Ewolucja1

EWOLUCJA

Krasiejwu zarania

ery dinozaurw

50 latInstytutu

Paleobiologii PAN

WARSZAWA 2003

MUZEUM EWOLUCJIN

r1

,m

arz

ec

20

03

INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN

ISSN 1730-48

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

1

Biuletyn Muzeum Ewolucji Instytutu Paleobiologii PANPaac Kultury i Naukiw Warszawie(wejcie od ul. witokrzyskiej)

ISSN 1730-48

RedakcjaJerzy [email protected]

Skad i opracowa-nie graficzneKatarzyna M. Dzik

Biuletyn Muzeum Ewo-lucji EWOLUCJA jest wy-dawnictwem ukazujcymsi nieregularnie. Zamiesz-cza artykuy popularyzuj-ce wiedz o historii organi-zmw i ich rodowiskaa szczeglnie o uwarunko-waniach i mechanizmachewolucyjnych przemianprzyrody.

SPIS TRECI

Krasiejw u zarania ery dinozaurw (wystawa w Muzeum Ewolucji) Jerzy Dzik

W Krasiejowie koo Opola znajduje si jedyne w Polsce cmentarzysko mezozoicznych gadw i pazw.Jego wiek geologiczny, poprzedzajcy o kilka milionw lat wiatow ekspansj dinozaurw, umoliwiawgld w stosunki rodowiskowe podczas jednego z najwaniejszych zdarzew historii ycia na Ziemi. Wystawa w Mu-zeum Ewolucji przedstawia wyniki dotychcza-sowych wykopalisk Instytutu PaleobiologiiPAN w Krasiejowie.

Rodowd polskiej szkoy pa-leontologiiJerzy Dzik

Paleontologia wraz z ca polsk nauk dzielia zmienne kolejelosu naszego kraju. Polityczne odrodzenie pastwa dao mo-liwo zczenie ze sob osobnych uprzednio nurtw wrazz dziedzictwem pozostawionym przez badaczy innych naro-dw. Nawet dzi trudno nam oddzieli emocjonalne osdyich roli kulturowej od obiektywnej oceny dokona nauko-wych i wpywu na krajow tradycj badawcz.

50 lat Instytutu Paleobiologii PANZofia Kielan-Jaworowska

Instytut Paleobiologii PAN jest dzieem Romana Kozow-skiego i kontynuacja stworzonej przez niego warszawskiejszkoy paleontologii. Wyrniaa j dbao o warsztat fak-tograficzny i biologiczne podejcie do paleontologii. Tennurt bada rozwijany by w odniesieniu do najrozmaitszychgrup organizmw, a w szczeglnoci bezkrgowcw paleozo-icznych. Dzi zakres bada uprawianych w Instytucie sigaod mikroorganizmw archaiku po czwartorzdowe ssaki.

Paleontologia w ostatnimpidziesicioleciuAdam Urbanek

Ostatnie pwiecze dziejw wiatowej paleontologii cechowa po-gbiajcy si rozziew midzy tradycyjn paleontologi opisow(paleontografi) a ilociowym podejciem, wzorowanym na biologii dowiad-czalnej. Doprowadzio to do osabienia zainteresowania ewolucyjnymi prze-mianami anatomii i rnicowania organizmw. Przedmiotem krytyki staa siw szczeglnoci warto czasu geologicznego w rozwaaniach ewolucyjnych.Nieoczekiwanie dla samych paleontologw, rozkwit filogenetyki molekularneji ewolucyjnej biologii rozwoju wyeksponowa znaczenie zapisu kopalnego dla caej biologii.

32

22

14

2Szkielet modocianegoosobnika Paleorhinus

arenaceus z Krasiejowa

Przednie koczyny ogromnego dinozaura

Deinocheirus mirificusz pnej kredy Pustyni Gobi

zmontowane w MuzeumEwolucji

Ultrastruktura kolagenu, z ktrego graptolity sprzed

prawie p miliarda latbudoway szkielet kolonii (z publikacji A. Urbanka

i K. M. Towe z 1974 roku)

Litografowany rysunekczaszki tura Bosprimigenius

z dziea Georga G. PuschaPolens Palaontologie

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

2

Widziany oczyma paleontologakraj nasz to prawdziwie piaseki sosny. Z rzadka jedynie spodnadkadu przyniesionego przez ldoldskandynawski piasku i gliny wyaniaj sistarsze warstwy skalne dokumentujc pra-dawne dzieje polskiej przyrody. Nie rwnasi nam obfitoci skamielin z ociennymikrajami. A przecie nawet z tych nielicz-nych lokalizacji kopalnego zapisu historiinaszego rodowiska udao si paleontolo-gom wydoby informacje o znaczeniu wy-kraczajcym poza rodkow Europ. Mo-na by zdziaa jeszcze wicej, gdyby udao

si wykrzesado entuzjazmubadaczy, zyskazrozumienie spo-eczne i wsparcieinstytucjonalne.Rzadko jednakzdarza si taks z c z l i w yukad okolicz-

noci. Jest przecie moliwy. Wystaww Muzeum Ewolucji urzdzilimy, by przy-padek taki udokumentowa. Wykopaliskaw Krasiejowie powiody si dziki wyto-nej bezintersownej pracy dziesitkw entu-zjastw palontologii, zainteresowaniu oka-zanemu przez dziennikarzy i wsparciu hoj-nego dobroczycy.

Pocztkiem tej serii zdarze by szcz-liwy przypadek rutynowa wizyta w jed-nym z licznych odsoni opolskiego triasu 21 czerwca 1993 roku, zakoczona

niespodziewanym wydobyciem czaszki ga-da ze ciany wyrobiska. Po kilku latach pracwykopaliskowymi z udziaem kilkorga stu-dentw, na miar wczesnych moliwocifinansowych Instytutu Paleobiologii PAN,przyszed czas naukowego opracowaniamateriaw. Skamieniae czaszki z Krasie-jowa znciy modych adeptw paleonto-logii i w tych trudnych dla polskiej naukiczasach mona byo pomyle o stworze-niu sprawnego zespou badawczego zdol-nego do przeprowadzenie bardziej systema-tycznych wykopalisk. Zacht do nich byypierwsze publikacje, raport z wykopaliskw Przegldzie Geologicznym autorstwauczestniczcych w nim badaczy, notatkaw amerykaskim Journal of Vertebrate Pa-leontology a w szczeglnoci popularne ar-tykuy prasowe. Istotny dla dalszego bieguspraw by odzew ze strony dyrektora ce-mentowni Grade, do ktrej naley ko-palnia w Krasiejowie, Ernesta Jelitoi prezesa spki Grade Cement, An-drzeja Balcerka. Dziki wsparciu tej fir-my, nalecej do midzynarodowej grupyHeidelberger Cement, moliwe stao siprzeprowadzenie trzyletnich ratunko-wych wykopalisk. Teren eksploatacji ob-jty zosta ochron konserwatorsk, a pozakoczeniu wykopalisk Instytutu Pale-obiologii PAN sta si miejscem organi-zacji muzeum, w ktrym bdzie monaobejrze na miejscu zoe koci i wziudzia w stale prowadzonych pracach ba-dawczych. Dziki latom pracy, ktrawspara szczliwy traf losu, doj tewreszcie mogo do przedstawienia ekspozy-cji muzealnej.

Najwiksz atrakcj wystawy w Muzeum Ewolucji s modele krasiejow-skich zwierzt w przyyciowej postaci, wykonane przez Mart Szubert. Rekon-strukcje wodnych gadw i pazw sfinanso-wane zostay przez domy handlowe Reduta przy okazji ich otwarcia, rodki naprzedstawienie zwierzt ldowych, otacza-jcej je rolinnoci i ekspozycj znaleziskuzyskalimy z Wojewdzkiego FunduszuOchrony rodowiska w Warszawie.

Krasiejw u zarania ery dinozaurwWYSTAWA W MUZEUM EWOLUCJI W WARSZAWIEJerzy DZIK

Widok ciany wyrobiskakopalni w Krasiejowieprzygotowanej do pracwykopaliskowych w 2000 roku

Pierwsze znalezisko w Krasiejowie - wydobyta w 1993 rokuczaszka fitozauraPaleorhinus arenaceus


3KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Wiek znalezisk

Gwnym zoem skamieniaych kociw Krasiejowie jest warstwa muowca wy-rniajca si z reszty odsonitego tamprofilu skalnego sta miszoci okoojednego metra i poziomym (a nie ukonym)warstwowaniem. Dowodzi to, e odoonazostaa nie przez wody pynce, jak war-stwy zalegajce niej i wyej, lecz z powoliopadajcej zawiesiny. Obfito szcztkwsodkowodnych zielonych glonw ramie-nic i maw pokrewnych dzisiejszym skj-kom dowodzi, e to osad jeziorny. W tym skamieniaym osadzie znajduje sinie tylko szcztki organizmw yjcychniegdy na dnie lub w toni wodnej jeziora,ale i szcztki napawione z ldu przez rzek.Skamieliny niemal wycznie ldowychzwierzt zapeniaj natomiast so-czewk skaln zlokalizowan okoo7 m powyej warstwy jeziornej,w obrbie ska pochodzenia deltowe-go, o czym wiadczy przede wszyst-kim ich ukone warstwowanie. Wpywajcdo pnotriasowego jeziora rodkowej Eu-ropy rzeka niosa z poudnia wapienneokruchy, prawdopodobnie ze wieo odso-nitych osadw morskich rodkowego tria-su. To kluczowy aspekt procesu prowadz-cego do powstania krasiejowskiego zoakostnego. Zneutralizowane zostay w tensposb kwasy humusowe, powstajcew wyniku bakteryjnego rozkadu substancjiorganicznej. W zwykym bocie jeziornymkoci z zasady ulegaj przez to rozpuszcze-niu. Tak wic tylko dziki chemicznemuaspektowi wd tej pradawnej rzeki moemypowzi wyobraenie o tym, jak bogate by-o ycie w triasowym jeziorze. Niestety,szczcie nie jest pene. Alkaliczny odczynkrasiejowskiego iu zniszczy orga-niczne tkanki rolinne, szkieletychitynowe czy biakowe. Nie za-choway si nawet ziarna pyku, coutrudnia powizanie tych warstwz warstwami w innych rejonach Eu-ropy, czy te odtworzenie zbioro-wisk rolinnych wok jeziora.

W obu kopalnych zespoach w Krasiejowie s w zasadzie te sa-me gatunki czworonogw, rnisi one jednak dogbnie proporcja-mi liczebnoci osobnikw. W gr-nym zou dominuj krgowce l-dowe (aetozaury, pradinozaury, rau-izuchy i kapitozaury), za udzia

form cile wodnych (metopozaurw i fitozaurw) jest podrzdny. Nie ma powo-dw geologicznej natury, by sdzi, e war-stwy te osadziy si w istotnym odstpieczasu geologicznego. To tylko epizody me-androwania kanaw jednej delty. Niewie-lkie nagromadzenie koci rauizucha i prad-inozaura znalezione zostao midzy tymi

pozioma-mi, a szcztki fitozau-ra okoo 8 m poniej warstwy jeziornej, naj-widoczniej wic zwierzta te yy cay czasw trakcie formowania si formacji skalnejodsonitej w Krasiejowie.

Nieatwo osign naleyt precyzj w geologicznym datowaniu z kostnychpowstajcych na ldach. Do dzi przedmio-tem sporw jest dokadny wiek wystawio-nych w Muzeum ewolucji dinozaurw z pustyni Gobi, wydobytych niegdy przezekspedycje Zofii Kielan-Jaworowskiej z In-stytutu Paleobiologii (wwczas Zakadu Pa-leozoologii) PAN. Nie lepiej jest z okreleniemczasu, w ktrym yy zwierzta krasiejowskie.

Pocztki eksploatacji w obydwu poziomachkociononych w 2000roku

Diagramprzedstawiajcy

wzajemny stosunekmidzy warstwami

kociononymi w pnocno-wschodnim

naroniku wyrobiska w Krasiejowie.

Wykopaliska w Krasiejowie w 2001

roku w trakcie przygotowania miejsca

przyszej ekspozycjimuzealnej.


4 KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Wiek geologiczny warstw skalnych monaustali drog porwnania wystpujcychw nich skamieniaoci (a cilej stopniaewolucyjnego zaawansowania organizmw,ktre reprezentuj) z wczeniej ustalonymstandardem nastpstwa form, albo metoda-mi radiometrycznymi, czyli przez okrele-nie zaawansowania rozpadu izotopw ra-dioaktywnych uwizionych w skale. Metody radiometryczne w zasadziemona stosowa jedynie do przewarstwieska wulkanicznych (lawy, lub tufu), kt-rych w triasie rodkowej Europy nie ma.Skazani wic jestemy na metody paleonto-logiczne, cho do sprecyzowania korelacjibywaj te uyteczne oznaki rozlegychzmian rodowiska uwidaczniajce si w samych skaach (stratygrafia sekwencji).

Ewolucja organizmw jest zjawiskiemwyjtkowym i niepowtarzalnym. Okrele-nie stopnia ewolucyjnego zaawansowaniagatunku, ktrego szcztki kopalne wystp-uj w rnych miejscach pozwala na pew-no, z ktr epok ma si do czynienia.Rzecz jasna, precyzja takiego datowania za-ley od tempa przemian szeregu rozwojo-wego. Niestety, przebieg ewolucji wikszoci triasowych zwierzt ldowychjest sabo rozpoznany, a niewiele z tych lepiej znanych ma dostatecznie rozlege

geograficznie rozprzestrzenienie, by pomoc w korelacji. Szczliwie, w Krasiejowiewystpuj wodne gady naczelne z rodzinyfitozaurw, ktre nadaj si do datowaniazawierajcych je ska, bo do dobrze po-znana jest ich ewolucja a rozprzestrzenieniejest bardzo rozlege.

Szybkim przemianom podlegao w tejgrupie gadw pooenie nozdrzy. Najstarszefitozaury miay je przed otworami przed-oczodoowymi, u pniejszych znalazy siza nimi. W Krasiejowie wystpuje najpier-wotniejszy pod tym wzgldem (spord do-td poznanych) fitozaur Paleorhinus. Czaswystpowania zwierzt tego rodzaju uytyzosta w Ameryce Pn. do zdefiniowaniajednostki czasowej nazwanej biochronemPaleorhinus. Jej pocztek to uformowaniesi Paleorhinus (a waciwie jego pojawie-nie si w zapisie kopalnym), za koniecprzypada na pojawieniu si bardziej za-awansowanego rodzaju Rutiodon. Niestety,nie wiadomo gdzie, ani kiedy powsta Pa-leorhinus.

Mona jedynie domniemywa, e jegoewolucyjne korzenie tkwi w argentyskiejlinii rozwojowej gadw naczelnych z rodzi-ny Proterochampsidae, wykazujcych prze-suwanie nozdrzy do tyu i zacztki rozwojuwtrnego podniebienia cech typowych dlafitozaurw. Pierwsi przedstawiciele tej liniirozwojowej (Chanaresuchus) znani s z for-macji Los Chaares (Ischichuca) w prowin-cji Rioja Argentyny, ale formacja ta powsta-a ju wtedy, kiedy okolice Krasiejowa byywci pokryte wodami morskimi. Nie po-zwala to wic na wskazanie najstarszegowieku warstw z Krasiejowa z wystarczajcprecyzj. Z duym prawdopodobiestwemmona jednak przyj, e nie s one mod-sze od wystpie Paleorhinus w innych cz-ciach wiata, cho bez wtpienia ekspansjatego fitozaura nie miaa zwizku z jegoewolucj, lecz jedynie z rozprzestrzenie-niem jego rodowiska ycia. To wniosko-wanie w znacznej mierze odwouje siwic do zdarze rodowiskowycho prawdopodobnie globalnej naturze. Od-woywanie si do zmian rodowiska przydatowaniu warstw skalnych jest z reguymniej wiarygodne od oparcia go o zmia-ny ewolucyjne, ale zwykle pozwala nawiksz precyzj.

Fragment czaszki Paleorhinus zostaznaleziony w osadach morskich alpejskiegotriasu, w warstwach z Opponitz w Austrii.Warstwy te wyznaczaj podniesienie

Maksymalny zasigpnotriasowego jeziorarodkowej Europyi ukad kontynentw w tym czasie z zaznaczonympooeniemnajwaniejszychstanowisk kopalnych o wieku geologicznymzblionym dokrasiejowskiego



poziomu wd oceanicznych po epizodzieich niskiego stanu, kiedy formoway si tampiaskowce z Lunz. Podobna sytuacja jest wKrasiejowie i Wirtembergii, gdzie na pia-skowcu trzcinowym (Schilfsandstein) zale-gaj osady ilaste, co wskazuje na podnie-sienie podstawy erozji i ekspansj rodo-wiska jeziornego od pnocy na poudnie.Zwykle drobiny iu osadzaj si dalej odbrzegu ni ziarna piasku. Mona domnie-mywa, e maksimum tego procesu pod-noszenia poziomu wd oceanicznychw Krasiejowie odpowiada warstwomz Lehrberg w Niemczech, w ktrych zda-rzaj si nawet morskie limaki. W obutych formacjach skalnych wystpuje tensam gatunek wodnego paza Metoposau-rus diagnosticus. Gatunek Paleorhinusz Krasiejowa jest prawdopodobnie iden-tyczny ze znalezionym w Schilfsandsteinokolic Stuttgartu P. arenaceus, ktry rw-nie wspwystpowa z M. diagnosticus.Zarwno ich pojawienie si, jak i zanikograniczone byy bez wtpienia nasta-niem szczeglnego rodowiska rozlege-go jeziora. W Niemczech szcztki ostat-nich metopozaurw zdarzaj si jeszczew znajdujcych si tu powyej warstwz Lehrberg marglach krzemionkowych.

Warstwy z Krasiejowa powstay za-tem w jednostce czasu geologicznego nazywanej karnikiem, kiedy formowaysi te warstwy z Opponitz i Lehrberg.W zawierajcej najstarsze dinozaury argentyskiej formacji Ischigualasto jestpokad pyu wulkanicznego, ktry mawiek radiometryczny 223 5 miliony lat,co w morskim standardzie podziau dzie-jw Ziemi odpowiada rodkowemu karni-kowi. Zdaniem znawcw pnocnoame-rykaskich fitozaurw (co prawda bardzosabo uzasadnionym), formacja Ischigu-alasto jest modsza od warstw zawieraj-cych Paleorhinus. Zwierzta krasiejow-skie yy wic przed prawie 225 miliona-mi lat. To umiejscawia je tu przed wiel-k ekspansj gadw naczelnych, zatemu zarania ery panowania dinozaurw.

Gwnym walorem krasiejowskiegostanowiska paleontologicznego jest to, epozostaje jedynym w Polsce cmentarzy-skiem zwierzt ldowych z epoki dino-zaurw, a waciwie z czasw bezpored-nio j poprzedzajcych. Jest take najbo-gatszym w szkielety obszarem wykopali-skowym tego typu dostpnym obecnie dobada w Europie.

wiat ywy jeziora Nie ma powodu, by sdzi,

e topografia rodkowej Euro-py w spokojnej tektonicznieepoce pnego triasu (kajpru)bya radykalnie odmienna odepok poprzedzajcych i nast-pujcych po niej, kiedy pokry-wao j rozlege morze. Takwic i jezioro, ktre rozsze-rzyo swj zasig na okoliceKrasiejowa zajmowaoogromny obszar po Po-morze na pnoc, Mazuryna wschodzie i MorzePnocne na przeciwle-gym kracu. Najwi-doczniej w wilgotnymklimacie rodkowejEuropy wieku karnij-skiego opady przewa-ay nad parowaniem i odprowadzanie nad-miaru wd do alpejskiego Oceany Tetydyprzez dzisiejsz Szwajcari

wkrtce doprowadzio do wysodzenia zbiorni-ka. Jedynie w epizodzie najwyszego poziomuwd, kiedy formoway si warstwy z Lehrbergi zapewne te gwny pokad ko-

cionony Krasiejowa, po-czenie z oceanem stao si na tyle szero-kie, e doszo do wymieszania wd oceanicz-nych ze sodkimi w niemieckiej czci jeziora.

Jezioro kajprowe byo nie mniejsze od dzi-siejszego Morza Kaspijskiego. Trwao te dosta-tecznie dugo, by zapewni rozwj swoistych dlatego rodowiska gatunkw (w przeciwiestwiedo dzisiejszego Batyku, ktry przez kilka tysi-cy lat istnienia nie zdy jeszcze da szansyewolucji). Cz z nich przenikna tu z podob-nych rodowisk w innych regionach wiata zaporednictwem wd morskich (tak byo z fito-zaurami, znanymi przecie z morskich rodo-wisk obszaru alpejskiego), lub ldem i rzekami(pazy). Jestemy dopiero na pocztku drogi doodtworzenia skadu wiata ywego tego jeziora,a Krasiejw z pewnoci stanie si jednymz gwnych rde wiedzy o nim, opartej dotdgwnie o klasyczne znaleziska z Wirtembergiii Frankonii.

Rekonstrukcja czaszkifitozaura Paleorhinus

arenaceusi jej fotografie



Szczyt piramidy pokarmowej w toniwodnej jeziora zajmoway gady i pazy re-prezentujc skrajnie odmienne style yciai zdobywania pokarmu.

Gady. Fitozaury przypominay wydue-niem opatrzonego ostrymi zbami pyskadzisiejsze krokodyle gawiale. Mona bywic zasadnie uzna je za ich odpowiednikiekologiczne, czyli pwodne zwierzta ry-boerne. S jednak cechy anatomii fitozau-rw dowodzce znacznie cilejszegozwizku z wod od gawiali. To stosunkowosabe skostnienie szww w miednicy i cien-ko jej koci, a przede wszystkim przesuni-cie nozdrzy na czoo (jak u wielorybw). Ua-twia to musiao zaczerpnicie powietrza bezkoniecznoci unoszenia caego pyska nad po-wierzchni wody. By powietrze mogo byzassane do krtani, powsta musia osobnykana dla jego przepywu, a wic wtrne

podniebienia takie jakie maj dzisiej-sze krokodyle i ssaki, ale nie pier-wotne gady. U fitozaurw (inaczejni u krokodyli) podniebienie wtrnebyo nieskostniae i dowodem jego

istnienia s tylko wypukoci na po-wierzchni koci podniebiennych.

Paleorhinus z Krasiejowa naleynajprawdopodobniej do gatunku P.arenaceus znanego dotd jedynie

z fragmentu uchwy z piaskowca trzci-nowego (Schilfsandstein) okolic Stutt-

gartu. Dajce si w tym fragmencie rozpo-zna cechy s nieodrnialne od waciwychuchwom krasiejowskim. Dziki nowym zna-

leziskom poznalimy budow caego jegoszkieletu. Najwikszy z osobnikw znalezio-nych w Krasiejowie mia czaszk szerok na25 cm, co wskazuje na cakowit dugo cia-

a okoo 3,5 m.D u g i e

wyrostki ociste nasadowych krgw ogonawskazuj na jego rozszerzenie i przystoso-wanie do pywania. Pne fitozaury zyskayniewielk petw ogonow na kocu ogona.Wzdu krgosupa grzbiet Paleorhinusosonity by dwoma szeregami kostnychtarczek, za szecioktne tarczki okrywaykoczyny z przodu. Reszta powierzchni cia-a pokryta bya luno rozmieszczonymidrobnymi kostnymi gwiazdkami.

Paleorhinus mia bardzo rozlege roz-przestrzenienie, ale wszystkie jego stanowi-ska kopalne mieszcz si w strefie tropikal-nej pnego triasu. Nie jest znany przodekfitozaurw. Nazwa fitozaury, czyli ro-linne jaszczury jest skutkiem nieporozu-mienia. Kiedy pierwsza skamieniaoszczki fitozaura znaleziona zostaa w 1826roku w piaskowcu triasowym w okolicach Ty-bingi, jego znalazc zaskoczya cylindrycz-na forma i tpe zakoczenie struktur, ktreuzna za zby. Zby o takiej formie cecho-wa musiayby zwierz rolinoerne, na-zwa wic tego triasowego gada Phytosau-rus. W rzeczywistoci skamieniao ta tojedynie prnia w skale pozostaa po roz-puszczonej koci, a rzekome zby to odlewywntrza zbodow. Zby fitozaurw, doktrych niefortunna nazwa przylgna juna stae, wyrastay bowiem kolejno jedennad drugim w gbokich zbodoach, tak jaku pozostaych gadw naczelnych.

Z anatomii sdzc, ycie Paleorhinusarenaceus zwizane byo z toni wodn,gdzie polowa na ryby chwytajc je dugimiszczkami. Ich wsko umoliwiaa nagezamknicie pyska bez wywoywania pr-dw wody na boki, ktre porywayby za so-b ciaa drobnych ryb. By moe chwyta jeostrymi zbami niemal na olep wpadajcdo wntrza awic.

Znacznie mniejsza od fitozaurw pra-jaszczurka Tanystropheus, ktrej istnienie w Krasiejowie udokumentowane jest jedy-nie pojedynczym krgiem szyjnym, polo-waa zapewne na ryby blisko powierzchni

Szkielet Paleorhinus arenaceus (rekonstrukcja Mariusza Lubki)

Szkielet Metoposaurusdiagnosticuskrasiejowensis (rekonstrukcja TomaszaSuleja)



przybrzenych wd. Wychwytywaa je po-sugujc si niepomiernie wyduon, ab-dzi szyj. Cakiem odmienny sposb polo-wania musia by natomiast waciwy sze-rokopyskim metopozaurom z Krasiejowa.

Pazy. Wrd szcztkw krgowcw w Krasiejowie dominuj czaszki i koci pa-za tarczogowego z gatunku Metoposaurusdiagnosticus. Pozyskalimy kompletny ze-staw koci z setek osobnikw, ktre pozwo-liy na rekonstrukcj szkieletu. Populacjakrasiejowska rni si nieznacznie, ale sys-tematycznie, proporcjami koci od popula-cji typowej gatunku z piaskowca trzcinowe-go Feuerbacher Heide koo Stuttgartu, zo-staa wic wydzielona w osobny podgatu-nek Metoposaurus diagnosticus krasiejo-wensis. Najwikszy z osobnikw znalezio-nych w Krasiejowie, o dugoci czaszki 47cm, mia prawdopodobnie cakowit du-go ciaa ponad 2 m.

Rozprzestrzenienie geograficzne meto-pozaurw byo niezwykle rozlege, jak natriasowe pazy. W wikszoci stanowisk ko-palnych wspwystpuj z wczesnymi fito-zaurami. Najwyraniej wynika to z krtko-trwaej ekspansji odpowiedniego dla nichrodowiska, zapewne w zwizku z global-nym podniesieniem poziomu morza. Nicdziwnego, e podobnie jak w przypadku fi-tozaurw, ewolucyjne pochodzenie metopo-zaurw pozostaje nieznane. By moe ichprzodkiem jest nienazwany dotd gatunekmaego paza Almasaurus z warstw skal-nych Lettenkohle w Niemczech ktry wy-kazuje zacztki przesunicia oczodow doprzodu czaszki.

Pooenie oczodow blisko przodui bokw czaszki jest specyficzn cech me-topozaurw, podczas gdy u wikszoci pa-zw tarczogowych s one blisko siebiew tyle czaszki. Dobrze widoczne s kanaylinii bocznej specyficznego dla wodnychkrgowcw organu zmysowego rozpozna-jcego drgania wody. To dowd dominacjirodowiska wodnego w yciu metopozau-rw. Pywajc w wodzie i rzadko, jeliw ogle, wypezajc na ld pazy te nie ob-ciay koczyn i dlatego koci pasa biodro-wego byy w znacznym stopniu chrzstne.rdrcze i rdstopie pozostaway chrzst-ne przez cae ycie zwierzcia.

Kontrastuj z tym cakowite skostnienietrzonw krgw oraz due i masywne pytykostne obojczykw i midzyobojczyka napiersi zwierzcia. By moe byy to

obciniki pomagajce utrzyma si przydnie zwierzciu majcemu przecie pucawypenione powietrzem. Mona wic przy-puszcza, e to paskie zwierz polowao z zasadzki na przepywajce ryby lec przydnie. Pooenie oczu w przedzie gowy by-o przystosowaniem do takiego stylu polo-

wania w mtnej jeziornej wodzie. Wypa-trzywszy ryb, zwierz rozdziawiao pyski gwatownie przesuwao aparat gnykowydo tyu, opuszczajc jzyk i szerok paszczzasysao ofiar. Analogiem ekologicznyms dzisiejsze tropikalne aby Pipa. Pokar-mem metopozaurw byy przydenne ryby,ktrych szcztki znalezione zostay w Kra-siejowie.

Ryby. W toni wodnej pnotriasowego je-ziora pyway pierwotne ewolucyjnie rybyganoidowe. Ich uski pokrywaa gruba war-stwa lnicej emalii (ganoiny). Do dzi do-trwao jedynie kilka reliktowych gatunkwryb ganoidowych. W Krasiejowie ichszcztki s liczne, rzadko jednak znajdujesi kompletne szkielety, ktre atwo rozpa-day si po mierci na pojedyncze uskii kostki. Dziki

szkiele-tom trjwy-miarowo zachowanym w wapiennych konkrecjach moliwe jestjednak rozpoznanie charakterystycznychcech czaszki. Ich ukad, podobnie jakksztat usek jest, nawet jak na pny trias,do pierwotny. Due koci pokrywy skrze-lowej sugeruj przynaleno do masowowystpujcego w triasie niemieckim

Czaszka i nagromadzeniekoci Metoposaurus

diagnosticus z dolnegopoziomu kociononego

Krasiejowa

Ryba ganoidowa z Krasiejowa (wstpna

rekonstrukcja)



gatunku Dictyopyge socialis. Niestety, gatu-nek ten nie zosta dotd szczegowoopisany, co nie pozwala na pewno

identyfikacji. Szczeglncech krasiejowskiej ryby

jest par rzdw zlanychusek tu za gow.

Ju wtedy formowaysi gwne linie rozwo-jowe ryb bardziej no-

woczesnych, cechuj-cych si cieniejcymi u-

skami. Skamieniae lune u-ski, do czsto znajdowane

w jeziornym muowcu Krasiejowa dowodzistnienia co najmniej kilku gatunkw niezi-dentyfikowanych dotd rodzajowo ryb.Mona mie nadziej, e przysze znalezi-ska dostarcz do tego dostatecznych infor-macji. Cz z tych usek niewtpliwie nale-aa do ryb dwudysznych. Dowodem ichwystpowania s tarczowate zby podnie-bienne i jzykowe rodzaju Ceratodus, praw-dopodobnie ze znanego od dawna gatunkuCeratodus silesiacus. To przedstawiciel liniirozwojowej, ktrej reliktem jest ryba dwu-dyszna dzi yjca w rzekach Australii. Ma-sywno tarcz zbowych tych ryb jest przy-stosowaniem do miadenia muszli i pance-rzy sodkowodnych bezkrgowcw. W Kra-siejowie pokarmu takiego byo bez liku.

Miczaki. Najpospolitszymi skamienia-ociami w Krasiejowie s kilkucentymetr-owej dugoci muszle sodkowodnych ma-w, przodkw dzisiejszych skjek. Pozo-stay po nich jedynie odciski na powierzch-ni skay, bo byy z masy perowej, nietrwa-ej odmiany wglanu wapnia. Tylko wrdwypukanych przez falowanie ziaren wa-piennych i w osadach deltowych znajdujesi czasem muszle przemienione w trwaykalcyt, prawdopodobnie w wyniku dugo-trwaego wystawienia na dziaanie wody

jeszcze przed przykryciem muem. Dzi-ki temu i nielicznym prniom w wa-piennych konkrecjach (ordkom) wia-domo, e zby zawiasu tych mawbyy bardzo podobne do dzisiejszychskjek. Rniy si jednak od skjek

jurajskich czy kredowych, jak rwniewikszoci skjek dzisiejszych, bardzo

delikatn ornamentacj skorupek modocia-nych bez wysokich ukonych eber. Ewolucyj-ne znaczenie tej rnicy oczekuje wyjanienia;nie wykluczone, e to potomkowie form perm-skich bez zwizku z faun pniejsz.

Podobnie, jako ordki, zachowane snieliczne limaki prawdopodobnie pokrew-ne ywordkom. Ksztat ich muszelek jestbardzo mao charakterystyczny, nie sposbwic wiarygodnie wskaza ich pokrewie-stwa. Z pewnoci wiat bezkrgowcw bybogaty, wikszo z nich nie miaa jednakszans na uformowanie skamieniaociw osadzie takim jak w Krasiejowie.

Nie tylko miczaki byy podstaw dietykrasiejowskich zwierzt o tarczowatych,lub guzikowatych zbach. W jeziorze kaj-prowym yy te odpowiedniki dzisiejszychkrabw.

Triasowe kraby. W dolnej czci jezior-nej warstwy kociononej w Krasiejowiewystpuj pancerze skorupiakw rednicydo szeciu centymetrw, udzco przypomi-najce dzisiejsze kraby. Kraby o paskichowalnych pancerzach uformoway si jed-nak dopiero w okresie kredowym, a wrczsamo wyodrbnienie si ich linii rozwojo-wej z rakw miao miejsce dopiero wewczesnej jurze. Skorupiak z Krasiejowa tonienazwany dotd gatunek rodzaju Halicy-ne z wymarego w triasie paleozoicznegorzdu Cyclida jeden z wielu przykadwcigoci midzy faunami permu i triasu,przy fundamentalnej ich odmiennoci odfaun jury. Wbrew podobiestwu do krabwjest raczej krewniakiem dzisiejszych mikro-skopijnych oczlikw (rzd Copepoda). Kra-by s tylko ekologicznymi odpowiednikamii nastpcami cyklidw. Niespodziank jestznalezienie cyklidw w rodowisku sodko-wodnego jeziora; wczeniej znane byygwnie z osadw morskich.

Zapewne zwierzta te odywiay si in-nymi bezkrgowcami i rozkadajcymi si szcztkami zwierzcymi i rolinnymi.

Drobne skorupiaki. W jeziornym ile kra-siejowskim czste s pcentymetrowe sko-rupki licionogw z grupy Conchostraca.Skorupiaki te dzi yj gwnie w okreso-wych rozlewiskach i kauach. Nie wyklu-czone, e do jeziora zostay napawionepodczas powodzi. Wiele z nich ma poczo-ne skorupki, co dowodzi, ze transport nieby odlegy, a moe wrcz yy na jezior-nych pyciznach.

Mikroskopijne, milimetrowej dugocis wapienne skorupki najpospolitszych ska-mieniaych skorupiakw w Krasiejowie sodkowodnych maoraczkw. Maoracz-ki liniej okresowo zrzucajc cae skorupki,

Krasiejowski krabz nienazwanego rodzaju

i gatunku pokrewnegocyklidowi Halicyne

Skorupka licionoga z grupy Conchostraca

Wapienne osonkikomrek jajowychramienic z triasuKrasiejowa (zdjcie z mikroskopu elektronowego)



skorupka licionogw doklejana jest za pokadym linieniu do poprzednich, co uwi-docznia si jako koncentryczne linie na po-wierzchni. Delikatna ornamentacja na po-wierzchni kadej z linek konchostrakw jestpodstaw rozrniania gatunkw tych sko-rupiakw.

Wykaz zwierzt bezkrgowych jeziorakajprowego jest wci daleki od kompletno-ci i przysze znaleziska go bez wtpieniarozszerz. Ze wzgldu na charakter osadu,Krasiejw dostarczy natomiast mao infor-macji o organizmach rolinnych. Ich tkankiulegy przecie rozpuszczeniu w alkalicz-nym wapiennym rodowisku wewntrz ska-y. Pozostay jedynie szcztki wapienne.

Glony plechowe. Zwapniae cianki majosonki zapodnionych komrek jajowychramienic sodkowodnych zielonych glo-nw. Kada taka osonka skada si z piciu komrek rubowo owinitych wo-k zapodnionego jaja i dziki temu atwoj odrni nawet goym okiem od innychziaren wapiennych. To najpospolitsze mi-kroskamieniaoci w Krasiejowie. Ramieni-ce rosn i dzi w gliniankach Krasiejowa.Wystarczy przepuka nieco bota z ich dna,by znale liczne lgnie, bardzo podobne dotriasowych.

Rola ramienic jako rda pokarmu dlazwierzt nie bya zapewne wielka. Wicejpoywnej materii organicznej dopywao z ldu. Okruchy rolinne i szcztki zwierztnaziemnych s w jeziornych osadach Kra-siejowa bardzo pospolite. Gwnym r-dem wiedzy o duych zwierztach ldo-wych pnego triasu s jednak znaleziskaw obrbie osadw deltowych.

wiat ywy ldu Sudetw Nie potrzeba nadmiernie wysila wy-

obrani, by powzi wyobraenie o kszta-cie rodowiska ldowego w epoce, kiedykajprowe jezioro ogarno rejon Krasie-jowa. Jest ju dostatecznie duo danych,by mona byo pokusi si o zarys obra-zu. Przedstawia go diorama w MuzeumEwolucji.

Brzeg jeziora przesun si wwczas da-leko na poudnie od Krasiejowa i nie pozo-sta po nim lad w zapisie kopalnym, osadybrzene (litoralne) zniszczya bowiem p-niejsza erozja. O rolinnoci porastajcejwybrzee i zwierztach w niej buszujcychwiadectwo daj jednak szcztki rolin

i trupy zwierzce napawione do delty pod-czas powodzi. Daj obraz niepeny i zdefor-mowany, ale uzupeni i pogbi go monaposikujc si danymi z innych obszarwwiata.

Wody naniosy do krasiejowskiego je-ziora masy rolinnego detrytusu. Szczegl-nie w miejscach, gdzie ilasty osad zostaprzemyty przez falo-wanie, w pokadzie je-ziornym znajduje siwielkie nagromadze-nia pni drzewnychi uamkw gazek.Nie powiody si pr-by wydobycia zarod-nikw i pykw zeskay. Miejscamizgniecione pniedrzewne zachowayjednak pierwotne li-gninowe cianki ko-mrek i w pytkach cienkich wida pod mi-kroskopem ich wewntrzn budow.

Triasowe szuwary. Niesprzyjajce pale-obotanikom warunki w osadzie jeziornymzaszkodziy wiedzy o rolinnoci wodnej i przybrzenej. Roliny tych rodowisk ma-j z natury delikatne listowie i pdy, nie-wielkie s wic szanse na zachowanie ichszcztkw w stanie kopalnym. Napodstawie rwnowiekowych zna-lezisk w niemieckiej czci tegosamego zbiornika mona do-mniemywa, e brzegi rzekporastay zarola duychskrzypw Neocalamites me-rianii. Wrd rolinnych od-ciskw z Krasiejowa s ta-kie, w ktrych rwnolegyukad zastpionych przezzwizki elazowe wizeknaczyniowych i rozdzie-lenie na czony wskazu-j na przynaleno doskrzypw. By moedo tej roliny naleaacz z masy wskichuamkw pokrywaj-cych niekiedy swoistmat warstwy muu.

W rodowisku takim zapewne buszowanowy krasiejowski gatunek paza tarczogo-wego (kapitozaura) z rodzaju Cyclotosau-rus. To drapienik o najwikszym bie spo-rd wszystkich zwierzt z Krasiejowa.

Czaszka nienazwanegogatunku kapitozaura

Cyclotosaurusz Krasiejowa

(rekonstrukcja Tomasza Suleja)

Ulistniona gazka i uski szyszki

nienazwanego gatunkudrzewa iglastego

z Krasiejowa



Kociec kapitozaura rni si od metopo-zaurowego czciow mineralizacj trzo-nw krgw, po ktrych w stanie kopalnympozostay jedynie klinowate w profilu, p-okrge elementy. W miejsce wycicia uszne-go w czaszce s otoczone koci owalne otwo-ry, za ycia podtrzymujce bon bbenkow.Pod wzgldem szczegw rozmieszczeniakoci i pochylenia tyu czaszki krasiejowskipaz by poredni pomidzy wczeniejszymiznaleziskami z piaskowca trzcinowego (Schil-fsandstein) Wirtembergii i znacznie wyej le-cego Stubensandstein. Trybem ycia kapito-zaury podobne byy najprawdopodobniej dodzisiejszych aligatorw jak one zamieszki-way brzegi zbiornikw wodnych. Czatowayzapewne na zwierzta zbliajce si do wodo-poju, czy erujce wrd zaroli przybrze-nych skrzypw i widakw przodkw dzi-siejszego poryblinu. O ldowym trybie yciawiadczy przede wszystkim szcztkowo ka-naw linii bocznej na czaszce. Najwidoczniejinformacje z wody opywajcej ciao nie byyim ju przydatne. Lekko wyniesione oczy

u szczytu czaszki zapewniay due pole wi-dzenia. Koci pasa barkowego nie wykazu-j szczeglnej masywnoci. Pod tymiwzgldami kapitozaury byy wic bardzoodmienne od metopozaurw.

Niewiele potrafimy na razie po-wiedzie o ich rodowisku. Piaszczy-ste achy zamienione w pokady pia-

skowca trzcinowego porasta-y cylindryczne skrzypyEquisetites arenaceuso bezlistnych pdachwiermetrowej niekiedy

rednicy. Odciski jego odyg,powierzchownie przypominajcetrzcin, day wanie nazw tej for-

macji skalnej, w rejonie Krasiejowaudokumentowanej wierceniami na

gbokoci okoo 80 m. W glinie kra-siejowskiej szcztkw Equisetites nie

znajduje si, ale nie wykluczo-ne, e porasta rejony niecobardziej odlege od brzegu.Podobnie jak niektre dzisiej-

sze skrzypy wytwarza podziemne bulwy.By moe byy one poywieniem pospoli-tych w Krasiejowie aetozaurw.

Triasowy las sudecki. Szcztki rolinneskamieniae w jeziornym osadzie dostarczo-ne zostay przez triasow rzek z rnych ob-szarw jej zlewiska i dokadnie wymiesza-ne. Co gorsza, szanse zachowania w staniekopalnym zale nie tyle od liczebnoci ro-lin, czy nawet obfitoci ich napawionychlici i gazek, lecz przede wszystkim ododpornoci na rozkad. Nic wic dziwnego,e najliczniejszymi szcztkami rolin ldo-wych w Krasiejowie s fragmenty gazekz limi, uski szyszek i nasiona pierwot-nych rolin iglastych. Roliny te dostosowa-y si do ycia w ubogich w wod rejonachwzmacniajc tkanki osaniajce.

By wic las iglasty gdzie u podnawieo wyniesionych Sudetw, u rdestrumieni zbierajcych wody, ktre dociera-y pod Krasiejowem do kajprowego jeziora.Sporo wiemy o rosncych w nim drzewach,ale nie ma wci dla nich nazwy. Najwicejo naturze tych rolin mwi uski ich szy-szek nasiennych. uski te s w tak wcze-snym, triasowym stadium ewolucji, e roz-poznawalne s jeszcze poszczeglne listki spaszczonych krtkopdw, z ktrychpowstay (u wczesnopermskiego rodzajuWalchia nasiona znajdoway si wrcz nakocu spiralnie ulistnionych krtkopdw).uski z Krasiejowa ukazuj pi pasko roz-mieszczonych ponych listkw porodkua na kadym z powikszonych listkwbocznych znajdowao si spore owalne na-siono. Mnstwo takich nasion znalezionezostao w Krasiejowie. Ulistnieniem z krt-kich sztywnych igie krasiejowskie drzewoiglaste przypominao niektre dzisiejszearaukarie. Ksztaty i ukad lici wykazujdu rnorodno, ktra chyba wynika zezmiennoci w obrbie poszczeglnychdrzew i stadiw wzrostowych.

Nie sposb stwierdzi, czy inne drzewaudokumentowane w Krasiejowie kopalnymiszcztkami rosy w tym samym iglastym le-sie, czy raczej porastay brzegi rzeczne.Najwicej o pokrewiestwach ewolucyj-nych mwi organy rozmnaania, takie jakeska szyszka Pachylepis quinquiesz gsto upakowanymi uskami, kada z pi-cioma nasionami. Nie wiadomo, jakie liciemiaa Pachylepis. Czste s w Krasiejowiedugie tamowate licie bez gwnego nerwuale ich przynaleno gatunkowa oczekuje

jeszcze wyjanienia. Bez wtpie-nia w zbiorowi-skach rolin-nych polskiego

Szkielet nienazwanegogatunku kapitozauraCyclotosaurusz Krasiejowa (rekonstrukcja Tomasza Suleja)



triasu udzia miay te sagowce z pierzasty-mi limi typu Pterophyllum, w Krasiejowieudokumentowane jedynie malekim ichuamkiem.

Drobne zwierzta. W pnym triasie wiatbezkrgowcw ldowych by w p drogiod swoich ewolucyjnych pocztkw do sta-nu nam wspczesnego. Dua bya ju roz-maito owadw, cho nie uformoway sijeszcze ich nowoczesne grupy (bonkwki,motyle), a muchwki rozpoczy dopieroekspansj. Niewielkie s szanse na znalezie-nie odciskw ich delikatnych skrzyde, wi-cej szczcia miay chrzszcza, ktrychsztywne pokrywy zostay napa-wione do jeziora. To bar-dzo rzadkie znaleziskaw pnym tria-sie Europy.

Jedno z nich to cakiem nowy rodzajchrzszcza bez nazwy, bardzo odmienny odchrzszczy mezozoicznych i sprawiajcywraenie reliktu paleozoicznego.

Owady i inne bezkrgowce, o ktrychnie ma jeszcze danych byy podstaw wyy-wienia drobnych lenych pazw i gadw.W triasie formoway si dopiero pierwszeniezdarne aby (wrd nich Czatkobatr-achus z wczesnego triasu Czatkowic kooKrakowa) i salamandry. Przodkowie ssa-kw, skadajcy na ziemi skrzaste jaja,mieli wci saby such i dopiero pod ko-niec triasu pojawiy si ich formy z budowstawu uchwy i ucha rodkowego tak, jaku ssakw dzisiejszych. Bya to ju epoka ichupadku. Niedobitki pozostay w chodnychstosunkowo rodowiskach, gdzie unikayzapewne konkurencji znacznie od nich do-skonalszych gadw. Nielicznym tylko udaosi, prawdopodobnie dziki nocnemu trybo-wi ycia i niewielkim rozmiarom, przetrwaptorasta miliona lat dominacji dinozau-rw, by doczeka ich niespodziewanegoupadku. W czasach formowania cmentarzy-ska krasiejowskiego nie byo jeszcze pta-kw, a pierwsze gady latajce (pterozaury)przygotowyway si dopiero do swojej dro-gi w przestworza.

Istnienie drobnych gadw dokumentujew Krasiejowie, midzy innymi, ko zbo-wa jednej z najstarszych w wiecie hatterii.To dzi reliktowe gady wystpujce na No-wej Zelandii, jedyne z gadw majce

funkcjonalne oko ciemieniowe od jaszczu-rek rnice si wtrnie usztywniona kon-strukcj czaszki. Wiele jest w Krasiejowieniezinterpretowanych dotd szcztkwdrobnych krgowcw, co rokuje nadzieje naodkrycie bar-dziej komplet-nych szkiele-tw.

A e t o z a u r y .Do pene wyobraen ie o wiecie du-

ych czworonogw yjcych w pnym triasieu podna Sudetw daj szcztki kostne z gr-nego poziomu kociononego Krasiejowa. Naj-pospolitsze z nich to aetozaury due rolinoer-ne gady naczelne (tekodonty) cechujce si pan-cerzem z szeregw prostoktnych pyt kostnychwok ciaa. Bezzbny przd uchwy, prawdo-podobnie pokryty rogowym dziobem, w po-czeniu z rozszerzonym ryjkiem grnej szczkisugeruje przystosowanie do rycia w ziemi. Po-karm musia by raczej mikki, bowiem zbyaetozaurw nie wykazuj wyranych ladwcierania. By moe byy to mik-kie

l i -cie i kcza.Kto wie, czy ichprzysmakiem nie byy bulwy Equisetites.Z rolinoernoci wynika obfito ich skamie-niaoci, bo produkcja biologiczna (a zatemi dostawa koci do osadu) zaley bezporedniood pozycji zwierzcia w piramidzie pokarmo-wej. Produktywno rolinoercw jest dziesi-ciokrotnie wiksza od drapienikw, tyle wi-cej jest wic ich skamieniaoci.

Czaszka i szkielet nienazwanego gatunkuaetozaura Stagonolepis

z Krasiejowa (rekonstrukcja

Tomasza Suleja)

Szkielet pra-dinozauraSilesaurus opolensis

odsonity napowierzchni gipsowego

monolitu



Aetozaury yy wycznie w pnym triasie i miay wwczas bardzo rozlege roz-przestrzenienie, rozleglejsze nawet od wod-nego zespou Metoposaurus-Paleorhius,bowiem znalezione zostay rwnie w Ar-gentynie. Pochodze-

nie aetozaurw pozostaje nieznane. Wyra-na przednia listwa i stosunkowo mao wy-datna ornamentacja tarczek pancerza z Kra-siejowa przypomina sytuacj u prawdopo-dobnie najstarszego aetozaura, Stagonolepisrobertsoni z piaskowca Lossiemouth zeSzkocji. Czaszka gatunku z Krasiejowa jestjednak bardziej ode masywna i z mniejszliczb zbw w uchwie, zasuguje wic nawydzielenie w nowy gatunek. Dorosy gadmia okoo 2,5 m dugoci, ale nie unosiciaa wysoko, nie mia wic szczeglnie im-ponujcego wygldu.

Pra-dinozaury. Aetozaury nie byy jedyny-mi rolinoernymi gadami na pnotriaso-wych rwninach poudniowej Polski. Bie-gay po nich stada nieduych pradinozaurwze znanego tylko z Krasiejowa rodzaju i ga-tunku Silesaurus opolensis. W grnym po-ziomie kociononym spoczo przeniesio-

ne przez wo-dy cae stadozwierzt te-go gatunku.P r z y n a j -mniej siedem

osobnikw udo-kumentowanychzostao przez trzyn i e k o m p l e t n e

szkielety, kilku ze-staww poczonych

koci, wiele koci osobnych, w sumie ponad czterysta okazw. Koci tyl-nej koczyny i krgi ogonowe znalazy site w warstwie tu powyej gwnego po-ziomu kociononego wraz ze szkieletem

rauizucha. Koci Silesaurus wspwystpu-j te ze szcztkami wodnych zwierzt po-kadu jeziornego. Wynika z tego, e gatunekten trwa na brzegach rodkowoeuropejskie-go triasowego jeziora przez cay czas osa-dzania si formacji skalnej Krasiejowa.

Od pyska do koca ogona krasie-jowski pra-dinozaur mierzy

ledwie 1,5 m. Stpana koco-

wych czo-nach trzech palcwpionowo ustawionych tylnychng; pozostae palce ulegy niemal penemuuwstecznieniu. Zanik pity, ktra przy ta-kim sposobie stpania nie stykaa si z zie-mi, i usztywnienie rdstopia to cechyswoiste dla linii rozwojowej dinozaurw konsekwencja zginania stopy tylko w jednejpaszczynie. Specyficzne dla linii rozwojo-wej dinozaurw jest te zwenie miednicy,przysuwajce stawy biodrowe do osi ciaa, a w szczeglnoci wskie i dugie koci o-nowe i nie poczone ze sob koci kulszo-we. Wska miednica pozwalaa na pionoweustawienie koczyn i stpanie niemal w jed-nej linii podczas dwunonego biegu. Ca-kiem dinozaurowa jest te aurowa kon-strukcja krgw szyjnych i czaszki Silesau-rus. Cho biega na tylnych nogach, w spo-czynku Silesaurus wspiera si delikatnymi,wyduonymi przednimi koczynmi. Ichwyduenie jest przejawem ewolucyjniewtrnego powrotu do czworononoci. Suge-ruje to, wraz z rolinoernoci i rozwojemrogowego dzioba na uchwie (jeszcze bezosobnego wewntrz skostnienia), zwizekz pniejszymi dinozaurami ptasiomied-nicznymi. Najbliszy wiekiem geologicz-nym i anatomi rolinoerny dinozaur Pisa-nosaurus, znany jest z ledwie paru uamkwkoci znalezionych w formacji Ischiguala-sto w Argentynie.

Pod koniec triasu dinozaury byy pospo-litymi zwierztami rodkowej Europy.W modszych o parnacie milionw lat odkrasiejowskiej gliny warstwach Knollen-mergel w Niemczech wystpuj dinozaurydrapiene z grupy ceratozaurw (Lilienster-nus) z dug szyj, cech wspln dra-pienym dinozaurom pnego triasu i ichrolinoernym wsptowarzyszom z gru-py prozauropodw. Ledwie par milio-nw lat modsze od Silesaurus wielome-trowe prozauropody (Plateosaurus) temiay dug szyj i ogon, przy wyranejczworononoci.

Szkielet Silesaurusopolensis zrekonstruowany dzikiznaleziskom szcztkwkilku osobnikw z poczonymi ze sobkocmi

Koci szczkowa i zbowa (z widocznymdziobem) Silesaurusopolensis



Rauizuchy. Postrachem aetozaurw i pra-dinozaurw krasiejowskich byy drapienetekodonty rauizuchy z nienazwanego ga-tunku rodzaju Teratosaurus. Due pikowa-ne zby rauizuchw, bardziej masywne nizby fitozaurw, z rzadka znajdowane szarwno w dolnym, jak i grnym poziomiekociononym Krasiejowa. Midzy nimi, 80 cm ponad stropem poziomu jeziornego,znalezione zostaa zgnieciona czaszkaz czci krgosupa nalece do jednegoosobnika. Gatunek krasiejowski jest bliskinieco modszemu Teratosaurus suevicusz Wirtembergii, znanemu jedynie z poje-dynczych koci szczkowej i biodrowej. Mate cechy wsplne z rwnie modszym Po-stosuchus kirkpatricki z Ameryki Pnoc-nej.

Szczegln cech czaszki teratozaura i jego krewniakw jest elastyczno jej bocz-nych uzbionych czci, ktre tworzyy dwiepyty, mogce odchyla si na boki, podwie-szone pod mocny dach czaszki. Wzmocnieniekonstrukcji czaszki wyraa si w podzieleniuduego dolnego otworu skroniowego podu-n belk na dwa mniejsze otwory. Ofiarami te-ratozaura byy aetozaury i przemiany w anato-mii rodkowoeuropejskich rauizuchw byynajwidoczniej przystosowaniem do polowaniana te opancerzone zwierzta. Boczna elastycz-no czaszki umoliwiaa zbom automatycz-ne zelizgiwanie si z twardych tarczeki wbijanie si w mikkie tkanki midzy nimi.Zby umieszczone w sztywnej czaszcemusiayby si w takiej sytuacji wyamywa.

To nie koniec listy gatunkw duych ga-dw z Krasiejowa. Pozostaje do zaklasyfiko-wania zoologicznego krg szyjny gada naczel-nego, o ciele zapewne parumetrowej dugoci,z przyczepami eber szyjnych przy przedniejkrawdzi trzonu, co rni go od wszystkich in-nych miejscowych gadw. Mona oczekiwa,e przysze wykopaliska dostarcz wicej ma-teriau kostnego i zapewne pozwol na identy-fikacj gatunku.

Wyrobisko kopalni gliny w Krasiejowiekoo Opola okazao si wic cakiem duymoknem niespodziewanie otwartym na prze-szo, ktre pozwala wejrze w jeden z epizodw historii wiata krgowcw w przeomowym momencie jego historii.Istotnie uzupenia wiedz o zdarzeniach po-przedzajcych bezporednio ekspansj ewo-lucyjn dinozaurw w pnym triasie. Zdarzenia te rozgryway si rwnie w je-ziorzyskach i morskich zalewach naszegokraju.

Literatura

Bilan, W. 1975. Profil retyku w Krasiejowie koo Opo-la. Zeszyty Akademii Grniczo-Hutniczej, Geologia1 (3), 13-20.

Dzik, J., Sulej, T., Kaim, A. & Niedwiedzki, R. 2000.Pnotriasowe cmentarzysko krgowcw ldowychw Krasiejowie na lsku Opolskim. Przegld geolo-giczny 48, 226-235.

Dzik, J. 2001. A new Paleorhinus fauna in the earlyLate Triassic of Poland. Journal of Vertebrate Pale-ontology 21, 625-627.

Dzik, J. 2003. A beaked herbivorous archosaur with di-nosaur affinities from the early Late Triassic of Po-land. Journal of Vertebrate Paleontology(w druku).

Dzik, J. 2003. Dzieje ycia na Ziemi. Wprowadzenie doPaleobiologii. Wydanie 3. 000 pp. Pastwowe Wy-dawnictwo Naukowe. Warszawa.

Grodzicka-Szymanko, W. & Orowska-Zwoliska, T.1972. Stratygrafia grnego triasu NE czci obrzee-nia Grnolskiego Zagbia Wglowego. Kwartal-nik Geologiczny 16, 216-232.

Kapciski, J. 1993. Litostratygrafia profili gbokichotworw wiertniczych w regionie opolskim. ActaUniversitatis Wratislaviensis 8, 1-129.

Kotlicki, S. & A. Kubicz, A. 1974. Trias lskaOpolskiego. In J. Rutkowski (ed.) Prze-wodnik XLVI Zjazdu Polskiego Towarzy-stwa Geologicznego, Opole 12-14 wrze-nia 1974. 18-26 Wydawnictwa Geolo-giczne, Warszawa.

Orowska-Zwoliska, T. 1983. Palinostratygrafia epi-kontynentalnych osadw wyszego triasu w Polsce. Prace Instytutu Geologicznego 104, 1-88.

Roemer, F. 1870. Geologie von Oberschlesien. 587 pp.Nischkowsky, Breslau.

Sulej, T. 2002. Species discrimination in the LateTriassic labyrinthodont Metoposaurus. Acta Pala-eontologica Polonica 47, 535-546

Czaszka Silesaurusopolensis

zrekonstruowana napodstawie osobno

znalezionych pojedynczych koci

kilku osobnikw

Czaszka nienazwanegogatunku rauizucha

Teratosaurus z Krasiejowa

(rekonstrukcja Tomasza Suleja)


14

Nauka jest jedna i nie poddaje si na-rodowym czy pastwowym rozgra-niczeniom. Dotyczy to szczeglniewiedzy o historii ycia na Ziemi, dziejcejsi w przecie w zmiennych ukadach pra-dawnych kontynentw i klimatu. Wymagaona odwoa do zdarze z odlegych od sie-bie regionw wiata, co nieuchronnie nada-je globalne znaczenie rwnie lokalnemuzapisowi kopalnemu, uytecznemu nie tyl-ko dla badaczy wymarych organizmw,lecz rwnie dla geologw i biologw. Nie-atwo wic wydzieli polsk paleontologize wiatowej nauki, jak i odgraniczy j odpokrewnych dziedzin bada uprawianychw Polsce. Zawia historia polityczna nasze-go kraju jest dodatkowym utrudnieniem.Mimo wszystko, trudno jednak zaprzeczyistnieniu pewnej tradycji w rozwoju nauki,ktry nazwa mona polsk szko paleon-tologii.

Wyznacznikiem przynalenoci badaczydo tego nurtu w historii nauki nie moe bykryterium jzykowe czy narodowe. Wik-szo publikacji polskich paleontologwukazaa si przecie w jzykach obcych.Cakiem od rzeczy byoby przywizywawag do obywatelstwa uczonych. Oznacza-oby bowiem odcicie si od emigracji i wy-mazanie dorobku czasw zaborw. Nie dasi rwnie uczciwie zastosowa kryteriumetnicznego. C bowiem z tego, e Polskiepochodzenie mia klasyk paleontologii ewo-lucyjnej (1842-1883) Wodzimierz Kowa-lewski? W zupenoci naley przecie donauki rosyjskiej. Prawie cay dorobek GejzyBukowskiego (1858-1937), badacza amoni-tw jurajskich, asystenta wielkiego geologai paleontologa Melchiora Neumayra, zwi-zany by z kolei z Wiedniem. W bliszychnam czasach karier naukow za graniczrobi urodzony w Pabianicach, a wykszta-cony we Wrocawiu Henryk B. Stenzel(Sztencel; 1898-1980), autor tomu Treatiseon Invertebrate Paleontology powicone-go ostrygom, ktry z polskimi paleontolo-gami nie wsppracowa. Jeszcze mniejszemielibymy prawo do anektowania dorobkupaleontologw polskiego pochodzenia pra-cujcych w Ameryce, choby ich emocjo-

nalne zwizki z krajem byy intensywne, jakJ. Johna Sepkoskiego (Szczepkowskiego).Z alem trzeba pomin dziaalno znako-mitych naszych rodakw takich choby, jakJan Czerski (1845-1892), ktrym przyszopracowa na rzecz odlegych szk nauko-wych i krajw. Nie wypada natomiast pomi-n obcoplemiecw, ktrzy wpynli istot-nie na rozwj bada w Polsce.

Jakkolwiek rozumianej polskiej paleon-tologii pocztek dali mieszkajcy w naszymkraju Niemcy. Z pewn przesad monauzna, e problematyk paleontologiczndo naszej kultury wprowadzia wydrukowa-na w Krakowie w 1580 roku (drugie wyda-nie w Rydze w 1600 roku) pierwsza w kra-ju publikacja odwoujca si w treci do ko-palnych organizmw. Byo to w istociedzieo literackie, a nie przyrodnicze po-emat De rana et lacerta succino Prussicoinsitis carmen autorstwa Daniela Herman-na. Niedawne znalezisko zatopionej jasz-czurki w bursztynie piknie jednak nawi-zuje do pieni Hermanna. To symbolicznypocztek polskiej paleontologii, w ktrejprzez stulecia bursztyn i gdaszczanie wie-dli prym. Ich i pobliskich torunian dzieembyy pierwsze w granicach Rzeczypospoli-tej przedlinneuszowskie monografie pale-ontologiczne opublikowane w Toruniuw 1699 i 1704 roku przez G. Wenda opisyskamieniaoci z gazw narzutowych. Po-dobna bya tematyka dzie J. Th. Kleinaz Gdaska, opublikowanego w 1754 przezgdaskie towarzystwo przyrodnicze a takeopatrzonej kolorowanymi miedziorytamiOryctographia gedanensis z 1770 roku wy-danej w Norymberdze. Burzliwe zdarzenia,ktre potem nastpiy przerway cigorozwoju nauki w Polsce. Z prawdziwymi jejnarodzinami wypado poczeka do czaswspokojniejszych.

Pocztki bada. Pierwsze prawdziwie na-ukowe opracowania paleontologicznew Polsce byy autorstwa zoologw wile-skich. Zapocztkowa je Ludwig H. Boja-nus (1776-1827) dzieem o turze De uro no-strate eiusque sceleto commentatio opubli-kowanym w 1827 roku w Nova Acta Le-

Rodowd polskiej szkolypaleontologiiJerzy Dzik


15RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII

opoldina. Pochodzi z Alzacji, doktoryzo-wa si w Jenie, a w 1806 roku obj profesur weterynarii Uniwersytetu Wile-skiego. Jego nastpc w badaniach paleon-tologicznych by kurlandzki szlachcic Edu-ard K. Eichwald (1795-1876). Doktoryzo-wany z ichtiologii w 1817 roku w Wilnie,pracowa potem na uniwersytecie w Dorpa-cie, a od 1827 roku wrci do Wilna jakoprofesor zoologii. Wyda wwczas kilkaprzyczynkw do wiedzy o ssakach dylu-wialnych (1832, 1834, 1835). W 1838 rokuprzenis si do Petersburga, by zasyn ja-ko klasyk rosyjskiej paleontologii. Jednymz niewielu pniejszych nawiza do pol-skich dowiadcze byo jego doniesienieo miczakach mioceskich (1840). Centrumbada paleontologicznych Wilno si jednaknie stao.

Gdaska szkoa bada bursztynu koja-rzy si przede wszystkim z dziaalnoci G.K. Berendta, autora opisu owadw z bursz-tynu (1829) i, wraz z W. Kochem, bardziejobszernego, klasycznego dziea z 1845 ro-ku. Mona si spiera, czy gdascy badaczenale do gwnego nurtu polskiej paleon-tologii. Kontynuacj ich bada na wikszskal jest jednak powojenna dziaalno war-szawskiego Muzeum Ziemi.

Profesjonalna paleontologia powiza-na z geologi przysza do naszego krajuz Akademii Grniczej we Freibergu. Tonaturalna konsekwencja nie tylko geogra-ficznej bliskoci Turyngii. Freiberg stasi ju w redniowieczu kolebk europej-skiej geologii dziki cywilizacyjnej dzia-alnoci zakonu cystersw. Tych samychcystersw o francuskiej proweniencji,ktrzy w Wchocku tworzyli podwalinywitokrzyskiego grnictwa i hutnictwa.Wychowankiem freibergskiej Akademiiby pierwszy paleontolog na stae zwizanyz Polsk, Georg Gottlieb Pusch (1790-1846). Zosta sprowadzony w 1816 przezStanisawa Staszica do wykadania w stwo-rzonej przeze Szkole Grniczej w Kiel-cach. Od 1827 roku G. G. Pusch by urzd-nikiem Dyrekcji Grniczej w Warszawie.W 1842 roku uzyska szlachectwo (rosyj-skie Krlestwa Polskiego) z utworzonymdla siebie herbem Korun (od rodzinnejmiejscowoci Kohren-Sahlis) i podobnospolonizowa si. Prcz licznych przy-czynkw paleontologicznych i opraco-wa geologicznych wyda w Stuttgarciew 1837 roku wielk monografi PolensPalontologie. Byo to pierwsze powane

dzieo paleontologiczne dotyczce ska-mieniaoci Polski.

Po Puschu wiodce miejsce w krajowejpaleontologii zaj syn warszawskiego apte-karza, Ludwik Zejszner (Ludwig Zeusch-

ner; 1805-1871). Doktoryzowa si w Ge-tyndze, w latach 1829-1833 i 1848-1857 byprofesorem Uniwersytetu Jagielloskiegoa nastpnie (1857-1858) WarszawskiejAkademii Medyko-chirurgicznej, byw 1870 wrci do Krakowa. By pionierembada paleontologicznych w Tatrach i Pie-

Georg Gottlieb Pusch(1790-1846) i strona

tytuowa jego monografii

Polens Palaontologie

Ludwik Zejszner (1805-1871) i strona

tytuowa jednego z poszytw jego

niedokoczonejPaleontologii Polskiej


16 RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII

ninach (jurajskie amonity i dyluwialne ssa-ki Rogonika koo Nowego Targu) i, wrazz Tytusem Chaubiskim, odkrywc walo-rw turystycznych Zakopanego. Jego nie-dokoczona Paleontologia Polska bya naj-bardziej ambitnym polskim zamierzeniemwydawniczym w tej dziedzinie dziewitna-stego wieku. Zejsznerowi udao si osi-gn redni poziom europejski jakoci swo-ich prac paleontologicznych, ale dorobek je-go jest w istocie niewielki.

Krakw. Katedr mineralogii i geologii naUniwersytecie Jagielloskim przej po Pu-schu Alojzy Alth, autor opracowa skamie-niaoci z Podola, midzy innymi pancer-nych bezszczkowcw. Dopiero w 1911 po-woano w Krakowie katedr paleontologii,ktr obj biostratygraf Jzef Grzybowski,sawny tym, e jako pierwszy w wieciewykorzysta otwornice do datowania mate-riaw pozyskiwanych z wierce poszuki-wawczych (1897). Jego pierwszestwo jestdzi powszechnie uznane w wiatowej mi-kropaleontologii, cho duego bezpored-niego wpywu na jej rozwj nie mia.

Najwikszym osigniciem polskiej pa-leontologii krgowcw pod zaborami byosensacyjne odkrycie niekompletnych ciamamuta i nosoroca wochatego z zachowa-nymi mikkimi tkankami w kopalni woskuziemnego w Staruni na ukraiskim Podkar-paciu. Pierwsze prace wykopaliskowew Staruni prowadzone byy w 1907 rokuprzez lwowskie Muzeum Dzieduszyckich,a od 1911 przez Towarzystwo Przyrodni-kw im. Kopernika. Wstpny opis materia-w zosta opublikowany w 1914 przezEdwarda Lubicz-Niezabitowskiego (1875-1946), wwczas lekarza i nauczyciela gim-nazjalnego. Szcztki nosoroca i mamutaopracowa anatomicznie Henryk F. Hoyer jr(1864-1947). Dla wyjanienia kontrowersji,ktrej powodem byo znalezienie holoce-skich szcztkw rolinnych wraz z dylu-wialnymi zwierztami, w 1929 Polska Aka-demia Umiejtnoci podja dodatkowe wy-kopaliska. Okazao si, e nosoroec z 1907roku by zoony na hadzie (w bezpored-nim ssiedztwie wczeniej wydobytychzwierzt znaleziono wwczas nie tylko ho-loceskie szcztki rolinne, ale i popsutkobiak z kory drzewnej, tudzie drewnia-n szufelk). Co najwaniejsze, natrafionowwczas na kompletny okaz drugiego no-soroca, ktry znajduje si do dzi w Krako-wie, opisany w 1930 roku przez Jana Sta-

cha. Materiay ze Staruni dostarczyy pod-staw do stworzenia osobnej serii wydawni-czej Starunia, publikowanej przez PAU.Henryk F. Hoyer jr w 1937 roku opubliko-wa podsumowanie Fauna dyluwialna Pol-ski (1937), a po wojnie badania krgowcwtrzeciorzdu i czwartorzdu kontynuuje ze-sp krakowskiego Instytutu Systematykii Ewolucji Zwierzt PAN powstaegoz dawnego Muzeum Fizjograficznego PAU.Starunia bez wtpienia mogaby sta sisztandarowym dzieem polskiej paleontolo-gii, gdyby nie to, e w wyniku niefortun-nych zdarze historycznych znalaza si po-za granicami pastwa.

Wrocaw. Wielkie zasugi w badaniach pa-leontologii ziem polskich mieli rwnie ba-dacze z pruskiego Uniwersytetu Wrocaw-skiego. Pierwszym z tamtejszych badaczy,ktry wczy si w badania polskich ska-mieniaoci by Leopold von Buch. Praco-wa nad kolekcjami miczakw mioce-skich z Woynia zebranymi przez Eichwal-da (1830) i nad paleozoicznymi skamienia-ociami z Dolnego lska (w 1838 rokuopisa dewoskie i karboskie amonityz Dzikowca). Leopold von Buch by te pre-kursorem idei specjacji allopatrycznej.

Ferdinand Roemer (1818-1891) opisamrowie skamieniaoci z caego terytoriumdzisiejszej Polski, a nawet z Podola.W 1855 obj katedr na UniwersytecieWrocawskim. Wczeniej pracowa rwniew Ameryce (w latach 1849, 1852 i 1860)prowadzc badania geologiczne Teksasu.By to jeden z najbardziej zasuonych w-czesnych paleontologw. Jego Geologie vonOberschlesien, opublikowana we Wroca-wiu w 1870 roku, bya podsumowaniem je-go wczeniejszych prac, ktre kontynuowaprzez dalsze dziesiciolecia. Publikacjeo paleozoicznych skamieniaociach z ga-zw narzutowych (1861-1885) nale doklasyki dziewitnastowiecznej paleontolo-gii. Nie sposb si do nich nie odwoa pra-cujc nad polskim paleozoikiem.

Jego nastpc we Wrocawiu, jeli idzieo badania paleontologii Polski, sta siGeorg Grich (1859-1938), urodzony w Do-brodzieniu (Guttentag) koo Lublica, a wy-ksztacony we Wrocawiu. W latach 1882-1883 by we wrocawskim Ogrodzie Botanicz-nym asystentem Heinricha R. Goepperta(1800-1884; znakomitego paleobotanika, ba-dacza kopalnych flor lska jak rwnie ba-tyckiego bursztynu), a nastpnie Ferdinanda

Ferdinand Roemer(1818-1891), profesorpaleontologiiUniwersytetuWrocawskiego, badacz skamieniaoci z gazw narzutowych,geologii lska i Gr witokrzyskich

Georg Grich (1859-1938) badaczgeologii i paleontologiiGr witokrzyskich,odkrywca prekambryjskichzwierzt w Namibii



Roemera w Instytucie Geologiczno-Paleontol-ogicznym Uniwersytetu. Przy wsparciu Pruskiej Akademii Nauk wraz z Roemeremprowadzi badania paleontologiczno-biostr-atygraficzne w Grach witokrzyskich,ktre podsumowa dzieem wydanym w 1896w Petersburgu Das Palozoicum im polni-schen Mittelgebirge (uzupenione w 1901 ro-ku). W 1900 roku zosta profesorem. Jako ba-dacz Afryki (w 1885 wzi udzia w ekspedy-cji nad Niger, skd musia przedwczenie wr-ci zapadszy na malari) Georg Grichw 1910 roku obj stanowisko profesorskiew Instytucie Kolonialnym w Hamburgu. Za-pewne jego najwikszym yciowym osigni-ciem byo zidentyfikowanie prekambryjskichskamieniaoci w materiaach z Namibii. To je-den z wybitniejszych paleontologw niemiec-kich przeomu stuleci, ktrego publikacje do-tyczce Polski stanowi istotn cz naszegorwnie dziedzictwa.

Warszawa. Najpowaniejsz instytucj pa-leontologiczn w zaborze rosyjskim byautworzona w 1898 roku katedra geologiii paleontologii rosyjskojzycznego Impera-torskiego Uniwersytetu Warszawskiego(utworzonego po Powstaniu Styczniowym namiejsce Szkoy Gwnej) prowadzona od 1890roku przez pochodzcego z Woynia Wodzi-mierza P. Amalickiego (Amalitzky; 1860-1917). Obj j trzy lata po uzyskaniu tytuumagistra a dwa lata przed doktoratem w Pe-tersburgu.

Aktywno W. P. Amalickiego podpo-rzdkowana bya jednej idei. Jeszcze jakostudent odkry w niemych dotd skaachpnocnej Rosji sodkowodne permskiemae. Porwnujc je z gatunkami z seriiKaroo z poudniowej Afryki, przestudiowa-nymi w 1894 roku w British Museum, do-szed do przekonania, e w Rosji musz byte takie, jak w Karoo, krgowce. Z uporempenetrujc rozlege przestrzenie dorzeczaPnocnej Dwiny rzeczywicie je w kocuznalaz. Zgromadzi w Warszawie wielkkolekcj, najpierw w Gabinecie Geologicz-nym Uniwersytetu, nastpnie od 1904 rokuw rosyjskojzycznej Politechnice Warszaw-skiej, gdzie by najpierw profesorem, a od1908 roku dyrektorem (nie opuszczajcUniwersytetu). Zbiory te, ewakuowane doNinego Nowgorodu na pocztku wojnywiatowej, po przedwczesnej mierci Ama-lickiego (podczas kuracji w Kisliewodsku)przeniesione zostay ju po rewolucji doMuzeum Geologicznego Akademii Nauk

w Petersburgu, by w kocu sta si osnowkolekcji Instytutu Paleontologicznegow Moskwie. Niestety, Amalicki jako czo-wiek nie najlepiej zapisa si w dziejachpolskiej nauki. Zdecydowanie przeciwnypolonizacji Uniwersytetu, podczas strajkww 1905 roku zosta pobity przez studentw.Trzeba jednak przyzna, e do czasw ZofiiKielan-Jaworowskiej by najwybitniejszympaleontologiem krgowcw pracujcymw Warszawie.

Dymitra N. Sobolewa (1872-1949) naUniwersytet Warszawski sprowadziow 1895 roku urodzenie w rodzinie popa, cozamykao wstp na uczelnie w Rosji.W 1899 roku zosta asystentem Wodzimie-rza Amalickiego w gabinecie mineralogicz-nym Politechniki Warszawskiej (nota bene,pracownikiem wczesnego WarszawskiegoInstytutu Politechnicznego by te wtedyodkrywca chromatografii Michai S.Cwiet). Umoliwio to Sobolewowi kszta-cce podre do Niemiec w 1909 i 1911 ro-ku. Magisterium uzyska na UniwersytecieMoskiewskim w 1911 roku. Zasyn jakoznakomity badacz dewoskich amonitw

Gr witokrzyskich. Jego opracowania pa-leontologiczne, publikowane gwniew Izviestiach Varavskogo Politechniesko-go Instituta wyrnia jako dokumentacjifotograficznej i gbia rozumienia przed-miotu. Ciekawe, e nie udao mu si napostawie tych materiaw uzyska dokto-ratu na Uniwersytecie Kijowskim. Uzy-ska negatywne recenzje dzi ju zapo-

Wodzimierz P. Amalicki(1860-1917) i strona

tytuowa jego wydanegow Warszawie opisu

permskich krgowcwPnocnej Dwiny


18 RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII

mnianych profesorw. W maju 1914 opu-ci swoje mieszkanie na Koszykowej 75,by obj profesur w Charkowie

Niestety, Sobolew (podobnie jak zoologBenedykt Dybowski) uwierzy w celowopopularnej wwczas tendencji nomenklato-rycznej, zgodnie z ktr nazwy rodzajowemiay w sobie zawiera diagnoz morfolo-giczn. Wprowadzone przez niego nazwy,jako niezgodne z nomenklatura linneuszow-sk, zostay pniej uznane za niewaneprzez orzeczenie Midzynarodowej KomisjiNomenklatury Zoologicznej. Nie umniejszato dokumentacyjnych i interpretacyjnychwalorw jego prac. Prace biostratygraficznes na poziomie, ktrego dugo nie udao siosign polskim badaczom. Utrzymywazreszt z nimi kontakty, by bowiem czo-wiekiem otwartym, bez wielkoruskich od-ruchw. Cz jego cennych zbiorw pale-ontologicznych z Gr witokrzyskichprzetrwaa do dzi w Charkowie.

Warszawa i Krakw nie byy jedynymicentrami paleontologii w Polsce pod zabo-rami. Niejeden z polskich paleontologwzwizany by z niemieckojzycznym uni-wersytetem w Dorpacie (Tartu). Niezemiejsce w nauce wiatowej zaj Wady-saw Dybowski (1839-1910; brat Benedyk-ta) dziki opublikowanej w 1873 roku mo-nografii paleozoicznych batyckich korali

i mszywiow. Doktoryzowa si w Dorpa-cie i by tam w latach 1876-1878 docentem.Kilkuletni pobyt w wizieniu po powstaniu1863 roku utrudni mu karier naukow.

Z powodu sabego zdrowia wikszo p-niejszego ycia spdzi w okolicach Nowo-grdka, zajmujc si w wikszym stopniuflorystyk, ni paleontologi.

Lww. Wychowankiem Dorpatu by rwnieJzef W. Siemiradzki (1858-1933, stryjecznybrat malarza Henryka). W 1884 roku uzyskatam magisterium, a rok pniej doktorat. Poparu latach spdzonych w Warszawie zostaprywatnym docentem na Uniwersytecie Lwo-wskim, gdzie potem habilitowa si w 1894 ro-ku i uzyska katedr paleontologii. W oparciuo zaplecze Muzeum Dzieduszyckich stworzylwowski orodek paleontologiczny i by auto-rem pierwszego polskiego akademickiegopodrcznika paleozoologii opublikowanegow 1925 roku. Zasyn jednak przede wszyst-kim jako geolog i podrnik. Jego prace pale-ontologiczne, cho znaczce (w szczeglnocimonografie jurajskich gbek i amonitw) niewyrniay si szczegln gbi.

Profesorem paleontologii na Uniwersy-tecie Lwowskim by pniej WadysawZych (1899-1981), ktry pracowa przedwojn nad materiaami pancernych bezsz-czkowcw z Podola (cz kolekcji zacho-waa si w British Museum w Londyniei w Naturhistoriska Riksmuseet w Sztokhol-mie). Uwiziony, jako oficer ZWZ, w Au-schwitz i Dachau nie by w stanie wrci doaktywnej dziaalnoci naukowej. Zmar naemigracji w Anglii. Badania paleontolo-giczne s kontynuowane we Lwowie, gw-nie wok byego Muzeum im. Dzieduszyc-kich, przez kurczcy si zesp naukowcwukraiskich.

Pozna. Na przeciwnym kracu przedwo-jennej Polski Wilhelm de Salomon Fried-berg (1873-1941) zorganizowa i prowadziw latach 1919-1929 Zakad Paleontologii naUniwersytecie Poznaskim. Pozostaa ponim solidna konchologiczna monografiaMiczaki mioceskie ziem polskich (1911-1936). Po wojnie Pozna sta si centrumbadania korali paleozoicznych. (Maria R-kowska, Jerzy Fedorowski) mniej lub bar-dziej formalnie podporzdkowanym orod-kowi warszawskiemu.

Paleobotanika. Na ziemiach nalecychdzi do Polski rodzia si wiedza o prehisto-rii wiata rolin. Naturalnym tego zaple-czem byy dwa wielkie zagbia wglowe,oba w granicach Prus. Saw zyskay te de-woskie flory Sudetw (stamtd pochodzi

Dymitr N. Sobolew(1872-1949), badaczgeologii i paleontologiiGr witokrzyskich,teoretyk ewolucji

Jzef W. Siemiradzki(1858-1933) i stronatytuowa jegopodrcznika paleontologii



pierwsze znalezisko Archaeopteris). Doklasyki wiatowej nauki naley opracowa-nie flory karboskiej wspomnianego ju R. H. Goepperta (opublikowane we Wroca-wiu w 1836 roku). We Wrocawiu nie po-wsta jednak trway orodek paleobotanikii opracowania lskich flor prowadzone by-y przez badaczy z innych centrw niemiec-kiej nauki.

W odradzajcej si i odrodzonej Polscewyodrbnione badania paleobotaniczne tra-dycyjnie cz si ze rodowiskiem krakow-skim. Marian Raciborski (1863-1917) zaj-mowa si paleobotanik jedynie marginal-nie, podobnie jak kilku innych znakomitychbotanikw. Wrd nich Wadysaw Szafer(1886-1970) ma szczeglne zasugi jako ba-dacz flor trzeciorzdowych opisujcygwnie szcztki nasion. To on bardzowczenie i z doskonaymi rezultatami wpro-wadzi w Polsce analiz pykow. Do dziuprawiana jest z powodzeniem przez bada-czy z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie(stworzonego na bazie dawnego MuzeumFizjograficznego PAU). Jerzy Lilpop (1888-1945) by autorem pierwszego podrcznikapodsumowujcego wyniki bada paleobota-nicznych w Polsce (1929). Istotne znaczeniemaj w dorobku polskiej paleobotaniki opu-blikowane prace doktorska i habilitacyjnaTadeusza Bocheskiego (1901-1958) doty-czce widakw karboskich.

Bez wtpienia najwybitniejszym osi-gniciem polskiej paleobotaniki pozostajejednak monografia megaspor karboskichz Grnego lska (opublikowana w 1934i 1938 po francusku przez PAU) Jana Ze-rndta, ktry by wwczas nauczycielemgimnazjalnym. Nie ma informacji o tymznakomitym badaczu w powojennych r-dach biograficznych, podczas wojny przy-j bowiem niemieckie obywatelstwo i, po-woany do wojska, zgin na wschodnimfroncie.

Proporcjonalnie udzia rozbiorowej pa-leontologii polskiej w nauce wiatowej jestwikszy, ni innych dziaw geologii i bio-logii organizmalnej, wci jednak mniejszyod potencjalnych moliwoci duego rod-kowoeuropejskiego narodu. Powody tego soczywiste. Odzyskanie niepodlegoci nieoznaczao jednak automatycznie przywr-cenia waciwych proporcji. Zadziaa tumusia czynnik braku tradycji i szk na-ukowych. Naleao zacz od ich zbudowa-nia, a w paleontologii dokona tego RomanKozowski.

Szkoa Romana KozowskiegoRoman Kozowski (1889-1977) by wy-

chowankiem paryskiej Sorbony, gdzie stu-diowa u znamienitego wwczas badaczaMarcellina Boulea. Doktoryzowa si napodstawie opracowania dewoskich ska-mieniaoci z Boliwii, gdzie przebywaw latach 1913-1921 kierujc szko grni-cz w Oruro i prowadzc badania geolo-giczno-mineralogiczne. W 1924 roku wr-ci do kraju i w Warszawie zosta profeso-rem paleontologii (najpierw WolnejWszechnicy Polskiej, a potem UniwersytetuWarszawskiego).

Klasyk paleonto-logii wiatowej jest mo-nografia ramieniono-gw sylurskich (w isto-cie gwnie wczesno-dewoskich, zgodniez dzisiejszymi defini-cjami okresw geolo-gicznych) Podola, opu-blikowana przez Roma-na Kozowskiego jakopierwszy tom Palaeon-tologia Polonica. Za-pewne dowiadczeniaz pracy jako mineralogazainspiroway go p-niej do zastosowaniametod preparacji che-micznej w paleontolo-gii, w szczeglnociuycia kwasu fluoro-wodorowego do pozyskiwania z krzemieni(chalcedonitw) paleozoicznych szcztkworganicznych, ktre mogy by nastpnie ba-dane klasycznymi metodami histologicznymi(1938). Zasyn szczeglnie dziki udowod-nieniu, e graptolity byy pstrunowcami po-krewnymi dzisiejszej Rhabdopleura.

W 1939 roku mieszczcy Katedr Paleon-tologii budynek na Krakowskim Przedmieciuzosta zbombardowany, a wszystkie zbioryspony wraz z wyposaeniem. Wojn RomanKozowski spdzi jako laborant w Pastwo-wym Instytucie Geologicznym, zarzdzanymwwczas z ramienia okupantw przez Ronal-da Brinkmanna, skdind znakomitego pale-ontologa, ktrego biometryczne opracowanieewolucji jurajskich amonitw z 1929 roku by-o pierwszym metodologicznie poprawnymzastosowaniem metody odtwarzania przebieguewolucji pniej nazwanej stratofenetyk.W Polsce nie zapisa si jednak jako badacz.

Strona tytuowamonografii makrospor

karboskichJana Zerndta (?-1943?)


20

Strona tytuowa pierwszego tomu seriimonograficznejPaleontologia ZiemPolskich redagowanejprzez Jana P. Lewiskiego(1876-1939)

RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII

Po wojnie RomanKozowski prowadzipocztkowo wykadypaleontologii w swoimmieszkaniu na Wilczej22. W 1947 roku reak-tywowana Katedra Pa-leontologii uzyskaasiedzib w budynkuWydziau Chemii Uni-wersytetu Warszaw-skiego na ul. Pasteura 1.Jako znany w wiecieuczony, Roman Ko-zowski uzyska wydat-n pomoc z zagranicyprzy odnowieniu ksi-gozbioru, jak rwnie

przy organizowaniu praktyk zagranicznych dlaswoich uczniw. Jego wpywy w kraju byyrwnie due. Jako czonek Polskiej AkademiiUmiejtnoci (od 1945) i Prezydium PolskiejAkademii Nauk mia udzia w przemianach or-ganizacyjnych nauki po wojnie, chronic swo-j katedr przed upolitycznieniem. Dla niego(ale moe i wbrew jego intencjom) zostautworzony Zakad Paleozoologii PAN. For-

malne jego powoaniemiao miejsce w 1952roku, ale Roman Ko-zowski przyj stano-wisko kierownika Za-kadu dopiero w 1954roku. Wychowa dugrup paleontologwzatrudnionych w Zaka-dzie przekazujc imswoje pozytywistycznenastawienie badawcze,z nakazem solidnociwarsztatowej i unikaniaspekulacji, a opieraniawnioskowania wycz-nie na mocnej doku-mentacji kopalnej. In-terpretacje zawsze mia-y biologiczn podbu-dow i rozlege nawi-zania literaturowe.

W tych czasach nie byo to bynajmniej czstew paleontologii, ktra miaa przewanie po-wierzchownie utylitarne geologiczne nasta-wienie.

W istocie program badawczy RomanaKozowskiego mia charakter paleobiolo-giczny. Formua uprawianego przezemetodologicznego pozytywizmu wyczer-

pywaa si stopniowo, ale do dzi nieudao si wypracowa polskim paleonto-logom solidnej alternatywy. W 1960 roku Ro-man Kozowski przeszed na emerytur, pozo-stawiajc kwitncy Zakad PaleozoologiiPAN, ktrym kierowaa wwczas Zofia Kie-lan-Jaworowska i katedr uniwersyteck, ob-sadzon przez Adama Urbanka. Prowadzoneprzez Adama Urbanka badania biologicznychpodstaw rozwoju kolonii (astogenezy) organi-zmw kopalnych byy przez wiele lat Polskspecjalnoci. Astogeneza jest penym analo-giem organogenezy, a przez znacznie mniejszzoono ukadw i moliwo ledzeniaewolucji organizmw klonalnych w czasiegeologicznym umoliwia szczeglne spojrze-nie na mechanizmy rozwojowe.

Nowy impet naday Zakadowi organizo-wane od 1963 przez Zofi Kielan-Jaworowskekspedycje paleontologiczne na Pustyni Go-bi. Byo ich w sumie osiem, zanim wsppracaz Mongoami nie zostaa zablokowana przezzazdrosnych paleontologw rosyjskich. Plo-nem wypraw byo dziesi monograficznychtomw opracowa zebranych materiaw, licz-ne publikacje w czasopismach midzynarodo-wych (rwnie Nature). Zakad sta si jednymze wiatowych centrw badania ewolucji kr-gowcw mezozoicznych, w szczeglnoci ssa-kw. Badania te s kontynuowane, a nadziejna przyszy ich rozwj pokadamy te w mate-riaach z triasowych stanowisk na terytoriumPolski. Program mongolski umocni te mi-dzynarodowe znaczenie czasopism wydawa-nych przez Zakad.

Polskie czasopisma paleontologiczne

Publikacje pionierw polskiej paleonto-logii pojawiay si bd w niemieckoj-zycznych czasopismach zagranicznych,bd w wydawnictwach krajowych towa-rzystw naukowych o charakterze oglno-przyrodniczym albo geologicznym. Pierw-sz prb stworzenia wydawnictwa powi-conego wycznie paleontologii bya Pale-ontologia Polska Ludwika Zejsznera. Roz-poczta w 1845 roku, miaa obejmowa 20zeszytw (bya to wic raczej monografia,ni wydawnictwo seryjne). Po ukazaniu sitrzech zeszytw z pitnastoma litografowa-nymi tablicami wydawnictwo jednak upa-do.

Nie powiodo si te, przez wybuch wojnywiatowej, wprowadzenie na rynek naukowyserii monograficznej Paleontologia Ziem Pol-

Roman Kozowski(1889-1977) z boliwijskim kondorem



skich redagowanej przez geologa Jana P. Le-wiskiego (1876-1939). Zainicjowana zostaaprzeze w 1913 jako wydawnictwo Towarzy-stwa Naukowego Warszawskiego finansowa-ne przez Kas im. Mianowskiego. Wyszytylko dwa tomy autorstwa Jzefa Siemi-radzkiego. Specjalistyczny charakter miaowydawnictwo seryjne Starunia, utworzonew 1934 roku przez Jana M. Stacha i wyda-wane przez PAU. Powicone byo wycz-nie faunie i florze czwartorzdu. Do 1953 ro-ku ukazao si 30 zeszytw, po likwidacjiPAU pismo upado. Ju natomiast w ramachPAN utworzony zosta przez WadysawaSzafera w 1960 roku kwartalnik Acta Pala-eobotanica. Jest dotd wydawany przez In-stytut Botaniki PAN w Krakowie.

Publikacje paleozoologiczne pomiesz-czane byy od pocztku w Acta GeologicaPolonica, wydawanych przez MuzeumZiemi od 1950 roku pod redakcj Stanisa-wa Makowskiego. I dzi w pimie tymwicej jest biostratygraficznie orientowa-nych prac paleontologicznych, ni geolo-gicznych. W 1954 roku redaktorem czcipaleontologicznej Acta Geologica Poloni-ca zosta Roman Kozowski, ktry w 1956roku wyodrbni j w osobny kwartalnikActa Palaeontologica Polonica. Formalnieafiliowany pocztkowo przy KomitecieGeologicznym PAN (tak jak Acta Geologi-ca Polonica) od 1958 roku sta si orga-nem Zakadu Paleozoologii. Od 1996 rokuActa Palaeontologica Polonica s indekso-wane przez filadelfijski Institute for Scien-tific Information w ramach Science Cita-tion Index Expanded jako jedyne polskieczasopismo w dziale Earth Sciences.

Oprcz Acta Palaeontologica Poloni-ca, Instytut Paleobiologii PAN publikujerwnie seri monografii PalaeontologiaPolonica. Jest to jedna z najduej wyda-wanych polskich serii wydawniczych, za-oona przez Romana Kozowskiego i za-pocztkowana w 1929 tomem jego LesBrachiopodes gothlandiens de la PodoliePolonaise. Od pierwszego numeru byo towydawnictwo na najwyszym wiatowympoziomie zarwno pod wzgldem meryto-rycznym, jak i edytorskim. Wbrew wszel-kim technicznym trudnociom, wydawaniePalaeontologia Polonica byo kontynu-owane z niewielkim jedynie uszczerbkiemna jakoci, ktra powrcia do dawnegostandardu natychmiast, skoro tylko po-wstanie wolnego rynku drukarskiego toumoliwio.

Perspektywy polskiej paleontologii

Fundamentem paleontologii, podobniejak pokrewnych dziaw biologii i geologiis badania opisowe. Paleontologia jest je-dyn prawdziwie historyczn nauk przy-rodnicz i naszym gwnym obowizkiemjest dostarczanie faktw, czyli dokumento-wanie dziejw przyrody. Dopiero potem jejinterpretowanie. Zadania takie w wieciewykonuj narodowe muzea przyrodnicze.Nota bene, muzeum takiego w Polsce niema. Od lat czynione s starania, by reakty-wowa powoane w 1919 roku NarodoweMuzeum Przyrodnicze w Warszawie.

Roman Kozowski, organizujc po woj-nie paleontologi pol-sk, postawi sobie zazadanie doprowadze-nie do penego opra-cowania systematycz-nego skamieniaociz terytorium Polski.Zgodnie z wczeniedominujcymi zasa-dami, poszczeglnympracownikom przy-dzielone zostay gru-py taksonomiczne,ktre mieli dokumen-towa. Zrobiono wie-le, ale program tennie zosta doprowa-dzony do koca, kt-rym powinno byskatalogowanie ko-palnej fauny polskiej

Teoria ewolucji jest gwn, jeli niejedyn osnow wic ze sob poszcze-glne dziay nadzwyczaj dzi zatomizowa-nej biologii i geologii. Paleontologia, z jejbezporednim dostpem do czasowegowymiaru ewolucji, moe wic przej nasiebie wan rol w integracji embriologiiz ekologi czy genetyki z geochemi, dzie-dzin na pozr nie majcych ze sob adne-go zwizku. Bliskie absurdu jest nauczaniena uniwersytetach wiedzy o rodowiskunaturalnym z ignorowaniem jego historii.Polska szkoa paleontologii ma wci po-winnoci do wypenienia.

Strona tytuowapierwszego tomu serii

monograficznejPalaeontologia Polonica

redagowanej przezRomana Kozowskiego

(1889-1977)


22

50 lat Instytutu Paleobiologii PANZofia Kielan-Jaworowska

Zakad Paleozoologii Polskiej Akade-mii Nauk zosta powoany do yciauchwa Prezydium PAN z dnia 18grudnia 1952 roku, jako jedna z pierwszychplacwek Wydziau Nauk Biologicznych.W roku 1977 zosta przemianowany na Za-kad Paleobiologii, a w roku 1990 prze-ksztacony w Instytut Paleobiologii im. Ro-mana Kozowskiego. Zaoyciel Zakadu,prof. Roman Kozowski kierowa nim przezpierwszych osiem lat jego istnienia. Poprzejciu prof. Kozowskiego na emerytur31 grudnia 1960 roku, kierowaam Zaka-dem przez 22 lata (19611982). Przez na-stpnych sze lat (19831988) kierowni-kiem bya prof. Halszka Osmlska, w latach19891991 prof. Adam Urbanek, a od1 stycznia 1992 roku Instytutem kierujeprof. Hubert Szaniawski.

Gdy w grudniu 1952 roku powsta Za-kad Paleozoologii, do pracy przyjto trzyosoby: Mari Ter-Oganian, na stanowiskoadministracyjne, oraz dwie asystentkiz Uniwersytetu Warszawskiego, KrystynPoarysk i Zofi Kielanwn. W nastp-nym roku zaczli prac asystenci GertrudaBiernat i Julian Kulczycki, zatrudnieni po-cztkowo na etatach Muzeum Ziemi; przy-jto te do pracy dwie studentki HalszkOsmlsk i Wand Jesionek (Szymask),zaangaowano rwnie laboranta. Jedno-czenie z powstaniem Zakadu w Warsza-wie powoano jego fili w Poznaniu, kiero-wan przez prof. Mari Rkowsk, a odroku 1970 przez prof. Jerzego Fedorowskie-go. W roku 1976 filia zostaa przejta przezUniwersytet Poznaski. W pracowni w Po-znaniu w rnych okresach pracowao odpiciu do siedmiu osb. W latach siedem-dziesitych ubiegego stulecia liczba pra-cownikw Zakadu powikszya si do oko-o 50 osb i na tym poziomie utrzymuje sido dzi.

Trudne pocztkiJedna z pierwszych bomb zapalajcych,

ktre we wrzeniu 1939 roku spady naWarszaw, zniszczya doszcztnie przedwo-jenny Zakad Geologii i Paleontologii Uni-

wersytetu Warszawskiego, mieszczcy siw gmachu chemii obok Paacu Kazimie-rzowskiego. Z dymem poszy zbiory nauko-we, muzeum, biblioteka, pracownie, rkopi-sy prac i wszystko co w cigu dziesiciole-ci zdoano zgromadzi dla prowadzeniadziaalnoci dydaktycznej i naukowej. W tejsytuacji, w 1945 roku zacztek nowej Kate-dry Paleontologii UW ulokowany zostaw mieszkaniu prof. Romana Kozowskiegoprzy ul. Wilczej 22 (w domu nalecym doprof. Jana Samsonowicza i przekazanymUniwersytetowi Warszawskiemu). Niewiel-ki pokj w oficynie mieszkania pastwaKozowskich przerobiono na salk wyka-dow, bdc jednoczenie pokojem dowicze. W tym samym domu, na drugimpitrze, w mieszkaniu prof. Samsonowicza,mieci si zacztek Katedry Geologii UW.Latem 1947 roku obie katedry przeniosysi do wybudowanego przed wojn gmachuChemii UW przy ul. Pasteura 1, gdzie po-cztkowo wsplnie zajmoway niewielkieskrzydo na parterze i lec pod nim sute-ryn; Katedra Geologii otrzymaa nastpniepomieszczenie na pierwszym pitrze. Gdyw grudniu 1952 powsta Zakad Paleozoolo-gii Polskiej Akademii Nauk, mieci si onwsplnie z katedr uniwersyteck przy ul. Pasteura.

W sierpniu 1954 roku Katedra Paleontolo-gii i nierozcznie spleciony z ni Zakad Aka-demii Nauk przeniosy si do budynku przy ul.Nowy wiat 67, a w lipcu 1960 roku do nowo-wybudowanego gmachu Wydziau Geologiiprzy ul. wirki i Wigury 93. Instytut Paleobio-logii PAN uzyska wasne pomieszczenie do-piero w roku 1997 (przy ul. Twardej 51/55),a wic przez 45 lat korzysta z gociny Uni-wersytetu Warszawskiego. Katedra uniwersy-tecka i zakad Akademii Nauk tworzyy pr-ny zesp badawczy, stanowicy jeden z naj-wikszych orodkw bada paleontologicz-nych na wiecie.

Roman KozowskiProfesor Roman Kozowski, jeden z naj-

wybitniejszych w skali wiatowej paleonto-logw ubiegego stulecia, zachowa rzadko

Roman Kozowski(18891977) w 1946 roku

Studentka paleontologiiZofia Kielanwna


2350 LAT INSTYTUTU PALEOBIOLOGII PAN

spotykan skromno. Powiedzia mi kie-dy: Nie znosz wszelkich jubileuszy i ob-chodw, zwaszcza dotyczcych mojej oso-by. Bardzo prosz, aby Pani nigdy nie przy-szo do gowy urzdzanie mi jubileuszu.Wkada wiele wysiku w wyszkolenie swo-ich wsppracownikw i cieszy si ich suk-cesami. Uwaa, e wyjazdy za granici kontakty ze wiatem naukowym innychkrajw s bardzo wane dla prawidowegorozwoju bada naukowych. W latach pi-dziesitych i wczesnych szedziesitychubiegego stulecia, gdy wyjazdy zagranicz-ne byy utrudnione, angaowa si w stara-nia o stypendia zagraniczne dla swoichwsppracownikw i wyjazdy nasze zawszepopiera.

Prac pod kierunkiem Profesora i wsp-prac z nim cenilimy bardzo wysoko. Po-trafi on stworzy w Zakadzie atmosferprzyjani, ktra decydowaa o osiganychrezultatach. Profesor nakania nas te dopracy popularyzatorskiej, ktr uznawa zabardzo wan. Uwaa e obowizkiem pa-leontologw jest, na rwni z prac nauko-w, przekazywanie spoeczestwu wiedzyo ewolucji i dziejach ycia. Jako przekona-ny ateista, czemu dawa czsto wyraz w roz-mowach, widzia w popularyzacji paleonto-logii take rodek szerzenia racjonalnegopogldu na wiat i wykorzeniania ciemnotyi zabobonw. W pierwszym okresie istnie-nia Zakadu myl przewodni prowadzo-nych bada byo wykonanie monograficz-nych opracowa faun kopalnych wystpuj-cych na terenie Polski i wyszkolenie specja-listw odpowiedzialnych za te studia. Profe-sor Kozowski by paleontologiem-biol-ogiem i taki te nada kierunek badaniomprowadzonym przez swoich uczniw. Kadnacisk na to, aby opisywane przez jegouczniw organizmy kopalne byy badanewszechstronnie, z uwzgldnieniem rno-rodnych metod preparacji, pozwalajcychna wnikliwe poznanie ich budowy, orazprzeprowadzenie porwna z najbliej spo-krewnionymi grupami yjcymi do dzi.

Roman Kozowski zasyn z bada nadpaleozoicznymi ramienionogami i graptoli-tami. Materiaw do bada graptolitw do-starczyy krzemienie (chalcedony) dolnoor-dowickie (tremadockie) z Wysoczek w G-rach witokrzyskich. Rozpuszczajckrzemienie w kwasie fluorowodorowymuzyska graptolity zachowane tak jak formywspczesne, ktre mg zatopi w parafi-nie, pokroi na mikrotomie i bardzo

dogbnie zbada ich budow. Wykaza egraptolity s spokrewnione z grup relikto-wych morskich zwierzt pstrunowcamipiroskrzelnymi (Pterobranchia). Po wojnieProfesor rozpocz poszukiwania osadw,z ktrych mona by wydoby skamieniao-ci o szkieletach organicznych drog roz-puszczania ska w kwasach. Krzemienie or-dowickie z innej miejscowoci w Grachwitokrzyskich (Zbilutki koo agowa)okazay si trudne do preparacji i ubogiew skamieniaoci. Najlepszych materiawdostarczyy wapienne polodowcowe gazynarzutowe wieku ordowickiego i sylurskie-go. Wypreparowane t metod drobneszkielety organiczne i fosforanowo-wapie-nne przechowywano w glicerynie i badanometodami jakimi bada si organizmydzisiejsze. Otrzymywanie skamieniaocidrog preparowania chemicznego, ktreprowadzono w Zakadzie na wielk skal,stao si wkrtce specialit de la maisonwarszawskiego orodka paleontologiczne-go.

Chemiczne preparowanie skamie-niaoci

Roman Kozowski, a take jego ucznio-wie przede wszystkim Adam Urbanek kontynuowali zapocztkowane przed wojnbadania graptolitw. Gdy Roman Kozow-ski skoncentrowa si na badaniach grapto-litw ordowickich i innych mikroskamie-niaoci, Adam Urbanek podj si opraco-wania graptolitw sylurskich. W roku 1958opublikowa monografi sylurskich grapto-litw z rodziny Monograptidae z gazw na-rzutowych. Nastpnych materiaw do ba-da dostarczyy rdzenie z gbokich wier-ce, wykonywanych gwnie na Niu Pol-skim w poszukiwaniu ropy naftowej przezPastwowy Instytut Geologiczny i inneprzedsibiorstwa poszukiwawcze. Pozwoli-y one Adamowi Urbankowi na szczego-we zbadanie ewolucyjnych graptolitw naj-modszego syluru. Badania nad ewolucjgraptolitw i ich znaczeniem stratygraficz-nym prowadzi rwnolegle geolog LechTeller, zwizany pocztkowo z InstytutemNauk Geologicznych PAN, ktry nastpniepodj prac w Instytucie Paleobiologii,wsppracujc blisko z Adamem Urban-kiem.

Do najwikszych osigni AdamaUrbanka nale jego badania teoretycznedotyczce regu rozwoju organizmw

Adam Urbanekposzukuje wapiennych

gazw narzutowych na play


24 50 LAT INSTYTUTU PALEOBIOLOGII PAN

kolonijnych, ktre omawiam osobno niej.Do uczniw Adama Urbanka badajcych

graptolity naleyPiotr Mierzejewski,ktry na kilkanacielat przerwa pracnaukow i odszedz Zakadu, jednakepo latach powrcido pracy naukoweji kontynuuje studianad graptolitami.Aktywn uczennicAdama Urbanka jestAnna Kozowska--Dawidziuk (wnucz-ka Romana Kozow-skiego), ktra sku-tecznie prowadzi ba-dania nad wyspecja-lizowan grup gra-ptolitw sylurskich

o siateczkowym szkielecie (retiolitw). Ba-dania mikrostruktury jurajskich piroskrzel-nych prowadzi te Cyprian Kulicki.

Wrd skamieniaoci o szkieletach or-ganicznych lub fosforanowo-wapiennych,wydobywanych drog rozpuszczania skaw kwasach wystpoway midzy innymiprzypuszczalne stubiopawy o szkieletachchitynowych i konularie (opracowane przezRomana Kozowskiego) oraz osonki i ko-kony jajowe niezidentyfikowanych zwierztmorskich, Chitinozoa. Opracowaniem tejgrupy mikroskamieniaoci zajmuje si Ry-szard Wrona.

Drog preparowania chemicznego zgro-madzono te kolekcje ramienionogwo szkieletach fosforanowo-wapiennych),ktr opracowaa Gertruda Biernat, publi-kujc w roku 1973 monografi ordowickichramienionogw bezzawiasowych z Polskii Estonii.

Gazy narzutowe i materiay z wiercedostarczyy te wiele aparatw szczko-wych wieloszczetw, ktrych izolowaneszczki nosz nazw skolekodontw. Skole-kodonty znane s w literaturze paleontolo-gicznej od dawna, lecz ich kompletne apara-ty naleay do wielkich rzadkoci. Pierwszetrzy aparaty szczkowe z gazw narzuto-wych opisa Roman Kozowski. Nastpnieprzekaza mi dalsz cz kolekcji do opra-cowania. Zgromadziam okoo 500 kom-pletnych lub prawie kompletnych ordowic-kich i sylurskich aparatw szczkowych,zaliczonych do dzi yjcej nadrodziny

Eunicea i opublikowaam ich monograficz-ne opracowanie w 1966 roku w Palaeonto-logia Polonica. Badania skolekodontwi aparatw szczkowych prowadzi nastp-nie z duym sukcesem Hubert Szaniawski,ktry opisa skolekodonty z rnych okre-sw fanerozoiku i wykaza, e wiele rodzinwieloszczetw popaleozoicznych jest bliskospokrewnionych z wieloszczetami dzisiej-szymi. Najwikszym jego osigniciem by-o wykazanie, e tzw. protokonodonty skrewniakami dzisiejszych szczecioszcz-kich (Chaetognatha). Cyprian Kulicki i Hu-bert Szaniawski opracowali te haczykiz ramion gowonogw, bdnie poprzedniouznawane za szczki wieloszczetw.

Badaniom konodontw, drobnych zb-kw fosforanowo-wapiennych, wystpuj-cych obficie w utworach paleozoicznych,ktre ze wzgldu na du zmienno w cza-sie, odgrywaj rol jako skamieniaociprzewodnie, powicono w Zakadzie duouwagi. Przez wiele lat ich pokrewiestwabyy nieznane i dopiero od niedawna wiado-mo, e byy pelagicznymi strunowcami. Ba-daniem konodontw zajmowaa si w Za-kadzie Zdzisawa Wolska, a nastpnie Hu-bert Szaniawski, Andrzej Baliski, Krzysz-tof Makowski i Andrzej Gadzicki. PraceJerzego Dzika przyczyniy si do poznaniaewolucji aparatw gbowych konodontwi wyjanienia ich stanowiska systematycz-nego. W roku 1996 Hubert Szaniawski zor-ganizowa w Warszawie Szste Midzyna-rodowe Sympozjum Konodontowe, ktregowyniki zostay opublikowane w Palaeonto-logia Polonica.

Podstawowe opracowania kopal-nych bezkrgowcw

W pierwszych latach po wojnie, gdy ba-dania budowy geologicznej Polski za pomo-c gbokich wierce nie byy jeszcze za-awansowane, prace Zakadu Paleozoologiidotyczyy gwnie skamieniaoci wydoby-wanych z kamienioomw, naturalnych od-soni i przekopw. Terenem eksploatacjimorskich osadw paleozoicznych byyprzede wszystkim Gry witokrzyskie(badano jednak rwnie skamieniaociz okolic Krakowa i Sudetw), przy czymprace terenowe czsto prowadzone byy ze-spoowo, wsplnie z Uniwersytetem War-szawskim, Muzeum Ziemi i PastwowymInstytutem Geologicznym. Klasyczny terentego typu bada stanowi np. synny profil

Franciszek Adamczak(1926-2000), znany wwiecie badaczmaoraczkwpaleozoicznych i pokrewnychskorupiakw, pracownikbratniej KatedryPaleontologii UW, od 1963 w Sztokholmie

Roman Kozowski(18891977) twrca ZakaduPaleozoologii PAN i jego kierownik do 1960 roku


2550 LAT INSTYTUTU PALEOBIOLOGII PAN

osadw rodkowodewoskich Grzegorzo-wice-Skay, gdzie duy zesp paleontolo-gw reprezentujcych rne instytucje pro-wadzi prace wykopaliskowe przez kilka se-zonw letnich.

W wyniku tych i innych prac wykopali-skowych zgromadzono w Zakadzie bogatekolekcje rnych grup bezkrgowcw mor-skich, ktre

Ewolucja1

Documents

Transcript of Ewolucja1