irda monastyczne

Redaktor serii: Ks. Marek Starowieyski

staroytno

EWAqRIUS22 PONTU

PISMA ASQETYQ1NE

~~1

Wydanie drugie

Przekad: Krzysztof Bielawski

Marek Grzelak Emilia Kdziorek

Leon Niecior OMI Arkadiusz Ziernicki

Wstp i opracowanie: Leon Niecior OMI

~ TYNIEC

WYDAWNICTWO BENEDYKTYNW KRAKW 2007

L

Projekt okadki i stron tytuawych: Andrzej Ciepucha

Imprimi potest: Opactwo Benedyktynw L.dz. 18/99, Tyniec, dnia 02.02.1999 r. t Adam Kozowski OSB, opat tyniecki

Wydanie drugie

ISBN 978-83-7354-179-5 broszura ISSN 1230-6711

TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynw ul. Benedyktyska 37 30-398 Krakw tel. (012) 267-53-92 tel./fax (012) 267-53-91 e-mail: wydawnictwo@tyniec.com.pl www.tyniec.com.pl

SPIS RZECZY

SKR6TY .................................................................................................... 7

WSTP ..................................................................................................... 11

BIBLIOGRAFIA ....................................................................................... 51

O YCIU EWAGRIUSZA (t. Leon Niecior OM!) .......................... 103

APOFfEGMATY (t. Magorzata Borkowska OSB) ........................ 123

LISTY (t. Arkadiusz Ziemicki, Leon Niecior OM!) ......... ; ............ 129

O PRAKTYCE [ASCETYCZNEJ] (t. Emilia Kdziorek) ................ 225

O POZNANIU (t. Krzysztof Bielawski) ............................................ 259

O MODLITWIE (t. Krzysztof Bielawski) ......................................... 275

TRZY ROZDZIAY O MODLITWIE (t. Leon Niecior OM!) ........ 309

DO MNICH6w MIESZKAJCYCH WE WSP6LNOTACH (t. Marek Grzelak) ......................................................................... 313

NAPOMNIENIE DLA DZIEWICY (t. Marek Grzelak) .................. 329

PODSTAWY YCIA MONASTYCZNEGO I ICH ROLA W OSIGNICIU WYCISZENIA (t. Marek Grzelak) ................... 339

O MISTRZACH I UCZNIACH (t. Marek Grzelak) ......................... 355

O R6NYCH RODZAJACH ZYCH MYLI (t. Leon Niecior OM1) .................................................................. 361

O OMIU DUCHACH ZA (t. Leon Niecior OM!) ....................... 409

6 SPIS RZECZY

o WADACH, KT6RE PRZECIWNE S CNOTOM (tl. Marek Grzelak) ..................................................................... 439

SKR6TY UYWANE W INDEKSACH ............................................. 447

INDEKSY Odesa i aluzji biblijnych ............................................................ 449 Rzeczowy ........................................................................................ 459

SKRTY

Dziea Ewagriusza z Pontu: Ad mon. Advirg. Antirrh. Cap. cogn. De maI. cogito De octo spirit. Deor. Ep. adMe. Ep. dogm.

Ep. Gn. InProv. In Ps. Keph. gn. Pr. Rer. mon. rat. Traet. ad Eul.

Inne skrty:

1 Apo

2Apo

Sententiae ad monachos (rMon 18). Ad virginem (rMon 18). Antirrheticos (rMon 36). Capita cognoscitiva, Skemmata (rMon 36). De malignis cogitationibus (rMon 18). De octo spiritibus malitiae (rMon 18). De oratione (rMon 18). Epistula ad Melaniam (rMon 36). Sermo sive dogmatica epistula de sanctissima trinitate. Epistula fidelae LXII. Epistulae LXII. Gnosticus (rMon 18). Scholia in Proverbia. Scholia in Psalmos. Kephalaia gnostica. Practicus (rMon 18). Rerum monachalium rationes (rMon 18). Tractatus ad Eulogium monachum (rMon 36).

Apoftegmaty Ojcw Pustyni, t. 1. Gerontikon. Ksiga Starcw, t., M. BORKOWSKA, rMon 4, Krakw 1994. Apoftegmaty Ojcw Pustyni, t. 2. Kolekcja systematyczna, t., ks. M. KOZERA, rMon 9, Krakw 1995.

8

CPG

CPGS

CSCO

DBS

De lapriere ci la peifection

DSAM

ES

FZPhTh

HL

Museon

OCP OLF PG

Philocalie, 8

PL

SKRTY

Clavis Patrum Graecorum, cura et studio Mauritii Geerard, vol. 1-5, Turnhout 1983-1987. Clavis Patrum Graecorum, Supplementum, Turnhout 1998. Corpus Scriptorum Christianorum Oriental-ium, Paris, Louvain 1903-. Dictionnaire de la BibIe, Supplement, Paris 1928-.

EVAGRE LE PONTIQUE, De la priere ci la per-fection, zob. Bibliografia, II .. Dictionnaire de la spiritualite, ascetique et mystique, Paris 1937-. J. MUYLDERMANS, Evagriana syriaca. Textes inedits du British Museum et de la Vaticane, Louvain 1952. Freiburger Zeitschrift fiir Philosophie und Theologie, Freiburg (Szwajc.) 1954-. P ALLADIUSZ, Historia Lausiaca, tum. pol. zob. Bibliografia. Le Museon, Revue d' etudes orientales, Lou-vain 1882-. Orientalia Christiana Periodica, Roma 1923-. Orientalia Lovaniensia Periodica, Leuven. Patrologiae cursus completus. Series Graeca 1-161, wyd. J.P. MIGNE, Paris 1857-1866. L. REGNAULT, J. TOURAILLE, Evagre le Pon-tique, Nil l'Ascete, Diadoque de Photice (Phi-localie de Peres neptiques, 8), zob. Biblio-grafia. Patrologiae cursus completus. Series Latina l-Z17, Indices 1-4, wyd. J.P. MIGl'm, Paris 1841-1855.

POK PSP

RACh

RAM

RHR ROC SCh SMon StPatr

TP

TU

VigChr

VoxP ZKG

ZKTh

rMon MT

SKRTY 9

Pisma Ojcw Kocioa, Pozna 1924-.. Pisma starochrzecijaskich pisarzy, War-szawa 1969-. Reallexikon fiir Antike und Christentum, red. T. KLAUSER i in., Stuttgart 1950-. Revue d'ascetique et de mystique, Toulouse 1920-. Revue de l'histoire des religions, Paris 1880-. Revue de l'Orient chretien, Paris 1896-. Sources Chretiennes, Paris 1941-. Studia Monastica, Barcelona 1959-. Studia Patristica, Berlin, Kalamazoo, Oxford, Leuven 1989-. A. i C. GUILLAUMONT, Evagre le Pontique. Traite pratique ou le moine, Paris 1971 (SCh 170/171). Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig-Berlin 1882-. Vigiliae Christianae, Amsterdam, Leiden 1947-. VoxPatrum, Lublin 1981-. Zeitschrift fiir Kirchengeschichte, Stuttgart 1876-. Zeitschrift for Katholische Theologie, Innsbruck 1877-. rda Monastyczne, Tyniec-Krakw 1993-. rda Myli Teologicznej, Krakw 1996-.

WSTP

1. BIOGRAFIA EWAGRIUSZA

Nie moemy dzisiaj pozna caej nauki Ewagriusza z Pontu, skoro wiele jego dzie bezpowrotnie zgino. Nawet ta zachowana cz pimiennictwa nasuwa trudnoci w ustaleniu, czego Ewagriusz rzeczywicie naucza. To prawda, e coraz bardziej docenia si jego

ascetyczn doktryn. Na przykad w Katechizmie Ko-cioa Katolickiego cytuje si dwukrotnie sowa pon-tyjskiego mnicha w rozdziale o modlitwie1 Z drugiej jednak strony nadal pokutuje obraz Ewagriusza - ory-genisty "bardziej orygenistycznego ni sam Oryge-nes,,2. Wedug takich opinii Ewagriusz, jako duchowy

ucze Orygenesa, w kontrowersyjnych spekulacjach dotyczcych powstania wiata, bytw rozumnych (AOYlKOL)" natury cielesnej, ich transformacji i osta-tecznego stanu poszed jeszcze dalej ni mistrz i tym samym bardziej zaszkodzi, anieli przysuy si do-bremu imieniu wielkiego Aleksandryjczyka. Kryty-cyzm wobec orygenizmu Ewagriusza wyrasta z pewnej juZ tra.dYcji, ktr uksztatoway takie autorytety, jak H.D. von Balthasar, L Hausherr, A. Guillaumont. Po tej linii idzie wspczesny, wybitny znawca Orygenesa, nazywajc Ewagriusza "dalekim uczniem" Orygene-

1 Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 1994, 2737 (s. 615), 2742 (s. 616).

2 H.U. VON BALTIIASAR, Metaphysik, 32; zob. Bibliografia.

12 WSTP

sa3 Ostatecznie w krytycyzm wobec spekulatywnej doktryny Ewagriusza siga korzeniami drugiego kry-zysu orygenistycznego, ktry mia miejsce w VI w. W jego rezultacie doszo do potpienia w r. 543 przez cesarza Justyniana i zwoany przez niego synod, a nastpnie w 553 r. - chocia formuy potpienia nie znajduj si w oficjalnych aktach Soboru Konstanty-n?politaskiego - niektrych tez nauki zwanej oryge-mzmem4 Wprawdzie nie pado jeszcze wtedy imi Ewagriusza - posuyy si nim nastpne sobory - ale nie ma wtpliwoci, e potpione tezy ojcowie soboru

ut?samiali z nauk pontyjskiego mnicha5 Sobr by skierowany przeciwko palestyskim mnichom, ale rda ich pogldw dopatrywano si w doktrynie Orygenesa i jego pniejszych zwolennikw, takich jak Dydym lepy czy Ewagriusz z Pontu.

w wyrosy w historii monopol w interpretacji na-uki Ewagriusza z Pontu, niestety, niekorzystnej dla niego samego, zosta w latach osiemdziesitych prze-amany przez niemieckiego benedyktyna G. Bungego. On to stara si ukaza, e nauki spekulatywnej Ewa-griusza nie da si utosami z t doktryn, ktra zo-

staa potpiona w VI w. G. Bunge wskazuje na ko-nieczno bardziej wnikliwego i solidnego czytania Ewagriusza, ktre nie pomija adnego z jego pism. Autorowi monografii Les 'KephaZaia gnostica' d'E-

3 Por. H. CROUZEL, Orygenes, t. MARGASKI, Bydgoszcz 1996, 88; zob. te 132, 230.

4 Por. tame. 5 Por. A. GUlLLAUMONT, Evagre et les anathematismes, zob. Biblio-

grafia.

1. BIOGRAFIA Ew AGRIUSZA 13

vagre Ze Pontique6 , ktra posiada kluczowe znaczenie dla dzisiejszej oceny orygenizmu Ewagriusza, zarzuca zbyt jednostronne zasugerowanie si argumentami an-tyorygenistw z VI wieku7 Najbardziej kontrowersyjne jego pismo, Rozdziay gnostyczne, musi by odczyty-wane w cznoci z innymi dzieami, w ktrych autor

rwnie podejmuje tematy z zakresu kosmologii i an-tropologii8 Znamienne, e Ewagriusz nie by przed-miotem ataku podczas tzw. pierwszego kryzysu oryge-nistycznego, ktry rozpocz si w Palestynie za spra-w Epifaniusza z Salaminy i Hieronima, a w Egipcie -Teofila Aleksandryjskiego, w okresie 393-403, a wic kilka lat przed mierci naszego pisarza. Z pewnoci pewne twierdzenia Orygenesa i jego uczniw mogy nasuwa wtpliwoci - zreszt sam Orygenes nie czy-ni z nich pewnikw - ale fakt, e nagle stay si one tak gwatownie zwalczane przez tych samych ludzi, ktrzy wczeniej byli wielkimi entuzjastami nauki Alekandryjczyka, zdawa si mie inne, pozadoktry-nalne przyczyny. Ewagriusz zosta jeszcze wwczas

oszczdzony, gdy nie znajdowa si w bezporednim polu niezupenie szlachetnych rozgrywek.

6 A. GUILLAUMONT, Les'Kephalaia gnostica' d'Evagre le Pontique, zob. Bibliografia.

7 Por. G. BUNGE, Origenismus-Gnostizismus, 25-54, zob. Biblio-grafia; TENE, Evagre le Pontique et les deux Macaire, 215-227,323-360, zob. Bibliografia.

8 . Np. Crouzel, zalezny od A. Guillaumonta, sugeruje, i Ewa-griusz, w odrnieniu od Orygenesa, naucza o cakowitej bezciele-

snoci czowieka po mierci (H. CROUZEL, Orygenes, 239). Jednake, by dokadnie pozna nauk Ewagriusza, nie wystarczy odwoa si do Kephalaia gnostica, jak czyni to A. Guillaumont. Nt. integralnoci trzech komponentw natury ludzkiej zob. Ep. ad Mel. (23), FRAN-KENBERG, 616.

14 WSTP

Od pewnego lUZ czasu Ewagriusz przesta by przedmiotem bada wsldego grona profesjonalistw. Gdy zwikszy si dostp do jego pism dziki coraz licz-niejszym przekadom, zainteresowanie jego nauk na-

brao szerszego zasigu. Dziki temu powstaj coraz to nowe odkrywcze studia

Spory wok orygenizmu Ewagriusza nie mog po-mniejszy wartoci jego dorobku w dziedzinie mu najbardziej bliskiej, mianowicie w nauce ascetycznej.

Wartoci tej by ~adom w VI w. Barsanufiusz z Ga-zy, ktremu kiedy jeden z mnichw zada pytanie: "Nie powinnimy wic czyta pism Ewagriusza?" Bar-sanufiusz poradzi mu, aby nie zajmowa si kwestia-mi kontrowersyjnymi w nauce pontyjskiego teologa: "Nie przyjmuj tego rodzaju nauk. Czytaj jednak, jeli chcesz, z jego pism to, co jest poyteczne dla duszy, wedug ewangelicznej przypowieci o sieci, jak jest na-pisane, e to, co dobre, wrzucono do naczynia, a to, co ze, wyrzucono na zewntrz9 Tak i ty czy"lO. Mona

cieszy si z tego, e dzisiaj Ewagriusz jako mistrz ycia duchowego staje si coraz bardziej popularny. Je-stemy obecnie chyba dopiero w poowie drogi, by po-zna gbi jego ascetycznej nauki. Jak czsto podkre-

la G. Bunge, im gbsze dowiadczenie ycia we-wntrznego posiada czytelnik, tym bardziej jest w sta-nie doceni bogactwo i realizm nauki pontyjskiego mnicha. W dziedzinie bowiem spra~ duchowych Ewagriusz jest nie tyle teoretykiem ascezy, lecz dzieli

si dowiadczeniem wasnym i innych Ojcw Pustyni.

9 Por. Mt 13,47n. 10 BARSANUFIUSZ I JAN, Quaestiones et responsiones, PG 86, 898 .. Wypowied t przytacza J. MYULDERMANS, Evagriana. Le Vatic. Bar-ber. gr. 515, Museon 51 (1938),212.

1. BIOGRAFIA EWAGRIUSZA 15

Szczegy jego curriculum vitae znamy gwnie dziki Palladiuszowi, autorowi Opowiada dla Lauso-sa, ktry powici jeden rozdzia dziea swemu mi~ strzowill . Palladiusz przez 9 lat przebywa w Cele ja-ko ucze pontyjskiego mnicha. Ucze Ewagriusza, wedug hipotezy G. Bungego12, napisa pierw:sz ob-

szerniejsz wersj historii egipskich pustelnikw jesz-cze w czasie swego pobytu w Egipcie w latach 390-399, z myl o rodowisku monastycznym. Jest ona obszerniejsza i staa si podstaw tumaczenia na jzyk koptyjski oraz syryjski. Palladiusz w pniejszym czasie, ok. 420 r., majc na uwadze now sytuacj i nowy krg czytelnikw, przeredagowa dzieo, skracajc je i de-

dykujc Lausosowi13

11 HL38, rMon 12,177-182; o Ewagriuszu relacjonuj te sta-roytni historycy Kocioa: SOZOMEN, Historia Kocioa, VI 30, t. KAzIKOWSKI, Warszawa 1989, 424nn; SOKRATES SCHOLASTYK, Hi-storia Kocioa, IV 23, t. KAzIKOWSKI, Warszawa 1986, 362-366. Obszerne opracowanie biografii Ewagriusza, z ktrej korzystalimy w niniejszym I wstpie, zamieci G. Bunge we wstpie do przekadu List6w Ewagriusza (Briele aus der Wiiste, zob. Bibliografia).

12 G. BUN'GE, A. DE VOGUE, Quatre ermites egyptiens d'apres le fragments coptes de fHistoire Lauszaque, zob. Bibliografia (publikacja

bya najpierw wydawana w SMon 1990/1991); M. STAROWIEYSKI, Wstp do HL, rMon 12, 36-43.

13 Koptyjsk wersj, powsta na podstawie owej pierwszej, ob-szerniejszej redakcji, wyda Amelineau, uzupeniajc j francuskim tumaczeniem (E. AMELlNEAu, De 'Historia Lausiaca', zob. Bibliogra-fia). Niedawno temu pojawi si nowy francuski przekad koptyjskie-go tekstu, skorygowanego przez deVogiie na podstawie manuskryptu Vat. Copte 64. Tekst przetumaczy de Vogiie, a tumaczenie uzupeni komentarzem Bunge (G. BUNGE, A. DE VOGUE, Quatre ermites, art. cyt). Drug, skrcon wersj dziea Palladiusza, zachowan pod na-zw Opowiada dla Lausosa, po niedokadnej edycji Migne'a, wyda Butler (C. BUTLER, The Historia Lausiaca ol Palladius, vol. 1-2 (tekst HL w vol. 2), Cambridge 1904). W oparciu o jego wydanie w now-szych czasach Opowiadania dla Lausosa wyda z tumaczeniem fran-

16 WSTP

Ewagriusz urodzi si w 345 r. w pontyjskim mie-cie Ibora, na pnocy dzisiejszej Turcji. Musia otrzyma nieze wyksztacenie, gdy jego pisma wska-zuj na lady gruntownej znajomoci filozofii, mate-matyki i retoryki14. Studiowa prawdopodobnie w Ce-zarei Kapadockiej, w miecie, gdzie od roku 370

sprawowa pasterski urzd Bazyli Wielki. Z kilku. po-wodw biskup ten by bliski Ewagriuszowi. Bazyli wy_

wici jego ojca mi chorepiskopa !bory. On te wy_ wici Ewagriusza na lektora. Nie da si natomiast potwierdzi, e Ewagriusz by mnichem w bazyliaskim klasztorze na brzegach Irysu. By moe przez pewien czas przebywa w tym klasztorze15. W styczniu 379 r. umar Bazyli Wielki w wieku niespena 49 lat. Nastpc jego zosta Helladios. Aluzj do tych wanie

okolicznoci losu zdaje si czyni Ewagriusz, wspomi-najc w Licie dogmatycznym o "nieoczekiwanym zda-rzeniu,,16. Wskutek tych zdarze mody Pontyjczyk

czu si zmuszony na pewien czas oddali si od ro-dzinnych stron17. Uda si do Konstantynopola, gdzie od kilku miesicy biskupi piecz nad ma trzdk wiernych Nicei katolikw w zdominowanym przez arianizm miecie sprawowa Grzegorz z Nazjanzu. Z testamentu Grzegorza, w ktrym wity przekaza swemu przyjacielowi cz ubioru i 30 sztuk zota,

cuskim Lucot(A. LUCOT, Palladius. Histoire Lausiaque, Paris 1913) oraz z tumaczeniem woskim Bartelink (G.J.M. BARTELlNK, Palladio. La Storia Lausiaca, Milano 1974). Por. te tum. polskie: Opowiada-nia dla Lausosa, t. KALlNKOWSKI, zob. Bibliografia.

14 W. LACKNER, Zur profanen Bildung des Evagrios PontiJws, 17-29, zob. Bibliografia.

15 G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe (wstp), 22. 16 Ep. dogm. 1, COURTONNE, 23.

17 TAME; G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 24.

1. BIOGRAFlA EWAGRIUSZA 17

wynika, e Ewagriusz pozostawa przy jego boku jako najwierniejszy ucze i pomocnik, w najtrudniejszym czasie18 Ortodoksyjna gmina nie posiadaa wasnego kocioa, doznawaa powszechnej pogard~, a nawet aktw przem.ocy. Sytuacja zmienia si, gdy w listopa-dzie 380 r. Teodozjusz Wielki przeznaczy jej koci Apostow i przywrci wszelkie prawa. EwagriuBz, wywicony przez Grzegorza na diakona, bdc uta-lentowanym kaznodziej, angaowa si w obron or-todoksji. Z tego okresu pochodzi pierwsze jego dzieo - List dogmatyczny o Trjcy Najwitszej, powicone zagadnieniom chrystologicznym i tajemnicy Trjcy

witej, miejscami wprost powtarzajce nauk kapa-dockiego Ojca. Grzegorz by dla niego prawdziwym mistrzem. Takiego wanie mistrza szuka opuszczajc Pont, pdzony tsknot za najwysz "filozofi"19. Na pocztku 381 r. cesarz zwoa do Konstantynopola II Sobr Ekumeniczny. W jego trakcie Grzegorz zosta zatwierdzony na stolicy biskupiej, a nastpnie zmu-szony do rezygnacji wskutek zgoszonych przez bisku-pw z Egiptu i Macedonii zastrzee co do kanonicz-nej wanci jego nominacji. W poowie roku opuci Konstantynopol, zmczony cigymi intrygami w wal-ce o wadz w cesarskiej metropolii. Ewagriusz pozo-sta jeszcze kilka miesicy w Konstantynopolu, okazu-jcnieocenion pomoc nastpcy Grzegorza, Nektariu-szowi. Nowy biskup, bdc przed nominacj wieckim

czowiekiem, nie orientowa si wiele w teologii. Przez kaznodziejskie zdolnoci i atrakcyjn powierzchow-

no Ewagriusz zdoby popularno wrd konstanty-

18 Por. GRZEGORZ Z NAZJANZU, Listy, 228 (Do Panzofiusza), t. STAHR,Pozna 1933 (POK 15), 275n.

19 Ep. dogm. 1, COURTONNE, 23.

18 WSTP

nopolitaskiej publicznoci. Wdzik modego diakona oczarowa on jednego z prefektw miasta. Wpraw-dzie Ewagriusz, by moe nie obojtny na uczucie niewiasty, formalnie nie mia sobie nic do zarzucenia, to jednak wewntrznie nie by wystarczajco wolny, by dalej pozostawa w Konstantynopolu. Sozomen piszc biografi Ewagriusza, mwi o zamiarze zabjstwa modego diakona, podjtym przez zazdrosnego ma owej kobiety20. wiadomo niebezpieczestwa bya zapewne jedn z przyczyn pewnej wizji sennej, ktrej

dowiadczy zagubiony modzieniec. Mianowicie przy-nio mu si, e znalaz si w wizieniu. Nie zna wprawdzie przyczyny uwizienia, ale domyla si, e

sprawc tego jest zazdrosny prefekt miasta. Ukazujcy si anio obiecywa uwolnienie, jednak pod warun-kiem, i diakon obieca opuci miasto. Ewagriusz przyrzek, a gdy obudzi si, postanowi wypeni przyrzeczenie zoone we nie. Opuci wic Konstan-tynopol. Ta druga ucieczka w jego yciu miaa miejsce w 382 r. Jednak nie wrci w rodzinne strony ani do swego mistrza, Grzegorza z Nazjanzu, lecz uda si do Jerozolimy. By moe przycigna go sawa gocinnego klasztoru na Grze Oliwnej, gdzie pod patrona-tem Rufina i Melanii - wpywowych i wyksztaconych Rzymian - kwito ycie monastyczne. Ewagriusz nie zerwa jeszcze ze wiatowym yciem. Zapad na dugotrwa chorob objawiajc si wysok gorczk, z ktrej lekarze nie mogli go wyleczy. Zatroskana Me-lania poszukiwaa innych, pozaprzyrodzonych przy-czyn tej zagadkowej choroby. Ewagriusz opowiedzia ca swoj przeszo i przyzna si do niewypenienia zoonej obietnicy zmiany swego ycia. Na rce rzym-

20 SOZOMEN, Historia Kocioa, VI 30, t. KAzIKOWSKI, 425n.

1. BIOGRAFIA EWAGRIUSZA 19

skiej arystokratki zoy przyrzeczenie, e zostanie mnichem. Po paru dniach wrci do zdrowia. Prawdo-podobnie w niedziel wielkanocn 383 r. przyj z rk Rufina habit mnicha. Nastpnie uda si do Egiptu, do

synnej osady nitryjskich mnichw. Nie wiemy do koca, dlaczego nie pozosta w jerozolimskim mona-sterze. By moe Melania zalecia mu Egipt jako naj-odpowiedniejsze miejsce. Sama bowiem przed przy-byciem do Jerozolimy spdzia duszy czas (373/4)

. . '21 na nitryjskiej pustyni i miaa tam grono prZYJaclo . Ewagriusz uda si do Nitrii pooonej ok. 50 km na poudniowy wschd od Aleksandrii. Nitria bya ww-czas cenobityczn osad. Dla tych, ktrzy szukali pu-stelniczego ycia, stanowia miejsce "nowicjatu" przy-

gotowujcego do wdrwki w bardziej odludne rejony. Tak byo w przypadku Ewagriusza, ktry po dwch

latach pobytu w Nitrii zdecydowa si osiedli w se-mianachoreckiej osadzie Cele, wysunitej bardziej w kierunku Pustyni Libijskiej. Przebywao tam ww-czas ok. 600 mnichw, ktrzy zamieszkiwali cele od-dalone od siebie o tyle, by Innisi nie mogli si nawza-jem sysze. Osada posiadaa swego prezbitera i koci, w ktrym gromadzili si anachoreci w sobot wieczorem na Eucharysti i wsplne spotkanie przy

posiku22. ycie w celach nie oznaczao cakowitej sa-motnoci. Ewagriusz zawar przyja ze sawnymi mnichami pustelniczego millieu; pozna cae grono

przyjaci Melanii. Jedn z pierwszych osobistoci, ja-k pozna, by Albinus, pochodzcy z arystokratycznej, rzymskiej rodziny. Albinusowi polecia Ewagriusza

21 Por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Brie/e, 30, 32. 22 Por. np. A. GuuiAUMONT, Histoire des moines aux Kellia, 187-

203, zob. Bibliografia.

20 WSTP

Melania, kt~ra .. spotka~ owego mnicha podczas swego pobytu w NItriI. Pontyjski mnich pozna rwnie czte-rech tzw. ~el~ch brac~: znanych w Celach ze swego wy~ztacerua l sympatiI dla nauki Orygenesa. Ow

wspolr:ot,. synodi, tworzyli Ammoniusz, Dioskor, Eu~ebn~sz l Eutymiusz. Ich mistrzem by abba Pambo. O Ile CI cz~~rej mnisi, pochodzcy prawdopodobnie z AleksandriI, wyrniali si gruntowniejszym wy-ksztace,ni:~, to ab.ba Pambo, ktrego rwnie pozna-~ wc~esrueJ .MelanIa, by niepimiennym Koptem, po-

siadaJcym Jednak ogromne dowiadczenie w spra-wach duchowych23.

So~ates Scholastyk w Historii Kocioa nazywa Ewagnusza "uczniem dwch Makarych,,24 P tyj' ki

'h . ~ s mruc zaprzyjani si z Makarym Wielkim (tj' E . -ki ) . Mak . gIp

s m l arym Aleksandryjskim. Makary Wielki (~. 390 r.) by synnym mnichem osady Sketh~. Do ru~go ~dawa si niekiedy nasz pisarz. Wedug Opo-wwdan dla Lausosa Makary Aleksandryjski yn ' . d' ., . s JUZ w zIecmstwie z daru rozeznawania duchw5 W sa-

my~h .C.elach natomiast mieszka Makary Aleksan-dry)ski, Je~~y prezbiter w tej osadzie. Ewagriusz pod-lega mu JUZ z tego powodu, e jako prezbiter spra-w~"'.'a wadz duchow, a nawet sdownicz nad ca-OSCI. Ponadto by jego osobistym mistrzem, ktry

przekaz~. regulam vitae na pustyni, wypracowan przez mIejSCow tradycj. To on zaleci such diet ja-ko lekarstwo na zmysowy temperament, z ktrym

23 .Nt. grona przyjaci Ewagriusza w Egipcie zob. m.in. G. BUNGE

EvagrlOs Pontikos. Briefe, 32-50. ' 24 SOKRATES SCHOLASTYK, Historia Kocioa IV 23 t KAZIKOW

SKI, 362. ' ,. -25 HL 17, rMon 12, 109.

1. BIOGRAFIA EWAGRIUSZA 21

zmaga si Ewagriusz. Jednak wobec choroby swego ucznia nakaza zagodzenie postu26.

Osiade ycie pustelnika, hezychia, nie wykluczao moliwoci skadania wizyt innym mnichom. Ewa-griusz wyrusza czasami z Cel w drog Prawdopodob-nie odwiedzi wielkiego znawc Pisma witego, Dy-dyma lepego, przyjaciela Rufina, mnicha mieszkajcego niedaleko Aleksandrii na wyspie jeziora Mare-otis. W dziele O sporze z mylami autor wspOlnina o wyprawie z Ammoniuszem do Jana z Lykopolis, ktrego nazywano "widzcym z Tebaidy". Przyczyn

podry byy wtpliwoci pontyjskiego teologa co do natury wiata, ktre oglda oczyszczony z namitnoci umysf7. Palladiusz z kolei wspomina o podry w towarzystwie Ewagriusza i Albinusa do abba Pafnu-cego Kefalasa mieszkajcego w Sketis, nieco pniej mistrza Jana Kasjana28. Tym razem nurtowa za-

przyjanionych pustelnikw problem: dlaczego tylu wyprbowanych mnichw schodzi na bdn drog? Stawianie tego rodzaju pyta znanym z mdroci m

om nie oznaczao, e Ewagriusz nie by w stanie sam podj si prby odpowiedzi. W swoich pismach zdaje

si wyjania wspomniane wtpliwoci. Owa ilumina-cja jest natury nadprzyrodzonej29. Z kolei przyczyn upadku wyprbowanych mnichw stanowi czsto

26 Nt. relacji Ewagriusza do Makarych zob. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 40-43; TENE, Evagre le Pontique et les deux Macaire, art. cyt., 215-227, 323-360.

27 Antirrh., VI 16, rMon 36, 214n. 28 Por. HL 47, rMon 12,197; JANKASJAN, Rozmw dwadziecia

cztery, X 2, t. WRZO, Pozna 1928 (POK 6), 326n. 29 Cap. cogn. 2, rMon 36,247.

22 WSTP br~ a~tentyc~nej. p~kory i ~godnoci serca30 Pontyj-ski mn~c~ zd~Je SI Jedn~ WIerzy w szczegln ask mdroscI, ktor otrzymuje czowiek proszcy innych o rad T prawd wyrazi pniej Doroteusz z Gazy w jednej z Nauk ascetycznych31

Ewagriusz bdc uczniem swoich Inistrzw, z cza-s~m s~ sta si mistrzem dla innych. Gdy rozpada SI wspolnota wielkich braci, jako e Teofil z Aleksan-drii .wywici Dioskora na biskupa Hermupolis, na-tomIast Eutymiusza i Euzebiusza uczyni ekonomami Kocioa w Aleksandrii, Ewagriusz z Ammoniuszem stw~rzyli now synodi, w ktrej wiodc rol spenia mmch z Pontu. Tego rodzaju communautes de base

cieszyy si w Celach du popularnoci. W zasadzie caa spoeczno pustelnicza bya podzielona na mni~jsze wsplnoty. Do krgu uczniw Ewagriusza naleza Palladiusz, pniejszy biskup Helenopolis, ~.raz ~eraklejdes, pniejszy biskup Efezu32 Dodajmy, IZ take Ewagriuszowi biskup Teofil proponowa bi-skupstwo w Thmuis, jednake diakon unikn tego zasz.czytu u~ie~~jc na pewien czas do Palestyny, do

SwOlC~ ~rzy]aclO. Palladiusz dostarcza nam pewnych szcz~goow na ~emat spotka tego rodzaju maej wspolnoty. BraCIa przychodzili do swego mistrza w sobot wieczorem; ca. noc spdzali na rozmowie zwierzajc si ze swoich myli. Ewagriusz zaleca przy tym pewn roztropno: jeli kto chcia si podzieli z in~~i czym szczeglnie bolesnym bd gbokim, pOWImen to uczyni w cztery oczy, gdy inni odejd,

30 Ep. 56,S, F'RANKENBERG, 604.

31 DOROTEUSZ Z GAZY, Nauki ascetyczne, S, t. BORKOWSKA, War-

szawa 1980 (PSP 27),72-77. 32

SOZOMEN, Historia Kocioa, VIII 6, t. KAzIKOWSKI, 533.

1. BIOGRAFIA EWAGRIUSZA 23

aby nie gorszy maluczkich. Ostrono powinien tak-e zachowa podejmujc bardziej subtelne kwestie teologiczne, na przykad natury spekulatywnej. Nie naley tego czyni w obecnoci braci nie przygotowa-nych do trudniejszych dyskusji. Z upywem lat abba Ewagriusz sta si sawny poza wskim rodowiskiem anachoretw. Palladiusz nadInienia, e dziennie od-wiedzao go od piciu do szeciu przybyszw. Jeden z braci musia peni funkcj ekonoma, dysponujc ze wzgldu na obowizki gospodarza wcale niez sum pienidzy od dobroczycw, mianowicie dwustu sztu-kami srebra33

Ewagriusz by ponadto utalentowanym pisarzem. O. Chadwick nazwa go "ojcem naszej duchowej litera-tury,,34. Zdaje si, e jako pierwszy z pisarzy chrzecijaskich zacz stosowa form gnomy - krtkiej i zwizej wypowiedzi o charakterze aforyzmu35. W jego dziele O praktyce ascetycznej znajdujemy niewielk, ale naj starsz zachowan kolekcj apoftegmatw36 By wic jednym z pierwszych, ktrzy zbierali wypo-wiedzi Ojcw Pustyni. Ju w czasie ycia autora jego

dziea zdobyy szerszy krg czytelnikw. Z syryjskiej wersji Opowiada dla Lausosa dowiadujemy si, e czytano je i ceniono w osadzie monastycznej w Ske-tis37. Szybko dotary rwnie do Jerozolimy, skoro

33 E. AMEuNEAU, De 'Historia Lausiaca', 114-115. 34 O. CHADWlCK, John Cassian, Cambridge 1968, 86. 35 Por. M. VILLER, K. RAHNER, Aszese und Mystik in der Viiterzeit,

Freiburg 1939, 100. 36 Por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 76. 37 HL, syr. [73], DRAGUET, CSCO 399, 239nn. (Eukarpios) [cao

wersji syryjskiej: R. DRAGUET, Les formes syriaques de la matiere de l'Histoire lausiaque, Leuven 1978: CSCO 389,115--164; CSCO 390, 84-114; CSCO 398, N-165-385; CSCO 399, N-115-251; TENE,

24 WSTP

nasz pisarz pozna w klasztorze Rufinowym na Grze Oliwnej mnicha Anatola. Anatol by przedtem cesar-skim urzdnikiem. Dysponujc duym kapitaem,

mg wspiera finansowo przepisywanie manuskryp-tw. Nasz autor by moe jemu, jako swemu dobro-

czycy, dedykowa niektre napisane dziea38. Ewa-griusz sam zreszt by utalentowanym kaligrafem, a nawet zarabia na utrzymanie - przynajmniej na po-

cztku - przepisywaniem rkopisw. Nasz pisarz spdzi w Celach szesnacie lat. Zmar wycieczony chorob odka. Przez czternacie lat pobytu na pustyni zachowywa cis diet, ktra w rodowiskach pustelnikw uchodzia za norm: dziennie jeden posiek zoony z suchego chleba i oszczdnej iloci wody; spa jedynie trzeci cz no-cy. Nie przyzwyczajony do takiej surowoci organizm obcokrajowca zacz odmawia posuszestwa. Chory musia odstpi od suchej diety. Zmar w dzie Epifanii 399 r. Kocioy wschodnie czcz Ewagriusza jako witego, a Koci ormiaski wspomina go w kanonie Mszy w. oraz w swoim kalendarzu pod dat 11 stycz-nia39.

Z.NAUKA

Prezentujc nauk Ewagriusza, ograniczymy si do podstawowych rysw jego ascetycznej i mistycznej

EHistoire Lausiaque, une oeuvre ecrite dans l'esprit d'Evagre, Revue d'histoire ecclesiastique 41 (1946), 34-364; 42 (1947), 5-49]; G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 38.

38 Por. Pr., pro!. [1], GUILLAUMONT, 482; G. BUNGE, Evagrios Pon-tikos. Briefe, 34n.

39 Por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 15,78.

2. NAUKA 25

doktryny. W zasadzie pomijamy obszern dziedzin kosmologicznych i antropologicznych spekulacji.

Czowiek zosta stworzony na obraz Boga, a do-kadniej - jako odzwierciedlenie obrazu Boego, czyli Syna i Ducha witego4o . Istot tego obrazu jest zdol-no do poznania Boga41 . Wskutek upadku, bdc pierwotnie w stanie doskonaej jednoci, stworzon!. rozumny byt dozna dezintegracji. W jej konsekwencJI ludzka struktura staa si troista, tak i poszczeglne elementy istniej we wzajemnym napiciu: umys (vovs-) , dusza (tjJux) i ciao (CJw\-la)42. Pomimo owej dezintegracji czowiek nadal moe stawa si "na ob-raz Boy". W pewnym sensie jego konstytucja od-zwierciedla trjjedyno istniejc w Bogu43. Posiada-jc trychotomiczn struktur, czowiek ma dy do

jednoci, czyli do przywrcenia w sobie pierwotnego "obrazu Boego". Tego dziea dokonuje w nim Syn Boy, ktry poprzez Wcielenie przyj na siebie natur

ludzk, by uzdrowi czowieka44 . Wsppraca z Bo ask dokonuje si przez trud

ascezy. Ewagriusz nazywa j npaKTLK "Praktyka [ascetyczna] jest duchow metod, ktra oczyszcza namitn cz duszy,,45. Naley j widzie w per-spektywie caej drogi, na ktrej chrzecijanin dojrzewa ku peni ycia z Bogiem: "Chrzecijastwo jest nauk (8Y\-la) Chrystusa, naszego Zbawcy, ktra skada si

40 Por. Ep. ad Mel. 12.19, FRANKENBERG, 614n. 41 Por. Keph. gn. III 32, GUILLAUMONT, 111; Ep. ad Me/. (16),

FRANKENBERG,616. 42 Rp. ad Mel. (26), 616n. 43 Por. tame, (23), 616. 44 Tame, 56nn, VlTESTAM, 21n. 45 Pr. 78, GUILLAUM01'.'T, 666.

26 Ws~P

z praktyki [ascetycznej], fizyki i teologii"46. W tym, co nasz autor okrela jako "praktyk" czy "chrzecijastwo", nie chodzi jednak o metod, o nauk w sensie teorii, doktryny. Chodzi raczej o drog, sposb ycia, politej wiodc do zjednoczenia z Bogiem, ktr au-tor pragnie przedstawi na podstawie wasnego do-

wiadczenia oraz tych, ktrzy j przeszli. "Praktyka", zwana inaczej "etyk", oznacza - jak to wykada autor w pimie O praktyce ascetycznej - podstawow asce-

z, w skad ktrej wchodz: zachowywanie przykaza, penienie dobrych uczynkw, walka z namitnociami i osobowym zem - demonami oraz zabieganie o cno-ty. Do wicze waciwych owej praktyce naley za-chowywanie wstrzemiliwoci, post, czuwanie nocne, modlitwa, ubstwo, odejcie od wiata, czyli anacho-reza47.

"Praktyka" ma na celu, jak stwierdza nasz autor, oczyszczenie czci namitnej duszy. Ewagriusz zgod-nie z tradycj platosk rozrnia w duszy cz "ro-

zumn" (AOYLCJTLKV), zwan inaczej kierownicz (~YE[lOVLKV), oraz cz nierozumn (aAoYLCJTLKV), nazywan niekiedy namitn (rra8T]TLKv), zoon z czci . podliwej (Em8v[lllTLKV) i popdliwej (8V[lllTLKV)48. Dwie ostatnie moce duszy, jej czci namitnej, pontyjski mnich czsto te nazywa po

dliwoci (Em8v[lLa) i popdliwoci (8V[lS)49. Dusza

46 Tame, 1, 498. 47 Por. tame, 60, 641; 66, 651; 78, 667; 81, 671; 84, 675; 87,

679. 48 Por. m.in. In Ps. 25, 2, PG 12, 1273; 107, 3, FITRA, 220; Cn.

14, FRANKENBERG, 546 (nr 116); In Prov., 11,17, GEHIN, 224; tame, 21,23,324;23,22,352.

49 Np. Pr. 15, GUILLAUMONT, 536.

2. NAUKA 27

zoona z wymienionych trzech elementw jest wic cznikiem pomidzy ciaem i duchem (vous). To ona podlega namitnociom i wymaga oczyszczenia. Ciao jest narzdziem (oPyavov) przewidzianym jako takie w stwrczym zamyle Boga, podobnie jak najwysza

wadza w czowieku, duch (vous), jest "gow" du-Szy50. Najbardziej bowiem transcendentny element w czowieku stanowi umys, ktry pomimo pierwotne-go upadku nosi w sobie pierwiastek podobiestwa do Boga i z natury swej jest podatny na poznanie Go, yvw

28 VVSTP

ska55, w adnym wypadku za nie upatrywa w ludz-kiej naturze, ale w niewaciwym z niej korzystaniu. Ewagriusz czsto podkrela, odegnujc si od gno-stycyzmu i manicheizmu, e ciao i wszystkie skadniki natury ludzkiej s czym moralnie neutralnym, a w sensie ontologicznym - dobrym56. Za w ogle na po-

cztku nie byo57 Zastanawiajc si nad wad chciwo-ci zauwaa, e ani zoto, ani myl o zocie, ani umys, w ktrym myl ta pojawia si, nie s czym zym. Tym, co zniewala umys, jest namitno chciwoci. Ona sprawia, e w umyle rodzi si namitna myl o zocie, ktra przebywajc duej, przywizuje go do material-nej rzeczt8 W pimie O rnych rodzajach zych my-

li namitnoci dla autora jest "jaka przyjemno wroga czowiekowi, zrodzona z wolnej woli i przymu-

szajca umys, aby le uywa Boych stworze, [a] ktr odcina, jak si wierzy, prawo Boe,,59. Na-mitno rozumia zatem Ewagriusz nie w sensie dzi-siaj przyjmowanym, a wic intensywnego uczucia, afektu, ale w znaczeniu chorobliwego, niewolniczego przywizania czowieka do okrelonej rzeczy, osoby, wartoci. Rozumia j jako naduycie ludzkiej natury,

zoonej z rozumu i sfery emocjonalno-popdowej. Ilci80s to pewna grzeszna struktura w czowieku, nie-

ad w okrelonej czci duszy, wada, ktra prowadzi do grzechw myl i uczynkiem60. Pontyjski mnich naj-

55 ' I. HAUSHERR, Ehesychasme. Etude de spiritualite, OCP 22 (1956),28.

56 Por. np. Keph. gn. IV 60, GUILIAUMONT, 163. 57 Por. De maI. cogit. 31 [r.l.], PG 40, 1240a. 58 InPs. 145,8, PG 12, 1676 + PrrRA,357. 59 De mal. cogit. 31 [r.l.], PG 40, 1240a. 60 Por. np. tame, 19, PG 79, 1221c/d; Keph. gn. VI 52,

GUILIAUMONT, 239.

2. NAUKA 29

czciej wymienia osiem namitnoci, dajc pocztek katalogowi siedmiu grzechw gwnych, ktry wszed na stae, po nieznacznej modyfikacji Ewagriuszowej li-sty, do teologii moralnet. S nimi: obarstwo, nieczy-

sto, chciwo, smutek, gniew, acedia, prno i py-cha. Nasz pisarz jako doskonay znawca psychiki ludzkiej obszernie opisywa sposoby objawiania si owych namitnoci, myli i rodzaje pokus, ktre im towarzysz, oraz ich skutki. Dzieo O sporze z mylami najpeniej ukazuje rnorodn manifestacj owego za i sposoby jego zwalczania.

Podstawowym sposobem objawiania si namitnoci s myli. Ksztatuj j nastpujce czynniki: pa-mi, wyobrania, zmysy i temperament (Kpciav:;)62. Kada myl sama w sobie jest moralnie czym obojtnym .. Jej kwalifikacja moralna zaley od tego, skd pochodzi (od ludzkiej natury, od Boga, aniow czy demonw), jak dugo trwa, jak zawiera tre, na ja-kim etapie rozwoju duchowego powstaje63 Myl moe

by skutkiem bd przyczyn namitnoci64 W yciu pustelniczym walka z mylami jest pierwszorzdnym celem ascetycznych zmaga anachorety. "Przeciwko

wieckim demony walcz raczej za pomoc rzeczy, przeciwko mnichom za - najczciej przez kuszce myli"65. Anachoreta niczym odwierny sprawdza

61 Por. TP (170), 63-84. 62 Por. Cap. cogn. 17, MUYLDERMANS, 39. 63 Por. tame, 46, 43; Pr. 6, GUILLAUMONT, 506n; Ep. 41,2-3,

FRANKENBERG, 594. 64 Por. Pr. 37, GUIllAUMONT, 584. 65 Tame, 48, 608.

30 WSTP

kad przychodzc myl, walczc o to, by myli szkodliwe nie opanoway umysu66

Strategia walki z mylami wymaga ich umiejtnego rozpoznania. .D.laKplulS jest charyzmatem danym

czowiekowi podatnemu przez posiadan czysto na "duchow wiedz"67. Myl zidentyfikowana jako za powinna by zdecydowanie odparta. Suy temu m. in. metoda antyrretyczna, dYL TtPPTjUlS, polegajca na za-przeczaniu i odrzucaniu sowem, najczciej biblij-nym, podszeptw, ktre przychodz od demonw68

Dzieo O sporze z mylami stanowi bogaty skarbiec bi-blijnych cytatw uytecznych w walce z poszczeglny-mi pokusami.

Mysterium iniquitatis, ktrego dowiadcza asceta, nie da si wyjani bez uwiadomienia sobie istnienia osobowego za, demonw. Spor cz Ewagriuszo-wych pism zajmuje demonologia. Natur wszystkich bytw okrela odpowiednia konsystencja czterech pierwiastkw: wody, ognia, ziemi i powietrza, oraz trzech wadz duchowych: umysu, podliwoci i po-pdliwoci. U aniow dominuje pierwiastek ognia i umysu, u ludzi - pierwiastek ziemi i podania, u demonw - powietrza i gniewu69 O ile czowiek poddaje si bardziej wadzy umysu, upodabnia si do

aniow, natomiast jeli ulega gniewowi, staje si po-dobny do demonw7o Obserwacja rnych zjawisk y-

66 Por. Ep. 11,3, FRANKENBERG, 574. 67 Por. Ep. 4,5, GUlLLAUMONf, 220; De mal. cogit 25 [r.l.],

MUYLDERMANS, 50. 68 Por. Antirrh., prol, FRANKENBERG, 472n. 69 Por. Keph. gn. I 68, GUIUAUMONf, 49. 70 C Por. np. Ep. 56,4, FRANKENBERG, 604; In Ps. 41,3, PG 12,

1416.

L

2. NAUKA 31

cia duchowego (8EWpta) pozwala zauwazyc pewn konsekwentnie stosowan strategi zych duchw.

Dziaaj one sukcesywnie, jedne po drugich, w okre-lonym porzdku; nigdy nie dziaaj naraz71 Kady z nich dysponuje wasnym mechanizmem pokus i od-powiedzialny jest za jedn namitno, ktr usiuje

opanowa ludzki umysf2. Demony dziaaj przez pa-mi, zmysy i samopoczucie (Kpa

32 WSTP

przez nie swego Stwrc77. Mona powiedzie, e "fi-zyka" jest rozmylaniem czowieka, ktry oczyszczony

dziki ascezie wnika w nadprzyrodzony sens stworzo-nej rzeczywistoci. W jej zakres wchodzi rwnie

umiejtno odkrywania gbszego sensu Pisma witego78.W scholium do ksig biblijnych Ewagriusz wy-kazuje si doskona zdolnoci stosowania alego-rycznej metody interpretacji Pisma witego. Znacze-nie tego rodzaju kontemplacji, nazywanej czsto "na-

turaln", 8EwpLa TfjC; CPU

34 WSTP

wolno od naInitnoci wyrasta z ascezy niczym pd z roliny89. Apatheja - to taki stan, w ktrym umys nie tylko wobec osb i rzeczy pozostaje bez namitno

ci, bez dzy i gniewu, ale nawet wobec myli o nich90. Powstrzymuje si od grzechu nie tylko uczynkiem, ale i myl91. Czciowa, tzw. maa apa-theja polega na tym, e zosta pokonany okrelony demon, natomiast cakowita apatheja zachodzi ww-czas, gdy zostay pokonane wszystkie demony92. Ewa-griusz jest wiadom, e beznamitno to wyjtkowy stan, osignity przez trud "praktyki" i ask Chrystu-sa93. W tym yciu nigdy nie ma gwarancji, e czowiek nie upadnie. Nawet doskonay m, posiadajcy

beznamitno, moe jeszcze upa94. Tym niemniej pontyjski mnich zdaje si wierzy w moliwo zdo-bycia takiej beznamitnoci hic et nunc. W prze-konaniu Palladiusza Ewagriusz sam osign j u kresu swego Ycia95.

Mio jako kolejne kluczowe pojcie w nauce ascetycznej Ewagriusza, nie jest jedn z wielu dyspo-zycji moralnych, cnt. Winna przenika wszystkie eta-py. Taki wniosek moemy wycign choby z faktu, i z jednej strony nasz autor nazywa' mio "crk beznamitnoci"96, z drugiej za strony w pimie Do

89 Pr. 81, GUlLLAUMONT, 670. 90 Tame, 67, 652. 91 De mao cogito 35 [r.L], PG 79, 1229b. 92 Pr. 60, GUlLLAUMONT, 640. 93 Tame, 33, 54, 574n, 624n. 94

Por. np. Gn. 6nn., GUlLLAUMONT, 96n. 95 Por. HL 38, rMon 12, 182. 96 Pr. 81, GUlLLAUMONT, 670; tame, proL, 490n.

2. NAUKA 35

mnichw uwaajc wiar za pocztek mioci97, zdaje si mio ukazywa jako poprzedzajc bezna-mitno. Tym niemniej dojrzaa mio wyra~ta do-piero z apathei, gdy czowiek umierzy .;: s.ob.le ego-tyczne nawyki. Tak wic celem "praktyki me Jest sa-ma tylko apatheja, ale Inio. Ona wiedzie ascet ku kolejnemu etapowi, ku penemu poznaniu, kontem-PlacJ'i Boga. Sama Inio nie jest jakim zamknitym

a .. 98 P ta etapem, ale otwartym centrum c ego zyCIa . ?zO~ -je nade wszystko naladowaniem Chrys~sa, kto~ J,e~t

sam Inioci: "Kto za wykracza przecIwko mioscI, ten grzeszy przeciwko Chrystusowi, ktry jest nasz

mioci"99. Mio - to nie jedna z wielu cnt, ale pe-wien stan okrelajcy sam istot ludzkiego bytu, kt-ry jako "obraz obrazu Boego" upodabnia si do istoty Boga.

Mio objawia si na zewntrz przede wszystkim przez agodno (cicho), TTpaUTllS. agodno pozo-staje synonimem miocilDo. Sowo TTpaUTllS czsto

goci na stronach Ewagriuszowych pism. Nasz autor obraca si w krgu duchowych Inistrzw, ktrzy bar-dzo cenili ten przyIniot mioci. agodno nie jest ni-czym' innym, jak naladowaniem Chrystusa, ktry sie-

,,101 p . da' bie nazywa " cichym i pokornego serca '. OSIa ~ Mojesz, ktrego Pismo wite wielokrotnie ~aWla za t zaletlD2. On to jako dobry pasterz prosI Boga,

97 Ad mon. 3, GR.EAA1ANN, 153. 98 Por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Brie/e, 129. 99 Ep. 40,30, 592; por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Brie/e,

131n. 100 Por. Ep. 56,3, FRANKENBERG, 604. 101 Por. Mt 11,29. 102 Por. Lb 12,3, LXX.

36 WSTP

by raczej wykreli go ze swojej ksigi, ni miaby nie przebaczy grzesznemu ludowi103.

,

Mio, agodno otwieraj bram gbszemu po-znaniu Boga. Przez nasz bowiem mio widzimy.mi-o Boga do nas104 Mojesz wanie dziki temu, e by "agodniejszy od wszystkich ludzi"105, zobaczy "drogi Boe", mg Boga oglda ju nie za porednictwem racji stworzonych bytw, nie w przypowieciach, ale przez widzenie106. Skoro istot Boga jest mio, a "podobne poznaje si przez podobne", wic istot Boga mona pozna jedynie przez mio, agodno i miosierdzie. Nic tak nie zaciemnia umysu i nie jest obce chrzecijaninowi, jak gniew (6p'Yrl), przeciwiestwo mioci. Popdliwo, 8v1-lS, z ktrej rodzi si gniew, tylko wtedy susznie ulega poruszeniu, gdy zwraca si przeciwko zu i zym duchom107 Nigdy na-tomiast nie moe kierowa si ku blifuiemu, ktry jest obrazem Boga108. W tym sensie naley rozumie meta-foryczne zalecenie pontyjskiego pisarza, aby "naszego

" tak b al a wilki" ,,109 psa uczy, y zw cz" , a me "owce . Na nic asceza, choby najwiksza wstrzemiliwo, bez agodnoci okazywanej bliniemullo. Dlatego gniew staje si najwiksz przeszkod w naszym zjed-noczeniu z Bogiem, gdy ze swej istoty i w sposb

bezporedni rozbija wsplnot "ja" i Boego "Ty" 103 ' Por. WJ 32,32; Ep. 56,6, F'RANKENBERG, 604. 104 Ep. 56,3, F'RANKENBERG, 604. 105 Por. Lb 12,3, LXX. 106 Ep. 27,2, F'RANKENBERG, 582n. 107 Traet. ad EuL 10, PG 79, 1l05c/d. 108 Por. In Ps. 118,13, PG 12, 1612. 109 De ma. cogit 14, PG 79, 1216 d. 110 Ep. 27,3n; 28,1; 56,5, F'RANKENBERG, 584, 604.

2. NAUKA 37

Opart na mioci111 Wanie. dlatego demon ~est. lepy na poznanie Boga, gdy w jego naturze dommuJe po-

dli ' -112 p wosc . Przed czowiekiem oczyszczonym z namitnoci

otwiera si brama bezkresnego poznania, ktre Ewa-griusz najczciej nazywa 'rVWO"lS TOU 8EOU. Niem?~we jest zdefiniowa gnoz o Bogu, skoro zdobywa SI .J na drodze nadprzyrodzonego, mistycznego poznarua. Stanowi ona uwieczenie "teologii" - ostatniego etapu wdrwki umysu ku Bogu. Nie jest teoretyczn wiedz

ch zuki ' 113 C nabyt; na drodze dialektyczny pos w:m. o wicej, poznanie Boga wykracza poza nauk~ Ujt pr~ez

Koci w dogmatycznych sformuowaruach, ktore Ewagriusz, obroca nicejskiej ortodoksji, uczestnik So-boru w Konstantynopolu w 381 r., skrtowo nazywa 8'rI-lUTU114. Jest jak wlan wiedz, ktra przychodzi do czowieka z aski Boga w bezporednim z Nim spo-tkaniu przez kontemplacj. Jest personalnym spotka-niem Trjjedynego ju nie przez porednictwo stwo-

rze, ale w tajemniczym wietle, podobnym do tego, jakie ujrza Mojesz na Synaju. Jest ju zacztkiem

ogldania Go "twarz w twarz", a nie "jakby ': ~erciadle". Owo bezporednie poznanie "godneJ UWIel-bienia Trjcy" przychodzi w akcie "czystej modli~". Umys \VyZWolony z namitnoci, co wicej, z Zl~~skich wyobrae (VOrlI-lUTU), znia si~ wy.okomeJ c~szy przed apofatycznym Bogiem. ~IdzI. J~szcze ~~ samego Boga, ale jak starcy na SynaJu; "mIeJsce Boga ,

111 G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe, 173. 112 Keph. gn. I 68, GUlLIAUMONf, 49. 113 Tame, N 90, 175. 114 Por. np. In Ps. 21,15, PG 12, 1257.

38 WSTP , ~ e ~115 s

TOTTOS TOU ~ EOU am umys ludzki jest owym ,,~ejscem ~oga':1I6: Doznaje iluminacji, dostrzega sie-bIe samego Jako sWlato, a przez ,nie odnajduje istotow wia~o~, gdy zosta stworzony na "obraz Boy"ll7. Pon~s~ teo~og odwou1e si do metaforycznego jzyka platonskich I neoplatonskich poj. W ograniczony warsztat pojciowy suy jednemu, paradoksalnemu w sobie .celowi, by mwi o niewypowiedzianym Bogu. Z~~~a na pustyni znajduj swoje spenienie w ogldzie sWlata na Synaju.

Ta krtka prezentacja Inistyki Ewagriusza wprowa-dza . ~as w inny wymiar Bosko-ludzkiej synergii. Za-czhsmy od ascezy, od wstpowania umysu ku Bogu, od. samych pocztkw anachorezy i emigraCJ'i '8 ' lIS u ' ~K THua '. umys ku Bogu. Mistyka otwiera jednak Inny rozdzia: zstpowanie Boga ku czowiekowi Ini-

gracj ~oga, ETTL8T1I1La, poczwszy od WcieleniaChry-stusa az do eschatologicznego spenienia bytw ro-zumnych.

3. PISMA

Lista .Ewagriuszowych pism jest obszerna Dokadny wykaz pIsm powszechnie uznawanych za dziea nasze-go autora podajemy w bibliografii - W kolejnoci pro-ponowanej przez Clavis Patrum Grae.corumll9 W tym

115 De maL cogit 18, PG 79, 1221ab' Por. WJ' 24 10

116 " Cap. cogn. 25, MUYLDERMANS 41.

117 ' Keph. gn. I 35, GUlIJAUMONT, 33; Cap. cogn. 25, MUYLDER-

MANS,41. lIS

De or. 47,4>lAoKaALa 1,180. 119

. Uwzgldniamy rwnie najnowsze uzupenienia CPG, za-mIeszczone w: Clavis Patrum Graecorum, Supplementum Turnh t -1998,77-82. . ,u

L.

3. PISMA 39

Iniejscu przedstawiamy je w porzdku tematycznym. Takie uporzdkowanie ma jednak charakter wzgldny,

gdy z racji ich wielotematycznoci trudno ustali tego rodzaju porzde!

40 WSTP

4) Rozwaania (CPG 2433). Istniej rne zbiory s~ntencji Ewagriusza zatytuowanych Capita cognosci-tiva. Ich kolejno i dobr jest rny. Clavis Patrum Graecorum uznaje dwa zbiory owych sentencji za au-tentyczne: 1) zbir 62 sentencji zachowanych po grec-ku, a "'?'danych przez J. Muyldermansa, 2) zbir 60 sentenCJI, zachowanych w wersji syryjskiej, wydanych przez W. Frankenberga jako suplement do Rozdzia-r h121 o~ ~ostyc~nyc . WIele z sentencji tych dwch ~blOro~ wzajemnie si pokrywa. Mona przypuszcza, ze te I.~nne podobne zbiory s dzieem pniejszych

re~akcJl. vy sentencjach tych odnajdujemy kontynu-aCJ wtkow spekulatywnych, podjtych w.Rozdzia-ach gnostycznych. S one cennym wiadectwem doty-

czcym antropologii Ewagriusza. 5) List do Melanii (CPG 2438). Zdaniem G. Bun-

gego waciwym adresatem pisma nie jest Melania ale Rufin, przyjaciel Ewagriusza w Jerozolimie122 Lis; po-~s~ ~rawdopo.dobnie w 398 r., a wic krtko przed

SilllerCl Ewagnusza. Stanowi swoisty testament du-chowy autora. Zawiera wiele wtkw spekulatywnych.

6) List do~atyczny o Trjcy Najwitszej (CPG 2~39). Jest .naJstarszym zachowanym pismem Ewa-gnu sza, napIsanym zanim zosta mnichem. Pismo to w w~rsji syryjskiej znane jako Epistula fidei, autor ad~ resuJe pr~wdopodobnie do mnichw i duchownych z krgu bIskupa Bazylego Wielkiego, ktry wywici go na lektora. Powstao zapewne w 381 r., jeszcze ~rzed zebraniem si Soboru w Konstantynopolu i wy-Jazdem autora do Palestyny. Okreleniu dokadnego

121 . Zob. BIbliografia. 122 Por. G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Brie/e, 190-200.

3. PrSMA 41

czasu powstania dzieka sprzyja cisa zaleno Ewa-griusza od Mowy 36, 1 i 38 Grzegorza z Nazjanzu, ktrych daty powstania s dobrze znane123

7) O modlitwie (CPG 2452). Dzieko zawiera Pro-log oraz 153 krtkich rozdziaw. Ukazuje idea mo-dlitwy "czystej", do ktrej wznosi si umys po odsu-

niciu namitnoci i ziemskich myli. Autor podkrela apofatyzm Boga.

8) Trzy rozdziay o modlitwie (CPG 2453). To nie-wielkie pismo jest adresowane do mnichw. Nie ma w nim wtkw filozoficznych, obecnych w poprzednim

pimie. Autor podkrela, e modlitwa jest czci he-zychii. Pierwszy rozdzia jest wycigiem z Podstaw ycia monastycznego i by moe zosta do caoci do-czony pniej.

9) Komentarz do Modlitwy Paskiej (CPG 2461). Pisemko jest kilkuzdaniowym objanieniem po-szczeglnych prb Modlitwy Paskiej.

10) Traktat dla Eulogiusza mnicha (CPG 2447). Dzieo, do obszerne, zawiera pouczenia dotyczce

ycia monastycznego. Wikszo rkopisw przypisuje je Nilowi Synaicie. J. Muyldermans kwestionuje Ewa-griuszowe autorstwo tego pisma124 Jednak podejmo-wana tematyka i jzyk dziea zdaj si wskazywa na Ewagriusza jako autora. Autor zachca do ksenitei -dobrowolnej wdrwki na obczyzn, do stara o po-

kor, agodno, mio, gocinno, ubstwo, rado, wdziczno, wytrwao, hezychi Wzywa przy tym

123 Por. tame, 165-169,173-190. 124 Por. J. MUYLDERMANS, A travers la tradition, 62-65, zob. Bi-

bliografia; TENE, Evagriana de la Vaticane, 4-7, 9, zob. Bibliografia; ES, 46-54.

42 WSTP

do walki z wasnymi urazami, smutkiem, prnoci, pych, nieczystoci i innymi wadami. Wytycza te

strategi walki z demonami. Pismo odnosi si zarwno do mnichw, ktrzy yj we wsplnocie, jak i do ana-choretw.

11) Do mnichw mieszkajcych we wsplnotach (CPG 2435). Pismo, napisane w formie krtkich sen-tencji, nazywane te czsto Zwierciadem mnicha, au-tor adresuje prawdopodobnie do wsplnot monastycz-nych w Jerozolimie znajdujcych si pod piecz Me-lanii i Rufina. L.Th. Lefort nazywa je "rodzajem kate-chizmu na uytek doskonaego anachorety"125. Jak wykaza A. Wilmart, dzieo posiadao duy wpyw na Zachodzie ju w V i VI W.126

12) Napomnienie dla dziewicy (CPG 2436). Dzieo wymienia si czasami pod tytuem Zwierciado dziewi-cy. Zdaniem G. Bungego zostao dedykowane prawdo-podobnie diakonisie Sewerze, ktra naleaa do wsplnoty monastycznej Melanii na Grze Oliwnej i wybieraa si zoy wizyt Ewagriuszowi w Egip-cie127 Jest zbiorem ascetycznych rad adresowanych do mniszek, analogicznym do Zwierciada mnicha.

13) Pouczenie dla mnichw (CPG 2454). Pismo jest zbiorem kilkudziesiciu sentencji dotyczcych ycia ascetycznego.

14) Podstawy ycia monastycznego (CPG 2441). Autor zwraca si do tych, ktrzy pragn podj si mo-

125 " , L. TH. LEFORT, A propos d un aphorisme d' Evagrius Ponticus, 71, zob. Bibliografia.

126 A W ' . ILMART, Les versions anciennes des Sentences d' Evagre,

152, zob. Bibliografia. 127 Por. G. BUNGE, Origenismus, 32-38; Ep. 7, 8, 19, 20.

3. PISMA 43

nastycznego ycia. Zwraca szczegln uwag na prak-tykowanie hezychii.

15) Zachta i pouczenie (CPG 2440). S to pisma parenetyczne, dedykowane pewnemu mnichowi. Zaj-

muj si kwesti modlitwy, psalmodii i innych zagad-nie ycia monastycznego.

16) O sporze z mylami (CPG 2434). Dzieo, popu-larne w staroytnoci, zawiera opis, podzielony na osiem rozdziaw, poszczeglnych pokus, ktre po-

chodz z omiu zych myli, oraz antologi czterystu osiemdziesiciu siedmiu biblijnych cytatw skierowa-nych przeciwko nim. Pokazuje, jak praktycznie stoso-

wa aVTLppT)

44 WSTP

wia~c~ liczba p~zekadw129. Autor podejmuje kryty-k OSIlliU wad, ktore nazywa "namitnociami": obarstwa, nieczystoci, chciwoci, griiewu, smutku, acedii prnoci i pychy. Czyni to, podobnie jak w kilku in~ nych pismach, za pomoc "zrozumiaych przysw"130. W dziele dostrzegamy paralelizm kolejnych zda, wzo-rowany na biblijnych ksigach mdrociowych. Pismo to ~o~ ~g!dem li~erackim wydaje si by jednym z najpIkniejszych dzie Ewagriusza.

19) O wadach, ktre przeciwne s cnotom (CPG 2.448). ,W. tym kr?tkim pimie autor take rozprawia s~ ~ ?SIlliOma gownymi wadami i ukazuje ich prze-CIWlenstwa - cnoty. Dedykuje je temu samemu adre-satowi, co Traktat dla Eulogiusza mnicha. Eulogiusz by prawdopodobnie uczniem Ewagriusza 131.

.20) I?efinicj~ rnych namitnoci duszy (CPG 2442). DZIeo Jest zbIOrem krtkich zda napisanych. w kon-wencji d~finicji. Definicje stanowi osobliw form li-

terack, rzadko stosowan przez Ewagriusza. Zdania 1-16 definiuj poszczeglne namitnoci, natomiast ~~a 17 -~3 zajmuj si okrelaniem waniejszych po-Jc z trzydziestego rozdziau Ksigi Przysw.

21) Inne, mniejsze pisma: Napomnienia (CPG 2443), Sentencje uoone alfabetycznie, Inne sentencje (CPG 2444), Sze sentencji (CPG 2446). Zdaniem J. Muyldermansa wymienione kolekcje maj du war-

129 Popularno t ilustruje chronologia wyda tekstu: 1574 -wene~kie wydanie aciskiego przekadu; 1672 - pierwsze wydanie

grec~e przez Fr. Combefisa; 1673 - edycja greckiego tekstu przez Suares~; 1680 - florencka edycja aciskiego przekadu; 1696 - tumacze~e fran:uski:; 1913 - tumaczenie niemieckie (por. G. BUNGE, Evagrws Pontlkos. Uber die acht Gedanken 23-27 zob Bibliografia) 130 ' ,. .

Ad mon. 137, GREmANN, 165. 131 Por. Tract. ad Eul. 2, PG 79, 1096b; 34, PG 79, 1140a.

L.

3. PISMA 45

to dla badania historii gnomy jako gatunku literackie-go. Ewagriusz odegra znaczn rol w uksztatowaniu si tego gatunku na gruncie chrzecijaskim 132.

22) Objanienia do Pisma witego: Objanienia do Psalmw (CPG 2455), Objanienia do Ksigi Przy-

sw (CPG 2456, 2457, 2458/4), Objanienia do Ksigi Rodzaju, Liczb i Krlewskiej, fragm. (CPG 2458/1), Objanienia do Ksigi Hioba, fragm. (CPG 2458/2), Objanienia do Pieni nad Pieniami, fragm. (CPG 245S/3), Objanienia do Ksigi Eklezjastesa (CPG 2458/5), Objanienia do Ewangelii wedug w. ukasza, fragm. (CPG 2458/6). Ewagriusz, jako du-chowy ucze Orygenesa, by zwolennikiem alegorycz-nej metody w interpretacji Pisma witego __ Wyczytywa z Biblii przede wszystkim ascetyczne treci. Komento-

wa' wiele ksig biblijnych stosujc form scholium, czyli kitkiego objanienia do poszczeglnych werse-tw. Stara si konsekwentnie trzyma takiej metody -w jednym z objanie do Ksigi Przysw wyznaje, e

byby w stanie poszerzy pewne traktowane zagadnie-nie, ale nie moe tego uczyni, poniewa stosowany przez niego "gatunek objanienia (

46 WSTP

24) Listy (CPG 2437). listy Ewagriusza s najbar-dziej osobist czci jego twrczoci. W skad zacho-wanej korespondencji wchodz listy adresowane, prawie z reguy, do indywidualnych adresatw oraz fragmenty niektrych znanych skdind pism Ewagriusza. Zbir li-czy 62 rne pisma. Prawdopodobnie po wypdzeniu mnichw z Cel przez biskupa Teofila Aleksandryjskiego w r. 400 Palladiusz zabra korespondencj swego mi-strza do klasztoru na Grze Oliwnej w Jerozolimie. Tam mnisi dysponujc skryptorium przepisali zebrany kor-pus listw nadajc im okrelon kolejno.

25) Apoftegmaty (CPG 2462). W kolekcji alfabe-tycznej Apoftegmaty Ojcw znajduje si dziesi apof-tegmatw pod imieniem Ewagriusza. W kolekcji syste-matycznej greckiej, wedug J.C Guy'a, znajduje si

szesnacie apoftegmatw135. Wikszo z nich to wy-cig z pism Ewagriusza.

26) O mistrzach i uczniach (CPG 2449; 6053). Pismo stanowi, jak zauwaa J. Muyldermans, "krt-k instrukcj o charakterze gnomicznym na uytek mistrza nowicjatu i nowicjuszy. Seri maksym pre-zentuje si w formie porwna, gdzie paralelizm jest antytetyczny, uwypuklajc kontrasty, jakie ist-

niej pomidzy dobrym a zym przeoonym oraz pomidzy mnichami nie ulegymi a tymi, ktrzy yj w zgodzie"136. Autorstwo pisma jest sporne137, jed-nake ze wzgldu na pokrewiestwo tego dziea z na-

135 Por. J.C. GUY, Recherches sur la tradition grecque des

Apophthegmata Patrom, 236. 239, zob. Bibliografia. 136 ES, 60n. 137 W Clavis Patrom Graecorom uznaje si je za pismo Ewagriu-

sza, ale w Suplemencie z 1998 r. do Clavis uwaa si za rueauten-tyczne (CPGS, 79).

L

4. UWAGI DO PRZEKADU 47

uk innych prezentowanych tu dzie, zdecydowalimy si na jego zamieszczenie.

Obszerny zbir stanowi rwnie pisma zwizane z imieniem Ewagriusza, ktrych autentyczno jest dyskutowana. Clavis Patrum Graecorum wymienia

dziewitnacie takich pism. W naszej prezentacji po-mijamy je, z wyjtkiem wymienionego powyej pisma. Ju sama ich ilo skania do refleksji nad wielkoci

wpywu Ewagriusza na staroytnych pisarzy asce-tycznych.

4. UWAGI DO PRZEKADU

Wiele Ewagriuszowych pism nie zostao jeszcze krytycznie wydanych, wic jestemy zdani na edycje tekstowe takie, jakie s. Korzy z lektury po polsku pism tego teologa jest niewspmiernie wiksza od strat zwizanych z pewnymi niecisociami, na ktre naraamy si posugujc si tekstem jeszcze nie wy-danym krytycznie.

Zamieszczony w tym tomie przekad obejmuje trzy-nacie pism naszego teologa oraz jego ywot, ktrego autorem jest ucze Ewagriusza, Palladiusz. Tekst O yciu Ewagriusza tumaczymy, jak zaznaczamy w uwa-gach, z francuskiego przekadu koptyjskiej wersji Hi-storii dla Lausosa. Apoftegmaty zwizane z imieniem Ewagriusza zostay przedrukowane z tomu czwartego

rde Monastycznych. Przekad Listw opiera si -w tych miejscach, ktre zachoway si w oryginale -na fragmentach greckich. Pozosta cz, zachowan w wersji syryjskiej, tumaczymy w oparciu o przekad niemiecki. Miejscami za pomoc suy te retranslacja grecka W. Frankenberga. Przekad pisma O praktyce ascetycznej zosta dokonany na podstawie edycji So-

48 WSTP

urces Chretiennes, podobnie - Gnostyk. Fragmenty za-ginione w oryginale tumaczymy z francuskiego tekstu, zamieszczonego w tej edycji i rekonstruujcego cao.

Przekad pisma O modlitwie opiera si na Filokaliach, a pisma Trzech rozdziaw o modlitwie - na aciskim

tumaczeniu syryjskiej wersji, wydanej przez I. Haus-herra. Pismo Do mnichw i Napomnienie dla dziewicy

tumaczymy w oparciu o edycj H. Gregmanna, nato-miast pismo Podstawy ycia monastycznego - o edycj J. Migne' a. Przekad pisma O omiu duchach za opie-ra si na edycji J. Migne'a (= recenzja A), z uwzgldnieniem wariantw duszej recenzji (B). Prolog tumaczymy w oparciu o niemiecki przekad G. Bungego138 rti; wydanej wersji syryjskiej. Przekad O rnych ro-dzajach . zych myli opieramy na niedawno wydanej edycji krytycznej w Sources Chretiennes. Tumaczenia pisma O wadach, ktre przeciwne s cnotom w caoci dokonujemy na podstawie edycji J. Migne'a. Z kolei pi-smo O mistrzach i uczniach tumaczymy na podstawie edycji P. van den Vena. W aparacie krytycznym w du-ym stopniu korzystamy z uwag zamieszczonych przez autorw edycji rdowych139

Publikowane pisma w przewaajcej mierze traktu-j na temat ascezy, ludzkiego wstpowania ku Bogu. Dlatego nazwalimy je "ascetycznymi". W polskim wydaniu prezentujemy jedynie ich cz. W gruncie rzeczy wszystkie pisma Ewagriusza zawieraj wiele wtkw ascetycznych. Jednake istniej takie pisma, w ktrych nasz teolog okazuje si mistrzem nie tylko w opisywaniu ascetycznej wdrwki czowieka do Bo-

138 G B .. . UNGE, Evagrios Pontikos. Uber die acht Gedanken, 31-33.

139 D k dni' d o a eJsze ane na temat edycji rdowych zob. w Biblio-grafii.

4. UWAGI DO PRZEKADU 49

ga, ale i zstpowania Boga do czowieka. S nimi midzy innymi List dogmatyczny o Trjcy Najwitszej i List do Melanii. Wiele tego rodzaju treci zawieraj

rwnie Ewagriuszowe scholia do poszczeglnych ksig Pisma witego. Warto wic w przyszoci po-

stara si o przetumaczenie na polski pozostaych pism.

--

BmUOGRAFIA

I. EDYCJE PISM EWAGRIUSZA Z PONTU

Practicus, CPG 2430, Ayos iTpaKTLKS, O praktyce ascetycznej

a. Tekst grecki A. i C. GUlLLAUMONf, Evagre le Pontique. TraW! pra-

tique ou le moine. Edition critique du texte grec (compte tenu des versions orientales). Traduction, commentaire et tables (SCh 170/171), Paris 1971.

Por. P. VAN DEUN, Oeuvres d'Evagre Ze Pontique passees inaperr;ues dans Z'At-hous Vatopedinus 57 (XII~ -.xzve siec/e), Byzantion 60 (1990), 441-444 [kilka drobnych, nowych wariantw].

b. Wersje gruziska, arabska, syryjska, armeska S. MAxARASVILI, DzveZi kartuZi mpZikuc'erlobis mat'iane,

l, Tbilisis, 1984, 24-29 (fragment po gruzisku). Por. SAMIR KHALlL, Evagre Ze Pontique dans la tradition arabo-copte, [w:] Ac-

tes du we Congres copte II, Louvain-la-Neuve 1992, 133-134, 138-139 [nt wersji arabskiej]; TP (170), 318-337; G. TROUPEAU, CataZogue des manuserits arabes, Iere partie, manuscrits chn!tiens, Bibliotheque Nationa-le, Paris 1972, 132-133.

c. Wspczesne tumaczenia FRANCUSKIE: a) zob. TP (171); b) fragmenty: Praxis et

Gnosis d'Evagre le Pontique. Textes choisis, zob. Bi-bliografia, II.

NIEMIECKIE: G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Praktikos oder der Monch. Hundert Kapitel iiber das geistliche Leben, KoIn 1989 [z obszernym komentarzem].

52 BmuoGRAFIA WOSKIE: P. BETI10LO, Evagrio Pontico,Pratico, [w:]

EVAGRIO PONTIca, Per conoscere Lui, zob. Bibliogra-fia, II.

ANGIELSKIE: R.E. S1NKIEWICZ, Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic Corpus, zob. Bibliografia, II; J.E. BAM-BERGER, Evagrius Ponticus .. The Praktikos, 12-42, zob. Bibliografia, III.

Gnosticus, CPG 2431, A-rOS YVWOTLKS, O poznaniu

a. Fragmenty greckie A. i C. GUILLAUMONf, Evagre le Pontique. Le Gnostique

ou d celui qui est devenu digne de la science. Edition critique des fragments grecs. Traduction integrale eta-blieau moyen des versions syriaques et armenienne. Commentaire et tables (SCh 356), Paris 1989.

. b. Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus (Abhandlungen der

kOniglichen Gesellschaft der Wissenschaften zu G5ttin-gen. PhiloL-hist Klasse. Neue Folge Bd. 13, 2) [z re-translacj na grecki], Berlin 1912, 546-553.

J; MUYLDERMANS, A travers la tradition manuscrite d'Eva~e le Pontique. Essai sur les manuscrits grecs conserve d la Bibliotheque Nationale deParis, Louvain 1932,70-75 [kodeksy i niektre fragmenty].

A. GUILLAUMONf, Une nouvelle version syriaque du 'Gnostique' d'Evagre le Pontique, Museon 100 (1987), 161-169.

c. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii Pontici vita et scripta,

Venetiis 1907, 12-22. Por. I. HAUsHERR, Les versions syriaque et armenienne d'Evagre Ze Pontique,

Rome 1931, 100-106.

BmuoGRAFIA 53

d. Wspczesne tumaczenia , FRANCUSKIE: a) zob. A. i C. GUILLAUMONf, Evagre le

Pontique. Le Gnostique, dz. cyt.; b) fragmenty: PRAXIS et Gnosis d'Evagre Ze Pontique, dz. cyt. WOSKIE: P. BETI10LO, Evagrio Pontico. Gnostico,

[w:] EVAGRIO PONTICO, Per conoscere Lui, dz. cyt.

Kephalaia gnostica, CPG 2432, Rozdziay gnostyczne

a. Fragmenty greckie J. MUYLDERMANS, Evagriana. Extrait de la revue 'Le

Museon', t. 42, augmente de Nouveaux fragments grecs inedits, Paris 1931,52-59. _ TENE A travers la tradition, art. cyt., 73, 74, 85, 89,93. I. HAbSHERR, Nouveaux fragments grecs d'Evagre Ze Pon-

tique, OCP 5 (1939), 229-233. P. GEHIN, Evagriana d'un manuscrit basilien (Vaticanus

gr. 2028; olimBasilianus 67), Museon 109 (1966), 59-85,64-66 [tekst z tum.].

b. Wersja ~yryjska A. GUILLAUMONf, Les six Centuries des 'KephaZaia gnos-

tica' d'Evagre le Pontique. Edition critique de Za ver-sion syriaque commune et edition d'une nouvelle v~rsion syriaque, integrale, avec une doubZe traduction franqaise, Paris 1958.

Por .. D. BUNDY, The PhUosophical Structures ot Origenism The Case ot the Expurgated Syriac Version (S 1) ot the Kephalaia Gnostica ot Evagrius, [w:] Origeniana quinta, Leuven 1992, 577-584.

W. FRANKENBERG, EvagriusPonticus, 48-422. Por. H. GREfWANN, ZKG 34 (1913), 395-398.

c. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 143-207.

54 BmuoGRAFIA Por. l. HAUSHERR, Les versions syriaque, art cyt., 74 i 88-100; R.A.D. YOUNG

Ine. Anne~ian Adaptation of Evagrius' KephaZaia Gnostica, [w:] Ori~ gemana quznta, 535-541.

d. Wersja arabska Por .. G. GRAF, Geschichte der christlichen arabischen Literatur, l, Citili deI Va-

~cano, 1944,398; TP (170), 9n. adn. 4; SAMIR KHAuL, Eva e Ze R _ tique, art. cyt., 139-141. gr on

Capita cognoscitiva, CPG 2433, hKEllllaTa, Rozwaania

a. Tekst grecki J. MUYLDERMANS, Evagriana. Extrait, 38-44. Por. J. MUYlDERMANS, Evagriana de la Vaticane, Museon 54 (1941) 12-15' ES

35-38. ' "

b. Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 422-471. Por. ES, 79 adn. 175-177; J. MUYlDERMANS, Evaurp Ze Pontiqu' e T c 'C 't

.. , d les ". - . LeS apI a co~ noscltiva ans versions syriaque et armenienne, art cyt, 73-106.

c. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 207-216. Por. J. MUYLDERMANS, Evagre Ze Pontique. Les 'Capita cognoscitiva', art. cyt.

Antirrheticus, CPG 2434 'AVTLPPTJTLKS, O sporze z mylami

a. Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 472-545. Por. ES, 67 adn. 131.

b. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 217-323. Por. J. MUYLDERMANS, Handes Amsorya 75 (1961),441-448.

BmuoGRAFIA 55

c. Wersja arabska Por. SAMIR KHAuL, Evagre le Pontique, art. cyt., 133-134.

d. Wersja sogdyjska N. SIMS-WILUAMS, The Christian Sogdian Manuscript C 2

(Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte, 2), Berlin 1985, 168-182.

O. HANSEN, Berliner Sogdische Texte II, Bruchstiicke der grofoen Sammelns, [w:] Abhandlungen der Akademie Mainz, Wiesbaden 1955, 7-24 [ekscerpty].

e. Wersja gruziska Por. S. MAxARASVILI, Dzveli kartuZi, 21-24.

f. Wspczesne tumaczenia NIEMIECKlE: a) F. BAETHGEN, Evagrius grofoer Schrift von

den acht Lastergedanken nach der Berliner syrischen Handschrift Sachau 30, 2, [w:] O. Z6CKLER, Evagrius Pontikus, Miinchen 1883, 104-106 (I rozdz.); b) A. RO-DIGER, Lebensve/Wirklichung und christlicher Glaube, 296-341 (IV-VI rozdz. + indeks cytatw biblijnych), zob. Bibliografia; c) CH. JOEST, Die Bedeutung von Akedia und Apatheia bei Evagrios Pontikos, 48-53 (VI rozdz.), zob. Bibliografia, III.

ANGIELSKIE: M. O'LAUGHLIN, Evagrius Ponticus. An-tirrheticus (Selections), [w:] V. WIMBUSH, A Source-book, 243-262 (III-V rozdz.).

Sententiae ad monachos, CPG 2435, ITpos TOUS EV KOLVO~(OLS ~ O'wo8(aLS Ilovaxovs,

Do mnichw mieszkajcych we wsplnotach

a. Tekst grecki H. GREEMANN, Nonnenspiegel und Monchspiegel des

Evagrios Pontikos, TU 39 (1913), 152-165.

56 BIBUOGRAFIA

J. DRISCOLL, The 'Ad monachos' o! Evagrius Ponticus: [ts Structure and a Select Commentary, Rome 1991.

Por. J. MUYIDERMANS, A travers la tradition, art. cyt, 65-70, 89, 92; L.TH. LEFORT, A propos d'un aphorisme, d'Evagrius Ponticus, Bulletin de la classe des lettres et des sciences morales et politiques. Academie Royale de Belgique. Serie 5 t 36 (1950), 70-79.

b. Wersje aciskie 1. Wersja A: J. LECLERCQ, Eancienne version latine des

sentences d'Evagre pour les moines, Scriptorium 5 (1951),195-213.

2. Wersja H: L. HOLSTENIUS, PG 40, 1277-1282 (= PL 20,1181-1186).

Por. B. LAMBET, Bibliotheka Hieronymiana Manuscripta, Steenbrugis 1969-72, 111 B, n. 553, 455-457; por. M. MDHMELT, Zu der neuen lateinischen Ubersetzung des Miinchsspiegels des Evagrius, VigChr 8 (1954), 101-103.

c. Wersja syryjska H. GRE~, art. cyt. [w aparacie krytycznym]. Por. A. BAUMSTARK, Geschichte der syrischen Literatur, Bonn 1928, 86 adn. 9: ES,

29 adn. 27.

d. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 114-124; J. MUYLDERMANS, Museon 65 (1952), 11-16 [fragmen-

ty]. Por. H. GREWANN, W. UiDTKE, ZKG 35 (1914), 90-96.

e. Wersja etiopska V. ARRAS, Collectio monastica, CSCO 238 (1963)/ Aeth.

45, 145-153 [tekst]; CSCO 239 (1963)/Aeth. 46, 106-112 [tumaczenie].

f. Wersja gruziska Por. G. GARITI'E, Catalogue des manuscrits georgiens litteraires du Mont Sinai,

Louvain 1956, 99n, nr 3, 1.

BIBUOGRAFIA 57

g. Wersja koptyjska H. QUECKE, Ausziige aus Evagrius' 'Monchspiegel' in kop-

tischer Ubersetzung, Orientalia 58 (1989), 453-463.

h. Wersja arabska Por. SAMIRKHALlL, Evagre le Pontique, art. cyt., 137-138.

i. W spczesne tumaczenia ANGIELSKIE: J. DRISCOlL, Evagrius Ponticus. The mind's

long journey to the Holy Trinity: the 'Ad monachos' o! Evagrius Ponticus, translated and with an intro-duction, Collegeville, Minn., 1993; zob. TENE, The 'Ad monachos, dz. cyt.; R.E. SINKIEWICZ, Evagrius o! Pontus. The Greek Ascetic Corpus, zob. Bibliografia, II. WOSKIE: P. BETTIOLO, Evagrio Pontico. Ai mo naci,

[w:] EVAGRIO PONTICO, Per conoscere Lui, dz. cyt.

Ad virginem, CPG 2436, IIapaLvEaLS lTpOS lTap9EVOv, Napomnienie dla dziewicy

a. Tekst grecki H. GREJlMANN, Nonnenspiegel, art. cyt., 146-151. Por. G. BUNGE, Origenismus, 32-38, zob. Bibliografia, III; S. ELM, Evagrius

Ponticus' Sententiae ad Virginern, Dumbarton Oaks Papers 45 (1991), 97-120.

b. Wersje aciskie 1. Wersja S (lub W): A.WILMART, Les versions ancien-

nes, art. cyt., 143-153. 2. Wersja H: L. HOLSTENIUS, PG 40, 1283-1286 (= PL

20,1185-1188). Por. G. BUNGE, Origenismus - Gnostizismus, art cyt., 32-37.

c. Wersje syryjskie 1. Wersja A: W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 562-

565.

58 BIBUOGRAFIA

2. Wersja B w kodeksie Vat. syr. 126, f. 250 r-v [nie wy_ dana].

Por. A. BAUMSTARK, Geschichte, 86 adn. 10; ES, 30 adn. 30.

d. Wersje armeskie 1. Wersja VI: B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 355-

359 (cz); por. H. GRE&\1ANN, W. LDDTKE, ZKG 35 (1914), 87-90. 2. Wersja V2 [sentencje 1-27 pod imieniem Nila]:

J. MUYLDERMANS, Fragment armenienne du 'Ad Virgi-nes' d' Evagre, Museon 53 (1940), 77-87.

e. Wspczesne tumaczenia WOSKIE: P. BETI10LO, Evagrio Pontico. Esortazione

a una vergine, [w:] EVAGRIO PONTICO, Per conoscere Lui, dz. cyt.

ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic Corpus, zob. Bibliografia, II.

Epistulae LXII, CPG 2437, Listy

a. Fragmenty greckie , C. GUILLAUMONf, Fragments grecs indits d'Evagre le

Pontique, [w:] J. DUMMER, Texte und Textkritik. Eine Aufsatzsammlung (TU 133), Berlin 1987, 209-~21.

P. GEHIN, Nouveaux fragments grecs des Lettres d' Evagre, Revue d'Histoire des Textes 24 (1994),117-147.

P. GEHIN, Evagriana d'un manuscrit basilien, art. cyt.; 59-85,66-67 [ekscerpt z listu 16].

Por. TP (170), 245, 257.

b. Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 564-611.

BIBUOGRAFIA 59 P. GEHIN, Evagriana d'un manuscrit basilien, art. cyt.,

67-71 [list 16: tekst i tumaczenie z greckiego i sy-ryjskiego].

Por. ES, 76 adn. 163.

c. Wersja armeska . B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 334-376 [lISty wy-

dane czciowo, pomieszane z innymi pismami]. A. VAN LANTSCHOOT, Un opuscule inedit de F.e. Cony-

beare, Museon 77 (1964), 121-135 [tumaczenie aciskie listw Ewagriusza i Melanii wedug tekstu armeskiego].

d. Wspczesne tumaczenia .. NIEMIECKIE: G. BUNGE, Evagrios Pontzkos. Bnefe aus

der Wiiste, Trier 1986. WOSKIE: G. BUNGE, [Evagrius Ponticus.] Lettere dal

deserto. Epistulae, [wprow. i przyp.] G. BUNGE; [tum.] S. Dl MEGLIO [i] G. BUNGE, Magnano 1995 (Testi Dei Padri Della Chiesa 19).

Epistula ad Melaniam, CPG 2438, List do Melanii

a. Wersja syryjska Cz. 1.: W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 610-619. Cz. 2.: G. VITESTAM, Seconde partie du ~ait qui passe sous

le nom de 'La grande lettre d'Evagre le Pontique ci Mlanie l'Ancienne', publie et traduite d'apres le ma-nuscrite du British MuseumAdd.17192, Lund 1964.

b. Wspczesne tumaczenia ANGIELSKIE: M. PARMENTIER, Evagrius of Pontus. Let-

ter to Melania, Bijdragen 46 (1985), 2-38 [tekst z komentarzem].

60 BmuoGRAFIA

FRANCUSKIE: G. VITESTAM, Seconde partie, dz. cyt., 6-29 [drugiej czci]. NIEMIE~KIE: G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe 'aus

der Wuste, 303-328.

Sermo sive dogmatica epistula de Sanctissima Trinitate (PSEUDO-BASILIUS, Epistula 8), CPG 2439, Mowa lub List dogmatyczny o Trjcy Najwitszej

a. Tekst grecki Y. COURTONNE, Saint Basile. Lettres I, Paris 1957 22-

37. ' J. GRIBOMONT, [w:] M. FORLIN PATRUCCO, Basilio di Ce-

sarea. Le lettre, vol. 1, Turin 1983, 84nn. Por. w. BOUSSET, Apophthegrnata, 281-341, zob. Bibliografia, III; R MELCHER,

~er achte Briel des hl. Basi/ius, ein Werk des Evagrius Ponticus, Miinster l. W. 1923; P.J. FEDWICK, Bibliotheca basi/iana universalis: a study olthe manuscript ol Basi/ ol Cesarea, I, Turnhout 1993, 631-632. '

b. Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 620-635.

c. Wspczesne tumaczenia NIEMIECKIE: G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Briefe aus

der Wiiste, 284-302. FRANCUSKIE: zob. Y. COURTONNE, Saint Basie, 22-37.

Protrepticus i Paraeneticus, CPG 2440, Zachta i pouczenie

Wersja syryjska W. FRANKENBERG, Evagrius Ponticus, 554-563. Por. ES, 75 adn. 158. .

BmuOGRAFIA 61

Rerum monachalium rationes, CPG 2441, T&v KaTa l1ovaX&V 1Tpa'Yl1aTWV Ta aLna KaL ..; Kaa'

";ouXLav TOlrrCilV 1Tap,9EO"LS, Podstawy ycia monastycznego i ich rola w osigniciu wyciszenia

a. Tekst grecki PG 40, 1252d-1264c; z niewielkimi modyfikacjami:

62 BrnuaGRAFIA

b. Wersja syryjska Por. A. BAUMSTARK, Geschichte, 86 ad. 13; ES, 32n.

c. Wspczesne tumaczenia ANCGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic

orpus, zob. Bibliografia, II.

Capita paraenetica, CPG 2443 KdAaLa 11 1TapaCV(JLS, Napomni;nia

a. Tekst grecki A. E~TER, ?~omica I, Sexti Pythagorici, Clitarchi, Eva-

grn Pontlcl sententiae (Index Scholarum Bonnae WS 1882-1893), Lipsiae 1892, Ul. '

Por. J. MUYWERMANS, A travers la tradition, art cyt. 72n, 92' TENZE' E . LV. ' , ,vagn-ana. .e atic. Barber. graecus 515, Museon 51 1938), 191-226; TENE, Evagnana de la Vaticane, art. cyt., 3; D.N. ANASTAS1JEVJ, Die pariinetischen Alphabete in der griechischen Litemtur, Miinchen 1905, 24-31 nr 6' F. LEFHERZ, Studien zu Gregor von Nazianz, Bonn 1958, 84 nr 2. ' ' We~g A. Eltera (Gnomica l, 48) florilegium jest wycigiem z sentencji Ewa-

gnusza.

b. Wersja syryjska Por. ES, 33n.

c. Wersja armeska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 54-63. Por. J',MUYWERMANS, Le discours de Xystus dans la version armenienne

d' Evagre le Pontique, Revue des Etudes armeniennes 9 (1929) 183-201' J MUYWERMAN S ~"l' ' ' ,

. . s, . HI en verslOn armenienne, Museon 56 (1943) 80' 84-85 [tum. franc.]. ' ,

d. Wspczesne tumaczenia ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic

Corpus, zob. Bibliografia, II.

BrnuaGRAFIA 63

Spiritales sententiae per alphabeticum dispositae, CPG 2444, rv{j)~aL KaT' dA

L

64 BIBliOGRAFIA

c. Wersja anneska B. SARGHISSIAN, S. Patris Evagrii, 63-113. Por. J. MUYLDERMANS, A travers la tradition, art. cyt, 64 adn. 2; TENE, Eva-

grimm de la Vaticane, art. cyt, 7-9.

d. Wersja gruziska Por. G. GARITIE, Catalogue, 101 nr 6; S. MAxARASVILI, Dzveli kartuli, 29.

e. Wersja arabska Por. G. GRAF, Geschichte l, 397; G. TROUPEAU, Catalogue, 132-133; SAMIR

KHAuL, Evagre le Pontique, art. cyt, 130-131; U. ZANE1TI, Abtl Maqar, ms.345.

f. Wspczesne tumaczenia . ROSYJSKIE: NIL SINAJSKIJ, K Jewlo'giju monachu, So

wo pierwoje, [w:] Tworenija priepodobnogo otca na-szego Nila, podwinika Sinajskogo, t. 1, Moskwa 1858, 223-271.

FRANCUSKIE: M.A. JOURDAN-GUEYER, Evagrele Pon-tique. Au moine Euloge, [w:] De la priere d la perfec-tion, 19-65.

ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius ol Pontus. The Greek Ascetic Corpus. Translation, Introduction and Commentary. Appendix 2: Eulogios - Text ol Lavra

. r 93, s. 310-333 (recenzja dusza IB/); Tractatus ad Eulogium monachum, PG 79, 1093-1140 (recen-zja krtsza lA/), zob. Bibliografia, II.

De vitiis quae opposita sunt virtutibus, CPG 2448, IlEpl. TclS aVTLCUrOUS TWV apTWV KaKLas,

O wadach, ktre przeciwne s cnotom

a. Tekst grecki PG 79, 1140b-1144d = Suares (1673). Por. J. MUYlDERMANS, Evagriana de la Vaticane, art. cyt, 5; TP (170), 180;

F. DEGENHARf, Der h Nilus Sinaita, Miinster 1915, 20-21.

! I I

l

b. Wersja syryjska Por. ES, 59ll.

BIBliOGRAFIA 65

c. Wersja arabska Por. G. GRAF, Geschichte l, 397; G. TRoUPEAU, Catalogue, 132; SAMIR

KHALIL, Evagre le Pontique, art. cyt, 13i-132.

d. Wersja gruziska Por. G. GARJ'ITE, Catalogue, 101 nr 7; Por. S. MAXARASvill, Dzveli kartuZi, 29-36.

e. Wspczesne tumaczenia ROSYJSKIE: NIL SINAJSKIJ, K Jewlogiju monachu,

K niemu e sowo wtoroje, [w:] Tworenija priepodob-nogo otca naszego Nila, t. 1,272-277. .

ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius o[ Pontus. The Greek Ascettc CO/pus, zob. Bibliografia, II.

De malignis cogitationibus, CPG 2450, IlEpl. 8Lacj>pwV TTOVTlpWV }.O'YLO"1~V: O rnych rodzajach zych mysz"

a. Tekst grecki GEHIN P., 'GUILLAUMONT A., GUILLAUMONT C., Evagre

le Pontique. Sur les pensees, SCh 438 (1998~. . Por. J. MUYLDERMANS, A travers la traclition, art. cyt, 39-47; TENZE, Evagrwna

de la Vaticane, art. cyt, 2; ES, 35n., 38 adn. 62; K. HEUSSI, Untersuchungen za NilusdemAsketen(TU 42,2), Leipzig 1917, 163-166.

b. Wersja syryjska Por. ES, 38ll., 51, 98ll.

c. Wersja arabska Por. SAMIRKHALIL, Evagre Ze Pontique, art. cyt, 136-137.

66 BmuoGRAFIA

d. W spczesne tumaczenia ROSYJSKIE: NIL SINAJSKIJ, Orazlicznych ukawych

pomysach dwadcat' siem' gaw, [w:] Tworenija prie-podobnogo otca naszego Nila, t. 1,278-311.

FRANCUSKIE (recenzja krts,za, wedug Filokalii): L. REGNAULT, J. TOURAILLE, Evagre le Pontique. Cha-pitres sur le discemement des passions et des pensees [w:] Philocalie, 8,14-65. . ' WOSKIE: F. MOSCATELLI, Sui diversi pensieri della

malvagita, [w:] TENE, Evagrio Pontico, 68-119, zob. Bibliografia, II. POLS~~: L: NI~CIOR, Ewagriusza z Pontu 'De malignis

cogltatiombus . O samym dziele. Tumaczenie Ceno-?i~m 1997,. nr 10, 32-50 [tumaczenie pierws~ej czSCI, wydanej w Filokalii] .

ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic Corpus, zob. Bibliografia, II.

De octo spiritibus malitiae, CPG 2451, IIEpt TWV OKTW 1TVElJl1

68 BrnuoGRAFIA h. Wersja gruziska G. GARIITE, Catalogue, 102 nr 8 [czciowo]. Por. S. MAxARASVIu, Dzveli kartuli, 36-38.

i. Wersja starorosyjska Velikija Minei Eetij sobrannyja wssjerosijskim mitropoli-

tom Makariem, St. Petersburg 1868, April, kol. 457-459.

j. Wspczesne tumaczenia" ROSYJSKIE: NIL SINAJSKIJ, O wos'mi ukawych du-

chach, [w:] Tworenija priepodobnogo otca naszego Ni-la, t. 1,201-222.

NIEMIECKIE: a) S. SCHIWIETZ, Das morgenliindische Monchtum, 2 Tell, Mainz 1913, 60-72 (wg rec. A); b) G. BUNGE, Evagrios Pontikos. Uber die acht Cedanken, Wiirzburg 1992, 31-87 [wg rec. B; na podst. Paris. BN Coislin 109 z XI w.; z obszernym wstpem].

FRANCUSKIE: P. NEGRIER, Des huits sprits de perver-sit d'Evagre du Pont, CoIIectanea Cistercensia 56 (1994), 315-330 [wg rec. AJ. WOSKIE: F. MOSCATEW, Cli otto spiriti della mal-

vagita, [w:] TENE, Evagrio Pontico, 34-61, dz. cyt. ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWICZ, Evagrius o! Pontus. The Greek Ascetic

Corpus, zob. Bibliografia, II.

HISZPASKIE: M. RACZKIEWICZ, Evagrio pntico. De ocho espfritus de malicia, Moralia 25 (2002), 219-253.

De oratione, CPG 2452, ITEpt 1TpooEVXTJS, O modlitwie

a. Tekst grecki PG 79, 1165a-1200c = Suares (1673); zniewieIkimi

modyfikacjami:

i.~:

70 BmuoGRAFIA

agre le Pontique. Chapftres sur la priere, [w:] Philocalie, 8, 47-65; c) M.H. CONGOURDEAU, Evagre le Pontique. Sur la priere, [w:] De la priere a la perfection, dz. cyt.

NEOGRECKIE: THEOKUTOS DIONYSIATIS, Evagre le Pontique. Les CllII chapftres sur la priere. Traduction en grec et preface par le moine Theoklitos Dionysiatis, Thessalonique, 1974.

ANGIELSKIE: J.E. BAMBERGER, Evagrius Ponticus. The Praktikos. Chapters on Prayer, 52-80; R.E. SINKIE-WICZ, Evagrius ot Pontus. The Greek Ascetic Corpus, zob. Bibliografia, II.

NIEMIECKIE: A. RODIGER, Lebensverwirklichung und christlicher Glaube, 263-295. WOSKIE: V. MESSANA, Evagrio Pontico. La preghiera.

Introduzione, traduzione e note a cura di V. MESSANA, Roma 1994.

POLSKIE: Fragmenty O modlitwie, [w:] Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tum. J. NAUMOWICZ, Krakw 1998, 66-73.

Capita tria de oratione, CPG 2453, Trzy rozdziay o modlitwie

Wersja syryjska HAUSHERR, De doctrina spirituali christianorum orien-

talium. Quaestiones et scripta 1, Romae 1933, 149-152 [z aciskim przekadem].

Por. ES, 79 adn. 172; A. BAUMSTARK, Geschichte, 88 adn. 9.

Institutio seu paraenesis ad monachos, CPG 2454, TIapatvEO'LS 1TpOS Ilovaxovs, Pouczenie dla mnichw

a. Tekst grecki PG 79, 1235a-1240b (= Suares) [recenzja krtsza];

J. MUYLDERMANS, Evagriana. Le Vatic. Barber., art. cyt., 198-204 [recenzja dusza].

BmuOGRAFIA

b. Wersja syryjska [wedug duszej recenzji] Por. ES, 61n. adn. 112.

71

c. Wspczesne tumaczenia . ANGIELSKIE: R.E. SINKIEWlCZ, Evagrius o[ Pontus. The Greek Ascetic

Corpus, zob. Bibliografia, II.

Scholia in Psalmos, CPG 2455, Objanienia do Ksigi Psalmw

Tekst grecki A. W katenach pod imieniem Orygenesa i Atanazego

1. PG 12, 1054-1686 (= DE LA RUE, Origenis Selecta in Psalmos = R). .

2. PG 27, 60-545 (= MONTFAUCON, Athanasii Exposi-tiones in Psalmos = M).

3. LB. PITRA, Analecta Sacra II, Frascati 1884, 444-483; III, Paris 1883, 1-364 (Origenes in Psalmos = P).

Por. H.U. VON BALTHASAR, Die Hiera des Evagrius, ZKT 63 (1939), 90-106; w przytoczonych zbiorach scholia Ewaguszowego autorstwa s do odszu-kania za pomoc klucza opracowanego przez M.J. RONDEAU, Le commen-taire sur les Psaumes d'Evagre le Pontique, OCP 26 (1960), 307-348.

B. Komentarze nie wydane 1. Vatic. gr. 1232 i Barber. gr. 548 (In Ps. 3-150) na

marginesach komentarza Teodoreta. .' 2. Vatic. gr. 754 (In Ps. 2-150) razem ze schohanu Atana-

zego. 3. Codd. Typ. IV, XIII i XIX katen do Psalmw. Por. M.J. RONDEAU, Les commentaires patristiques du Psautier, t. l, Roma

1982, 121-126; 203-299 (= La tradition manuscrite des Scholies aux Psaumes d'Evagre le Pontique. Contribution d l'etude des chaines sur le Psautier (wraz z edycj niektrych scholiw); TAE, Un temoin meconnu de la chaine 'athanasio'-evagrienne sur les Psaumes: le Vindobonensis theol. gr. 298, Revue d'Histoire des Textes, 19 (1989), 351-367. Edycj Scholia in Psalmos przygotowuje M.J. RONDEAU.

72 BmuoGRAFIA

Scholia in Proverbia, CPG 2456, 2457, 2458/4, LxALa ELS Tas IIapoLllLas, Objanienia do Ksigi Przysw

a. Tekst grecki P. GEHIN, Evagre Ze Pontique. Scholies aux Proverbes. In-

troduction, texte critique, traduction, notes, appendi-ces et index, Paris 1987 (SCh 340).

Wydanie starsze, czciowe: C. TISCHENDORF, Notitia editionis codicis bibliorum Sinaitici, Leipzig 1860, 76-122.

Por. H. URS VON BALTIIASAR, Die Hiera, art cyt, 86-106; 181-206: II Der Proverbienkommentar (189-202); M. RICHARD, Museon 79 (1966), 70n; R. DEVREESSE, DBS I, kol. 1162.

b. Wersja syryjska (fragmenty) J. MUYLDERMANS, Evagriana syriaca, 133n. (tekst); 163n

[tumaczenie] . Por. ES, 89 adn. 210.

c. Wspczesne tumaczenia FRANCUSKIE: P. GEHIN, Evagre Ze Pontique. Scholies

aux Proverbes, dz. cyt.

Scholia in Genesim, Numeros et Reges, CPG 2458/1, Objanienia do Ksigi Rodzaju,

Liczb i Ksig Krlewskich Por. H.U. VON BALTIIASAR, Die Hiera, art. cyt, 203; R. DEVREESSE, Les anciens

commentateU1'S grecs de de l'Octateuque et des Rois. Fragments tires des chalnes, Citta deI Vaticano 1959, 143.

Scholia in lob, CPG 2458/2, Objanienia do Ksigi Hioba

Por. H.U. VON BALllIASAR, Die Hiera, art. cyt, 204n.; R. DEVREESSE, DBS I, kol. 1145; U. ID. HAGEDORN, Die iilteren griechischen Katenen zum Buch Hio~. Bd. L Einleitung. Prologe und Epiloge. Fragmente za Hiob 1,1-8,22, Berlin-New York 1994, 109n i w innych miejscach.

l

I BmuoGRAFIA

Scholia in Canticum Canticorum, CPG 2458/3, Objanienia do Pieni nad Pieniami

Por. H.U. VON BAL1lIASAR, Die Hiera, art. cyt., 204.

Scholia in Ecclesiasten, CPG 2458/5, LXALa ELS TOV 'E KKA1)

74 BIBUOGRAFIA

b. Wspczesne tumaczenia FRANCUSKIE: J. MUYLDERMANS, 'Sur les Seraphins' et

'Sur les Cherubins: art. cyt., 372-374.

De Cherubim, CPG 2460, O Cherubinach

a. Wersja syryjska J. MlNLDERMANS, 'Sur les Seraphins' et 'Sur les Cherubi-

ns', art. cyt., 371-372. Nt. kodeksw zob. ES, 81 adn. 178.

b. Wspczesne tumaczenia FRANCUSKIE: J. MUYLDERMANS, 'Sur les Seraphins' et

'Sur les Cherubins', art. cyt., 374-375.

Expositio in Orationem Dominicam, CPG 2461, Komentarz do Modlitwy Paskiej

a. Wersja koptyjska P. DE LAGARDE, Catenae in Evangelia aegyptiacae, G6ttin-

gen 1886, 13 [fragment].

b. Wersja arabska Por. G. G~, Geschichte l, 339; G. TROUPEAU, CataZogue, 132-133; SAMIR

KRAUL, Evagre Ze Pontique, art. cyt., 149-150.

c. Wspczesne tumaczenia FRANCUSKIE: I. HAUSHERR Les le{:ons d'un contem-

platif, 83-84. ' NIEMIECKIE: G. BUNGE, Das Geistgebet, 59-61a.

Apophthegmata, CPG 2462, Apoftegmaty a. Tekst grecki PG 65, 173a-176a = Cotelier.

BIBUOGRAFIA 75

Por. J.e. GUY, Recherches sur Za tradition grecque des Apophthegmata Patrum, Bruxelles 1962, 236, 239, indeks.

b. Wspczesne tumaczenia M. in. POLSKIE: rMon 4,219-221.

De Magistris et discipulis, CPG 2449 i 6053, IIEpt 8L8acrKaAwv Kat llaeT}T~)v,

O mistrzach i uczniach

a. Tekst grecki P. VAN DEN VEN, Un opuscule inedit attribue a S. Nile,

[w:] Melanges Godefroid Kurth (Bibliotheque de la Faculte de philosophie et lettres de l'Universite de Liege), Liege 1908, t. 2,73-81.

Por. J. MUYlDERMANS, Le 'De magistris et discipulis' de S. Nil. Quelques cor-rections textuelles, Museon 55 (1942), 93-96; ES, 60n, 175n.

b. Wersja aciska P. VANDENVEN, tame.

c. Wersja syryjska Por. A. BAUMSTARK, Geschichte, 87 adn. 7; J. MUYIDERMANS, S. Nil en version

armenienne, art cyt., 86-90; ES, 60n.

d. Wersje armeskie 1. Tumaczenie z greki: Vitae Patrum II, 674-676. 2. Tumaczenie z syryjskiego: Tame; B. SARGHISSIAN,

S. Patris Evagrii, 359-360. Por. J. MUYLDERMANS, S. Nil en version armenienne, art. cyt., 86-90.

II. WSPCZESNE TUMACZENIA WIKSZYCH ZBIORW PISM EWAGRIUSZA

Tworenija priepodobnogo otca naszego Nila, podwinika Sinajskogo, t. 1-3, Moskwa 1858-1859.

76 BIBliOGRAFIA

EVAGRIUS PONTICUS, Tratado de la Oracin, Tratado Practico, Espejo de Monjes, Espejo de Monjas, Cua-demos Monasticos 1976.

REGNAULT L., TOURAILLE J., Evagre le Pontique, Nil l'Ascete, Diadoque de Photice, Introd., trad. et notes (philocalie de Peres neptiques, 8), Begrolles-en-Mauges 1987.

W AGENAAR c., Evagrius van Pontus. Geestelijke Geschri-ften. I-II. [Wprow. i przek. przez] C. Wagenaar, Bonhe-iden 1987, 226; 251 [w pierwszej czci znajduje si bogaty indeks sw greckich i aciskich] 1.

EVAGRE LE PONTIQUE, De la priere a la perfection. Au moine Euloge. Trad. de M.A. JOURDAN-GUEYER. Sur la priere. Introduction, notes, guide thematique, biblio-graphie et gIossaire par M.H. CONGOURDEAU, Paris 1992.

Praxis" et Gnosis d'Evagre le Pontique. Textes choisis et presentes par J.Y. LELOUP, Paris 1992.

SmOROV A. I. , Tvorenija avvy Evagriia: asketicheskie i bogoslovskie traktaty, Moskva 1994 [oprac. i tum ros.: De or., Pr.; Gn., Keph. gn. (fragm. gr.), Cap. cogn., Ad mon., Ad virg., Ep. dogm.].

GONZALEZ J.I., RUBIOSADIA J.P., Evagrius Ponticus. Tra-tado practico, a los monjes, exhortacina una virgen, sobre la oracin, Madrid 1995 (Biblioteca de Patri-stica 28).

BETTIOLO P., Evagrio Pontico. Per conoscere Lui: esorta-zione a una vergine. Ai monaci. Ragioni delie osser-vanze monastiche. Lettera ad Anatolio. Pratico. Gnos-tico. Introduzione, traduzione e riote, Magnano 1996.

1 Z powodu braku dostpu do przekadu Sidorova i Wagenaara, nie uwzgldnilimy ich tumacze w bibliografii dotyczcej poszcze-glnych pism Ewagriusza.

BIBliOGRAFIA 77

MOSCATELLI F., Evagrio Pontico. Gli otto spiriti delia malvagita. Sui diversi pensieri della malvagita. Tra-duzione, introduzione e note, Milano 1996, 68-119. NlECIOR L. [i in.], Ewagriusz z Pontu. Pisma ascetyczne,

t. 1-2 [przekad zbiorowy], Krakw 1998/2005, r-Mon 18/36.

SINKEWICZ RE., Evagrius Ponticus. The Greek ascetic cor-pus, Oxford 2003 (Early Christian Studies) [pierwsze kompletne ang. tum. pism asceto zachow. w jz. gr.].

In. INNE RDA DOTYCZ.CE EWAGRIUSZA I OPRACOWANIA

ADNES P., Hesychasme, DSAM 7,1969, kol. ~81-399. ALLEN D., Ascetic Theology and the Eight Deadly

Thoughts: (Evagrius of Pontus' Teachings As Re-source for Spiritual Regeneration), Evangelical Jour-nal13 (1995), 15-21. .

ALLEN D., Ascetic Theology and Psychology, [w:] Limning the psyche, Grand Rapids 1997, 297-316.

AMELINEAU

78 BIBLIOGRAFIA

BALTHASAR H.D. VON, Die Hiera des Evagrius, ZKTh 63 (1939),86-106, 181-206.

BALTHASAR H.D. VON, Metaphysik und Mystik des Eva-grius Ponticus, ZKTh 63 (1939), 31-47.

BALTHASAR H.D. VON, The Metaphysics and Mystical Theology of Evagrius, Monastic