Gramatyka języka polskiego – A Polish Grammar

Składnia języka polskiego

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Sposoby wyrażania poszczególnych

części zdania

Okolicznik

Okolicznik celu

Odpowiada na pytania po co?, na co?, w jakim celu?. Używane są tutaj:

po + biernik w znaczeniu ‘aby coś dostać, zabrać’: Idę do sklepu po mleko. Wyszedł z domu pozakupy. Przyszedłem po książkę. Poszedł do mistrza po radę. Przyszedłem po gruszki. Po comi to mówisz?.

za + narzędnik w podobnym znaczeniu, powszechne, ale często uważane za niepoprawne: Zaczym kolejka ta stoi? Od wielu miesięcy chodzi za pracą. Trzy godziny stałem za mięsem.Franek wyjechał za granicę za chlebem.

na + biernik w znaczeniu ‘aby w czymś uczestniczyć’; niektóre przykłady można interpretowaćjako allatywne okoliczniki miejsca (dokąd?): Idziemy na spacer. Udają się na przechadzkę.Robert poszedł na koncert. Wyjeżdżamy na urlop. Wpadnę jutro na kawę. Pobiegła mu napomoc. Idę do miasta na zakupy. Na podwieczorek upiekła smaczne ciasto. Wrony zlatują sięna sejm. Jutro idę na polowanie.

do + dopełniacz z nazwą czynności lub stanu: Zanieś bieliznę do prania. Ułożyła dziecko dosnu. Przygotował list do wysłania.

dla + dopełniacz: Żołnierze wycofali się dla zmylenia przeciwnika. Walczył dla sławy. Dlaułatwienia podano pytania pomocnicze. Spacerujemy dla zdrowia. Ona robi to dla zabawy.Powiedziała to dla żartu. Pójdę przodem dla pewności. Wydano takie postanowienie dla dobraogółu. Przebrał się dla niepoznaki. Napisał tę książkę dla wyrażenia swojej niezgłębionejtęsknoty za ojczyzną.

ku + celownik (rzadkie): Pisał ku pokrzepieniu serc. Przypomniał o tym zgromadzonym kuprzestrodze.

z + narzędnik (rzadkie): Przychodzę z pomocą.

bezokolicznik po czasownikach ruchu: Chodźcie jeść! Przyjechałem zwiedzić miasto iodwiedzić znajomych. Przyszłam porozmawiać. Idź kupić chleba. Pójdę to zobaczyć. Idźspać. Bezokolicznik w takich zdaniach przypomina orzeczenie zdania podrzędnego celu.

aby / by + bezokolicznik po czasownikach ruchu, jeżeli w zdaniu użyto innych okoliczników (alei w innych wypadkach): Przyjechałem tu, aby was odwiedzić. Pójdę tam, by zobaczyć, czy Elajuż śpi. Wyszedł, by odetchnąć. Zobacz także zdania podrzędne celu.

Powrót do początku składni

Okolicznik przyczyny

Odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?, z jakiej przyczyny?, z czego?. Używane sątutaj:

narzędnik: Gnuśnością nikczemnieją narody. Była tym bardzo dotknięta. Ludzie przymieraligłodem. Nazwałem go tak żartem.

Składnia języka polskiego: orzeczenie http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

1 z 6 2011-04-11 18:31

zaimek przysłowny: Stąd lawina próśb.

z + dopełniacz wyraża jakieś wydarzenie jako przyczynę pewnego stanu lub przyczynęwewnętrzną: Cieszymy się z twego przyjazdu. Marcin skakał z radości na jej widok. Caładrżała z zimna. Twarz miał bladą ze wzruszenia. Michał zarumienił się ze wstydu. Śmiał się zdowcipu. Pominęła ten punkt z roztargnienia. Maria usycha z tęsknoty za Romkiem. Koleżankiumrą z zazdrości. Spocisz się ze strachu. Zniszczył mu dom z zemsty. Posąg rozsypał się zestarości. Kaśka rozpłakała się ze szczęścia. Ze złości stłukła szklankę. Zapłakała z żalu. Martabyła zadowolona z zakupów.

od + dopełniacz wyraża przyczynę zewnętrzną: Był zdyszany od biegu. Oczy miał zapuchnięteod płaczu. Ogorzał od słońca. Ochrypnął od krzyku. Poczerwieniał od mrozu.

na + biernik: Cieszymy się na twój przyjazd. Cieszę się na twój widok. Cieszę się na tospotkanie. Zrobił to na złość kolegom. Przyjechałem na jej prośbę. Umarł na dżumę. Umarłna serce. Cieszymy się na myśl o wakacjach.

przez + biernik wskazuje jako przyczynę jakąś osobę lub cechę osobowości: Wywalili mnieprzez ciebie. Nie zabrałem tego przez zapomnienie. Potrąciłem Pana przez nieuwagę.Zniszczył mu dom przez zemstę. Zmarnowała okazję przez gapiostwo. Zrobiła tak przezzazdrość. Nie wspomniałem o tym przez grzeczność.

wskutek + dopełniacz: Stało się tak wskutek nieporozumienia.

z powodu + dopełniacz: Nie był w szkole z powodu grypy. Wycieczka nie doszła do skutku zpowodu niesprzyjających warunków atmosferycznych. Wyłączyli prąd z powodu awarii.

Ciekawostka leksykalna: cieszyć się z czegoś i cieszyć się na coś (pierwotnie regionalizmwielkopolski) mają różne znaczenia. Cieszę się z twego przyjazdu znaczy tyle, co cieszę się, żeprzyjechałeś. Natomiast cieszę się na twój przyjazd oznacza tyle, co cieszę się, że przyjedziesz. Istniejąwyrażenia łamiące podaną zasadę, np. cieszyć się na czyjś widok.

Warto porównać również zdania umarł na serce i choruje na serce. Mimo uderzającegopodobieństwa w pierwszym mamy okolicznik (z jakiej przyczyny umarł?), w drugim dopełnienie (nie dasię zapytać z jakiej przyczyny choruje?, lecz na co choruje?).

W starszych źródłach podaje się przykłady okolicznika przyczyny wyrażonego narzędnikiem, np.Byłem zdziwiony twoim zachowaniem. W rzeczywistości trudno tu mówić o okoliczniku z uwagi na testpytaniem (raczej czym byłem zdziwiony? niż dlaczego byłem zdziwiony?) i możliwą transformację:Twoje zachowanie zdziwiło mnie. W przypadkach takich lepiej mówić o dopełnieniu przyczyny.


Okolicznik skutku

Odpowiada na pytanie z jakim skutkiem?, np.: Andrzej z powodzeniem wykonuje przydzielonemu zadania. Bezskutecznie usiłował przeciwstawić się jego rozszalałym atakom. Nawoływała go bezskutku. Próbował coś napisać, lecz z miernym skutkiem.


Okolicznik sposobu

Odpowiada na pytania jak?, w jaki sposób?. Używane są tutaj:

przysłówki odprzymiotnikowe, także w stopniu wyższym lub najwyższym: Marzena szybko sięuczy. Zachowuj się grzecznie. Postąpiłeś mądrze. Głośno narzekał na swojego ojca. Wytrwaleszukał pantofli po ciemku. Czuł się tam obco. Odpowiadał na pytania pisemnie. Ustalono, jaknajwygodniej zainstalować suszarkę do rąk. Tłum walczył zaciekle. Ewa postąpiła cynicznie.Maciek sumiennie wykonuje swoje obowiązki. Powoli szedł do miasta. Idź tam prędko. Czytajwyraźniej! Tamten pan mówi poprawniej. Ładnie dziś wyglądasz. Dobry pisarz powinienwyrażać się zrozumiale. Spojrzał na niego wyzywająco.

niektóre inne przysłówki: Myjemy siebie nawzajem. Rad opuszczę wasze towarzystwo.Wyszedł jej naprzeciw.

specjalne formy przysłówków z przyimkiem po używane z czasownikiem mówić: Robię to poswojemu. Uczymy się mówić po polsku. On nie umie mówić po nowemu.

specjalne formy przysłówków z przyimkiem na: Przygotuj pieczeń na zimno. Ugotowała jajka


2 z 6 2011-04-11 18:31

na miękko. Prać na sucho. Przemówienie tłumaczono na żywo. Dom jest pomalowany nazielono.

narzędnik niektórych rzeczowników: Poszedł piechotą. Powiedział to szeptem. Odpowiedziałpółgłosem. Lubił jeździć wierzchem. Żołnierze chodzili grupami. Odezwał się do niego ostrymisłowami. Biegł długimi susami. Pot lał się z niego strumieniami. Przechadzał się po ogrodziewolnym krokiem. Wyraził zachwyt oklaskami. Śpiewała kontraltem.

przez + biernik: Spróbuj spojrzeć na świat przez różowe okulary. Agnieszka mówi przez nos.

na + biernik: Pójdę na piechotę. Przeczytam ci to na głos. Podróżowałem na gapę. Walczylina bagnety. Musiała nauczyć się tego na pamięć. Te ryby łowi się na wędkę. Kupił to nakredyt. Z trzaskiem otwarł drzwi na oścież. Tu sprzedają na raty. Miecz przebił go na wylot.

na + miejscownik: Zupę gotuje się na wolnym ogniu. Chodził na palcach.

w + miejscownik: Odezwał się do niego w ostrych słowach. Chodził w długim płaszczu.Słuchał jej w milczeniu. W zimie chodzimy na spacery w rękawiczkach. Nie wchodź w butach,bo właśnie zmyłam podłogę.

bez + dopełniacz: Swoje obowiązki wykonywali bez zarzutu. Przebywali tam bez opieki.Szedłem przez most bez czapki. Zimno dziś, nie wychodź na dwór bez rękawiczek. Szewc, achodzi bez butów. Rozstaję się z tobą bez żalu.

do + dopełniacz: Był wzburzony do łez.

z + narzędnik: Odpowiedział z godnością. Opowiadał z fantazją. Z trzaskiem otwarł drzwi naoścież. Czekam z niecierpliwością. Biegł do mety z determinacją.

pod + narzędnik: Przenocujemy pod gołym niebem.

o + miejscownik: Franciszek przeżył o chlebie i wodzie.

Uwagi:

W wielu starszych gramatykach do okoliczników sposobu zalicza się także dopełnienie czynnikapomocniczego, w tym dopełnienie środka transportu. W odróżnieniu takich dopełnień odokoliczników pomaga test pytaniem: Poszedł jak? – piechotą (okolicznik). Pojechał czym? –pociągiem (dopełnienie).

1.

Imiesłowy przysłówkowe najlepiej uznać za ośrodki równoważników zdań okolicznikowychsposobu.

2.


Okolicznik porównawczy

Można go uznać za odmianę okolicznika sposobu. Zawiera wyrażenie porównawcze z zaimkiemjak, niekiedy o postaci stałego związku frazeologicznego. Obok niego może występować korelat tak, taksamo, który występuje po określanym czasowniku, a przed jak. Jeżeli jednak okolicznik określaprzymiotnik lub przysłówek, korelat występuje zazwyczaj przed wyrazem określanym. Po zaimku jakmoże występować przysłówek, albo też rzeczownik lub przymiotnik w jednym z przypadków, np.:

jak + mianownik: Zaczerwienił się jak burak. Spał jak zabity. Biegł jak szalony. Reginaśpiewa jak skowronek. Uparł się jak osioł. Podszedł do niego chudy jak patyk mężczyzna.Walczył jak lew. Jesteś zdrów jak ryba. Maciek zachował się tak jak dorosły. Jego oczy byłyniebieskie jak niebo. Anna jest tak wysoka, jak jej matka. Ujrzał kobietę białą jak śnieg. Niebała się tak bardzo, jak on. Z daleka wyglądała jak ogromna beczka. Znał lotniczą mapę Polskijak żaden inny pilot. Tak samo jak leszczyna, drzewem wiatropylnym jest olcha.

jak + biernik: Kocham cię jak Irlandię. Traktowała go jak syna.

jak + wyrażenie przyimkowe: Poszło gładko jak po maśle. Było jasno jak w dzień. Lało jak zcebra. Miasto było widać jak na dłoni. Czuję się jak na mękach. Czuj się jak u siebie wdomu. Szedł jak na ścięcie.

jak + przysłówek: Nie bała się tak bardzo, jak przedtem.

niczym + mianownik to wyrażenie książkowe, nieco przestarzałe: Wpadł do domu niczymburza. Była blada niczym śmierć. Jego nadzieje prysły niczym bańka mydlana.

na kształt + dopełniacz: Bór czernił się na kształt ogromnego gmachu.

Czasami zamiast jak występuje jako: Traktowano go jako ducha.

Uwaga: Podobne wyrażenia odgrywają rolę przydawki, gdy określają rzeczownik, np. Masz oczyczarne jak węgielki (jak czarne? – okolicznik). Masz oczy jak węgielki (jakie oczy? – przydawka).Niekiedy okoliczniki porównawcze traktuje się jako zdania podrzędne sposobu z opuszczonym


3 z 6 2011-04-11 18:31

orzeczeniem. Wyraz jak bywa nie tylko przysłownym zaimkiem względnym, ale także spójnikiem (wzdaniach czasowych i warunkowych), przyimkiem (jako składnik pewnych dopełnień określającychprzymiotniki) lub partykułą wzmacniającą (m.in. używaną ze stopniem najwyższym przymiotnika lubprzysłówka).


Okolicznik stopnia

Odpowiada na pytania jak bardzo?, w jakim stopniu?. Często łączony bywa z okolicznikiem miary.Wyrażony bywa przysłówkami stopnia określającymi przymiotnik, przysłówek lub czasownik: Taksiążka jest bardzo droga. Książka bardzo mi się podobała. Robert jest prawie gotowy do wyjścia.Nadzwyczaj ją lubię. Był nadzwyczajnie wesół. Wczoraj Janek wyjątkowo późno wrócił do domu.Postąpiłeś bardzo mądrze. Karolina ma bardzo dużo książek. Nalej mi trochę więcej wina. Trochę sięzmęczyłem. Jest dziś nieznośnie zimno. Trochę żałuję, że mnie tam nie było. Było tu wczorajniezwykle wesoło. Wrócił z imprezy u niezbyt sympatycznej koleżanki. Bardzo zależy mi na tobie.Ogromnie go lubię.

Zbyt wysoki lub zbyt niski stopień wyrażają za, zbyt: Mam na to za mało pieniędzy. Ten płaszczjest na ciebie za duży. Nie mam zbyt wiele czasu. Jedziesz zbyt szybko. Znaczenie okolicznika stopniamogą mieć wyrażenia porównawcze, np. Anna jest wysoka jak jej matka.


Okolicznik miary

Odpowiada na pytania ile? jak dużo? jak daleko? itd. Używane są tutaj:

liczebniki nieokreślone: Mam kilka czapek. W akcji wzięło udział kilkanaścioro dzieci. Miał jużparę podobnych doświadczeń.

liczebniki przysłówkowe: Ostrzegałem cię wielekroć. Przeczytałem wiele książek. Tu jestdużo miejsca. Zostało niewiele czasu. Grzybów było w bród.

określenie miary w narzędniku liczby mnogiej: Kilometrami nie było widać żadnychzabudowań. Wychodzili parami. Koloniści bili bizony setkami. Dowozili towar tonami.

wyrażenie liczebnikowe w bierniku: Agnieszka waży pięćdziesiąt kilogramów. Chcę pięć kilojabłek. Szedł już dwa kilometry. Zapukał dwa razy. Spóźniłem się godzinę.

od + dopełniacz + do + dopełniacz: Sala liczy od sześciuset do ośmiuset miejsc. Mogą tuwjechać samochody o wadze od pięciuset do tysiąca kilogramów.

za + biernik: Kupujemy tam za złotówkę. Dostałem komórkę za grosz. Sprzedała towaru zasto złotych.

na + biernik. Napadało śniegu na pół metra. Jest szeroki na palec. Ta warstwa jest gruba nadwa centymetry.

po + biernik wyraża okolicznik dystrybutywny oznaczający ilość przypadającą na każdą zrzeczy lub osób: Wchodzili na egzamin po dziesięciu. Pracuję po osiem godzin dziennie. Zawstęp zapłaciliśmy po pięć złotych.

o + biernik: Robert jest o cztery lata starszy od Moniki. Jan jest o głowę wyższy od Karola.Oddalił się o parę kroków. Mieszkał o dwa kilometry od Kowalskich. Te buty są za duże o trzynumery.

z + biernik wyraża ilość przybliżoną: On ma chyba ze sto lat. To będzie cię kosztowało z tysiączłotych.

wyrażenia zleksykalizowane, pełniące rolę przysłówków: Zbił Adama na kwaśne jabłko.Tańczyliśmy do upadłego. Grzyby były w dużych ilościach. Mieli wszystkiego poddostatkiem.

Uwaga: do grupy tej włącza się też okoliczniki miary czasu, częstotliwości i prędkości.



4 z 6 2011-04-11 18:31

Okolicznik warunku

Odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem?. Zwyciężysz przy odrobinie szczęścia. Zadzwońdo mnie w razie potrzeby. W wypadku spóźnienia możesz niczego nie uzyskać. Na wypadek burzyprzenocujemy w schronisku. Pójdę jedynie za twoją zgodą. Nie robiłbym tego na twoim miejscu.Przy dobrej pogodzie spacerowali. Zaryzykujemy w sprzyjających okolicznościach. Uczynię totylko na rozkaz króla. Zrobię to przy pierwszej nadarzającej się okazji.


Okolicznik przyzwolenia

Odpowiada na pytanie pomimo czego? mimo co?, wbrew czemu?, na przekór komu?:

mimo, pomimo + dopełniacz: Zwyciężyli mimo oporu. Opublikowano to mimo zastrzeżeń.Wyszedł pomimo niepogody.

wbrew + celownik: Wyszedł wbrew zakazowi. Wbrew zwyczajowi nie pójdę dziś naprzechadzkę. Zrobiła to wbrew woli księcia.

na przekór + celownik: Odniósł sukces na przekór losowi.

Z przyimkiem mimo wyjątkowo używa się biernika zaimków to, co: Mimo to poszedł sobie.


Okolicznik względu

Odpowiada na pytanie pod jakim względem?, ze względu na co?, z jakiego punktu widzenia?.Pod względem rozmiarów wydawał się odpowiedni. Pod względem budowy słowotwórczej jest tozestawienie. Organizacyjnie rozwiązano to zadanie bardzo dobrze. Jakościowo jest on dobry.Treściowo to rzecz słaba, ale stylistycznie zadowala.


Okolicznik czynnika towarzyszącego

Odpowiada na pytanie w jakich okolicznościach?. Zwany inaczej okolicznikiem okolicznościtowarzyszącej lub okolicznikiem akcesoryjnym. Czasem trudny do odróżnienia od okolicznikasposobu:

z + narzędnik: Wojsko maszerowało ze śpiewem. Rozstaję się z tobą z żalem. Artysta śpiewałz towarzyszeniem orkiestry. Wracał do domu z duszą na ramieniu. Uczniowie przyglądali sięnauczycielowi z uwagą i słuchali go ze zrozumieniem. Opowiem wam o niej z radością.Przedstawienie rozpoczęło się z opóźnieniem.

w + miejscownik: Zmarł w sile wieku. W zamyśleniu oderwał od niej wzrok. Jak wam sięchodzi w tych butach? Dlaczego odjechałaś w takim pośpiechu? Obudził się w dobrymhumorze. Od dłuższej chwili siedzieli w milczeniu. Marek od wczoraj leży w gorączce.

przy + miejscownik: Maszerowali przy dźwiękach marsza. Podśpiewywał przy goleniu.Franek lubił słuchać radia przy pracy. Dawno nie rozmawiali przy obiedzie.

nad + miejscownik: Zasnął nad książką.

wśród + dopełniacz: Szli wśród burzy i piorunów. Atakowali wśród gradu kul.

przysłówek z po: Szukał pantofli po ciemku.

Czasami wśród okoliczników czynnika towarzyszącego omawia się również części zdaniawyrażone imiesłowem przysłówkowym, np. Mama sprząta, śpiewając. Lepiej jednak zdania tego typutraktować jako złożone, a imiesłów uznać za ośrodek równoważnika podrzędnego zdania okolicznikowegoczynnika towarzyszącego.


5 z 6 2011-04-11 18:31


Ciąg dalszy

Strona główna – Gramatyka polska

2008-02-21


6 z 6 2011-04-11 18:31

Gramatyka języka polskiego – A Polish Grammar

Documents

Transcript of Gramatyka języka polskiego – A Polish Grammar