl


pastwow (funkcj t peni zwaszcza adwokaci, notariusze itp.). Peni on wan rol polityczno-spoeczn, gdy porednictwo prawne jest niemal nieodczne od porednictwa politycznego. Ponadto nawsi stopa yciowa inteligenta (ksidza, adwokata, nauczyciela, notariusza, lekarza itd.) jest na ogznacznie wysza, a tryb ycia odmienny w porwnaniu ze stop yciow i trybem ycia przecitnegochopa, dlatego te inteligent tego typu stanowi przykad zasugujcy na naladowanie i cel de dla tych,ktrzy chcieliby wyj poza swoj klas spoeczn i polepszy swj byt. Chop myli zazwyczaj, eprzynajmniej jego syn mgby wej do inteligencji (w szczeglnoci zosta ksidzem), a wic sta sipanem, podnie rodzin na wyszy szczebel spoeczny i uatwi jej ycie przez stosunki, jakieniewtpliwie nawie z innymi panami. Postawa chopa wobec inteligenta jest dwojaka i zdaje siprzeczy samej sobie: odnosi si on z podziwem do pozycji spoecznej inteligenta i kadego urzdnikapastwowego udaje jednak, e ni gardzi. Podziw jego zaprawiony jest instynktown zawici i niechci.Niepodobna zrozumie ycia zbiorowego chopw, zalkw rozwoju i fermentw, jakie si w nim kryj,jeli nie wemie si pod uwag i gruntownie nie przestudiuje realnie istniejcego podporzdkowania maschopskich elementowi inteligenckiemu: kady przejaw organicznego ich rozwoju jest w pewnym stopniuzwizany z ruchami inteligenckimi i od nich zaleny.

Inaczej rzecz si ma z inteligentami miejskimi. Technicy fabryczni nie wywieraj adnego wpywupolitycznego na masy robotnicze, lub te co najmniej faz t mona uwaa za przezwycion. Niekiedynatomiast sytuacja bywa odwrotna: masy robotnicze przy pomocy swoich organicznych inteligentwwywieraj pewien wpyw polityczny na technikw.

Punkt cikoci zagadnienia polega na rozrnieniu pomidzy inteligentami jako czci organicznkadej podstawowej grupy spoecznej a inteligentami jako kategori tradycyjn: z rozrnienia tegowypywa cay szereg problemw i tematw bada historycznych.

Zagadnieniem najbardziej interesujcym jest problem z tego punktu widzenia rozwaanej,nowoczesnej partii politycznej, jej rzeczywistego pochodzenia, jej rozwoju, jej form. Czym staje si partiapolityczna w zwizku z problemem inteligencji? Naley tu poczyni pewne rozrnienia: 1. Dla niektrychgrup spoecznych partia polityczna nie jest niczym innym, jak tylko rodkiem ksztatowania wasnego typuintelektualistw organicznych (ktrzy wyrabiaj si w ten sposb i nie mog si nie wyrabia wobecspecyficznych warunkw ycia i form rozwojowych danej grupy spoecznej) bezporednio w paszczyniepolitycznej i filozoficznej, a nie w paszczynie techniki produkcyjnej11. 2. Partia polityczna jest dlawszystkich grup mechanizmem penicym w spoeczestwie obywatelskim t sam funkcj, jak w wieciepolitycznym w szerszej mierze i w sposb bardziej syntetyczny peni pastwo, a mianowicie partiaspaja ze sob organicznych inteligentw danej grupy grupy panujcej i inteligentw tradycyjnych. Tarola partii uzaleniona jest od jej roli podstawowej ksztatowania wasnych czonkw, urabianiaelementw grupy spoecznej powstaej i rozwinitej jako grupa ekonomiczna i podnoszenia ich dopoziomu intelektualistw wyrobionych politycznie, przywdcw, organizatorw wszelkich dziedzindziaalnoci partii, dcych do stworzenia integralnego spoeczestwa obywatelskiego i politycznego.Mona nawet powiedzie, e partia polityczna we waciwym sobie zakresie spenia t rol znacznieskuteczniej i w sposb bardziej organiczny, anieli spenia j pastwo w zakresie bardziej rozlegym:inteligent wstpujcy do partii politycznej pewnej okrelonej grupy spoecznej zostaje tam zmieszany zinteligentami organicznymi tej grupy i zespala si z nimi, podczas gdy udzia w yciu pastwowym nie dajetego wcale lub tylko w nieznacznym stopniu. Wielu inteligentw sdzi, e pastwo to oni; przekonanie to, zuwagi na ogromn liczebno tej kategorii ludzi, pociga za sob niejednokrotnie powane skutki ipowoduje komplikacje niepodane dla podstawowej grupy ekonomicznej, ktra w istocie stanowipastwo12.

11 W paszczynie techniki produkcyjnej tworz si warstwy, ktre, rzec by mona, odpowiadaj podoficerom w wojsku; wmiecie s to robotnicy wykwalifikowani; na wsi, w pewnej mierze, dzierawcy i osadnicy; dzierawca i osadnik jest raczejodpowiednikiem rzemielnika, ktry w gospodarce redniowiecznej odgrywa rol robotnika wykwalifikowanego.12 Gramsci ma na myli sprzecznoci, jakie mog powsta midzy niektrymi oficjalnie kierujcymi pastwem politykami asiami ekonomicznymi, ktrych agentami, czy te jak to czsto okrela Gramsci funkcjonariuszami, s oni w


www.skfm-uw.w.pl


Twierdzenie, e wszystkich czonkw partii politycznej naley uwaa za inteligentw, wydaje sina pozr artem albo karykatur, ale gdy si nad nim gbiej zastanowi, okazuje si zupenie suszne.Zawsze bdzie w tym wzgldzie istniaa rozmaito stopni: skad osobowy danej partii moe by skademwyszego lub niszego stopnia ale nie o to chodzi. Idzie o charakter partii kierowniczy, organizacyjny,wychowawczy a wic intelektualny. Kupiec nie po to wstpuje do partii politycznej, by handlowa,przemysowiec nie po to, by produkowa wicej i mniejszym kosztem, a rolnik nie po to, by nauczy sinowych metod uprawy roli nawet jeeli te denia kupca, przemysowca czy rolnika mog w pewnejmierze zosta dziki partii zaspokojone13. Dla tych celw istniej organizacje zawodowe, w ktrychdziaalno ekonomiczno-organizacyjna kupca, przemysowca czy rolnika znajduje najwaciwsze ramy. Wpartii politycznej elementy okrelonej grupy spoeczno-ekonomicznej przezwyciaj ten moment swegorozwoju historycznego i staj si podmiotami dziaalnoci o charakterze bardziej oglnym, o charakterzenarodowym lub midzynarodowym. T rol partii politycznej mona by ukaza znacznie janiej w wietlekonkretnej analizy historycznej rozwoju organicznych kategorii inteligentw oraz kategorii tradycyjnych,bd to w historii poszczeglnych narodw, bd te na tle rozwoju rnych waniejszych grupspoecznych w onie poszczeglnych narodw. A zwaszcza na tle rozwoju typ grup, ktrych dziaalnogospodarcza przejawiaa si przede wszystkim w doskonaleniu narzdzi.

Ksztatowanie si inteligencji tradycyjnej jest bardzo interesujcym problemem historycznym.Wie si on z pewnoci z istnieniem niewolnictwa w wiecie staroytnym i ze stanowiskiemwyzwolecw pochodzenia greckiego i wschodniego w organizacji spoecznej imperium rzymskiego.

N o t a . Zmiana warunkw w dziedzinie stanowiska spoecznego inteligencji w Rzymie od czaswrepubliki do czasw cesarstwa (od ustroju arystokratyczno-korporacyjnego do demokratyczno-biurokratycznego) zwizana jest z postaci Cezara, ktry nada obywatelstwo rzymskie lekarzom oraznauczycielom sztuk wyzwolonych, aby skoni ich do zamieszkania na stae w stolicy i do tego, abyprzycigali innych do Rzymu. Omnesque medicinam Romae professos et liberalium artium doctores, quolibentius et ipsi urbem incolerent et coeteri appeterent civitate donavit (Swetoniusz: ywoty cezarw,XLII)14. Cezar postanowi wic: 1) ustabilizowa w Rzymie intelektualistw ju tam zamieszkaych,stwarzajc z nich trwa warstw, gdy bez trwaoci nie moga wytworzy si adna organizacjakulturalna; uprzednio panowaa w tej dziedzinie pynno, ktrej trzeba byo pooy kres; 2) przycigndo Rzymu najwybitniejsze umysy z caego imperium rzymskiego i przeksztaci Rzym w orodekintelektualny o duym znaczeniu. Takie byy pocztki warstwy intelektualistw cesarskich w Rzymie,ktrej cig dalszy stanowi mia kler katolicki i ktra pozostawi miaa wiele ladw w caej historiiintelektualistw woskich, a przede wszystkim cechujcy j a po wiek XVIII kosmopolityzm.

Te rnice nie tylko spoeczne, ale rwnie i narodowociowe oraz rasowe pomidzy masamiinteligencji a klas panujc imperium rzymskiego powtarzaj si pniej w odniesieniu dozromanizowanych wojownikw germaskich, kontynuatorw tradycji klasy wyzwolecw. Ze zjawiskamitymi czy si powstanie i rozwj katolicyzmu i organizacji kocielnej, ktra przez szereg wiekw skupiaaw swym rku znaczn cz dziaalnoci umysowej i dzierya monopol przewodnictwa w dziedziniekultury, stosujc sankcje karne wobec kadego, kto by usiowa si jej przeciwstawi czy naruszy tenmonopol. We Woszech wystpuje z mniejszym lub wikszym nasileniem w rnych epokach zjawiskokosmopolitycznej funkcji intelektualistw caego pwyspu. Wymieni tu tylko najbardziej rzucajce si w

rzeczywistoci. Red.13 Potoczny rozsdek przeczy temu, goszc, e kupiec, przemysowiec czy chop politykujcy traci, a nie zyskuje, i estanowi on najgorszy element swojej kategorii. Jest to oczywicie pogld do dyskusji.14 Wszystkich lekarzy w Rzymie oraz nauczycieli sztuk wyzwolonych obdarzy obywatelstwem, aby tym chtniej samimieszkali w stolicy i aby inni jeszcze napywali. (Swetoniusz, ywoty cezarw, Boski Juliusz 42, przek. J. Niemirskiej-Pliszczyskiej, Wrocaw, Ossolineum, 1960, str. 29). Red.


www.skfm-uw.w.pl


oczy rnice w rozwoju inteligencji w rozmaitych krajach, rnice najpowaniejsze, z tym zastrzeeniem,e uwagi te wymagaj skontrolowania i pogbienia.

We Woszech faktem najwaniejszym jest wanie midzynarodowa, czy te kosmopolityczna,funkcja woskiej inteligencji przyczyna, a zarazem skutek stanu rozbicia, w jakim pwysep pozostawaod upadku imperium rzymskiego a po rok 1870.

Francja przedstawia skoczony wzr harmonijnego rozwoju wszystkich energii narodowych, a wszczeglnoci kategorii intelektualnych. Kiedy w roku 1789 nowe ugrupowanie spoeczne wystpuje naaren polityczn, jest cakowicie wyposaone do penienia wszelkich funkcji spoecznych i dlatego waniewalczy o peni wadzy nad narodem, odrzuca kompromis ze starymi klasami i podporzdkowuje te klasyswym wasnym celom. Pierwsze komrki intelektualne nowego typu rodz si wraz z pierwszymikomrkami ekonomicznymi: nawet organizacja kocielna odczuwa ich wpyw (gallikanizm, bardzowczesne walki midzy Kocioem a pastwem). Ta zwarta konstrukcja intelektualna tumaczy rol, jakodegraa kultura francuska w XVIII i XIX wieku, rol midzynarodowego promieniowania, ekspansji ocharakterze imperialistycznym i organicznie hegemonicznym, a zatem noszcej zupenie inny charakter niekspansja umysowa Woch, ktra ma cechy rozproszonej imigracji jednostek i nie oddziauje na baznarodow w kierunku jej wzmacniania, lecz przeciwnie, przyczynia si do uniemoliwienia powstaniaskonsolidowanej bazy narodowej.

W Anglii rozwj ten poszed zupenie innym torem ni we Francji. Nowe ugrupowanie spoeczne,powstae na bazie nowoczesnego industrializmu, rozwija si zadziwiajco szybko pod wzgldemekonomiczno-korporacyjnym, natomiast na polu intelektualno-politycznym kroczy po omacku. Bardzoszeroka jest kategoria inteligentw organicznych, czyli grupy powstaej na gruncie industrializacji razem zodpowiedni grup ekonomiczn, ale w grnych warstwach spoecznych zachowaa monopolistycznniemal pozycj dawna klasa ziemiaska, ktra wprawdzie utracia supremacj ekonomiczn, ale na dugozachowaa supremacj polityczno-intelektualn i zostaa zasymilowana jako kategoria inteligentwtradycyjnych, jako kierownicza warstwa nowej grupy stojcej u wadzy. Stara arystokracja ziemiaskaczy si ze sfer przemysow tego rodzaju spjni, jaka w innych krajach czy tradycyjnych inteligentwz nowymi klasami panujcymi.

Zjawisko angielskie, skomplikowane odmiennymi elementami historycznymi i tradycyjnymi,powtrzyo si na terenie Niemiec. Niemcy, podobnie jak Wochy, byy siedzib instytucji i ideologiiuniwersalistycznej, ponadnarodowej (wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego) i dostarczyypewnej iloci personelu redniowiecznej cosmopolis, zuboajc wasne siy wewntrzne i wzniecajc walki,ktre wynikay z problemw organizacji narodu i podtrzymyway terytorialne rozbicie redniowiecza.Rozwj przemysowy nastpowa tam pod pfeudaln skorup. Ten stan rzeczy utrzyma si a dolistopada 1918 roku, a junkrzy utrzymali sw supremacj polityczno-intelektualn w znacznie wikszymstopniu ni ziemiastwo angielskie. Stali si oni tradycyjn kategori inteligenck przemysowcwniemieckich, dysponujc jednak specjalnymi przywilejami; maj jasn wiadomo, e stanowiniezalen grup spoeczn, opart na wadzy ekonomicznej zwizanej z posiadaniem ziemi (bardziejurodzajnej ni w Anglii). Junkrzy pruscy przypominaj kast kapasko-wojskow, ktra posiada zupenyniemal monopol na funkcje kierowniczo-organizacyjne w spoeczestwie politycznym i rwnoczeniedysponuje wasn baz ekonomiczn, a wic uniezaleniona jest od szczodroci panujcej grupyekonomicznej. Poza tym, w odrnieniu od angielskiej szlachty wiejskiej, junkrzy tworzyli zawodowykorpus oficerski, co dawao im tgie ramy organizacyjne, sprzyjajce utrzymywaniu ducha korporacyjnegoi monopolu politycznego15.

15 W ksice Maxa Webera Parlament i rzd w nowym ustroju Niemiec znale mona niemao danych na dowd, e monopolpolityczny szlachty utrudnia wytworzenie dostatecznie licznego i dowiadczonego buruazyjnego personelu politycznego i emonopol ten lea u podstawy nieustannych kryzysw parlamentarnych i rozprzenia w stronnictwach liberalnych idemokratycznych. Std znaczenie centrum katolickiego i socjaldemokracji, ktre w okresie cesarstwa zdoay wytworzyprawdziw, do liczn warstw parlamentarn i kierownicz.


www.skfm-uw.w.pl


W Rosji dziaay rozmaite bodce: organizacj polityczn i ekonomiczno-handlow stworzyliNormanowie (Waregowie), religijn bizantyjscy Grecy; w pniejszych czasach Niemcy i Francuziprzynieli do Rosji dowiadczenia europejskie i nadali pierwszy trway szkielet rosyjskiej galareciehistorycznej. Siy narodowe s tam nieruchawe i bierne, ale moe wanie dlatego Rosja asymilujecakowicie obce wpywy i rusyfikuje samych cudzoziemcw. W nowszych czasach zachodzio zjawiskoodwrotne: elita, zoona z najbardziej energicznych, aktywnych, przedsibiorczych i zdyscyplinowanychjednostek, emigruje z kraju, przyjmuje kultur i dowiadczenie historyczne bardziej zaawansowanychkrajw Zachodu, nie traci jednak przy tym zasadniczych cech swego narodowego charakteru i nie zrywawizi uczuciowej i historycznej ze swoim narodem. Po odbyciu takiego terminu intelektualnego ludzie ciwracaj do kraju i zmuszaj wasny nard do przebudzenia, do forsownego marszu naprzd, doprzeskakiwania etapw. Rnica midzy t elit a importowan elit niemieck (na przykad t, ktrsprowadzi do kraju Piotr Wielki) polega na cile narodowym i ludowym charakterze tej pierwszej. Niemoe ona by wcignita w bierny bezwad ludu rosyjskiego, gdy stanowi wanie siln reakcj rosyjskprzeciwko bezwadowi historycznemu swego narodu.

Na odmiennym gruncie i w cakowicie odmiennych warunkach czasu i miejsca to zjawiskorosyjskie zestawi mona z powstaniem narodu amerykaskiego (Stanw Zjednoczonych). Imigrancianglosascy stanowi rwnie i tutaj elit intelektualn, przede wszystkim jednak elit moraln. Mowa tuoczywicie o pierwszych imigrantach, o pionierach, uczestnikach walk religijnych i politycznych w Anglii,ktrzy zostali pokonani, ale nie upokorzeni i nie zaamani w ich starej ojczynie. Importuj oni do Ameryki,oprcz siy moralnej i wytrwaoci, take pewien stopie cywilizacji, pewn faz europejskiej ewolucjihistorycznej, ktra przeniesiona przez tego rodzaju ludzi na dziewiczy grunt amerykaski nadal rozwijawaciwe jej naturze siy, ale w tempie nieporwnanie szybszym anieli w starej Europie, gdzie istnieje cayszereg hamulcw (moralnych, intelektualnych, politycznych, ekonomicznych, wcielonych w okrelonegrupy ludnoci jako pozostao dawnych ustrojw, ktre nie chc zanikn) hamulcw, ktre stoj naprzeszkodzie szybszemu rozwojowi i rwnowa wszelk inicjatyw, rozproszkowujc j w czasie iprzestrzeni.

W Stanach Zjednoczonych daje si w pewnej mierze zauway brak inteligentw tradycyjnych istd wynika odmienna rwnowaga w warstwie intelektualnej w oglnoci. Wszystkie nowoczesnenadbudowy uksztatoway si tam bezporednio na bazie przemysowej. Dno do rwnowagi niewypywa z potrzeby zmieszania inteligentw organicznych z tradycyjnymi, ktrzy nie istniej tam jakowykrystalizowana, wroga wszelkiej nowoci klasa, ale z potrzeby stopienia w tyglu jednolitej kulturynarodowej rozmaitych kultur, ktre wnosz z sob imigranci rnorakich narodowoci. Brak warstwyosadowej, jak pozostawiaj pokolenia tradycyjnych inteligentw w krajach o starej cywilizacji, stanowiczciowe wyjanienie zarwno faktu istnienia dwch tylko wielkich partii politycznych, ktre w gruncierzeczy mogyby si z atwoci sprowadzi do jednej partii (por. Francj, nie tylko z okresu powojennego,gdy rozmnaanie si partii stao si zjawiskiem powszechnym), jak rwnie wytumaczenie zjawiskaogromnej mnogoci sekt religijnych16.

Ciekawym rwnie zjawiskiem jest wytworzenie si w Stanach Zjednoczonych zdumiewajcolicznej grupy inteligentw murzyskich, ktrzy zostali zasymilowani przez kultur i technik amerykask.Murzyni-inteligenci wywieraj zapewne pewien poredni wpyw na zacofane masy ludw afrykaskich; oich bezporednim wpywie na zacofane masy afrykaskie mona by mwi dopiero wwczas, gdybysprawdzia si jedna z dwch nastpujcych hipotez: 1) e ekspansjonizm amerykaski posuy siMurzynami amerykaskimi jako swoimi agentami w celu zdobycia rynkw afrykaskich irozpowszechnienia tam wasnego typu cywilizacji (co takiego ju nastpio, nie wiem tylko, w jakimstopniu); 2) e walka o unifikacj ludnoci amerykaskiej przybierze tak ostre formy, i spowoduje odpywludnoci murzyskiej i powrt do Afryki elementw umysowo najbardziej niezalenych i energicznych, awic najmniej skonnych do podporzdkowania si ewentualnemu prawodawstwu, jeszcze bardziej16 Jak mi si zdaje, zarejestrowano ich ponad dwiecie: znamienne jest to w zestawieniu z Francj i zacitymi walkami outrzymanie jednoci religijnej i moralnej narodu francuskiego.


www.skfm-uw.w.pl


upokarzajcemu od obecnie propagowanych obyczajw. Nasuwayby si tu dwa podstawowe zagadnienia:a) sprawa jzyka: czy angielski mgby si sta jzykiem warstw wyksztaconych Afryki, elementemczcym nieprzeliczone mnstwo obecnie istniejcych dialektw? b) czy ta warstwa intelektualna moeposiada dostateczne zdolnoci asymilacyjne i organizacyjne, aby istniejce dzi pierwotne uczucia rasypogardzanej przeksztaci w wiadomo narodow i podnie ld afrykaski do roli mitu i do roliwsplnej ojczyzny wszystkich Murzynw? Wydaje mi si, e obecnie poczucie wsplnoty rasowej inarodowej jest u Murzynw amerykaskich raczej negatywne ni pozytywne, gdy pobudza je walka, jaktocz biali w celu odizolowania i pognbienia Murzynw: ale czy nie tak samo rzecz si miaa z ydamia do koca wieku XVIII? Zamerykanizowana ju Liberia, z angielskim jzykiem urzdowym, mogabysta si Syjonem Murzynw amerykaskich i odegra rol afrykaskiego Piemontu.

Przy analizowaniu zagadnienia inteligencji w Ameryce Poudniowej i rodkowej naley bra poduwag nastpujce podstawowe warunki: w Ameryce Poudniowej i rodkowej inteligencja tradycyjnarwnie nie istnieje, ale sprawa ta musi by traktowana pod innym ktem widzenia ni w StanachZjednoczonych. U podstaw rozwoju tych krajw znajdujemy cywilizacj hiszpask i portugalsk XVI iXVII wieku, nacechowan duchem kontrreformacji i pasoytniczego militaryzmu. Silnymi iniezachwianymi formacjami w tych krajach s po dzi dzie kler i kasta wojskowa, dwie kategorietradycyjnej warstwy intelektualnej, skamieniae w formach przeniesionych z Europy. Baza przemysowajest tam nader szczupa, nie wytworzya te ona adnych skomplikowanych nadbudw: wikszointeligencji zalicza si do typu wiejskiego, a poniewa ziemie uprawne to przewanie latyfundia i rozlegedobra kocielne, inteligencja jest wic zwizana z klerem i obszarnikami. Skad ludnoci rwnie i biaej jest pod wzgldem narodowociowym bardzo nierwny, a dodatkow komplikacj powoduj znaczneiloci Indian, ktrzy w poszczeglnych krajach stanowi wikszo ludnoci. Mona na og powiedzie, ew tych regionach Ameryki istnieje jeszcze sytuacja z czasw Kulturkampfu i sprawy Dreyfusa, czylisytuacja, w ktrej element wiecki i mieszczaski nie osign jeszcze fazy podporzdkowania intereswkleru i armii interesom laickiej polityki nowoczesnego pastwa. Wskutek tego w wyniku opozycjiprzeciwko jezuityzmowi wci jeszcze trwaj tam silne wpywy masonerii i organizacji kulturalnych typuKocioa pozytywistycznego. Wydarzenia ostatnich czasw (listopad 1930) od KulturkampfuCallesa17 w Meksyku do powsta wojskowo-ludowych w Argentynie, Brazylii, Peru, Chile i Boliwii dowodz susznoci tych spostrzee.

Inne jeszcze typy zjawiska ksztatowania si kategorii inteligenckich i inne typy ich stosunkw zsiami narodowymi zaobserwowa mona w Indiach, Chinach i Japonii. W Japonii ksztatowanie siinteligencji zblione jest do typu angielskiego i niemieckiego rozwj cywilizacji przemysowej nastpujepod feudalno-biurokratyczn skorup o specyficznie japoskich cechach.

W Chinach wystpuje zjawisko pisma jako wyrazu absolutnego rozdziau midzy inteligencj aludem. W Indiach i w Chinach olbrzymi dystans midzy inteligencj a ludem przejawia si te w sferzereligii. Problem rnych wierze i rnego sposobu pojmowania jednej i tej samej religii oraz wykonywaniazwizanych z ni praktyk w rnych warstwach spoecznych, a w szczeglnoci jeli chodzi oduchowiestwo i inteligencj z jednej strony, a masy ludowe z drugiej zasugiwaby na specjalneprzestudiowanie, gdy wystpuje on w wikszej czy mniejszej mierze wszdzie, jakkolwiek w krajach Azjiwschodniej przejawy jego s najbardziej kracowe. W krajach protestanckich rnica ta jest stosunkowonieznaczna (mnoenie si sekt wie si tam z koniecznoci cisej spjni intelektualistw z ludem). Wkrajach katolickich rnica ta jest bardzo znaczna, ale nie wszdzie jednakowa: mniejsza w katolickichNiemczech i Francji, wiksza we Woszech, zwaszcza poudniowych i na wyspach, jeszcze wiksza naPwyspie Iberyjskim oraz w krajach Ameryki aciskiej. Zjawisko to nabiera wikszej wagi w krajachprawosawnych, gdzie mona wyrni trzy stopnie w ramach tej samej religii: u gry wyszeduchowiestwo i zgromadzenia zakonne, niej kler wiecki, jeszcze niej lud. Natomiast do absurdu rnica

17 Kulturkampf Callesa walka, jak prowadzi z Kocioem rzd meksykaski i partia narodowo-rewolucyjna kierowanaprzez Callesa. Polegaa ona na usuniciu w 1923 r. legata papieskiego, cisym stosowaniu ustaw przeciwko Kocioowi, nastworzeniu Apostolskiego Kocioa meksykaskiego i walce midzy zwolennikami tego Kocioa a katolikami. Red.


www.skfm-uw.w.pl


ta dochodzi w Azji wschodniej, gdzie religia ludu czsto nie ma nic wsplnego z religi ksig, jakkolwiekobie nosz t sam nazw.

ORGANIZACJA SZKOLNICTWA I KULTURY

Oglnie biorc, stwierdzi mona, e w nowoczesnej cywilizacji wszelkie dziedziny dziaalnocipraktycznej stay si tak skomplikowane, a dyscypliny naukowe tak si spltay z yciem, i kadadziedzina dziaalnoci praktycznej dy do stworzenia dla swoich kierownikw i specjalistw wasnejszkoy, a zatem rwnie do wytworzenia grupy intelektualistw-specjalistw wyszego stopnia, ktrzy byw tych szkoach nauczali. Tak wic obok typu szkoy, ktr mona by nazwa humanistyczn ktraposiada najstarsze tradycje i nastawiona jest na rozwijanie w kadej jednostce ludzkiej kultury oglnej,jeszcze nie zrnicowanej, na rozwijanie podstawowej umiejtnoci mylenia i kierowania swoim yciem zacz si tworzy cay system szk specjalistycznych rozmaitych stopni, dla caych gazi zawodowychoraz dla poszczeglnych zawodw cile wyspecjalizowanych i jasno wyodrbnionych. Mona nawetpowiedzie, e wzmagajcy si obecnie kryzys szkolnictwa wie si z faktem, i ten proces zrnicowaniai specjalizacji przebiega chaotycznie, nie jest podporzdkowany jasno wytknitym zasadom i szczegowoopracowanemu i wiadomemu planowi: kryzys programu i organizacji szkolnictwa, czyli oglnegokierunku, w jakim maj si ksztaci nowoczesne kadry inteligencji, stanowi w duej mierze jedn tylkostron znacznie szerszego i bardziej powszechnego kryzysu organicznego.

Podstawowy podzia szk na klasyczne i zawodowe oparty by na wyrozumowanym schemacie:szkoa zawodowa dla klas wykonawczych, klasyczna dla klas panujcych i dla inteligencji. Rozwj bazyprzemysowej, zarwno w miecie, jak na wsi, pociga za sob wzrastajce zapotrzebowanie nainteligencj miejsk nowego typu: obok szkoy klasycznej rozwina si szkoa techniczna (zawodowa, alenie zwizana z prac rczn), a to z kolei kazao podda dyskusji sam zasad konkretnego kierunkukultury oglnej, kierunku humanistycznego, opartego na tradycjach grecko-rzymskich. Kierunek ten, zchwil kiedy go zakwestionowano, zosta tym samym poniekd unicestwiony, gdy jego zdolnoksztatujca polegaa w gwnej mierze wanie na nie kwestionowanym tradycyjnie autorytecie pewnejokrelonej formy cywilizacji.

Dzisiaj obserwuje si tendencj do likwidowania wszelkiego rodzaju szk bezinteresownych,nastawionych na wyksztacenie oglne, tendencj do zachowania jedynie minimalnej iloci tego typuszk i do przeznaczenia ich na uytek szczupej elity panw i pa, ktrzy nie potrzebuj si troszczy oprzygotowanie zawodowe, przy rwnoczesnym maksymalnym rozszerzaniu sieci szk zawodowychspecjalnych, z gry okrelajcych dziedzin przyszej dziaalnoci uczniw. Kryzys ten powinien znaleracjonalne rozwizanie po linii nastpujcej: jednolita szkoa pocztkowa rozwijajca kultur ogln,humanistyczn, dajca wyksztacenie oglne, czca w racjonalnym stosunku rozwijanie uzdolnie dopracy rcznej (technicznej, przemysowej) i do pracy umysowej. Z tego typu szkoy po szeregu prb nadkierunkami indywidualnych uzdolnie zawodowych przechodzioby si do ktrej ze szk specjalnych lubdo pracy produkcyjnej.

Daje si zauway narastanie tendencji do tworzenia dla kadej poszczeglnej dziedzinydziaalnoci praktycznej odrbnych szk specjalnych, podobnie jak kada dziedzina dziaalnociintelektualnej dy do wytworzenia wasnych k owiatowych, ktre peni funkcj instytucjiuzupeniajcych wyksztacenie szkolne, wyspecjalizowanych w organizowaniu warunkw umoliwiajcychkademu ledzenie postpw w interesujcej go dziedzinie nauki.

Mona te zauway, e organa uchwalajce coraz wyraniej d do podziau swojej dziaalnocina dwa odrbne aspekty organiczne na waciw dziaalno uchwaodawcz i na dziaalnotechniczno-kulturaln; w jej ramach zagadnienia, co do ktrych naley podj decyzj, s najpierwrozwaane przez rzeczoznawcw i naukowo analizowane. Dziaalno ta wytworzya ju cay organizmbiurokratyczny o zupenie nowej strukturze, gdy obok wyspecjalizowanych kompetentnych organw,przygotowujcych materia techniczny dla organw uchwalajcych, tworzy si inny korpus


www.skfm-uw.w.pl


funkcjonariuszy, mniej lub wicej ochotniczy, mniej lub wicej bezinteresowny, dobieranykadorazowo ze sfer przemysu, bankw, finansw. Jest to jeden z tych mechanizmw, dziki ktrymbiurokracja zawodowa osigna kontrol nad ustrojami demokratycznymi i parlamentarnymi. Obecniemechanizm ten rozrasta si organicznie i wchania w siebie wybitnych specjalistw z terenu prywatnejdziaalnoci praktycznej, ktra w ten sposb kontroluje ustroje i biurokracj. Zwaywszy, e chodzi tu okonieczny rozwj organiczny dcy do scalenia personelu wyspecjalizowanego w technice polityki zpersonelem wyspecjalizowanym w konkretnych zagadnieniach administrowania zasadniczymi dziedzinamidziaalnoci praktycznej wielkich i skomplikowanych wspczesnych spoeczestw narodowych, wszelkieprby zahamowania tych tendencji od zewntrz ogranicza si musz do moralizatorskiego kaznodziejstwai retorycznych westchnie.

Nasuwa si zagadnienie zmodyfikowania wyksztacenia personelu techniczno-politycznego,uzupenienia jego kultury zgodnie z nowymi potrzebami, wyksztacenia nowego typu wyspecjalizowanychfunkcjonariuszy, ktrzy prowadziliby kolegialnie dziaalno teoretyczn. Tradycyjny typ przywdcypolitycznego, przygotowanego wycznie do dziaalnoci formalnoprawnej, staje si przeytkiem iprzedstawia dla ycia pastwowego powane niebezpieczestwo: przywdca musi posiada pewneminimum oglnego wyksztacenia technicznego, ktre by mu pozwolio, jeli ju nie na samodzielnetworzenie waciwych rozwiza, to przynajmniej na ocen rozwiza proponowanych przezrzeczoznawcw i wybr tych, ktre s suszne z syntetycznego punktu widzenia techniki politycznej.

Typ kolegium uchwalajcego, ktre dy do tego, aby uosabia kompetencje techniczne niezbdnedla realistycznego dziaania, zosta scharakteryzowany na innym miejscu (w rozwaaniach o systemieprzyjtym w niektrych redakcjach czasopism, ktre funkcjonuj jednoczenie jako redakcje i jako klubyowiatowe). Zesp przeprowadza krytyk kolegialnie i przyczynia si w ten sposb do powstawania pracposzczeglnych redaktorw, ktrych dziaalno jest zorganizowana zgodnie z planem i racjonalnieprzeprowadzonym podziaem pracy. Dziki dyskusji i krytyce kolegialnej (na ktr skadaj si sugestie,rady, wskazwki metodyczne; jest to krytyka konstruktywna, nastawiona na ksztacenie wzajemne),krytyce, ktr kady przeprowadza jako specjalista w swojej dziedzinie, uzupeniajc tym samymkompetencje kolektywu, rzeczywicie osiga si podniesienie redniego poziomu poszczeglnychredaktorw do poziomu tego spord nich, ktry ma najlepsze przygotowanie. System ten nie tylkozapewnia pismu coraz lepsz i bardziej organiczn wspprac czonkw redakcji, ale stwarza rwniewarunki sprzyjajce powstaniu jednolitej grupy intelektualistw przygotowanych do prowadzeniaregularnej i metodycznej dziaalnoci wydawniczej (obejmujcej oprcz okolicznociowych publikacji ikrtkich rozpraw take dziea monograficzne).

Nie ulega wtpliwoci, e przy tego rodzaju kolektywnym dziaaniu kada praca rodzi perspektywypowstawania nowych prac, stwarza bowiem coraz bardziej organiczne warunki pracy: kartoteki, wycigibibliograficzne, zestawienia podstawowych dzie z danej specjalnoci itp. Wymaga to prowadzenianieugitej walki z nawykami dyletanckimi, ze skonnoci do improwizacji, do oratorskich,deklamatorskich rozwiza. Kada praca musi by wykonywana pisemnie, na pimie naley te utrwalaoceny krytyczne i przedstawia je w formie zwizych i treciwych uwag. Aby to osign, trzeba zawczasurozdzieli materia itd.; formuowanie uwag i ocen krytycznych na pimie jest zasad dydaktyczn, ktrejstosowanie jest niezbdn podstaw zwalczania rozwlekoci stylu, deklamatorstwa i paralogizmw,bdcych skutkami nawykw oratorskich. Ten rodzaj pracy umysowej konieczny jest samoukom donabycia dyscypliny uczenia si, jak daje regularna nauka szkolna, jest koniecznym rodkiem tayloryzacjipracy umysowej. Uyteczna jest rwnie zasada starszych uczniw ze szkoy witej Zyty, o ktrejmwi De Sanctis w swoich wspomnieniach z neapolitaskiej szkoy Basilio Puotiego: potrzeba tu pewnegonawarstwienia uzdolnie i postaw, jak rwnie tworzenia zespow pracy pod przewodnictwemnajbardziej dowiadczonych i zaawansowanych, ktrzy przypieszaj rozwj zapnionych, podcigajsabszych do swego poziomu.

Wanym punktem w praktycznym organizowaniu szkoy jednolitej jest kwestia kolejnych stopninauki szkolnej, w zalenoci od wieku i rozwoju umysowego i moralnego uczniw oraz od celw, do


www.skfm-uw.w.pl


ktrych osignicia szkoa dy. Szkoa jednolita, humanistyczna (termin humanistyczna uyty jest tu wsensie szerszym anieli sens tradycyjny), dajca podstawy kultury oglnej, powinna stawia sobie za celwprowadzenie modziey po osigniciu przez ni pewnego stopnia dojrzaoci, umiejtnocisamodzielnego mylenia oraz inicjatywy w krg dziaalnoci spoecznej. Ustalenie obowizujcych granicwieku szkolnego zalene jest od oglnych warunkw ekonomicznych, gdy mog powsta takie warunki,ktre wymagaj od modziey bezporedniego, natychmiastowego wzicia udziau w produkcji.Koniecznym warunkiem wprowadzenia szkoy jednolitej jest to, aby pastwo mogo wzi na siebie kosztutrzymania uczniw, obciajcy obecnie ich rodziny. Jest to sprawa gruntownej przebudowy i rozszerzeniabudetu ministerstwa owiaty. Caa funkcja wychowania i ksztacenia nowych pokole musi sta si zprywatnej funkcj publiczn, tylko w ten sposb bowiem moe obj cae pokolenia bez dzielenia ich nagrupy i kasty. Ale takie przeksztacenie funkcji wychowania wymaga niesychanej rozbudowy szkolnictwa,a wic praktycznie budynkw, pomocy naukowych, kadr nauczycielskich itd. Zwaszcza liczbanauczycieli musiaaby by bardzo powikszona, gdy oddziaywanie szkoy jest tym wiksze, im mniejszliczb wyraa si stosunek liczby nauczycieli i uczniw, z czego znw wynikaj dalsze problemy, nieatwedo rozwizania, a zwaszcza do szybkiego rozwizania. Rwnie i zagadnienie budynkw nie jest proste,gdy nowy typ szkoy powinien by zbliony do typu szkoy-kolegium, to jest ze wsplnymi sypialniami,jadalniami, bibliotekami specjalnymi, salami do pracy zespoowej itd. Dlatego te pocztkowo szkoynowego typu bd mogy obj jedynie szczupe grona modziey wybranej przy pomocy egzaminwkonkursowych albo wysunitej przez kompetentne instytucje na ich wasn odpowiedzialno.

Szkoa jednolita powinna obejmowa uczniw w granicach wieku odpowiadajcych granicomwieku uczniw obecnej szkoy podstawowej i redniej, przy czym reorganizacji powinny ulec nie tylkoprogramy i metody nauczania, ale i podzia wewntrzny programu nauczania na kolejne stopnie. Pierwszystopie elementarny powinien obejmowa nie wicej ni trzycztery lata i obok podstawowychelementw wyksztacenia, jak czytanie, pisanie, rachunki, pocztki geografii i historii, powinien obj tdziedzin nauczania, ktra dzi jest bardzo zaniedbana dziedzin praw i obowizkw, czyli pierwszychwiadomoci o pastwie i spoeczestwie, jako podstawowych elementw ksztatowania nowegowiatopogldu, ktry walczy z rnorodnymi pogldami, jakimi dzieci nasiky w rozmaitych tradycyjnychrodowiskach spoecznych, z tymi wiatopogldami, ktre mona by nazwa wiatopogldamifolklorystycznymi. Problemem dydaktycznym bdzie tu problem miarkowania i wykorzystania kierunkudogmatycznego, waciwego dla pierwszych lat nauki. Dalsza nauka szkolna nie powinna trwa duej nisze lat, tak aby do pitnastego lub szesnastego roku ycia mona byo przej wszystkie szczeble szkoyjednolitej.

Mona by tu wysun zarzut, e taki kurs byby zbyt mczcy z racji przyspieszonego tempanauczania, ktre byoby nieodzowne, gdyby chciao si rzeczywicie osign takie rezultaty, jakie stawiasobie za cel obecna szkoa klasyczna (nie osigajc ich zreszt). Na to mona jednak odpowiedzie, enowa organizacja szkolnictwa bdzie musiaa obj szereg tych elementw, ktre sprawiaj, e dzisiaj dladuej czci uczniw kurs nauczania jest zbyt powolny. Jakie to elementy? W wielu rodzinach, zwaszczaw rodowiskach inteligencji, ycie domowe przygotowuje dzieci do ycia szkolnego, stanowi jegouzupenienie i dalszy cig. Dzieci te zdobywaj, jak si to mwi, z powietrza mnstwo wiadomoci ipoj, ktre uatwiaj im nauk szkoln; znaj jzyk literacki i wci rozwijaj w sobie t znajomo; ichrodki wyraania si i formuowania wiadomoci s technicznie wysze od poziomu tych rodkw, jakireprezentuje wikszo dzieci szkolnych w wieku od szeciu do dwunastu lat. Uczniowie z miasta, przezsam fakt, e mieszkaj w miecie, przyswajaj sobie jeszcze przed ukoczeniem szeciu lat wielewiadomoci i poj, ktre uatwiaj potem i przyspieszaj nauk szkoln i pozwalaj wycign z niejwicej poytku. W wewntrznej organizacji szkoy jednolitej stworzy trzeba przynajmniej najbardziejpodstawowe z wyej omwionych warunkw, niezalenie od faktu, e rwnolegle ze szko jednolitrozwija si bdzie przypuszczalnie sie przedszkoli i innych pokrewnych instytucji, w ktrych jeszczeprzed osigniciem wieku szkolnego dzieci wdraane bd do pewnej dyscypliny i w ktrych zdobywabd wiadomoci i nawyki przedszkolne. Szkoa jednolita powinna by zorganizowana w formie kolegium,


www.skfm-uw.w.pl


winna kultywowa ycie zbiorowe w dzie i w nocy. Powinna uwolni si od obecnych form obudnej imechanicznej dyscypliny. Nauka winna by prowadzona zbiorowo, przy pomocy nauczycieli iprzodujcych uczniw, rwnie i w godzinach przeznaczonych na tak zwane indywidualne odrabianielekcji.

Najwaniejszym zagadnieniem jest sprawa tej fazy nauki szkolnej, ktr obecnie reprezentujeliceum, a ktra dzisiaj, pod wzgldem metody nauczania, nie rni si w niczym od klas niszych prczabstrakcyjnego zaoenia wikszej dojrzaoci umysowej i moralnej ucznia, odpowiadajcej jego wiekowi iuprzednio zdobytemu dowiadczeniu.

Faktem jest, e midzy liceum a uniwersytetem, a wic midzy waciw szko a yciem, istniejeobecnie duy przeskok, brak cigoci w miejsce racjonalnego przejcia iloci (wieku) w jako(dojrzao umysow i moraln). Od nauczania prawie wycznie dogmatycznego, w ktrym du rolodgrywa pami, przechodzi si do fazy twrczej, do pracy samodzielnej i niezalenej; ze szkoy opartej nadyscyplinie narzuconej z zewntrz i kontrolowanej w sposb autorytatywny przechodzi si do naukizawodu, w ktrej autodyscyplina intelektualna i autonomia moralna jest teoretycznie nieograniczona.Przejcie to nastpuje bezporednio po okresie dojrzewania, kiedy walka pomidzy instynktownymi,ywioowymi namitnociami a tymi hamulcami, jakie nakada charakter i wiadomo wkraczajce w fazksztatowania si nie zostaa jeszcze zakoczona. We Woszech, gdzie na uniwersytetach nie jestrozpowszechniony seminaryjny system pracy, przejcie to jest jeszcze raptowniejsze i bardziejmechaniczne.

Ot w szkole jednolitej ostatni faz nauczania naley ujmowa i zorganizowa jako fazdecydujc, w ktrej dy si do wytworzenia podstawowych wartoci humanizmu intelektualnejautodyscypliny i niezalenoci moralnej, koniecznych do dalszej specjalizacji bd w kierunku naukowym(studia uniwersyteckie), bd te w kierunku praktyczno-produkcyjnym (przemys, biurokracja, organizacjawymiany itp.). Studiowanie i przyswajanie sobie metod twrczych w nauce i w yciu musi si rozpoczynaju w tej ostatniej fazie nauczania szkolnego, nie moe natomiast by monopolem uniwersytetu, czy te bypozostawione przypadkowym kolejom ycia praktycznego. Ta ostatnia faza nauki szkolnej musi si teprzyczynia do rozwoju czynnika odpowiedzialnoci i samodzielnoci w jednostce, musi by szkotwrcz. Naley odrnia szko twrcz od szkoy czynnej rwnie i w postaci, jak szkoa takaprzybraa zgodnie z metod Daltona. Kada szkoa jednolita jest szko czynn, jakkolwiek trzeba tuzakreli pewne granice ideologiom liberalistycznym i energicznie obstawa przy obowizkukonformowania nowych pokole, cicym na pokoleniach dojrzaych, czyli na pastwie. Znajdujemy sijeszcze w romantycznej fazie szkoy czynnej, w ktrej elementy walki przeciwko szkole mechanicznej ijezuickiej rozrastaj si chorobliwie na zasadzie kontrastu i polemiki. Trzeba teraz przej do fazyklasycznej, racjonalnej, odnale w celach, do jakich si dy, naturalne rda wypracowywania metod iform.

Szkoa twrcza jest ukoronowaniem szkoy czynnej: w pierwszej fazie dy si dozdyscyplinowania, a wic do niwelowania, do osignicia pewnego rodzaju konformizmu, ktry monaby nazwa konformizmem dynamicznym; w fazie twrczej, na bazie osignitej kolektywizacjispoecznej, dy si do rozwijania osobowoci, ktra staje si ju samodzieln i odpowiedzialn, z tymwszake, e cechuje j silna i jednolita wiadomo moralna i spoeczna. Szkoa twrcza nie oznacza wicszkoy wynalazcw i odkrywcw; oznacza ona pewn faz i pewn metod badawcz i poznawcz, a niez gry ustalony program, zakadajcy osignicie oryginalnoci i nowatorstwa za wszelk cen. Metodata zakada, e zdobywanie wiedzy musi si odbywa drog spontanicznej i samodzielnej pracy ucznia, wktrej nauczyciel odgrywa jedynie rol yczliwego przewodnika, jak to ma miejsce, a przynajmniej winnomie miejsce, na uniwersytetach. Samodzielne odkrycie jakiej prawdy bez wskazwek i pomocy zzewntrz jest prac twrcz nawet o ile prawda ta jest stara i wiadczy o opanowaniu metody; wskazujew kadym razie, e weszo si ju w faz dojrzaoci intelektualnej, w ktrej moliwe jest odkrywanienowych prawd. Dlatego te w tej fazie podstawowa dziaalno szkolna rozwija si bdzie gwnie naseminariach, w bibliotekach i laboratoriach dowiadczalnych.


www.skfm-uw.w.pl


Wprowadzenie szkoy jednolitej oznacza pocztek nowych stosunkw midzy prac umysow iprac przemysow, nie tylko na terenie szkoy, ale w caym yciu spoecznym. Zasada jednolitociznajdzie bowiem swe odbicie we wszystkich organizmach ycia kulturalnego, przeksztacajc je i wlewajcw nie now tre.

Kwestia nowej funkcji uniwersytetw i akademii

Dzisiaj te dwie instytucje s niezalene jedna od drugiej; akademie stay si czstokro nie bezpowodu wymiewanym symbolem rozdwiku midzy wysz kultur a yciem, midzy intelektualistamia ludem (tym tumaczy si pewien sukces, jaki osignli futuryci w swym antyakademickim iantytradycyjnym pierwszym okresie Sturm und Drang).

W nowym ukadzie stosunkw midzy yciem i kultur, midzy prac intelektualn i pracprzemysow, akademie powinny sta si organizacj kulturaln (systematyzacji, ekspansji i twrczociintelektualnej) tych elementw, ktre po ukoczeniu szkoy jednolitej przejd do pracy zawodowej.Akademie powinny sta si punktem stycznoci midzy tymi elementami a rodowiskiem uniwersyteckim.Elementy spoeczne trudnice si prac zawodow nie powinny popada w zastj intelektualny. Powinnymie do swojej dyspozycji (w celu rozwijania inicjatywy zbiorowej, a nie jednostkowej, jako organicznfunkcj spoeczn uznan za funkcj potrzeby i uytecznoci publicznej) instytuty wyspecjalizowane wewszystkich dziedzinach bada i pracy naukowej, z ktrymi mogyby wsppracowa i w ktrych znalazybyniezbdn pomoc dla wszelkich postaci podejmowanej przez nie dziaalnoci kulturalnej.

Organizacja akademicka musi by poddana cakowitej reorganizacji. Nastpi terytorialnacentralizacja kompetencji i specjalizacji w orodkach oglnokrajowych, ktre skupi istniejce ju wielkieinstytuty, sekcje regionalne i prowincjonalne oraz lokalne koa miejskie i wiejskie. Podzia na sekcjeprzeprowadzony bdzie wedug kompetencji naukowo-kulturalnych. W orodkach nadrzdnychreprezentowane bd wszystkie kompetencje, w koach lokalnych tylko niektre z nich. Trzeba ujednolicirozmaite typy istniejcych organizacji kulturalnych: akademie, instytuty kulturalne, koa filologiczne itd.,zespalajc tradycyjn prac akademick ktra zasadzaa si gwnie na systematyzacji dawnej wiedzy i nausiowaniu ustalenia przecitnej dla myli narodowej, jako podstawy dziaalnoci intelektualnej zdziaalnoci zwizan z yciem zbiorowym, ze wiatem produkcji i pracy.

Rozcignie si kontrol nad naradami przemysowo-produkcyjnymi, nad dziaalnoci naukowejorganizacji pracy, nad gabinetami dowiadczalnymi w fabrykach itd. Stworzy si specjalny mechanizmselekcji i umoliwiania dalszego rozwoju najbardziej uzdolnionym jednostkom rekrutujcym si z masludowych, jednostkom, ktre dzisiaj marnuj si i wyczerpuj w walce z ogromnymi trudnociami. Kadekoo lokalne musi koniecznie posiada sekcj nauk moralnych i politycznych i stopniowo organizowa innesekcje specjalne dla dyskutowania problemw technicznych przemysu, rolnictwa, organizacji iracjonalizacji pracy, organizacji fabryk, administracji itp. Okresowe kongresy na rozmaitych szczeblachpozwol pozna najbardziej uzdolnione jednostki.

Warto by mie kompletn list istniejcych obecnie akademii i innych organizacji kulturalnych oraztematw najczciej poruszanych w ich rozprawach i sprawozdaniach. W wikszoci wypadkw traktuje siw nich o cmentarzach kultury, ale odgrywaj one pewn rol w psychologii klasy kierowniczej.

Wsppraca tych organizmw z uniwersytetami powinna by jak najcilejsza, tak samo zreszt jakze wszystkimi specjalnymi szkoami wyszymi (wojskowymi, morskimi itp.). Chodzi bowiem o osignicietakiej centralizacji i takie pobudzenie kultury narodowej, ktre przewyszyoby analogiczn sferoddziaywania Kocioa katolickiego18.

18 Ten schemat organizacji pracy kulturalnej wedug oglnych zasad szkoy jednolitej powinien by opracowany dokadnie podkadym wzgldem i suy jako przewodnik przy zakadaniu najbardziej nawet elementarnych i prymitywnych orodkwkulturalnych, ktre stanowiyby zalki i pierwsze komrki caej potnej struktury. Nawet przejciowe i eksperymentalneprzedsiwzicia winny by podejmowane z myl o pniejszym podporzdkowaniu ich temu oglnemu schematowi, ajednoczenie winny by ywotnymi elementami dcymi do stworzenia penego schematu. Naley uwanie przestudiowa


www.skfm-uw.w.pl


NOWE ZASADY WYCHOWAWCZE

Reforma Gentilego spowodowaa rozam pomidzy szko podstawow i redni z jednej strony, aszko wysz z drugiej. Przed reform podobny rozam, zreszt do powierzchowny, istnia tylko midzyszkolnictwem zawodowym z jednej strony, a rednim i wyszym z drugiej. Szkoa podstawowa, z racjiswego szczeglnego charakteru, bya jakby zawieszona w prni.

W szkoach podstawowych na wychowanie i nauczanie dzieci skaday si dwa czynniki:podstawowe wiadomoci z dziedziny nauk przyrodniczych oraz elementarne pojcia dotyczce praw iobowizkw obywatela. Wiadomoci przyrodnicze miay suy do wprowadzenia dziecka w societasrerum, natomiast wiadomoci o prawach i obowizkach obywatelskich do wprowadzenia go w yciepastwowe i spoeczne. Wiadomoci przyrodnicze przeciwstawiay si magicznym pojciom o wiecie iprzyrodzie, jakie dziecko wynosi z otoczenia przepojonego folklorem, podobnie jak pojcia praw iobowizkw przeciwstawiay si tendencjom do indywidualistycznego i lokalistycznego barbarzystwa,ktre s rwnie pewn waciwoci folkloru. Szkoa, ze swoim systemem nauczania, walczy z folklorem iwszelkimi tradycyjnymi nawarstwieniami wiatopogldowymi i szerzy wiatopogld bardziej nowoczesny,ktrego najprostsze i podstawowe elementy polegaj na stwierdzeniu, e po pierwsze, prawa przyrodyistniej jako co obiektywnego i opornego wobec woli ludzkiej, do czego trzeba si przystosowa po to, bypotem nad nimi zapanowa; po drugie e prawa prywatne i pastwowe s produktem ludzkiejdziaalnoci, e zostay ustanowione przez czowieka i przez czowieka mog by zmienione dla dobra jegozbiorowego rozwoju; prawo prywatne i pastwowe stwarza taki porzdek w stosunkach midzy ludmi,ktry jest historycznie najbardziej korzystny dla opanowania praw przyrody, zatem dla uatwienia ludziomich pracy, za pomoc ktrej czowiek bierze czynny udzia w yciu przyrody, przeksztaca j i coraz gbieji szerzej j uspoecznia. Mona wic powiedzie, e zasad wychowawcz, na ktrej opieray si szkoypodstawowe, byo pojecie pracy, ktra nie moe osign peni swoich moliwoci ekspansji iproduktywnoci bez dokadnej i realistycznej znajomoci przez czowieka praw przyrody i bez porzdkuprawnego, regulujcego organicznie wspycie ludzi midzy sob. Porzdek ten musi by respektowany nazasadzie dobrowolnej umowy, a nie moe by narzucony z zewntrz; musi by respektowany zkoniecznoci uznanej i przyjtej przez ludzi jako wolno, a nie pod wpywem przymusu. Pojcie i faktpracy (dziaalnoci teoretyczno-praktycznej) stanowi immanentn zasad wychowawcz w szkolepocztkowej, gdy porzdek spoeczny i pastwowy (prawa i obowizki) jest rezultatem pracy i dziki niejjest uznawany za skadnik porzdku naturalnego. Pojcie rwnowagi midzy porzdkiem spoecznym iporzdkiem naturalnym, rwnowagi opartej na pracy, na teoretyczno-praktycznej dziaalnoci czowieka,stwarza pierwsze elementy zrozumienia wiata, zrozumienia uwolnionego od wszelkiej magii i czarw,stanowi punkt wyjcia do dalszego rozwoju wiatopogldu historycznego, dialektycznego, do zrozumieniaistoty ruchu i stawania si, do waciwej oceny sumy wysikw i ofiar, dziki czemu przeszo staa siteraniejszoci, a teraniejszo stanie si przyszoci, do zrozumienia chwili obecnej jako syntezyprzeszoci, syntezy wszystkich minionych pokole, rzuconej na ekran przyszoci. To wanie stanowipodstawow zasad szkoy pocztkowej. Czy zasada ta wydaa wszystkie owoce, ktre moga zrodzi, czynauczyciele zdaj sobie spraw z wasnych zada i z filozoficznej treci tych zada to inna sprawa,wica si z krytyk stopnia wiadomoci spoecznej caego narodu. Ciao nauczycielskie jest jak dotdjedynie wyrazem, i to znieksztaconym, tej wiadomoci, a nie jej stra przedni.

Twierdzenie, e nauczanie nie jest rwnoznaczne z wychowywaniem, nie cakiem jest suszne:pooenie zbyt silnego nacisku na to rozrnienie byo powanym bdem pedagogiki idealistycznej. Skutkitego bdu wida w szkolnictwie zreorganizowanym w oparciu o t wanie pedagogik. Nauczanie niebyoby jednoczenie wychowywaniem, gdyby nauczyciel by wcieleniem biernoci, mechanicznymzbiornikiem abstrakcyjnych wiadomoci, co jest oczywicie absurdem i co abstrakcyjnie odrzucili samizwolennicy czystego wychowywania, oponujcy przeciwko nauczaniu mechanistycznemu. To, copewne, staje si w umyle dziecka prawdziwe. Ale wiadomo dziecka nie jest bynajmniej czym

organizacje i rozwj klubu Rotary.


www.skfm-uw.w.pl


indywidualnym (a tym mniej czym zindywidualizowanym). Jest ona odbiciem tej czstki spoeczestwa,w ktrej yciu dziecko uczestniczy, jest odbiciem stosunkw spoecznych, ktre zaamuj si w yciu jegorodziny, ssiedztwa, wsi itp. Indywidualna wiadomo ogromnej wikszoci dzieci jest odbiciemstosunkw spoecznych i kulturalnych wybitnie odmiennych, a nawet sprzecznych ze stosunkamireprezentowanymi przez programy szkolne. To, co jest pewne w kulturze postpowej, staje siprawdziwe w ramach kultury skamieniaej i anachronicznej. Nie ma jednoci midzy szko a yciem, azatem nie ma jednoci midzy nauczaniem i wychowywaniem. Stwierdzi wic mona, e zwizek midzynauczaniem a wychowywaniem moe znale oddwik w ywej pracy szkolnej nauczyciela tylkowtedy, gdy nauczyciel wiadom jest rnic midzy tym typem spoeczestwa i kultury, ktry on samreprezentuje, a typem reprezentowanym przez jego uczniw, i kiedy wiadom jest swych zada,polegajcych na przyspieszeniu i zdyscyplinowaniu procesu ksztatowania uczniw zgodnie z typemwyszym, ktry jest w walce z typem niszym. Jeeli kadry nauczycielskie nie s na odpowiednimpoziomie, zwizek midzy nauczaniem i wychowaniem ulega zerwaniu, a problem nauczania rozwizujesi zgodnie z papierowymi schematami, w ktrych faszywie wyolbrzymia si moliwoci wychowawczeszkoy. Praca szkoy stanie si wwczas dziaalnoci retoryczn, gdy temu, co pewne, zabrakniematerialnej namacalnoci, a prawdziwe bdzie prawdziwym jedynie w sowach, bdzie prawdretoryczn.

Wynaturzenie to zaznacza si jeszcze bardziej na terenie szkoy redniej, w zwizku z nauczaniemliteratury i filozofii. Dawniej uczniowie tych szk zdobywali przynajmniej pewien baga, czy tezapas (co kto woli) konkretnych wiadomoci. Obecnie, kiedy nauczycielem jest przede wszystkim filozofi estetyk, ucze lekceway wiadomoci konkretne i nabija sobie gow formuami i sowami, ktrenajczciej nie maj dla niego zgoa adnego sensu i ktre natychmiast zapomina. Walka ze starymsystemem szkolnym bya suszna, ale reforma nie bya rzecz tak prost, jak si wydawao. Chodzio tu nieo schematy programowe, ale o ludzi, i to nie tylko o tych, ktrzy s bezporednimi nauczycielami, ale ocay kompleks spoeczny, ktrego poszczeglni ludzie s wyrazem. Przecitny nauczyciel moe osignto, eby jego uczniowie stali si bardziej wyksztaceni, ale nie potrafi im zaszczepi prawdziwej kultury.Bdzie on skrupulatnie, z biurokratyczn sumiennoci przerabia mechanicznie program szkolny, uczeza, jeli jest obdarzony aktywn umysowoci, wprowadzi w nagromadzony baga swj wasny ad,przy pomocy swego rodowiska spoecznego. Przy nowych programach i oglnym obnieniu poziomu kadrnauczycielskich nie bdzie adnego bagau, w ktrym naleaoby zaprowadzi ad. Nowe programypowinny byy znie zupenie egzaminy; obecnie egzamin musi by w znacznie wikszej mierze grhazardow ni dawniej. Data bdzie zawsze dat, bez wzgldu na to, jaki profesor egzaminuje, a definicjajest zawsze definicj. Natomiast pogldy, analizy estetyczne lub filozoficzne nie zawsze s tym samym.

Skuteczno wychowawcza dawnej woskiej szkoy redniej, zorganizowanej w oparciu o starydekret Casatiego, nie polegaa na wyraonej tam intencji speniania (lub niespeniania) roli wychowawczejprzez szko, lecz na fakcie, e jej organizacja i jej programy byy wyrazem tradycyjnego sposobu yciaumysowego i moralnego, wyrazem tego klimatu kulturowego, ktry na zasadzie bardzo starej tradycjipanowa w spoeczestwie woskim. w klimat i w sposb ycia s obecnie w stanie agonii, szkoaoderwaa si od ycia i std zrodzi si jej kryzys. Krytykowanie szkolnych programw i dyscypliny nie manajmniejszego sensu, jeeli nie bierze si pod uwag tych warunkw. W ten sposb powracamy do sprawyrzeczywicie czynnego udziau ucznia w pracy szkolnej, ktry moe istnie tylko wwczas, kiedy szkoazwizana jest z yciem. I chocia nowe programy coraz silniej podkrelaj postulat aktywnoci ucznia ijego czynnej wsppracy z nauczycielem, to przecie ukadane s w taki sposb, jakby ucze bywcieleniem biernoci.

W dawnej szkole nauczanie gramatyki aciskiej i greckiej w poczeniu ze studiowaniemodnonych literatur i historii politycznych byo skuteczn zasad wychowawcz, gdy idea humanistycznyAten i Rzymu zakorzeniony by w caym spoeczestwie, stanowi podstawowy element ycia i kulturynarodowej. Nawet mechaniczn nauk gramatyki oywiay perspektywy kulturalne. Zdobywanie tychwiadomoci nie suyo bezporednim celom praktyczno-zawodowym; byo bezinteresowne, gdy chodzio


www.skfm-uw.w.pl


tu o rozwj wewntrzny osobowoci, o ksztatowanie charakteru za pomoc wchonicia i przyswojeniacaej kulturalnej przeszoci nowoytnej cywilizacji europejskiej. Nie po to uczono si aciny i greki, abymwi tymi jzykami, aby peni funkcje kelnerw, tumaczy czy korespondentw handlowych. Uczono siich w celu bezporedniego poznawania kultury tych dwch narodw jako koniecznego elementu kulturywspczesnej, a wic uczono si po to, by by sob samym i pozna siebie samego. aciny i greki uczonosi metod gramatyczn, mechanicznie; ale oskaranie tego systemu nauczania o mechaniczno i jaowonie jest ani zupenie cise, ani sprawiedliwe. Ma si tu do czynienia z dziemi, ktrym trzeba wpoi pewnenawyki pilnoci i systematycznoci, umiejtno skupiania si (nawet w sensie fizycznym) orazkoncentracji psychicznej na danym przedmiocie a tych cech nie mona naby bez mechanicznegopowtarzania zdyscyplinowanych i metodycznych czynnoci. Czy czterdziestoletni badacz byby w stanietkwi przy biurku przez szesnacie godzin z rzdu, gdyby jako dziecko nie naby, drog mechanicznegoprzymusu, odpowiednich nawykw psychofizycznych? Chcc wyselekcjonowa materia ludzki na wielkichuczonych, trzeba zacz t prac ju od tego wanie punktu, trzeba stworzy taki klimat w szkole, abyumoliwi wypynicie na powierzchni tym tysicom, setkom czy choby nawet tylko dziesitkombadaczy o wielkim zapale dla wiedzy, ktrych spoeczestwo potrzebuje (cho, co prawda, mona byznacznie poprawi sytuacj w tym wzgldzie bez nawracania do szkolnych metod stosowanych przezjezuitw a mianowicie za pomoc stworzenia odpowiednich subsydiw i stypendiw naukowych).

Uczy si aciny (a raczej studiuje si acin), analizuje si j w jej najbardziej subtelnych odcieniachjzykowych, analizuje si j jako przedmiot martwy, to prawda, ale wszelka analiza dokonywana przezdziecko moe dotyczy jedynie rzeczy martwych; zreszt nie naley zapomina, e przedmiot rwnoleglestudiowany ycie Rzymian jest mitem, ktry do pewnego stopnia obudzi ju w dziecku zainteresowaniei interesuje je nadal, tak e w tym, co martwe, tkwi co ode wikszego, co, co yje. Jzyk umar, bada sigo jak martwy przedmiot, jak trupa na stole anatomicznym; a rwnoczenie oywa on nieustannie wprzykadach i w opowieciach. Czy mona by w ten sam sposb studiowa jzyk woski? Nie, adnegoywego jzyka nie mona studiowa tak jak acin: byoby to absurdem i w y g l d a o b y absurdalnie.adne dziecko, gdy rozpoczyna nauk aciny tak wanie metod, nie zna tego jzyka. Jakikolwiek jzykywy mgby by znany i wystarczyoby, eby zna go jeden jedyny ucze w klasie, aby czar prysn:wszyscy poszliby natychmiast do szkoy Berlitza. acina i greka pojawiaj si przed wyobrani jako mit,take i przed wyobrani nauczyciela. acin studiuje si po to, by si nauczy aciny. Na zasadzie tradycjikulturalno-szkolnej, ktrej rozwj naleaoby zbada, studiuje si acin jako element idealnego programuszkolnego, element, ktry skupia w sobie i spenia cay szereg postulatw pedagogicznych ipsychologicznych. Studiuje si j, aby wdroy uczniw do pewnego okrelonego sposobu studiowania, doanalizowania faktu historycznego, ktry mona traktowa jak trupa nieustannie powracajcego do ycia.aciny uczy si po to, aby przyzwyczai uczniw do rozumowania, do operowania abstrakcyjnymischematami, przy zachowaniu zdolnoci do niezrywania kontaktu z realnym yciem, do dostrzegania wkadym fakcie tego, co w nim jest oglne, i tego, co szczeglne, do dostrzegania pojcia i jednostkowegozjawiska. A jakie znaczenie wychowawcze ma nieustanne porwnywanie aciny z jzykiem, ktrego sistale uywa? Rozrnianie i utosamianie wyrazw i poj, caa logika formalna z zestawieniemprzeciwiestw, analiz rozrnie, z rozwojem historycznym jzyka, ktry zmienia si w czasie, ktry nietylko j e s t , ale rwnie s t a j e s i . W cigu omiu lat nauki w gimnazjumliceum ucze poznajejzyk w jego historycznym rozwoju, poznawszy go najpierw w formie gramatyki, niby na fotografii,zrobionej w pewnym abstrakcyjnym momencie, ucze studiuje ten jzyk, poczynajc od Enniusa (a nawetod fragmentw Dwunastu Tablic) a do Fedrusa i pisarzy acisko-chrzecijaskich: proces historycznyzostaje przeanalizowany od samych zacztkw a do jego mierci; mierci pozornej, bo wiadomo przecie,e jzyk woski, z ktrym wci si acin zestawia, jest wanie nowoytn acin. Studiuje si gramatykpewnej okrelonej epoki, pewn abstrakcj; studiuje si sownictwo pewnego okresu; ale take studiuje si(porwnawczo) gramatyk i sownictwo kadego okrelonego autora, znaczenie kadego terminu wkadym stylistycznym okresie; odkrywa si w ten sposb, e gramatyka i sownictwo Fedrusa nie stakie same, jak gramatyka i sownictwo Cycerona czy Plauta, czy Laktancjusza i Tertuliana, e ten sam


www.skfm-uw.w.pl


zestaw dwikw ma odmienne znaczenie w rnych czasach i u rnych autorw. Porwnuje sinieustannie acin i woski; ale kade sowo jest pojciem, obrazem, przybierajcym rne odcienie,zalenie od czasu, od osoby, inne w kadym z porwnywanych jzykw. Studiuje si dzieje literatury zksiek napisanych w danym jzyku, dzieje polityczne, czyny ludzi, ktrzy tym jzykiem mwili. Cay tenzesp organiczny okrela wychowanie chopca przez sam fakt, e przynajmniej w sensie materialnymprzeby on ca t drog, wszystkie jej etapy. Zanurzy si w historii, wypracowa sobie wasn intuicjhistoryczn w stosunku do wiata i ycia intuicj, ktra staa si jego drug natur natur prawiespontaniczn, bo nie narzucon w sposb pedantyczny przez obc wol wychowawcy. Te studiawychowyway, mimo e intencja wychowywania nie bya w nich wyranie zdeklarowana, wychowywayprzy minimalnym udziale nauczyciela, wychowyway, bo ksztaciy. Dowiadczenia logiczne, artystyczne,psychologiczne zdobywao si bez nieustannego reflektowania siebie, spogldania w zwierciado; aprzede wszystkim zdobywao si powane dowiadczenie syntetyczne, filozoficzne dowiadczenierealnego rozwoju historycznego. To nie znaczy (i nie naley tak myle), eby acina i greka miay, jakotakie, wasnoci cudotwrcze w dziedzinie wychowania. Do zdeterminowania takich skutkw potrzebnejest oddziaywanie okrelonej tradycji kulturalnej rwnie a nawet zwaszcza poza szko, potrzebne jestsprzyjajce rodowisko. Wida zreszt skdind, e z chwil kiedy ulego zmianie tradycyjne pojmowaniekultury, szkoa jak rwnie nauka aciny i greki wesza w stadium kryzysu.

Bdzie trzeba zastpi czym acin i grek jako gwn podpor szkoy i zostan oneniewtpliwie czym zastpione; ale nie bdzie bynajmniej rzecz atw tak rozoy nowy przedmiotnauczania albo szereg nowych przedmiotw nauczania, aby osign rwnowartociowe wyniki wwychowaniu i uksztatowaniu oglnym osobowoci ucznia od wieku dziecicego do momentu wyboruzawodu. W tym okresie nauka, a przynajmniej wiksza jej cz, powinna by (lub wydawa si uczniom)bezinteresowna, nie mie przed sob bezporednich zbyt bezporednich celw praktycznych, musi bywychowawcza, a nie tylko ksztacca, czyli obfitujca w wiadomoci konkretne. W szkole obecnej, zracji gbokiego kryzysu tradycji kulturalnych oraz koncepcji ycia i czowieka, nastpuje processtopniowego wynaturzenia: szkoy typu zawodowego, czyli nastawione na bezporednie cele praktyczne,bior gr nad szko ksztatujc i z bezporedniego yciowego punktu widzenia bezinteresown.Najbardziej paradoksalne jest to, e ten nowy typ szkoy propaguje si jako szko demokratyczn, podczasgdy w rzeczywistoci zadaniem jej jest nie tylko podtrzymywanie rnic spoecznych, ale wrczwykrystalizowanie ich w zawie i dziwaczne formy.

Szkoa tradycyjna bya szko oligarchiczn, gdy przeznaczona bya dla modego pokolenia grupkierowniczych, ktre z kolei miao stan u steru wadzy; ale nie bya szko oligarchiczn, jeli chodzi osystem nauczania. Nie zdobywanie uzdolnie kierowniczych, nie tendencja do urabiania wyszegogatunku ludzi jest tym, co wyciska pitno spoeczne na danym typie szkoy. Pitno to wyciska fakt, ekada grupa spoeczna ma wasny typ szkoy, nastawiony na zachowanie w onie tych warstw pewnychokrelonych funkcji tradycyjnych bd kierowniczych, bd wykonawczych. Jeeli chce si zlikwidowatakie postpowanie, to zamiast mnoy bez koca typy i stopnie szk zawodowych, naley stworzyjednolity typ szkoy przygotowawczej (podstawowej i redniej), ktra doprowadzaaby modzie domomentu wyboru zawodu, wychowujc j w tym czasie na istoty zdolne do mylenia, studiowania,kierowania lub kontrolowania tych, ktrzy kieruj.

Mnoenie si typw szk zawodowych jest wic wyrazem tendencji do utrwalenia tradycyjnychrnic spoecznych. Poniewa jednak wpywa rwnoczenie na powstawanie zrnicowa wewntrznych wramach warstw zasadniczych (na przykad robotnik niewykwalifikowany i wykwalifikowany, chop igeometra czy agronom niszego stopnia itp.), stwarza pozory tendencji demokratycznej. Ale tendencjademokratyczna nie moe oznacza jedynie tego, e robotnik niewykwalifikowany moe sta sirobotnikiem wykwalifikowanym, lecz to, e kady obywatel moe sta si jednostk rzdzc i espoeczestwo stwarza, choby tylko abstrakcyjnie, takie warunki, ktre sprawiaj, e metamorfoza tajest moliwa: demokracja polityczna dy do poczenia rzdzcych z rzdzonymi (w znaczeniu rzdzeniaza zgod rzdzonych), zapewniajc kademu z rzdzonych moliwo bezpatnego zdobycia niezbdnych


www.skfm-uw.w.pl


umiejtnoci i wyksztacenia technicznego. Ale typ szkoy, ktra rozwija si jako szkoa dla ludu, nie starasi ju nawet podtrzymywa tych zudze, gdy zacienia coraz bardziej baz warstwy rzdzcej itechnicznie do rzdzenia przygotowanej. W rzeczywistoci tedy powraca si do podziau i porzdkuprawnie ustalonego i skrystalizowanego: mnoenie si szk zawodowych coraz cilejwyspecjalizowanych i to od samego pocztku nauki szkolnej jest jednym z najjaskrawszych przejawwtej tendencji.

Co si tyczy dogmatyzmu oraz krytycyzmu i historyzmu w szkole podstawowej i redniej,zauway trzeba, e nowa pedagogika usiowaa zaatakowa dogmatyzm wanie na polu nauczania,zdobywania konkretnych wiadomoci, czyli na tym polu, na ktrym pewien dogmatyzm jest w praktycenieunikniony i skd moe by cakowicie wyeliminowany dopiero na przestrz

gramsci - intelektualiści i organizowanie kultury(6)

Documents

Transcript of gramsci - intelektualiści i organizowanie kultury(6)