ZESZYTY NAUKOWESzkoy Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego

w Warszawie

EKONOMIKAi ORGANIZACJA

GOSPODARKIYWNOCIOWEJ

NR 74 (2009)

Wydawnictwo SGGWWarszawa 2009

KOMITET REDAKCYJNYWojciech Ciechomski, Alina Daniowska, Micha Pietrzak, Henryk Runowski, Izabella Sikorska-Wolak, Joanna Szwacka-Mokrzycka, Maria Zajczkowska redaktor naczelna, Ewa Mossakowska, Aneta Stako sekretarze Komitetu Redakcyjnego

RECENZENCIAlina Daniowska, Jan Hybel, Stanisaw Stako, Joanna Szwacka-Mokrzycka

Tumaczenie streszcze Monika Utzig

Redaktor Jadwiga RydzewskaRedaktor techniczny Krystyna Piotrowska

ISBN 978-83-7583-120-7

Wydawnictwo SGGWul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawatel. (0 22) 593 55 20 (-22, -25 sprzeda), fax (0 22) 593 55 21e-mail: wydawnictwo@sggw.plwww.wydawnictwosggw.pl

Druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.pl

Spis treci

Krzysztof KompaBudowa miernikw agregatowych do oceny poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego ........................................................................................ 5

Krystyna Krzyanowska, Magorzata SikoraBadania marketingowe w Polsce i ich odbir spoeczny ....................................... 27

Dorota WitkowskaEfektywno wybranych funduszy akcyjnych w latach 20052007 ..................... 39

Ewa Wasilewska, Marcin DudziskiZastosowanie metody eliminacji wektorw w analizie zmian struktury rynku pracy ............................................................................................................ 63

Aleksandra LubaskaSystem scentralizowanych dostaw w sieciach hipermarketw korzyci i zagroenia dla dostawcw owocw i warzyw ..................................................... 81

Edyta Kwiatkowska, Ganna Levytska Rynek usug gastronomicznych w Polsce na pocztku XXI wieku ....................... 91

Agnieszka WojewdzkaAnaliza porwnawcza dochodw mieszkacw w zalenoci od poziomu rozwoju gmin wojewdztwa mazowieckiego ...................................................... 103

Ewa Krawczyk, Joanna WrzesiskaZastosowanie analizy wraliwoci do oceny ryzyka opacalnoci budowy i eksploatacji informatycznego katastru nieruchomoci ...................................... 111

Melania NieMetody mierzenia poziomu innowacyjnoci gospodarek krajw Unii Europejskiej ..................................................................................... 123

Agata BaliskaStruktura popytu turystycznego i czynniki ksztatujce ten popyt (na podstawie wynikw bada empirycznych) .................................................... 137

Krzysztof KompaKatedra Ekonometrii i Statystyki Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Budowa miernikw agregatowych do oceny poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego

Wstp

Unia Europejska przywizuje coraz wiksz wag do rozwoju spoeczne-go. Potrzeba monitorowania jego poziomu wynika przede wszystkim z koniecz-noci eliminowania dysproporcji wrd rnych grup ludnoci, co jest jednym z gwnych celw polityki spoecznej UE, zwaszcza w sytuacji, kiedy czon-kami wsplnoty zostay kraje niezwykle zrnicowane pod wzgldem kultu-rowym, ekonomicznym i politycznym. W celu prowadzenia porwna midzy krajami konieczne jest zbudowanie odpowiednich miernikw, ktre umoliwi ocen poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego.

Pojcie rozwoju spoeczno-gospodarczego jest pojciem niezwykle szero-kim, uwzgldniajcym oddziaywanie [Strahl 1998].

instytucji wiadczcych usugi spoeczne (placwki owiaty, kultury, wy-chowania, opieki spoecznej, ochrony zdrowia),rodowiska zamieszkiwania (sytuacja mieszkaniowa, rynek pracy, bezpie-czestwo publiczne),zjawisk oglnoekonomicznych (ksztatujcych poziom gospodarki danego kraju) na warunki ycia jego obywateli. Waciwy pomiar rozwoju spoeczno-gospodarczego poszczeglnych krajw

Unii Europejskiej wymaga starannego doboru odpowiednich miernikw. Brak jest jednak powszechnie znanych, uniwersalnych rozwiza w tym zakresie.

W literaturze przedmiotu istnieje wiele podej do problemu budowy mier-nikw rozwoju spoeczno-gospodarczego w midzynarodowych badaniach porwnawczych. Czsto dyskusja na ten temat koncentruje si nie na kwestii wyboru zespou najlepszych miernikw, lecz na okreleniu miernika syntetycz-nego. W wielu opracowaniach za taki wanie miernik przyjmuje si wielko dochodu narodowego na jednego mieszkaca. Wskazuje si take [McGranahan 1972, Stanisz 1984], e kraj charakteryzujcy si stosunkowo wysokim pozio-mem dochodu narodowego moe mie wysoki wskanik umieralnoci niemow-lt lub duy odsetek analfabetw. Jednake PKB jest de facto jedynie miernikiem

6

wzrostu gospodarczego i nie mona wnioskowa wycznie na jego podstawie o poziomie rozwoju spoeczno-gospodarczego.

Rozwj spoeczny powinno si zatem analizowa na podstawie szerokiego zbioru odpowiednio dobranych miernikw, opisujcych rne sfery dziaalnoci i ycia czowieka1. W pracy Berbeka [2006] dokonano ich podziau na cztery grupy:

czynniki ekonomiczne, do ktrych zalicza si miary opisujce: poziom roz-woju gospodarczego i jego zmian, system organizacji gospodarki, polityk pastwa, procesy integracyjne oraz globalizacyjne i rynek pracy;czynniki spoeczne, do ktrych zalicza si mierniki: relacji midzyludzkich (szczeglnie rodzinnych), stylu ycia, norm i wartoci, poziomu aspiracji i zjawiska naladownictwa;czynniki demografi czne, bdce zbiorem zmiennych opisujcych struktur, liczb i przyrost naturalny ludnoci, gsto zaludnienia oraz procesy mi-gracyjne;czynniki przyrodnicze, takie jak pooenie geografi czne i zwizane z nim uwarunkowania klimatyczne, oraz jako rodowiska naturalnego.Najbardziej znane mierniki stosowane do porwna rozwoju spoeczno-go-

spodarczego to wskanik rozwoju spoecznego HDI (Human Development In-dex)2 oraz wskanik ubstwa spoecznego HPI (Human Poverty Index)3; oba

1Warto w tym miejscu wspomnie o dwch zestawach wskanikw spoecznych:Europejskim Systemie Wskanikw Spoecznych (European System of Social Indica-tors), zawierajcy 14 grup wskanikw spoecznych (por. Noll H.H., ZUMA [2003]);Projekcie polskiego wykazu wskanikw spoecznych, zawierajcych 210 zmiennych ujtych w 13 grupach problemowych (por. Wskaniki Spoeczne, 1990).

1.

2.

2Por. Human Development Report, UNDP, 2008. Wskanik rozwoju spoecznego (inaczej wska-nik rozwoju ludzkiego lub spoeczno-ekonomicznego) jest syntetycznym miernikiem, opisujcym poziom rozwoju spoeczno-ekonomicznego poszczeglnych krajw. HDI, opracowany w 1990 roku przez Mahbuba ul Haqa, wykorzystywany jest od 1993 roku przez ONZ dla celw porwna midzynarodowych. Miernik oblicza si na podstawie 3 kategorii spoeczno-ekonomicznych:

Dugoci ycia, reprezentowanej przez przecitne dalsze trwanie ycia w momencie na-rodzin;Edukacji opisanej przez wskanik umiejtnoci pisania i czytania ze zrozumieniem wrd dorosych (bez wzgldu na pe) oraz oglny wskanik skolaryzacji brutto;Standardu ycia mierzonego wielkoci PKB per capita w dolarach amerykaskich (USD), liczonego wg parytetu siy nabywczej waluty (PPP $).

1.

2.

3.

3Por. Walsh M., Stephens P., Moore S., 2000. Wskanik ubstwa spoecznego to miernik skonstru-owany przez ONZ i stosowany przez agend do spraw rozwoju narodw zjednoczonych (UNDP) jako jeden z miernikw w zakresie spoecznego rozwoju intelektualno-gospodarczego. Cho rza-dziej stosowany, jest jednak uwaany za bardziej miarodajny wskanik pomiaru tego zjawiska ni HDI (bd PKB). UNDP stosuje dwa rodzaje HPI: HPI-1 dla krajw rozwijajcych si oraz HPI-2 dla krajw rozwinitych (w tym dla krajw Unii Europejskiej). Pierwszy ze wskanikw konstruowany jest na podstawie trzech kategorii:

7

wykorzystywane przez ONZ. Innym miernikiem, ktry ma bezporedni zwizek z kategori dobrobytu ekonomicznego oraz doktryn zrwnowaonego rozwoju4 jest wskanik trwaego dobrobytu ekonomicznego ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare)5. Warto zauway, e uwzgldnianie w konstrukcji mier-nika syntetycznego koncepcji rozwoju zrwnowaonego sprawia6, e naley uwzgldnia w nim dodatkowe kategorie.

Budowa odpowiednich wskanikw agregatowych jest otwartym proble-mem badawczym, a mierniki ju istniejce powinny by poddawane weryfi ka-cji i aktualizacji przy uwzgldnieniu nowych koncepcji oceny poziomu rozwoju spoecznego (czy dobrobytu), zasobw gromadzonych danych statystycznych oraz dowiadcze z wykorzystania istniejcych wskanikw. Dlatego celem ni-niejszego opracowania jest prba konstrukcji miernika agregatowego, ktry po-zwoli na porwnanie krajw Unii Europejskiej.

Dugoci ycia, reprezentowanej przez prawdopodobiestwo mierci przed osigniciem 40. roku ycia ustalone w momencie narodzin;Poziomu edukacji, mierzonego wskanikiem analfabetyzmu wrd dorosych;Standardu ycia, opisywanego przez dwie zmienne: liczb ludnoci bez dostpu do czy-stej pitnej wody oraz liczb niedoywionych dzieci.

Drugi ze wskanikw bazuje na innym zbiorze cech, opisujcych kategorie (1) (3) i uwzgld-nia czwarty, dodatkowy czynnik, jakim jest wykluczenie spoeczne. Miernikiem dugowiecznoci jest w przypadku HPI-2 prawdopodobiestwo mierci przed osigniciem 60. roku ycia. Miar poziomu edukacji jest odsetek funkcjonalnych analfabetw, a standardu ycia odsetek ludnoci dysponujcej dochodem rozporzdzalnym w wysokoci niszej ni 50% mediany dla danego kra-ju. Jako miernik wykluczenia spoecznego przyjto odsetek bezrobotnych, ktrzy pozostaj bez pracy przez 12 miesicy i duej (bezrobocie dugoterminowe).

1.

2.3.

4Zrwnowaony rozwj to rozwj, ktry zaspokaja potrzeby obecne, nie zagraajc moliwo-ciom zaspokojenia potrzeb przyszych pokole. Opiera si na dwch podstawowych pojciach:

pojciu potrzeb, w szczeglnoci podstawowych potrzeb najbiedniejszych na wiecie, ktrym naley nada najwyszy priorytet; pojciu ogranicze, narzuconych zdolnoci rodowiska do zaspokojenia potrzeb obec-nych i przyszych przez stan techniki i organizacji spoecznej.

Cytat pochodzi z raportu wiatowej Komisji ds. rodowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development), zwanej te Komisj Brundtland opublikowanego w 1987 r.

5Autorami ISEW, zwanego rwnie wskanikiem ekologicznych bogactw naturalnych, s Daly i Cobb Jr. (por. Daly, Cobb Jr. [1989], Prochowicz, leszyski [2008]). Miernik wyznacza si na podstawie wielkoci konsumpcji indywidualnej (mierzonej wydatkami obywateli na dobra fi nal-ne). Wskanik uwzgldnia zarwno gospodarowanie zasobami mineralnymi, jak i midzygene-racyjn sprawiedliwoci spoeczn. Przy ustalaniu jego wartoci bierze si pod uwag: rednie spoycie, podzia dbr i degradacj rodowiska.6Szerzej na temat konstrukcji wskanikw zrwnowaonego rozwoju w pracy: Borys, Fiedor [2008].

8

Budowa miernikw agregatowych

Miernik7 jest miar wyraajc poziom danego zjawiska, przedstawion w postaci wzgldnej (to rozwizanie zalecane) lub bezwzgldnej. Jest on funkcj jednego lub kilku atrybutw umoliwiajc okrelenie pozycji danego obiektu (np. kraju, wojewdztwa itp.) na tle innych obiektw przez porwnanie jego wartoci. W przypadku, kiedy do konstrukcji wskanika wykorzystuje si dwie i wicej zmiennych diagnostycznych, miernik okrelany jest jako syntetyczny lub agregatowy. Zmienne diagnostyczne powinny spenia nastpujce kryteria [Zelia 2000]:

uniwersalno, co oznacza zblione znaczenie w poszczeglnych krajach8;mierzalno wskanikw, czyli liczbowa ich reprezentacja;dostpno9 polegajca na moliwoci pozyskania odpowiednich danych;jako rozumiana jako gwarancja, e dane nie s obarczone istotnymi bda-mi przypadkowymi, co mona zapewni korzystajc z wiarygodnych rde informacji; warto przy tym zwrci uwag na porwnywalno danych, kie-dy wykorzystywane rda informacji s rne;ekonomiczno polegajca na minimalizacji kosztw zebrania danych;interpretowalno jeli zmienne s zgodne z tradycjami badawczymi i s jednoznacznie interpretowalne.Istotny te jest sposb oddziaywania zmiennych na poziom badanego zja-

wiska; wyrnia si tutaj stymulanty, destymulanty i nominanty. Stymulanta jest zmienn, ktrej wiksza warto wskazuje na wyszy poziom zjawiska (obiek-tu), czyli dziaa w sposb stymulujcy rozwj. Destymulanta to zmienna majca negatywny wpyw na analizowane zjawisko, a nominata jest zmienn o neutral-nym charakterze lub jej pozytywne oddziaywanie na obiekt wystpuje jedynie dla zadanych jej wartoci. Oprcz tego wane jest aby zmienne diagnostyczne charakteryzoway si odpowiedni zmiennoci i nie byy silnie ze sob skorelo-wane, aby nie powiela tych samych informacji.

Konstrukcja miernika syntetycznego przebiega w kilku etapach10.

7Por. Rogala P., Rycharski T., 2006.8Przykadem miernikw, ktre nie mog by przyjte do tego typu porwna jest poziom produk-cji rolno-spoywczej (zbiory zb, rybowstwo, pogowie byda itp.) Nie kady kraj charaktery-zuje si odpowiednimi warunkami klimatycznymi, czy posiada dostp do zbiornikw wodnych (por. Stanisz 1984).9Dostpno danych jest czsto bardzo ograniczona, dlatego dopuszcza si sytuacj braku czci informacji pod warunkiem, e zostan one uzupenione metodami szacowania brakujcych da-nych. 10W niniejszym opracowaniu ograniczymy si jedynie do miar opartych na odlegoci taksono-micznej.

9

Wybr typu miernika, ktry moe by wskanikiem ze wzorcem lub bez wozrca. W tym pierwszym przypadku naley dodatkowo zdefi niowa wzorzec (rzeczywicie istniejcy lub hipotetyczny), w stosunku do ktre-go bdzie si wyznacza odlegoci dla poszczeglnych obiektw.Wybr zmiennych diagnostycznych, co polega na okreleniu jakie atry-buty bd brane pod uwag przy ustalaniu pozycji obiektu, oraz okrele-nie sposobu ich oddziaywania na obiekt. Normalizacja zmiennych, ktra pozwala na sprowadzenie zmiennych wy-raonych na rnych skalach i w rnych mianach do porwnywalnoci.Wyznaczenie wartoci miernika.Porzdkowanie obiektw wg wartoci wskanika.

Syntetyczna miara rozwoju jest postaci [Hellwig 1968]:

(1)

gdzie: qit odlego i-tego obiektu (kraju) od hipotetycznego wzorca, wyzna-czona za pomoc metryki euklidesowej na podstawie wystandaryzowanych zmiennych:

(2)

0jtz ,

ijtz wartoci zmiennych opisujcych odpowiednio wzorzec oraz i-ty obiekt

badania po standaryzacji, przeprowadzonej wg wzoru:

(3)

dla obiektu wzorcowego wyznaczonego jako:

(4)

gdzie: S i D oznaczaj standaryzowane zbiory odpowiednio: symulant i destymu-lant, a rednie x jt , tq i odchylenia standardowe

xjtS , qtS oblicza si wg relacji:

(5)

1.

2.

3.

4.5.

1 1,2,..., ; 1,2,...,2it

itt qt

qSMR i n t Tq S

20

1

1 k iit jt jt

jq z z

k

ijt jti

jt xjt

x xz

S

1,2,...0

1,2,...

min

max

i ijt jt

i njt i i

jt jti n

z dla x Dz

z dla x S

1

1 n ijt jt

ix x

n

10

(6)

(7)

(8)

Tak skonstruowany miernik przyjmuje zasadniczo wartoci z przedziau [0; 1]11. Wartoci blisze jednoci oznaczaj wiksze podobiestwo do hipote-tycznego wzorca (4), ktry utworzony zosta z najwikszych wartoci stymulant i najmniejszych wartoci destymulant. Na podstawie wartoci taksonomicznego miernika rozwoju SMRit porzdkuje si jednostki terytorialne ze wzgldu na po-ziom rozwoju spoeczno-gospodarczego. Na tej podstawie mona te dokona grupowania obiektw na homogeniczne klasy (tj. o zblionym poziomie rozwo-ju). Zazwyczaj konstruuje si cztery grupy wedug rnych kryteriw, z ktrych dwa przykadowe, oznaczone jako (A) i (B) przedstawiono w tabeli 1. Kryterium A skonstruowane jest na podstawie odchylenia standardowego miernika SSMRt wok wartoci redniej SMRt:

(9)

(10)

W drugim z kryteriw oblicza si rednie LtSMR i UtSMR dla obiektw,

ktrych wartoci wskanikw s mniejsze lub wiksze od redniej SMRt:

(11)

(12)

11Moe si jednak zdarzy, i warto miernika przekroczy 1. Prawdopodobiestwo wystpienia takiego przypadku jest jednak bardzo mae.

1

1 nt it

iq q

n

2

1

1 ( )n

qt it ti

S q qn

2

1

1 ( )n

x ijt jt jt

iS x x

n

1

1 nt it

iSMR SMR

n

2

1

1 ( )n

SMRt it ti

S SMR SMRn

1

1 dla obiektw dla ktrych: > n

Ut it it t

iSMR SMR SMR SMR

n

1

1 dla obiektw dla ktrych: < n

Lt it it t

iSMR SMR SMR SMR

n

11

Istotnym zagadnieniem jest ocena zdolnoci dyskryminacyjnych skonstru-owanych miernikw, pozwalajca odpowiedzie na pytanie czy za ich pomoc mona poprawnie rozpozna obiekty z punktu widzenia ich poziomu rozwoju. Miar wykorzystywan do oceny przydatnoci miernikw taksonomicznych do klasyfi kacji obiektw jest miara waciwoci dyskryminacyjnych wyznaczana dla uporzdkowanych malejco syntetycznych miernikw rozwoju postaci [So-koowski 1984]:

(13)

gdzie dla kadego t momentu czasu: SMRit, SMR(i+1)t oznacza kolejne, upo-rzdkowane wartoci miernika, max mint t tR SMR SMR rozstp,

maxtSMR , min

tSMR najwiksz i najmniejsz warto miernika. Wartoci wskanika G

zawieraj si w przedziale 10,1

1n, przy czym przyjmie on warto 0, gdy

dla kadego i = 1, 2,...n 1, rnice bd jednakowe. Warto maksymalna na-tomiast wystpi, gdy dla (n 1) obiektw wartoci miernika taksonomicznego bd sobie rwne, a tylko jeden obiekt przyjmie warto inn ni pozostae. Dla-tego te postulowana warto tego wskanika znajduje si w rodku jego prze-dziau zmiennoci.

Tabela 1Grupy typologiczne

Nr klasy i charakterystyka obiektw

Kryteria (A) przynalenoci do klasy

Kryteria (B) przynalenoci do klasy

I bardzo wysoki poziom rozwoju SMRit SMRt + SSMRt

II wysoki poziom rozwoju SMRt + SSMRt > SMRit SMRt

III przecitny poziom rozwoju SMRt > SMRit SMRt SSMRt

IV niski poziom rozwoju SMRit < SMRt SSMRt

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Nowak 1990, Malina 2004.

Uit tSMR SMR

Ut it tSMR SMR SMR

Lt it tSMR SMR SMR

Lit tSMR SMR

1( 1)

1

11 min , 1

nit i t

tti

SMR SMRG

R n

12

Wybr zmiennych diagnostycznych

W celu konstrukcji miar agregatowych do opisania poziomu rozwoju spo-eczno-gospodarczego pastw Unii Europejskiej uwzgldniono nastpujce gru-py tematyczne: warunki ycia ludnoci, edukacj, opiek medyczn i zdrowie, ochron rodowiska, infrastruktur techniczno-ekonomiczn i spoeczestwo informacyjne. Na podstawie danych udostpnionych na stronach internetowych: World Bank, OECD i European System of Social Indicator za lata 19902006, wybrano 21 potencjalnych zmiennych diagnostycznych.

Warunki ycia ludnociX1 gsto zaludnienia obliczona jako iloraz liczby ludnoci danego kraju w poowie roku przez jego powierzchni w kilometrach kwadratowych12;X2 bezrobocie dugoterminowe, czyli liczba osb pozostajcych bez pracy przynajmniej przez rok, wyraona jako procent bezrobotnych ogem;X3 bezrobocie cakowite rozumiane jako odsetek osb w wieku produk-cyjnym pozostajcych bez pracy, lecz gotowych do jej podjcia i poszuku-jcych zatrudnienia.

EdukacjaX4 wydatki na edukacj publiczn jako udzia w PKB;X5 oczekiwana dugo ksztacenia w latach.

Opieka medyczna i zdrowieX6 liczba ek szpitalnych na 1000 osb;X7 , X8 szczepienia przeciwko DPT i odrze, jako odsetek niemowlt za-szczepionych w wieku 1223 miesice;X9 zachorowania na grulic liczba chorych na 100 000 osb;X10 liczba lekarzy przypadajca na 1000 osb;X11 oczekiwana dugo ycia w momencie narodzin, defi niowana jako przecitna liczba lat, jak moe przey noworodek przy zaoeniu, e warun-ki umieralnoci bd w przyszoci takie same przez cay czas jego ycia;X12 umieralno niemowlt, tj. liczba zgonw dzieci przed osigniciem pierwszego roku ycia na 1000 urodze ywych,

Ochrona rodowiskaX13 emisja CO2 w tonach na 1 mieszkaca;

12Przez liczb ludnoci rozumie si tu wszystkich mieszkacw, niezalenie od statusu prawnego, czy obywatelstwa, wyczajc uchodcw, niezamieszkujcych na stae w kraju azylu, ktrzy s czci populacji kraju swego pochodzenia. Powierzchnia kraju to jego obszar z wyczeniem powierzchni wd rdldowych (rzeki i jeziora) i wyczonych stref ekonomicznych.

13

X14 stenie pyw PM10 (tj. o rednicy ziaren mniejszej ni 10 m) w mikrogramach na m3.

Infrastruktura techniczno-ekonomicznaX15 zuycie energii w tonach oleju ekwiwalentnego toe13 na 1 mieszka-ca; X16 sie drg w km na 1 km2 powierzchni kraju;X17 PKB per capita wg parytetu siy nabywczej, wyraony w USD w ce-nach staych z 2005 r.;X18 dochd narodowy na gow brutto wg parytetu siy nabywczej, wyra-ony w USD w cenach biecych (GNI per capita);X19 wydatki gospodarstw domowych na konsumpcj fi naln, wyraone w USD, w cenach biecych w przeliczeniu na 1 mieszkaca.

Spoeczestwo informacyjneX20 liczba uytkownikw Internetu na 100 mieszkacw;X21 liczba osobistych komputerw na 100 mieszkacw.Pierwsza z wyodrbnionych podgrup obejmuje zbir cech charakteryzuj-

cych ludno oraz warunki ycia. Spord wskanikw spoecznych, zakwalifi -kowanych do tej grupy przez GUS czy ZUMA14, wybrano: gsto zaludnienia, poniewa zbyt due zagszczenie ludnoci prowadzi do zatoczenia i jego eko-logicznych konsekwencji, przez ktre rozumie si haas, zanieczyszczenie wd i powietrza, a co najwaniejsze, ograniczenia prywatnoci jednostki [Berbeka 2006]. Pozostae dwa mierniki opisuj poziom bezrobocia, ktrego skutki eko-nomiczno-spoeczne opisuje wielu socjologw i ekonomistw [Majerkiewicz 2008, Balcerzak-Paradowska 1994, Zarychta 1994].

Kolejnym wanym aspektem rozwoju spoeczestwa, wiadczcym o ogl-nym poziomie ycia w kraju, jest edukacja. Wskaniki zaliczane do tej grupy przedstawiaj zarwno osignity przez ludno poziom wyksztacenia, jak i informacje o kontynuujcych nauk na rnych szczeblach edukacji. Opisuj rwnie warunki pracy szk i przedszkoli oraz pomoc ze strony pastwa dla modziey uczcej si. Wpyw poziomu edukacji na rozwj gospodarczy krajw Unii Europejskiej podkrela strategia lizboska, ktra postawia za cel krajom Wsplnoty stworzenie do 2010 roku najbardziej konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, ktrej fi larami s: edukacja, nauka i rozwj spoeczestwa informacyjnego. Jednym z najwaniejszych warunkw realizacji tego zadania

131 toe = 41,9 GJ.14ZUMA Center of Survey Research and Methodology Social Indicators Department, Mannheim.

14

jest zwikszenie nakadw na nauk i edukacj w krajach UE.15 Dlatego jako jeden ze wskanikw charakteryzujcych ten aspekt badanego zjawiska przyj-to procentow warto PKB, przeznaczon na rozwj edukacji. Zauwamy, e przy konstrukcji HDI poziom edukacji reprezentowany jest przez dwie zmienne: wskanik umiejtnoci pisania i czytania ze zrozumieniem wrd dorosych oraz wspczynnik skolaryzacji brutto. Ze wzgldu na trudnoci z dostpnoci tych wskanikw dla badanego okresu, jako drugi miernik poziomu edukacji, przyj-to oczekiwan dugo ksztacenia w latach.

Nie ulega wtpliwoci, e poziom opieki medycznej w kraju ma determi-nujcy wpyw na poziom ycia i wzrost gospodarczy [Biaynicki-Birula 2007].W zwizku z tym w konstrukcji miernika uwzgldniono zmienne opisujce zdro-wie i opiek zdrowotn. Oczekiwana dugo ycia w momencie narodzin jest cech powszechnie stosowan w tego typu badaniach [Strzik 2007], jest rw-nie skadow wskanika rozwoju HDI. W spoeczestwach zdrowszych ludzie yj duej, co sprawia, e ich zasoby s wiksze, dziki dugiemu okresowi gromadzenia oszczdnoci. Ponadto duszy horyzont czerpania korzyci wpy-wa na podejmowanie przez ludno dugofalowych inwestycji, a tym samym dugowieczno porednio oddziauje na zwikszenie wydatkw na budow-nictwo czy edukacj. Umieralno niemowlt jest niejako odzwierciedleniem oglnego stanu zdrowia, warunkw i sposobu ycia ludnoci oraz opieki me-dycznej. Jest przytaczana w wielu pozycjach jako determinanta poziomu ycia [Strzik 2007]. Tak jak zdrowie korzystnie wpywa na wzrost gospodarczy, tak skutki chorb maj w tym aspekcie wpyw negatywny. Ich gwn konsekwen-cj z ekonomicznego punktu widzenia jest obnienie dochodw jednostek, na skutek ograniczenia moliwoci zarobkowania. Choroby negatywnie rzutuj na aktywno ludzi (ekonomiczn, fi zyczn czy umysow) i w ostatecznoci wpywaj ujemnie na stan gospodarki. Uzasadnia to wykorzystanie miernikw takich jak, zachorowania na grulic, czy szczepienia przeciwko odrze i DTP u niemowlt, a take zmienne, ktre wiadcz o poziomie opieki medycznej (liczba ek szpitalnych czy liczba lekarzy).

W ostatnich latach obserwuje si wzrost zainteresowania stanem rodowiska naturalnego, co przyjto jako kolejny miernik poziomu rozwoju spoeczno-go-spodarczego. Zasoby rodowiska naturalnego s podstaw rozwoju gospodarki, dlatego te dbao o jego stan jest elementem kluczowym dla dalszego rozwoju. Polityka ochrony rodowiska UE za jeden z gwnych celw stawia sobie popra-w czystoci powietrza, gdzie priorytetem jest ochrona warstwy ozonowej po-przez zmniejszenie emisji gazw cieplarnianych do atmosfery. W zwizku z tym emisj dwutlenku wgla i stenie pyw PM10 w powietrzu przyjto za mierniki stanu rodowiska naturalnego.

15Por. Rozwj potencjau naukowego... 2004.

15

Z rozwojem spoeczno-gospodarczym kraju wie si w sposb bezporedni rozwj infrastruktury techniczno-ekonomicznej, decydujcej m.in. o atrakcyjnoci regionw pod wzgldem inwestycyjnym, co z kolei sprzyja dalszemu rozwojowi. Za mierniki infrastruktury technicznej [Malina 2004] przyjto gsto sieci drg, mierzon w kilometrach na kilometr kwadratowy powierzchni kraju oraz zuycie energii elektrycznej, stanowicej niezbdn si napdow kadej gospodarki. Zu-ycie energii elektrycznej jest powszechnie wykorzystywanym miernikiem rozwo-ju gospodarczego zarwno na potrzeby porwna midzynarodowych [Grabiski 1985], jak i midzyregionalnych w obrbie jednego kraju [Nowak 1990].

Potencja gospodarczy danego kraju opisuje si zazwyczaj za pomoc pro-duktu krajowego brutto, ktry obrazuje kocowy rezultat dziaalnoci wszyst-kich podmiotw gospodarki narodowej. Jego wpyw na poziom rozwoju spo-eczno-gospodarczego mona tumaczy nastpujco: PKB rozpatrywane od strony wydatkw jest sum wydatkw na konsumpcj indywidualn i publicz-n (wydatkw rzdowych i pozarzdowych), inwestycji krajowych brutto oraz eksportu netto. Podstawowym skadnikiem tak analizowanego PKB s wydatki na konsumpcj indywidualn. Cz wydatkw rzdowych przeznaczona jest natomiast na konsumpcj spoeczn. Wysoko konsumpcji indywidualnej i spo-ecznej w oczywisty sposb determinuje poziom ycia ludnoci kraju [Berbeka 2006]. Dodatkowo do pomiaru rozwoju gospodarczego wykorzystano dochd narodowy brutto. Jest on miar produkcji wytworzonej w danym okresie za po-moc czynnikw produkcji nalecych do obywateli danego kraju (niezalenie od miejsca ich uycia), wyraon w cenach tych czynnikw. Otrzymuje si go, korygujc PKB w cenach czynnikw produkcji o tzw. dochody netto z tytuu wasnoci i pracy za granic. Uycie tego miernika moe by uznane za powie-lenie informacji zawartych w poprzednim czynniku, jakim jest PKB. Jest ono jednak celowe, poniewa suy zwikszeniu wpywu potencjau gospodarczego na warto miary syntetycznej w badanych jednostkach regionalnych. Kolejny miernik wydatki gospodarstw domowych na konsumpcj fi naln, wprowadza do analizy czynnik spoecznego dobrobytu i jest wartoci, na podstawie ktrej bezporednio mona oceni poziom ycia obywateli danego kraju.

Pocztek XXI wieku okrela si w rozwoju spoecznym etapem spoecze-stwa informacyjnego16. Ranga wiedzy i informacji zostaa doceniona w Unii Europejskiej, co znalazo wyraz w ofi cjalnych strategiach wsplnotowych (m.in. w strategii lizboskiej), majcych zapewni pastwom czonkowskim konkuren-

16Spoeczestwo informacyjne nowy system spoeczestwa, ksztatujcy si w krajach o wyso-kim stopniu rozwoju technologicznego, gdzie zarzdzanie informacj, jej jako, szybko prze-pywu s zasadniczymi czynnikami konkurencyjnoci zarwno w przemyle, jak i w usugach, a stopie rozwoju wymaga stosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywa-nia i uytkowania informacji (por. Cele i kierunki..., 2000).

16

cyjno na rynkach globalnych i efektywne wspzawodnictwo z najwikszy-mi gospodarkami na wiecie. Dostp do komputera i Internetu ma bezporedni wpyw na poziom ycia ludnoci, umoliwiajc zaspokajanie rnorodnych po-trzeb: od poznania i samorealizacji po zdobywanie wiedzy.

W tabeli 2 analizuje si ww. zmienne diagnostyczne, ich miana oraz od-dziaywanie na rozwj spoeczno-gospodarczy, defi niujc je jako stymulanty i destymulanty.Tabela 2Analiza zmiennych diagnostycznych

Opis grupy

Sym

bol

zmie

nnej

Typ

zmie

nnej

Opis zmiennej

Wsp

cz

ynni

k zm

ienn

oci

Vj

re

dni w

sp

-cz

ynni

k zm

ien-

noc

i dla

gru

py

Warunki ycia ludnoci

X1 D Gsto zaludnienia [os/km2] 83,94%57,62%X2 D Bezrobocie dugoterminowe [%] 36,33%

X3 D Bezrobocie cakowite [%] 52,59%

EdukacjaX4 S Wydatki na edukacj publiczn [%] 22,93% 16,69%X5 S Oczekiwana dugo ksztacenia [lata] 10,44%

Opieka medyczna i zdrowie

X6 S Liczba ek szpitalnych [liczba] 32,06%

27,34%

X7 S Szczepienia DPT [%] 10,01%X8 S Szczepienia przeciwko odrze [%] 11,21%X9 D Zachorowania na grulic [liczba] 76,39%X10 S Liczba lekarzy [liczba] 20,18%

X11 SOczekiwana dugo ycia w momen-cie narodzin [lata] 4,09%

X12 D Umieralno niemowlt [liczba] 37,44%

Ochrona rodowiska

X13 D Emisja CO2 [tony] 45,74% 40,39%X14 D Stenie pyw PM10 [mikrogramy] 35,03%

Infrastruktura techniczno-- ekonomicz-na

X15 S Zuycie energii [toe] 42,27%

56,71%

X16 S Sie drg [km] 70,53%

X17 SPKB per capita wg parytetu siy nabyw-czej [USD] 45,93%

X18 S GNI per capita [USD] 43,48%

X19 SWydatki gospodarstw domowych na konsumpcj fi naln [USD] 81,32%

Spoecze-stwo infor-macyjne

X20 S Uytkownicy Internetu [liczba] 85,81%74,69%

X21 S Liczba osobistych komputerw [liczba] 63,56%

rdo: Opracowanie wasne. Symbol S oznacza stymulant, D destymulant.

17

Analiza zmiennych diagnostycznych

Przyjte do analizy zmienne diagnostyczne, powinny charakteryzowa si wystarczajco du zmiennoci, interpretowan jako zdolno do rnicowania badanych jednostek. W celu zbadania tej waciwoci, obliczono redni wsp-czynnik:

(14)

gdzie: Vjt wspczynnik zmiennoci obliczony dla j-tej (j = 1, 2,...k; k = 21) cechy na podstawie danych pochodzcych z n obiektw (n = 23 kraje) w t-tej (t = 1, 2,...T; T = 17) jednostce czasu (t = 1 oznacza obserwacj z 1990 r., a t = 17 z 2006 r.):

(15)

gdzie: jtx , xjtS warto rednia i odchylenie standardowe j-tej cechy w t-tej jednostce czasu obliczone wedug wzorw (5) i (8). W tabeli 2 przedstawiono wartoci redniego wspczynnika zmiennoci (14) dla poszczeglnych zmien-nych oraz dla grup czynnikw.

Jak wida w tabeli 2, najwiksze zrnicowanie, mierzone w 23 krajach UE w cigu 17 lat, obserwowane jest w grupie spoeczestwo informacyjne, a najmniejsze w grupie opisujcej poziom edukacji. Analiza wspczynnikw zmiennoci dla przyjtej wartoci krytycznej17 tego wspczynnika Vj > 10%, upowania do wykorzystania wszystkich 21 cech diagnostycznych do konstruk-cji taksonomicznego miernika syntetycznego.

Klasyfi kacja krajw Unii Europejskiej wedug miernikw agregatowych

Analizie poddano 23 kraje, czonkw Unii Europejskiej w 2004 roku, po-mijajc Malt i Cypr ze wzgldu na trudnoci z pozyskaniem dla nich danych empirycznych. Porwnania przeprowadzono za lata 19902005 w odstpach picioletnich na podstawie:

17Kryterium to zastosowano do wszystkich zmiennych oprcz bdcych skadowymi HDI, ktre zostay arbitralnie przyjte do budowy taksonomicznego miernika rozwoju (X11 i X17). Warto krytyczn wspczynnika zmiennoci przyjto na podstawie pracy: Malina 2004.

1

1 Tj jt

tV V

T

100xjt

jtjt

SV

x

18

Wskanika rozwoju spoecznego (HDI) dla krajw objtych badaniem pochodzcego z Human Development Report [2008] orazTaksonomicznego miernika syntetycznego SMR, wyznaczonego wedug relacji (1) na podstawie zmiennych diagnostycznych opisanych w tabeli 2.

Na podstawie wartoci obu miernikw sporzdzono rankingi obiektw. W badaniach ONZ dokonuje si podziau krajw na wysoko, rednio i sabo rozwinite na podstawie wartoci HDI, przyjmujc e kraje ze wskanikiem wyszym ni 0,8001 nale do grupy pierwszej. Grupowanie na podstawie tak przyjtych kryteriw ma sens w przypadku dokonywania analiz krajw z caego wiata, gdzie zrnicowanie poziomu rozwoju (a tym samym wielkoci wska-nika) jest due. Jednake zastosowanie tego kryterium dla krajw Unii Europej-skiej nie pozwala na prowadzenie porwna ze wzgldu na zbyt ma zmienno tego wspczynnika. Wystarczy zauway (tabela 3), e wszystkie analizowane w wybranych latach obiekty, z wyjtkiem krajw Nadbatyckich w 1995 roku, naleaoby zaliczy do klasy pierwszej.

W zwizku z tym badane kraje pogrupowano do czterech klas, zgodnie z kryteriami przedstawionymi w tabeli 1. Takie podejcie dodatkowo umoliwia dokonanie porwna HDI ze skonstruowanym wskanikiem SMR. Oba mierniki porwnano ze sob, badajc ich zdolno do wyodrbniania grup typologicznych spord zadanego zbioru obiektw na podstawie miary (13) oraz wspczynnika zmiennoci:

(16)

gdzie dla kadego okresu t: SMRt, SSMRt to rednia arytmetyczna i odchylenie standardowe miernika, ktrym jest albo HDI albo wyznaczony z (1) wskanik.

Z tabeli 3 wynika, i krajami o najwyszym poziomie rozwoju w wybra-nych latach byy kolejno Holandia w 1990 r., Szwecja w latach 1995 i 2000 oraz Irlandia w 2005 r. Niezmiennie grup najliczniejsz stanowi kraje wysoko roz-winite. Do tej grupy w kadym z badanych okresw zaliczono: Austri, Belgi, Dani, Finlandi, Francj, Hiszpani, Luksemburg, Niemcy, Wielk Brytani i Wochy oraz kraje nalece w innych latach do klasy I. Wskanik rozwoju Portugalii wzgldem pozostaych pastw zmienia si na tyle, e w 1995 roku zo-staa zakwalifi kowana do grupy II, podczas gdy w pozostaych latach do klasy III. Podobnie zachowywaa si Grecja, ktra do klasy krajw wysoko rozwini-tych naleaa w latach 1990 i 2005. Warto te zwrci uwag na Irlandi, ktra w 2005 roku uzyskaa najwysz warto HDI. Spord nowo przyjtych w 2004 r. krajw wszystkie naleay do dwch ostatnich klas. Przy czym Sowenia i Cze-chy znalazy si w grupie krajw o przecitnym poziomie rozwoju, podczas gdy pozostae pastwa zostay zaliczone do grupy ostatniej.

1.

2.

100SMRtSMRtt

SVSMR

19

Tabela 3Ranking krajw Unii Europejskiej na podstawie wartoci HDI i kryterium (A)

Kraj 1990 Kraj 1995 Kraj 2000 Kraj 2005Klasa I Klasa I Klasa I Klasa IHolandia 0,914 Szwecja 0,935 Szwecja 0,952 Irlandia 0,959Klasa II Klasa II Klasa II Klasa IIFrancja 0,907 Holandia 0,934 Holandia 0,947 Szwecja 0,956Finlandia 0,906 Belgia 0,931 Belgia 0,943 Holandia 0,953Szwecja 0,904 W. Brytania 0,929 Finlandia 0,940 Finlandia 0,952Belgia 0,903 Francja 0,925 Austria 0,938 Francja 0,952Austria 0,899 Austria 0,918 Francja 0,938 Dania 0,949Dania 0,898 Finlandia 0,918 Dania 0,935 Hiszpania 0,949Hiszpania 0,896 Dania 0,916 Hiszpania 0,932 Austria 0,948Wochy 0,892 Hiszpania 0,914 Irlandia 0,931 Belgia 0,946Luksemburg 0,890 Luksemburg 0,913 W. Brytania 0,931 W. Brytania 0,946Niemcy 0,890 Niemcy 0,913 Luksemburg 0,929 Luksemburg 0,944W. Brytania 0,890 Wochy 0,91 Niemcy 0,928 Wochy 0,941Grecja 0,877 Irlandia 0,898 Wochy 0,926 Niemcy 0,935Irlandia 0,875 Portugalia 0,885 Klasa III Grecja 0,926Klasa III Klasa III Portugalia 0,904 Klasa IIIPortugalia 0,855 Grecja 0,882 Grecja 0,897 Sowenia 0,917Sowenia 0,851 Sowenia 0,857 Sowenia 0,891 Portugalia 0,897Czechy 0,845 Czechy 0,854 Czechy 0,866 Czechy 0,891Klasa IV Klasa IV Klasa IV Klasa IVLitwa 0,827 Polska 0,822 Polska 0,852 Wgry 0,874Estonia 0,813 Wgry 0,817 Wgry 0,845 Polska 0,870Wgry 0,813 Estonia 0,792 Litwa 0,831 Sowacja 0,863Polska 0,806 Litwa 0,791 Estonia 0,829 Litwa 0,862otwa 0,804 otwa 0,771 otwa 0,817 Estonia 0,860

otwa 0,855SMRt 0,871 0,883 0,905 0,919SSMRt 0,037 0,052 0,044 0,038VSMRt 4,3% 5,9% 4,9% 4,1%G 0,439 0,489 0,415 0,396SMRt + SSMRt 0,908 0,935 0,949 0,957SMRt SSMRt 0,834 0,831 0,861 0,881

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Human Development Report, UNDP, [2008]. Uwaga! Dane dotyczce Sowacji w latach 1990, 1995 i 2000 byy niedostpne, dlatego nie zostaa ona uwzgldniona w rankingu za te lata.

20

Jak atwo zauway wskanik HDI cechuje si bardzo ma zmiennoci od 4,1% do 5,9%, co wynika z wczeniej przytaczanego faktu, e jest on wy-znaczany przez ONZ dla krajw o bardzo zrnicowanym poziomie rozwoju. Analizujc jednak zdolnoci dyskryminacyjne tego miernika stwierdzamy, e upowaniaj one do stosowania go w porwnaniach krajw UE.Tabela 4Ranking krajw Unii Europejskiej na podstawie HDI i kryterium (B)

Kraj 1990 Kraj 1995 Kraj 2000 Kraj 2005Klasa I Klasa I Klasa I Klasa IHolandia 0,914 Szwecja 0,935 Szwecja 0,952 Irlandia 0,959Francja 0,907 Holandia 0,934 Holandia 0,947 Szwecja 0,956Finlandia 0,906 Belgia 0,931 Belgia 0,943 Holandia 0,953Szwecja 0,904 W. Brytania 0,929 Finlandia 0,940 Finlandia 0,952Belgia 0,903 Francja 0,925 Austria 0,938 Francja 0,952Austria 0,899 Austria 0,918 Francja 0,938 Dania 0,949Dania 0,898 Finlandia 0,918 Klasa II Hiszpania 0,949Hiszpania 0,896 Klasa II Dania 0,935 Austria 0,948Klasa II Dania 0,916 Hiszpania 0,932 Klasa IIWochy 0,892 Hiszpania 0,914 Irlandia 0,931 Belgia 0,946Luksemburg 0,890 Luksemburg 0,913 W. Brytania 0,931 W. Brytania 0,946Niemcy 0,890 Niemcy 0,913 Luksemburg 0,929 Luksemburg 0,944W. Brytania 0,890 Wochy 0,91 Niemcy 0,928 Wochy 0,941Grecja 0,877 Irlandia 0,898 Wochy 0,926 Niemcy 0,935Irlandia 0,875 Portugalia 0,885 Klasa III Grecja 0,926Klasa III Klasa III Portugalia 0,904 Klasa IIIPortugalia 0,855 Grecja 0,882 Grecja 0,897 Sowenia 0,917Sowenia 0,851 Sowenia 0,857 Sowenia 0,891 Portugalia 0,897Czechy 0,845 Czechy 0,854 Czechy 0,866 Czechy 0,891Litwa 0,827 Klasa IV Klasa IV Klasa IVKlasa IV Polska 0,822 Polska 0,852 Wgry 0,874Estonia 0,813 Wgry 0,817 Wgry 0,845 Polska 0,870Wgry 0,813 Estonia 0,792 Litwa 0,831 Sowacja 0,863Polska 0,806 Litwa 0,791 Estonia 0,829 Litwa 0,862otwa 0,804 otwa 0,771 otwa 0,817 Estonia 0,860

otwa 0,855UtSMR 0,896 0,917 0,936 0,947

SMRt 0,871 0,883 0,905 0,919LtSMR 0,827 0,823 0,859 0,878

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Human Development Report, UNDP [2008]. Uwaga! Dane dotyczce Sowacji w latach 1990, 1995 i 2000 byy niedostpne, dlatego nie zostaa ona uwzgldniona w rankingu za te lata.

21

Zastosowanie innego kryterium podziau krajw na klasy (tab. 4) spowodo-wao, e grupa krajw o najwyszym poziomie rozwoju jest znacznie bardziej liczna (ni w przypadku kryterium A). Praktycznie nie zmieniy si zawartoci klas III oraz IV (jedynie w 1990 r. Litwa znalaza si w klasie wyszej). Tabela 5Ranking krajw Unii Europejskiej na podstawie SMR i kryterium (A)

Kraj 1990 Kraj 1995 Kraj 2000 Kraj 2005Klasa I Klasa I Klasa I Klasa ISzwecja 0,50 Dania 0,42 Dania 0,44 Dania 0,39Finlandia 0,45 Szwecja 0,42 Szwecja 0,44 Szwecja 0,38Dania 0,4 Finlandia 0,41 Finlandia 0,4 Belgia 0,36Belgia 0,39 Holandia 0,39 Holandia 0,37 Finlandia 0,36Holandia 0,39 Klasa II Niemcy 0,37 Holandia 0,35Niemcy 0,39 Francja 0,37 Klasa II Klasa IIKlasa II Luksemburg 0,37 Belgia 0,36 Luksemburg 0,33Austria 0,38 Austria 0,36 Luksemburg 0,36 Francja 0,32Francja 0,36 Niemcy 0,36 Francja 0,35 Niemcy 0,3Luksemburg 0,33 Belgia 0,35 Austria 0,33 Irlandia 0,29W. Brytania 0,32 W. Brytania 0,32 W. Brytania 0,29 W. Brytania 0,27Klasa III Czechy 0,25 Irlandia 0,26 Wochy 0,27Czechy 0,21 Klasa III Klasa III Austria 0,26Hiszpania 0,2 Sowenia 0,22 Hiszpania 0,23 Klasa IIIWochy 0,2 Wochy 0,22 Wochy 0,23 Hiszpania 0,22Irlandia 0,19 Irlandia 0,19 Portugalia 0,21 Sowenia 0,2Sowacja 0,18 Portugalia 0,17 Czechy 0,2 Czechy 0,19Grecja 0,17 Wgry 0,17 Sowenia 0,2 Estonia 0,16Wgry 0,17 Grecja 0,15 Estonia 0,14 Grecja 0,15Estonia 0,16 Hiszpania 0,15 Wgry 0,14 Wgry 0,15Sowenia 0,15 Sowacja 0,15 Klasa IV Portugalia 0,13Klasa IV Klasa IV Grecja 0,13 Klasa IVPortugalia 0,13 Estonia 0,11 Sowacja 0,1 Litwa 0,07Litwa 0,11 Polska 0,1 Litwa 0,09 Sowacja 0,06otwa 0,08 Litwa 0,09 Polska 0,08 otwa 0,04Polska 0,06 otwa 0 otwa 0,02 Polska 0,03SMRt 0,257 0,250 0,250 0,230SSMRt 0,124 0,121 0,119 0,110VSMRt [%] 48,1 48,3 47,8 47,7G 0,341 0,458 0,374 0,304SMRt + SSMRt 0,381 0,370 0,369 0,339SMRt SSMRt 0,134 0,129 0,130 0,120

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Kompa, Witkowska [2009].

22

Zastosowanie miernika opartego na 21 zmiennych spowodowao zmian kla-syfi kacji krajw. Najbardziej istotna zmiana dotyczy pozycji Irlandii, ktra we-dug zaproponowanego taksonomicznego miernika syntetycznego znajduje si w klasie II w latach 2000 i 2005 oraz w trzeciej w latach 1990 i 1995. Wydaje si, e ta pozycja Irlandii jest bardziej adekwatna ni uzyskana za pomoc HDI. W klasie pierwszej (i to przy zastosowaniu obu kryteriw A i B) nieodmiennie we wszystkich analizowanych latach znajduj si kraje Skandynawskie i Holandia. Niemcy, Francja Belgia i Luksemburg zmieniaj w poszczeglnych latach grup z I na II i odwrotnie. Austria i Wielka Brytania zawsze znajduj si w grupie kra-jw wysoko rozwinitych, podczas gdy kraje rdziemnomorskie charakteryzuj si raczej przecitnym poziomem rozwoju. Nowi czonkowie Unii Europejskiej nale do dwch ostatnich klas z wyjtkiem Czech, ktre w 1995 r. zostay wg kryterium A zaliczone do grupy wysoko rozwinitych krajw. Ostatnie pozycje w ranking zajmuj Litwa, otwa i Polska.Tabela 6Ranking krajw Unii Europejskiej na podstawie SMR i kryterium (B)

Kraj 1990 Kraj 1995 Kraj 2000 Kraj 20051 2 3 4 5 6 7 8

Klasa I Klasa I Klasa I Klasa ISzwecja 0,5 Dania 0,42 Dania 0,44 Dania 0,39Finlandia 0,45 Szwecja 0,42 Szwecja 0,44 Szwecja 0,38Dania 0,4 Finlandia 0,41 Finlandia 0,4 Belgia 0,36Belgia 0,39 Holandia 0,39 Holandia 0,37 Finlandia 0,36Holandia 0,39 Francja 0,37 Niemcy 0,37 Holandia 0,35Niemcy 0,39 Luksemburg 0,37 Klasa II Luksemburg 0,33Klasa II Klasa II Belgia 0,36 Klasa IIAustria 0,38 Austria 0,36 Luksemburg 0,36 Francja 0,32Francja 0,36 Niemcy 0,36 Francja 0,35 Niemcy 0,3Luksemburg 0,33 Belgia 0,35 Austria 0,33 Irlandia 0,29W. Brytania 0,32 W. Brytania 0,32 W. Brytania 0,29 W. Brytania 0,27Klasa III Klasa III Irlandia 0,26 Wochy 0,27Czechy 0,21 Czechy 0,25 Klasa III Austria 0,26Hiszpania 0,2 Sowenia 0,22 Hiszpania 0,23 Klasa IIIWochy 0,2 Wochy 0,22 Wochy 0,23 Hiszpania 0,22Irlandia 0,19 Irlandia 0,19 Portugalia 0,21 Sowenia 0,2Sowacja 0,18 Portugalia 0,17 Czechy 0,2 Czechy 0,19Grecja 0,17 Wgry 0,17 Sowenia 0,2 Estonia 0,16Wgry 0,17 Grecja 0,15 Klasa IV Grecja 0,15Estonia 0,16 Hiszpania 0,15 Estonia 0,14 Wgry 0,15Klasa IV Sowacja 0,15 Wgry 0,14 Portugalia 0,13Sowenia 0,15 Klasa IV Grecja 0,13 Klasa IV

23

Warto przy tym zauway, e wspczynnik zmiennoci wyznaczony dla skonstruowanego miernika jest znacznie wyszy ni dla HDI i wynosi niemal 50%, rwnie zdolnoci dyskryminacyjne mierzone miar Sokoowskiego G zo-stay zachowane.

Podsumowanie

Korzystanie z miernikw agregatowych oceny poziomu rozwoju spoeczno--gospodarczego stao si koniecznoci. Aczkolwiek dyskusj wzbudza moe sposb ich konstrukcji, poniewa kadorazowo naley podj wiele decyzji zwizanych z kadym etapem ich budowy. Poczynajc od wyboru rodzaju mier-nika, ewentualnego wzorca, przez dobr zmiennych diagnostycznych i ich nor-malizacj, po decyzje o zastosowanych kryteriach klasyfi kacji obiektw badania. Podjte decyzje maj wpyw na ranking krajw i ich grupowanie, zatem budowa kadego taksonomicznego miernika syntetycznego obarczona jest subiektywi-zmem jego konstruktora. Niemniej jednak, dziki uwzgldnieniu wielu sfer y-cia i dziaalnoci czowieka mona sporzdzi w miar dokadny opis obiektw, co gwarantuje poprawn ich klasyfi kacj.

W niniejszym opracowaniu do konstrukcji wskanika wykorzystano zmien-ne, opisujce sze uwzgldnianych rwnie w innych badaniach tego typu grup tematycznych. Porwnujc klasyfi kacj uzyskan za pomoc skonstru-owanego miernika oraz HDI naley stwierdzi, e w przypadku obu miernikw krajami o najwyszym poziomie rozwoju s: Holandia, Finlandia, Szwecja, Da-nia i Belgia. W dalszej kolejnoci znajduj si: Austria, Niemcy, Francja i Wiel-ka Brytania. W niemal wszystkich analizach Czechy naleay do grupy trzeciej, a Polska i otwa plasoway si na kocu listy. Oznacza to, e ponad poowa ba-danych krajw zostaa zakwalifi kowana podobnie przez oba mierniki, niezale-

cd. tabeli 6

1 2 3 4 5 6 7 8Portugalia 0,13 Estonia 0,11 Sowacja 0,1 Litwa 0,07Litwa 0,11 Polska 0,1 Litwa 0,09 Sowacja 0,06otwa 0,08 Litwa 0,09 Polska 0,08 otwa 0,04Polska 0,06 otwa 0 otwa 0,02 Polska 0,03

UtSMR 0,391 0,365 0,361 0,323

SMRt 0,257 0,250 0,250 0,230LtSMR 0,155 0,143 0,148 0,127

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Kompa, Witkowska [2009].

24

nie od przyjtego kryterium klasyfi kacji. Wydaje si jednak, e skonstruowany miernik agregatowy jest bardziej godny polecenia do porwna krajw UE ni HDI, chociaby ze wzgldu na duo wiksz zmienno.

Literatura

[1] BALCERZAK-PARADOWSKA B., Zmiana sytuacji materialnej z powodu bezrobo-cia, Praca i Zabezpieczenie Spoeczne 1994/8.

[2] BERBEKA J., Poziom ycia ludnoci a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europej-skiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 2006.

[3] BIAYNICKI-BIRULA P., Wpyw zdrowia na ksztatowanie si spoecznego dobroby-tu, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Krakw 2007.

[4] BORYS T., FIEDOR B., Operacjonalizacja i pomiar kategorii zrwnowaonego rozwoju przyczynek do dyskusji [w:] M. Plich (red.) Rachunki narodowe. Wybrane problemy i przykady zastosowa, Gwny Urzd Statystyczny i Uniwersytet dzki, d, 2008, s. 115131.

[5] Cele i kierunki rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce Raport, Komitet Bada Naukowych, Ministerstwo cznoci, Warszawa 2000.

[6] DALY H.E., COBB Jr. J.B., For the Common Good. Redirecting the Economy toward Community, the Enviromental and Sustainable Future, Bacon Press, Boston, 1989.

[7] GRABISKI T., Wybrane problemy dynamicznej wielowymiarowej analizy porw-nawczej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1985.

[8]. HELLWIG Z. Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziau kra-jw ze wzgldu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i struktur kwalifi kowanych kadr, Przegld Statystyczny, 1968.

[9] Human Development Report 2007/2008, UNDP, 2008 .[10] KOMPA K., WITKOWSKA D., Evaluation of the Development Level of the European

Union States in years 19902006, artyku zoony do druku w Starzyska W. (red.) Micro and Macroeconomic aspects of the economic integration the evaluation of the effectiveness of the EU system, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, 2009.

[11] MAJERKIEWICZ W., Jak si mierzy bezrobocie, Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, 2008.

[12] MALINA A., Wielowymiarowa analiza przestrzennego zrnicowania struktury go-spodarki Polski wedug wojewdztw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Kra-kowie, Krakw 2004.

[13] McGRANAHAN D.V., Development Indicators and Development Models, Journal of Development Studies, April 1972.

[14] NOLL H.H., European System of Social Indicators, ZUMA Center of Survey Re-search and Methodology Social Indicators Department, Mannheim, Germany 2003.

[15] NOWAK E., Metody taksonomiczne w klasyfi kacji obiektw spoeczno-gospodar-czych, PAN, Warszawa 1990.

[16] PROCHOWICZ R., LESZYSKI J., Wskaniki trwaego dobrobytu ekonomicznego dla Polski w okresie 19902004, [w:] M. Plich (red.) Rachunki narodowe. Wybrane problemy

25

i przykady zastosowa, Gwny Urzd Statystyczny i Uniwersytet dzki, d, 2008, s. 132150.

[17] ROGALA P., RYCHARSKI T., Zastosowanie analizy wskanikowej, Ekonomia Spo-eczna Teksty, Fundacja Inicjatyw Spoeczno-Ekonomicznych, 2006.

[18] Rozwj potencjau naukowo-badawczego warunkiem skutecznego budowania w Pol-sce gospodarki opartej na wiedzy, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Komitet Ba-da Naukowych, 2004.

[19] SOKOOWSKI A., Wybrane zagadnienia pomiaru i waenia cech w taksonomii, Ze-szyty Naukowe nr 203, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Krakw 1984.

[20] STANISZ T. (red.), Metody wielowymiarowej analizy rozwoju spoeczno-gospodar-czego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Krakw 1984.

[21] STRAHL D. (red.), Metody oceny rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocawiu im. Oskara Langego, Wrocaw 2006.

[22] STRAHL D. (red.), Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocawiu im. Oskara Langego, Wrocaw 1998.

[23] STRZIK T., Wielowymiarowa analiza porwnawcza na przykadzie wykorzystania analizy skupie w badaniu poziomu ycia w Unii Europejskiej, Akademia Ekonomicz-na w Poznaniu, Pozna 2007.

[24] WALSH M., STEPHENS P., MOORE S., Social Policy and Welfare, Nelson Thornes 2000.

[25] Wskaniki Spoeczne, Polskie Towarzystwo Statystyczne, Gwny Urzd Statystycz-ny, Warszawa 1990.

[26] ZARYCHTA H., Skutki i koszty bezrobocia na lokalnym rynku pracy, Praca i Zabez-pieczenie Spoeczne 1994/6.

[27] ZELIA A., Metody statystyczne, Polskie wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.

Construction of the Aggregated Indicators for the Socio-Economic Development Level Evaluation

Abstract

European Union consists of 27 countries that have different cultural, politi-cal and economic background. Therefore it seems to be necessary to monitor the socio-economic development level of the member states.

The aim of the paper is to construct the synthetic measure to evaluate the socio-economic development level of the European Union members, and to clas-sify the EU countries into groups of the similar countries, in terms of the aggre-gated measures.

The research concerns 23 states being members of the European Union in 2004 (Malta and Cyprus were excluded from the analysis). Investigation covers

26

the period from1990 to 2006. The synthetic taxonomic measure is constructed employing 21 economic and social indicators. The broad discussion about the diagnostic variables is presented. The EU countries are classifi ed according to the value of the taxonomic measures and Human Development Index. The re-sults of classifi cation obtained by applying two different aggregated measures are compared.

Krystyna KrzyanowskaMagorzata SikoraKatedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i DoradztwaSzkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Badania marketingowe w Polsce i ich odbir spoeczny

Wstp

Badania marketingowe s procesem zapewniajcym przedsibiorstwu kon-takty z jego otoczeniem przez systematyczne zbieranie i analizowanie danych zwizanych ze specyfi k danej fi rmy. Jest to proces zoony, z czego wynika jego bogata charakterystyka. Gwnym celem bada jest dostarczenie danych wspo-magajcych przysze decyzje dotyczce dziaa produkcyjnych, handlowych czy usugowych. Do celw szczegowych bada marketingowych nale: zidenty-fi kowanie rynku docelowego przedsibiorstwa, wybr najbardziej korzystnych segmentw rynku dla dziaalnoci danego przedsibiorstwa, okrelenie chonno-ci rynku, a take spodziewanego zainteresowania produktem, ustalenie rynko-wej wartoci proponowanych produktw/usug i obserwacja reakcji na ni, dobr kanaw dystrybucji produktu midzy przedsibiorstwem a klientem, oraz dobr najbardziej skutecznych metod promocji1. Badania marketingowe w dziaalno-ci biznesowej maj wiele zastosowa, nale tu przede wszystkim: okrelenie pozycji rynkowej przedsibiorstwa i kierunkw jego rozwoju, wyznaczenie seg-mentw rynku (potencjalnych lub obecnych nabywcw charakteryzujcych si jednorodnoci postaw i zachowa w stosunku do oferowanych dbr lub usug), poznanie oczekiwa wobec produktw, badanie dziaa dystyrybucyjnych oraz okrelenie skutecznoci systemu komunikacji, czyli kampanii reklamowej2.

W wyznaczaniu segmentw rynku, a take poznawaniu oczekiwa wobec produktw skuteczne jest oparcie si na wiedzy dotyczcej zachowa konsump-cyjnych, bdcych czci zachowa spoecznych czowieka. Zachowania kon-sumpcyjne okrelane s jako cao reakcji i postpowa zwizanych z doko-

1T. Sztucki: Marketing przedsibiorcy i menedera. Agencja Wydwanicza Placet, Warszawa 2000, s. 8588.2K. Mazurek-opaciska: Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowa. Wydaw. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocaw 2002, s. 226372.

28

nywaniem wyboru w procesie zaspokajania potrzeb indywidualnych w okrelo-nych warunkach spoecznych, kulturowych i ekonomicznych, a zatem obejmuj zesp czynnoci, dziaa sposobw postpowania majcych na celu pozyskanie rodkw konsumpcji, a take ich wykorzystanie do zaspokajania potrzeb kon-sumpcyjnych3. Dla producentw bardzo wane jest, aby dowiedzie si, jakie potrzeby konsument chce zaspokaja? Jakie produkty s mu do tego potrzebne? Czego si po nich spodziewa? Tego typu informacje uzyskane w wyniku bada marketingowych mog zdecydowa o caej linii produkcyjnej.

W opracowaniu przedstawiono opini osb uczestniczcych w badaniach marketingowych na temat zasadnoci prowadzenia takich bada, preferowanych form i metod uczestnictwa w procesie badawczym oraz ocen stopnia wiarygod-noci wynikw uzyskanych w tych badaniach.

Badania marketingowe w literaturze

Aby dokona analizy bada marketingowych jako zjawiska, niezbdne jest dokadne ich zdefi niowanie. Teoretycy sformuowali wiele defi nicji badania marketingowego. Pierwsza grupa autorw skupia si na opisie czynnoci lub metod bada, a druga prbuje raczej odda sens badania. Przedstawicielem pierwszej grupy jest Ph. Koller, ktry okrela badania marketingowe jako sys-tematyczne planowanie, zbieranie, analizowanie i raportowanie danych i wnio-skw odnoszcych si do konkretnej sytuacji marketingowej, w jakiej fi rma si znajduje4. Podobnie uwaa G.A. Churchill, ktry badania marketingowe defi -niuje jako diagnoz potrzeb informacyjnych przedsibiorstawa (organizacji), selekcj zmiennych oraz gromadzenie, analizowanie oraz interpretowanie da-nych sucych podejmowaniu decyzji marketingowych5. Do drugiej grupy au-torw naley zaliczy D.S. Tulla i D.J. Hawkinsa, ktrzy pisz, e funkcj ba-da marketingowych jest dostarczanie informacji celem wsparcia kierownictwa przedsibiorstw w podejmowaniu decyzji6.

Najbardziej szczegow i profesjonaln defi nicj wydaje si ta, ktr poda-je Amerykaskie Stowarzyszenie Marketingu. Wedug niego badania marketin-gowe to funkcja wica konsumenta, klienta i opini publiczn z menederem

3J. Kramer: Rynek jako przedmiot bada. Wydaw. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamiec-kiego, Katowice 1995, s. 1415.4Ph. Kotler: Marketing. Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o, Pozna 2005, s. 128129.5G.A. Churchill: Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 15.6Za D.S. Tull, D.J. Hawkins [w:] S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki. PWE, Warszawa 2003, s. 15.

29

marketingu poprzez informacj wykorzystywan do identyfi kowania i defi nio-wania marketingowych szans i zagroe, tworzenia, doskonalenia oceny dziaa marketingowych; monitorowania wynikw marketingu i poprawy zrozumienia marketingu jako procesu. Badanie marketingowe okrela informacja niezbdna dla zajcia si tymi sprawami: projektuje metod gromadzenia informacji, kieru-je i wdraa proces zbierania danych; analizuje wyniki i komunikuje wnioski7. Jest to defi nicja szeroka, podkrelajca, e badania zajmuj si fazami marketin-gu zarwno dbr, jak i usug. Techniki badawcze zaplanowane s w celu rozwi-zywania problemw kadego typu, dotyczcych zarwno planowania procesu, jak i jego kontroli. Cech tej defi nicji jest rwnie to, e okrela badania marke-tingowe jako proces, a nie tylko zbieranie danych na yczenie.

Defi nicje bada marketingowych czsto zamiast okrela ich istot, podkre-laj ich zastosowania. I tak s one zbiorem technik i zasad systematycznego gromadzenia, zapisywania, analizowania i interpretowania informacji, ktre ua-twiaj podejmowanie decyzji marketingowych8. Jeszcze inne spord defi nicji podkrelaj, e badania marketingowe prcz uatwienia decyzji marketingowych poprzez zdobycie i analizowanie informacji, poszerzaj jednoczenie o infor-macje System Informacji Marketingowej. Jest to uporzdkowany formalnie i zintegrowany wewntrznie zesp ludzi, wyposaenia i procedur, stworzony w celu zapewnienia uporzdkowanego dopywu informacji z rnych rde na potrzeby podejmowania decyzji marketingowych9. SIM rozumiany jest take jako sposb cigego pozyskiwania informacji, ktre s punktem wyjcia dla wszystkich decyzji marketingowych danego przedsibiorstwa. Rola zorganizo-wanych systemw informacji stale ronie. S one odpowiedzi na dynamiczne zmiany otoczenia, a take siln tendencj otwierania si na wiat wszystkich krajw, a co za tym idzie rosnc konkurencj i rozwijajce si dziaania marke-tingowe. Cykle ycia produktw s coraz krtsze, metody zaspokajania potrzeb rnicuj si w coraz wikszym stopniu, a informacje coraz szybciej dezaktuali-zuj si, co wymaga cigego ich dopywu. Zbieranie i analizowanaie informacji jest niezbdne tak dla duych, jak i maych fi rm, przy czym w duych systemy te s bardziej sformalizowane i wykorzystuj techniki komputerowe10.

Badania marketingowe, spoeczne i polityczne byy prowadzone w Polsce ju we wczesnych latach 50., czyli od momentu rozpoczcia dziaalnoci In-

7P.D. Bennet: Dictioary of Marketing Terms. American Marketing Association, Chicago 1988, s. 117118 oraz K. Mazurek-opaciska: Badania marketingowe. Teoria i praktyka. Wydaw. Na-ukowe PWN, Warszawa 2005, s. 26.8L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek: Marketing. PWE. Warszawa 1995, s. 131.9E. Duliniec: Problemy organizacji bada marketingowych. Marketing i Rynek 1994 nr 2, s. 16.10B. Dobiegaa-Korona: Marketing. Przesanki i narzdzia decyzji marketingowych. Wydaw. Pry-watnej Wyszej Szkoy Biznesu i Administracji, Warszawa 1996, s. 166167.

30

stytutu Rynku Wewntrznego i Konsumpcji. Natomiast systematyczne badania opinii publicznej zapocztkowa Orodek Badania Opinii Publicznej (OBOP), ktry powsta w 1958 roku. Drugim oglnokrajowym instytutem prowadzcym sondae opinii publicznej byo zaoone w 1982 roku Centrum Badania Opinii Publicznej (CBOS), ktre dziaao gwnie na zlecenia rzdu. Gwny wzrost zainteresowania badaniami zarwno spoecznymi, jak i marketingowymi nast-pi dopiero po 1989 roku. Powstao wiele lokalnych agencji badawczych, za-rzdzanych przez socjologw i psychologw z dowiadczeniem akademickim, korzystajcych gwnie z polskiego kapitau, bez wsparcia fi nansowego i meto-dologicznego partnerw zachodnich. Te agencje w pierwszych latach funkcjo-nowania specjalizoway si w badaniach opinii na temat wanych problemw spoeczno-politycznych i gospodarczych, w sondaach politycznych i ocenach biecych wydarze. Pierwsz niezalen polsk fi rm badawcz dziaajc w warunkach gospodarki rynkowej by Demoskop, ktry powsta w 1989 roku. Po nim, w 1990 roku, rozpoczy dziaalno takie polskie fi rmy, jak: SMG/KRC, PBS Sopocka Pracownia Bada Spoecznych, CEM Instytut Bada i Rynku i Opinii Publicznej, CBM Indicator. W tym czasie pojawiy si midzynarodo-we korporacje, agencje reklamowe i fi rmy, ktre dopiero planoway rozpoczcie dziaalnoci w Polsce. Dla nich badania marketingowe byy podstaw podejmo-wania decyzji biznesowych dotyczcych nowego, nieznanego rynku, nieznanych zwyczajw i zachowa konsumentw. Pierwsz midzynarodow fi rm badaw-cz oferujc usugi w Polsce bya GfK Polania dziaajca od poowy 1990 roku, w 1991 doczyy do niej dwie kolejne fi rmy Pentor oraz MEMRB, a w 1992 take AC Nielson. Mimo, e w latach 19891991 powstao kilkanacie agencji badawczych, ktrych wikszo naleaa do polskich wacicieli, a zaledwie kil-ka reprezentowao kapita zagraniczny, dzisiaj z dziesiciu najwikszych agen-cji badawczych w Polsce, generujcych 70% obrotw brany badawczej a osiem reprezentuje kapita zagraniczny. Wedug danych PTBRiO, spord 35 fi rm obecnych na polskim rynku w 2003 roku 22 dysponoway wycznie kapi-taem polskim, w 11 fi rmach by kapita zagraniczny, a 2 miay kapita mieszany. Pi najwikszych fi rm badawczych na wiecie znajduje si rwnie w czowce fi rm badawczych w Polsce11.

Przewiduje si, e w kilkuletniej perspektywie polski rynek agencji badaw-czych ulegnie polaryzacji. W pierwszej dziesitce instytutw pozostan fi rmy reprezentujce due, midzynarodowe sieci badawcze. Z drugiej strony powsta-n mae, lokalne agencje marketingowe, koncentrujce si na obsudze kilku

11A. Sora. Stan obecny i kierunki rozwoju rynku bada marketingowych w Polsce i na wiecie. [w:] Badania marketingowe. Od teorii do praktyki. Red naukowa D. Maison, A. Noga-Bogomil-ski. GWP, Gdask 2007, s. 241242.

31

wybranych klientw. W Polsce liczba fi rm oferujcych usugi jest niewielka w porwnaniu z rynkami zachodnimi, a bariery dla maych fi rm s relatywnie niedue. Brakuje w Polsce wyspecjalizowanych fi rm wiadczcych wycznie usugi ankieterskie, naley wic spodziewa si wzrostu ich liczby w najbliszych latach. Nie ulega wtpliwoci, e wymagania odbiorcw bada bd wzrasta, a oczekiwania wobec roli badacza bd si zmienia. Badacz powienien nie tyl-ko umie analizowa dane, ale przede wszystkim je interpretowa w szerszym kontekcie marketingowym, czc wiedz z rnych dziedzin i rde12.

Cele i metodyka bada

Celem poznawczym bada byo poznanie opinii spoeczestwa na temat ce-lowoci i uytecznoci bada marketingowych. Wyniki tych bada mog by wykorzystane przez producentw z wielu bran. Inwestuj oni w badania marke-tingowe wierzc, e pozytywne oceny pomog w promocji ich produktw. Warto jednak sprawdzi, w jaki sposb do wynikw publikowanych w mediach pod-chodzi spoeczestwo. Zdarzy si moe, e zbyt wysokie oceny danego produk-tu zamiast zachci, mog od niego odstraszy. Odbiorcom moe si bowiem wydawa, e zbyt przychylne oceny danego produktu s skutkiem nieuczciwego wsparcia procesu badawczego, a nie odzwierciedleniem jego prawdziwych wa-lorw. Aby okreli, jaki jest odbir spoeczny bada marketingowych w Polsce materia empiryczny zebrany zosta za pomoc metody sondau diagnostyczne-go, na ktr zoyy si trzy techniki: ankieta wedug standaryzowanego kwe-stionariusza, obserwacja swobodna i analiza literatury przedmiotu. Badania wa-ciwe przeprowadzone zostay w 2007 roku wrd 103 mieszkacw Warszawy i okolicznych miejscowoci. Dobr prby do bada by losowy.

Kobiet uczestniczcych w badaniach byo 59,2%, a mczyzn 40,8%. W ba-danej populacji dominoway dwie grupy respondentw: w przedziaach od 19 do 39 lat (39,8%) i od 40 do 59 lat (37,9%). Moe to wynika z faktu, e agencjom badawczym zleca si najczciej badanie dotyczce produktu, ktrego grup do-celow stanowi osoby w wieku produkcyjnym lub do niego zblionym. Re-spondenci byli dobrze wyksztaceni 84,3% legitymowao si wyksztaceniem rednim lub wyszym. W badaniach dominoway osoby mieszkajce w duych miastach powyej 500 tys. (45,6%) oraz w miastach od 10 do 100 tys. (22,3%). Mieszkacy wsi stanowili 9,7% badanych.

12A. Sora: op. cit., s. 258.

32

Wyniki bada empirycznych

Wrd czynnikw majcych wpyw na decyzj o przystpieniu lub odm-wieniu udziau w badaniach marketingowych wyrni mona: brak innych pil-nych zaj, anonimowo lub poufno wynikw bada, ciekawy temat bada, liczba pyta w ankiecie, moliwo otrzymania wynagrodzenia, ranga instytucji dla ktrej prowadzone jest badanie. Wymienione czynniki przedstawiono na rysunku 1.

Z przeprowadzonych bada wynika, e najwaniejszymi czynnikami decy-dujcymi o przystpieniu do bada marketingowych byy: brak innych pilnych zaj oraz anonimowo lub poufno wynikw bada. Organizatorzy bada powinni stara si, aby proces badawczy prowadzony by w terminie dostoso-wanym do sposobu ycia i zaj respondentw, tj. w dni wolne od pracy lub w porach dnia niekolidujcych z ich prac, czyli rano lub wieczorem. Kolejnym czynnikiem by ciekawy dla respondenta temat bada. Mona wic wniosko-wa, e zainteresowanie tematem lub te orientowanie si w konkretnej dzie-dzinie byo pozytywnie skorelowane z chci uczestnictwa w danych badaniach marketingowych. Opinie respondentw na temat liczby pyta podzieliy si po poowie. Oznacza to, e organizatorzy bada powinni wybra zasad zotego rodka i konstruowa narzdzia badawcze tak, aby zebra niezbdne informacje i nie zanudzi respondenta nadmiern liczb pyta, poniewa grozi to udziele-niem odpowiedzi nieprzemylanych i czsto niezgodnych z autentyczn opini. Rwnie moliwo otrzymania wynagrodzenia istotna bya tylko dla poowy ba-

3,73,9

4,2

4,8

5,25,4

0 1 2 3 4 5 6

Ranga instytucji realizuj cej badania

Mo liwo otrzymania wynagrodzenia

Liczba pyta w ankiecie

Ciekawy temat bada

Anonimowo uczestnictwa

Brak innych pilnych zaj

Rysunek 1Czynniki decydujce o uczestnictwie w badaniu marketingowym*Oceny czynnikw decydujcych o uczestnictwie w badaniach marketingowych dokona-no w 7 stopniowej skali (gdzie 1 oznacza w ogle nie wpynoby na moj decyzj, a 7 oznacza bardzo wpynoby na moj decyzj).rdo: Badania wasne.

33

danych. Ranga instytucji, dla ktrej przeprowadzone zostao badanie, ewidentnie nie wpywaa na zainteresowanie uczestnictwem w badaniu marketingowym.

W badaniach poszukiwano odpowiedzi na pytanie: w jaki sposb fi rmy orga-nizujce badania marketingowe docieraj do respondentw? Szczegowe dane na ten temat przedstawiono na rysunku 2.

Z przeprowadzonych bada wynika, e badania marketingowe najczciej byy prowadzone w sposb bezporedni (rozmowa twarz w twarz) 40,3% wskaza, na drugim miejscu uplasowaa si metoda telefoniczna, na ktr wska-zao 31,9% badanych. Jest to bardzo popularna metoda bada dotyczcych roz-goni radiowych, gdy umoliwa emisj fragmentw utworw muzycznych, a jest jednoczenie jedn z najtaszych i najbardziej ekonomicznych metod. Coraz wiksze uznanie w oczach badaczy zyskuj badania internetowe. Jest to droga, z ktrej korzysta coraz wicej internautw, czsto organizujc osobne ko-mrki zajmujce si tylko tym typem bada. W badaniach poprzez globaln sie brao udzia 26,1% respondentw.

Respondenci wyrazili take opini na temat technik badawczych stosowa-nych przez rne fi rmy funkcjonujce na rynku bada marketingowych, co ilu-struje rysunek 3.

W badaniach marketingowych fi rmy najczciej stosoway technik ankiety, ktr wymienia ponad poowa respondentw. Jest to technika najprostsza, a jed-noczenie najbardziej skuteczna, cechuje j dua zwrotno. Wywiad przepro-wadzono z 1/4 respondentw, a w tecie konsumenckim poczonym z degusta-cj uczestniczy co pity badany. Technik najrzadziej stosowan bya dyskusja grupowa, w ktrej wzio udzia jedynie 4,9% respondentw.

Respondenci oceniali rwnie atrakcyjno technik badawczych wykorzysty-wanych w badaniach marketingowych. Dane na ten temat przedstawia rysunek 4.

1,7

26,1

31,9

40,3

0 10 20 30 40 50

Drog pocztow

Przez internet

Telefonicznie

Bezpo rednio

Rysunek 2Sposb prowadzenia badania marketingowego (w %)rdo: Badania wasne.

34

Za najbardziej atrakcyjn technik badawcz, respondenci uznali test konsu-mencki poczony z degustacj. Moliwo wyprbowania artykuw spoyw-czych czy kosmetykw wyranie wpywaa na zainteresowanie respondentw t technik badawcz. Na drugim miejscu uplasowaa si ankieta internetowa. Po raz kolejny przekonujemy si, e internet staje si wanym i coraz bardziej popularnym medium, przydatnym w procesach badawczych. Pozostae techni-ki badawcze stosowane w badaniach marketingowych wybrao we wszystkich przypadkach mniej ni 5% badanych. Techniki badawcze stosowane przez fi rmy zajmujce si badaniami marketingowymi nie byy w peni dostosowane do po-trzeb i oczekiwa respondentw.

4,8

17,5

24,3

53,4

0 10 20 30 40 50 60

Dyskusja grupowa

Test konsumencki po czonyz degustacj

Wywiad

Ankieta

Rysunek 3Techniki badawcze wykorzystywane przez fi rmy dziaajce na rynku bada marketingo-wych (w %)rdo: Badania wasne.

1,9

2,9

3,9

3,9

4,9

36,9

45,6

0 10 20 30 40 50

Wywiad telefoniczny

Ankieta prasowa

Dyskusja grupowa

Wywiad bezpo redni

Ankieta pocztowa

Ankieta internetowa

Test konsumencki

Rysunek 4Atrakcyjno technik badawczych wykorzystywanych w badaniach marketingowych we-dug respondentw (w %)rdo: Badania wasne.

35

Poznanie zakresu tematycznego bada marketingowych pozwala w sposb poredni rozpozna, ktrzy producenci stosuj je najczciej. W przypadku od-powiedzi na pytanie o rodzaj produktu czy usugi, ktrych dotyczyo badanie najczciej udzielano odpowiedzi, e byy to artykuy ywnociowe, kosmetyki i chemia, czyli produkty z zakresu tzw. FMCG, czyli Fast Moving Consumer Goods13. S to produkty codziennego uytku, ktre cechuj si najwikszym przepywem w punktach sprzeday. W sumie wskazao je prawie 60% respon-dentw. Jeli chodzi o usugi, to bardzo popularne byy badania dotyczce usug fi nansowych. Bra w nich udzia co czwarty respondent. Szczegowe informa-cje na ten temat przedstawia rysunek 5.

Bardzo istotnym aspektem bada marketingowych jest zaufanie responden-tw do wynikw tych bada, a take stopie zainteresowania wynikami publiko-wanymi w rodkach masowego przekazu. Co trzeci respondent zapoznawa si z wynikami rnorodnych bada w sposb regularny, ponad poowa badanych czynia to okazjonalnie, natomiast co dziesity wykazywa cakowity brak zain-teresowania tymi informacjami. Szczegowe dane na ten temat przedstawiono w tabeli 1.

Z przeprowadzonych bada empirycznych wynika, e stae lub okazjonalne zainteresowanie wynikami bada marketingowych deklaroway dwukrotnie cz-ciej kobiety ni mczyni. Byy to gwnie osoby mode (do 39. roku ycia).

Respondenci wypowiadali si na temat wiarygodnoci publikowanych wy-nikw bada marketingowych. Nieco ponad poowa odpowiedziaa twierdzco (52,4%), pozostali uznali, e s one niewiarygodne. Jest to wana informacja

13http://pl. wikipedia.org/wiki/FMCG

1,75,1

5,1

6

23,927,4

30,8

0 5 10 15 20 25 30 35

Farmacutyki

Inne

Przemys samochodowy

Us ugi finansowe

Mass media

Kosmetyki/chemia

ywno

Rysunek 5Zakres tematyczny badania marketingowego (w %)rdo: Badania wasne.

36

dla producentw zlecajcych wykonanie takich bada. Okazuje si bowiem, e mimo i konsumenci zapoznaj si z wynikami bada, to nie zawsze traktuj je jako wiarygodne rdo informacji o produktach bdcych na rynku konsumenc-kim. Respondenci mieli moliwo wypowiedzenia si na ten temat w trakcie bada ankietowych, poniewa w otwartej czci pytania ankietowego uzasad-niali swoj postaw wobec powyszego zagadnienia. Cz badanych uwaaa, e badania nie s prowadzone w sposb kompetentny, a odbiorca nie ma mo-liwoci sprawdzenia ich wiarygodnoci. Zdawali sobie spraw, e nie wszyscy uczestniczcy w nich respondenci udzielaj szczerych odpowiedzi. Obawiali si rwnie sugestii ze strony producentw i formuowania wypowiedzi zgodnie z ich oczekiwaniami. Respondenci cile wizali badania marketingowe ze rod-kami masowego przekazu. Z ograniczonym zaufaniem do mass mediw moe wiza si brak zaufania do wynikw bada marketingowych.

Zagadnieniem, ktre w sposb poredni pozwala pozna prawdziwy stosu-nek do wiarygodnoci bada, jest wypowied respondentw co do gotowoci polecenia krewnym i znajomym produktu ocenianego pozytywnie w badaniach marketingowych. Sugerujc wybr danego produktu zostajemy mu w pewien sposb przypisani przez odbiorc naszego komunikatu. Jeli jest to osoba nam bliska, musimy by pewni polecanego przez siebie produktu. Moe dlatego a 73,8% respondentw polecioby produkt pozytywnie oceniany w badanich, ale tylko po wczeniejszym wyprbowaniu, natomiast 11,7% badanych polecioby produkt lub usug pozytywnie ocenion w badanich marketingowych i prawie tyle samo (14,6%) uznao, e pozytywny wynik bada jest do tego niewystar-czajcy.

Respondenci uznali, e badania marketingowe maj duy wpyw na polsk gospodark. Odpowiedzi twierdzcej udzielio 68,9% badanych. Jest to z pewno-ci zwizane z postrzeganiem tych bada jako dziaa umoliwiajcych pozna-nie potrzeb konsumentw, a co za tym idzie dostosowanie rodzajw produktw

Tabela 1Poziom zainteresowania wynikami bada marketingowych publikowanych w rodkach masowego przekazu wedug pci i wieku (w %)

WyszczeglnienieOgem Pe Wiek (lata)

N = 103 % M K < 18 1939 4059 > 59Stae zainteresowanie N = 36Zainteresowanie okazjonalne N = 57Brak zainteresowania N = 10

36

57

10

35,0

55,3

9,7

34,6

29,6

40,0

65,4

70,4

60,0

2,8

3,5

69,4

64,9

70,0

28,8

28,1

30,0

5,6

5,3

rdo: Badania wasne.

37

i usug do potrzeb i oczekiwa potencjalnych konsumentw. Jest to rwnie wa-na informacja dla producentw towarw i usug, ktrzy planuj wielko i struk-tur produkcji. Prawie 2/5 respondentw uznao, e negatywny wynik uzyskany w badaniach marketingowych bdzie oddziaywa najbardziej mobilizujco na producentw towarw i usug, natomiast 1/5 badanych uwaaa, e pozytywna ocena produktw/usug w badaniach moe wpyn na wzrost zainteresowania produkcj krajow. Pozostali respondenci uwaali, e wyniki tych bada mog pomc w wyborze optymalnego produktu/usugi lub te eliminowa z rynku pro-dukty, ktre s niewarte swojej ceny.

Podsumowanie i wnioski

W badaniach marketingowych najczciej bray udzia kobiety, osoby mo-de (do 39. roku ycia), mieszkajce w duych miastach (powyej 500 tys.). O uczestnictwie w badaniach marketingowych decydoway gwnie nastpujce czynniki: brak innych zaj w danym momencie, zapewnienie anonimowoci, bd te poufnoci wynikw oraz ciekawy temat bada. Za najbardziej atrakcyj-ne techniki badawcze respondenci uznali test konsumencki i ankiet internetow. O popularnoci testu konsumenckiego decydowaa gwnie moliwo osobiste-go wyprbowania m.in. takich produktw, jak ywno czy kosmetyki.

Ponad poowa respondentw stwierdzia, e wyniki bada marketingowych s dla nich wiarygodne, natomiast pozostali uznali je za niewiarygodne. Jest to wana informacja dla producentw zlecajcych wykonanie takich bada. Oka-zuje si bowiem, e mimo i konsumenci zapoznaj si z wynikami bada, to nie zawsze traktuj je jako wiarygodne rdo informacji o produktach/usugach bdcych na rynku konsumenckim. Ponad 3/4 respondentw polecioby produkt pozytywnie oceniany w badaniach, ale tylko po wczeniejszym wyprbowaniu.

Respondenci byli pozytywnie nastawieni do wynikw bada marketingo-wych jako skutecznej metody poznania cech produktw i usug, a take dziaania wpywajcego pozytywnie na polsk gospodark. Istnieje wic potrzeba cige-go prowadzenia tego typu bada. Techniki zbierania materiau empirycznego po-winny by lepiej dostosowane do potrzeb i oczekiwa respondentw, co uczyni proces badawczy bardziej atrakcyjny, a w konsekwencji pozwoli na zebranie rzetelnych informacji.

LiteraturaCHURCHILL G.A.: Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne. Wydaw. Naukowe

PWN, Warszawa 2002.

38

DOBIRGAA-KORONA B.: Marketing. Przesanki i narzdzia decyzji marketingowych. Wydaw. Prywatnej Wyszej Szkoy Biznesu i Administracji, Warszawa 1996.

DULINIEC E.: Problemy organizacji bada marketingowych. Marketing i Rynek 1994 nr 2.GARBARSKI L., RUTKOWSKI I., WRZOSEK W.: Marketing. PWE. Warszawa 1995.KACZMARCZYK S.: Badania marketingowe. Metody i techniki. PWE, Warszawa 2003.KOTLER Ph.: Marketing. Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o, Pozna 2005.KRAMER J.: Rynek jako przedmiot bada. Wydaw. Akademii Ekonomicznej im. Karola

Adamieckiego, Katowice 1995.MAZUREK-OPACISKA K.: Badania marketingowe. Teoria i praktyka. Wydaw. Nauko-

we PWN, Warszawa 2005.MAZUREK-OPACISKA K.: Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary za-

stosowa. Wydaw. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocaw 2002.SORA A.: Stan obecny i kierunki rozwoju rynku bada marketingowych w Polsce i na

wiecie. [w:] Badania marketingowe. Od teorii do praktyki. Red. naukowa D. Maison, A. Noga-Bogomilski. GWP, Gdask 2007.

SZTUCKI T.: Marketing przedsibiorcy i menedera. Agencja Wydwanicza Placet, Warsza-wa 2000.

http://pl. wikipedia.org/wiki/FMCG

Marketing Research in Poland and its Social Perception

Abstract

In the paper authors present opinions of marketing research participants abo-ut legitimacy of the research, reasons to begin it and preferred forms and me-thods of participation. Authors also approximated an evaluation of creditability of gained research results.

Dorota WitkowskaKatedra Ekonometrii i StatystykiSzkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Efektywno wybranych funduszy akcyjnych w latach 200520071

Wstp

Fundusze inwestycyjne to instytucje zbiorowego inwestowania, ktrym in-westorzy indywidualni powierzaj swoje rodki fi nansowe w celu osignicia zyskw i dywersyfi kacji ryzyka poprzez inwestowanie w portfel, najbardziej od-powiadajcy profi lowi inwestora (w rozumieniu jego stosunku do ryzyka). Idea wsplnego inwestowania polega na tym, e inwestorzy indywidualni rezygnuj z czci zyskw na rzecz zarzdzajcych funduszem, ktrzy z zaoenia s specjalistami w tym zakresie i dokadaj wszelkich stara, aby inwestowa po-wierzone im rodki w taki sposb, eby klienci funduszu mieli jak najwysze stopy zwrotu z zainwestowanego kapitau.

Pierwszy w Polsce fundusz powierniczy zosta utworzony w 1992 roku i od tej pory widoczny jest intensywny rozwj rynku funduszy inwestycyjnych. Dziaajce fundusze mona podzieli wedug ronych kryteriw: formy udziau w funduszu, typu papierw wartociowych, w ktre fundusz inwestuje, sektora gospodarki lub regionu geografi cznego [Dbski 2005]. Biorc pod uwag cel inwestycyjny, ktry wydaje si by dla inwestorw indywidualnych najwaniej-szy, istotna jest struktura portfela zawierajcego rne instrumenty fi nansowe. Z punktu widzenia tego kryterium wyrnia si fundusze: akcji, hybrydowe, papierw dunych, gotwkowe, rynku pieninego. Pierwsze z wymienionych inwestuj gwnie w akcje, dlatego te naraone s na najwiksze ryzyko, ale zwaszcza w okresie hossy generuj wysokie stopy zwrotu. Podczas gdy ostatnie z wymienionych wprawdzie nie przynosz spektakularnych zyskw, ale te obarczone s relatywnie niskim ryzykiem, bowiem nie s naraone na zna-czce spadki w okresie bessy.

1Badania prowadzono w ramach realizacji grantu Nr N111 014 32/1227 nt. Badanie efektywnoci inwestycyjnej otwartych funduszy inwestycyjnych funkcjonujcych na polskim rynku kapitao-wym.

40

W dobie kryzysu fi nansowego, kiedy wikszo klientw instytucji fi -nansowych nie jest zadowolona ze sposobu zarzdzania przez nie powierzo-nymi rodkami, nasuwa si pytanie czy fundusze inwestycyjne s efektywne. W zwizku z tym celem pracy jest ocena efektywnoci funduszy inwestycyjnych akcyjnych dziaajcych na polskim rynku w latach 20052007. W badaniu zasto-sowano miary efektywnoci inwestycji Sharpea, Treynora i Jensena.

Metody oceny efektywnoci inwestycji

Wybr funduszu inwestycyjnego zaley od stosunku inwestora indywidu-alnego do ryzyka oraz wynikw, jakie fundusz inwestycyjny uzyska we wcze-niejszych okresach. Ocen efektywnoci inwestycji zawsze przeprowadza si wzgldem jakiego punktu odniesienia lub wzorca, ktrym moe by oczekiwa-ny przez inwestora zysk, mierzony stop zwrotu z zainwestowanego kapitau. Logarytmiczn dzienn stop zwrotu Rt defi niuje si jako:

(1)

gdzie: Pt warto jednostki uczestnictwa w dniu t.W badaniach uwzgldniono rwnie zagregowan logarytmiczn dzien-

n stop zwrotu ,skR ktr wyznacza si jako sum Rt za okres [Grabowska 2000]:

(2)

oraz oczekiwan (redni) dzienn stop zwrotu R:

(3)

Skumulowana po czasie stopa zwrotu informuje o tendencji wynikw uzy-skiwanych przez fundusz inwestycyjny w kolejnych okresach. Na tej podstawie mona oceni czy inwestycja w fundusz jest opacalna, bowiem jej warto po okresach jest stop zwrotu za cay okres inwestycji, tj. od t = 1 do t = .

Istotnym elementem, ktry powinien by brany pod uwag przy badaniu efektywnoci inwestycji w fundusze inwestycyjne jest ocena ryzyka, ktrego miar jest odchylenie standardowe stp zwrotu S, obliczane wedug wzoru:

1ln tt

t

PRP

1

skt

tR R

1

1 1 skt

tR R R

41

(4)

gdzie oznaczeniaj jak poprzednio.Inn popularn miar ryzyka jest wspczynnik beta2, ktry wskazuje jak

zmienia si wartoci jednostki uczestnictwa funduszu inwestycyjnego w stosun-ku caego rynku, reprezentowanego zazwyczaj przez indeks giedowy:

(5)

gdzie dla kadego t: Rpt stopa zwrotu p-tego funduszu inwestycyjnego, Rp rednia stopa zwrotu p-tego funduszu inwestycyjnego, Rmt stopa zwrotu z indeksu rynku, Rm rednia stopa zwrotu z indeksu rynku. Rp i Rm wyznacza si z relacji (3).

Jedn z metod oceny przewagi konkurencyjnej oraz atrakcyjnoci inwestycji w fundusze inwestycyjne jest obserwacja zalenoci midzy dochodem funduszu inwestycyjnego a jego ryzykiem [Ostrowska 2005]. Charakterystyki wyznaczone dla funduszy inwestycyjnych akcyjnych mona odnie do charakterystyk ryn-ku giedowego, wyraonego indeksem giedowym. W celu zilustrowania opisa-nych zalenoci tworzy si wykres, na ktrym na osi odcitych nanosi si stopy zwrotu z funduszy inwestycyjnych, a na osi rzdnych ryzyko towarzyszce jej osigniciu. Warto stopy zwrotu i ryzyka indeksu giedowego stanowi punkt odniesienia, ktry dzieli wykres korelacyjny na cztery wiartki.

Bardziej pogbiona analiza wynikw inwestycyjnych polega na wyznacze-niu wzgldnej efektywnoci inwestycji, pozwalajcej na rangowanie poszcze-glnych portfeli. W tym celu konieczne jest zastosowanie wskanikw efektyw-noci, na warto ktrych wpywa zarwno ryzyko, jak i stopa zwrotu. Wyrnia si trzy podstawowe wskaniki efektywnoci3: Sharpea, Treynora i Jensena.

Wspczynnik efektywnoci inwestycji Sharpea WSp pozwala oceni wy-niki portfela na podstawie miary ryzyka cakowitego i stop zwrotu:

2Beta jest wspczynnikiem kierunkowym modelu Sharpea, ktry jest bogato omawiany w li-teraturze przedmiotu (Jajuga, Jajuga 2005, s. 162167, Tarczyski 1997, s. 103111). Model ten tradycyjnie szacuje si MNK.3Porwnaj: Czekaj i in. 2001, s. 133, Tarczyski 1997, s. 154156, Ostrowska 2003, Witkowska i in. 2008, s. 225230.

2

1

11 tt

S R R

1

2

1

( )( )

( )

n

pt p mt mt

n

mt mt

R R R R

R R

42

(6)

gdzie: Rp oczekiwana stopa zwrotu portfela funduszu, Rf stopa zwrotu wolna od ryzyka, Sp ryzyko cakowite portfela, wyznaczone z (4).

Wyraenie znajdujce si w liczniku rwnania (6) okrelane jest mianem premii za ryzyko. Stanowi ono bowiem dodatkowy dochd powyej stopy zwrotu wolnej od ryzyka, ktry ma zachci inwestorw do podjcia ryzyka. Czym wysza warto wspczynnika Sharpea tym inwestycje charakteryzuj si wiksz efektywnoci. Miara Sharpea pozwala take na porwnanie efek-tywnoci wszystkich analizowanych portfeli z efektywnoci rynku mierzon za pomoc wskanika WSm wyznaczonego jako:

(7)

gdzie: Rm stopa zwrotu indeksu rynku (ktrym moe by np. indeks WIG), Sm ryzyko cakowite rynku, wyznaczone z (4), pozostae oznaczenia jak we wzorze (6).

Porwnanie wynikw funduszu i rynku umoliwia wyrnienie funduszy godnych zainteresowania inwestorw. Jeli bowiem zachodzi WSp > WSm, ww-czas analizowany fundusz inwestycyjny jest bardziej efektywny ni rynek i opa-ca si w niego inwestowa.

Podobne podejcie do pomiaru efektywnoci inwestycji reprezentuje wska-nik Treynora. Obydwie miary rni si jedynie tym, e Treynor za waciw miar ryzyka przyj ryzyko systematyczne (niedywersyfi kowalne) portfela. W celu wyprowadzenia wspczynnika, ktry mierzy premi za ryzyko w od-niesieniu do systematycznego ryzyka portfela, wykorzystano rwnanie linii pa-pierw wartociowych SML4. Zakadajc zatem, i rynek jest w rwnowadze i oczekiwania inwestorw realizuj si na poziomie redniej, wskanik efektyw-noci WTp przyjmuje nastpujc posta:

(8)

gdzie: i ryzyko systematyczne funduszu inwestycyjnego, pozostae oznacze-nia jak w (6).

4Rwnanie to jest czci modelu rynku kapitaowego CAPM (Jajuga, Jajuga 2005, s. 167173, Tarczyski 1997, s. 111114, Witkowska i in. 2008, s. 221225).

p fp

p

R RWS

S

m fm

m

R RWS

S

p fp

p

R RWT

43

Podobnie jak w przypadku wskanika Sharpea, im wysza jest warto wskanika Treynora, tym fundusz inwestycyjny jest bardziej efektywny i atrak-cyjny dla inwestora. Ujemne wartoci wskanika Treynora wiadczy bd o zych wynikach osignitych przez zarzdzajcego [Czekaj 2008]. W celu ustalenia, czy fundusz inwestycyjny osign lepszy wynik od rynku naley po-rwna wskanik Treynora, obliczony dla analizowanego funduszu, ze wskani-kiem wyznaczonym dla portfela rynkowego (WTm). Ten ostatni wyznaczany jest analogicznie jak w przypadku miary Sharpea zgodnie ze wzorem (7), zastpu-jc jedynie ryzyko cakowite rynku (Sm) ryzykiem systematycznym rynku (m). Wwczas za portfele opacalne uwaa si te, ktrych wskaniki efektywnoci s wysze od wskanika efektywnoci rynku.

Inn miar efektywnoci jest wspczynnik Jensena WJp:

(9)

gdzie oznaczenia s jak poprzednio.Warto wskanika informuje o skutecznoci i efektywnoci menadera za-

rzdzajcego inwestycj fi nansow, a take o rezultacie doboru skadnikw do portfela inwestycyjnego [Ostrowska 2005]. Dodatnia warto tego wskanika oznacza, e zwrot z portfela przekracza oczekiwania oszacowane na podstawie modelu CAPM. Jeli WJp osignie warto mniejsz od zera, wwczas jest to sygna, e dana inwestycja (portfel) nie jest godna zainteresowania inwestora. Stosujc wspczynnik Jensena naley pamita, e jest on miar absolutn. Dla-tego te, w swej podstawowej postaci nie jest waciwy do relatywnych porw-na portfeli z rnymi poziomami ryzyka. Dopiero jeli zostanie podzielony przez wspczynnik beta, moe stanowi kryterium oceny portfela i by wykorzystywa-ny w analizie porwnawczej poszczeglnych inwestycji. Wad wskanika Jensena jest to, e moe by on stosowany wycznie do oceny efektywnoci funduszy inwestycyjnych akcyjnych, zrwnowaonych oraz stabilnego wzrostu.

Wskaniki efektywnoci inwestycji stanowi nieodzowny element analizy portfelowej. Pozwalaj bowiem na dokonanie porwnania poszczeglnych mo-liwych inwestycji midzy sob i odniesienia tego do oglnej oceny inwestycji na tle caego rynku.

Opis danych empirycznychDo analizy5 wybrano fundusze inwestycyjne akcyjne otwarte, ktre rozpo-

czy swoj dziaalno w Polsce przed 2005 rokiem. Warto zauway, e acz-

5Badania czciowo prowadzone byy w ramach realizacji pracy magisterskiej: Gieratowska 2008.

p i f p m fWJ R R R R

44

kolwiek wszystkie fundusze nale do tej samej grupy, to struktura ich portfela inwestycyjnego moe by rna, bowiem cz aktyww netto, jak fundusze mog inwestowa w akcje waha si od 50100% (pozosta cze inwestuj w instrumenty dune). Lista dwudziestu funduszy zakwalifi kowanych do bada znajduje si w tabeli 1.

Analiza funduszy zostaa przeprowadzona dla notowa dziennych od 3 stycznia 2005 roku do 28 grudnia 2007 roku, zarwno dla caego okresu, jak i dla poszczeglnych lat. W celu przeprowadzenia analizy porwnawczej wszyst-Tabela 1Lista funduszy akcyjnych uwzgldnionych w badaniach

Nr Skrt Nazwa funduszuTowarzystwo

Funduszy Inwestycyjnych

Data rozpoczciadziaalnoci

1 AIFA AIG FIO Akcji AIG TFI 2004-06-222 ALAK Allianz Akcji FIO TFI Allianz Polska 2004-01-293 ARDS ARKA BZ WBK Akcji FIO BZ WBK AIB TFI 1998-04-02

4 CAAM BPH FIO Akcji Dynamicznych Spek BPH TFI 2000-02-09

5 CAEU BPH FIO Akcji Europy Wschodzcej BPH TFI 2001-02-01

6 CARS BPH FIO Akcji BPH TFI 1999-07-29

7 CUPA CU FIO Polskich AkcjiCommercial Union Investment Mana-gement

2002-04-05

8 D25M DWS FIO Top 25 Maych Spek DWS Polska TFI 2002-11-279 D50E DWS FIO Top 50 Europa DWS Polska TFI 2002-03-12

10 DWAK DWS FIO Akcji DWS Polska TFI 1998-02-1811 GTAK IDEA Akcji FIO IDEA TFI S.A. 2003-12-1712 INGA ING FIO Akcji ING TFI 1998-03-1113 KH2A Legg Mason Akcji FIO Legg Mason TFI 1999-01-0414 MIAK MILLENNIUM FIO Akcji Millennium TFI 2002-01-04

15 PIAE PIONEER Akcji Europejskich FIO PIONEER PEKAO TFI 2004-04-30

16 PIO5 PIONEER Akcji Amerykaskich FIOPIONEER PEKAO TFI 2000-06-13

17 PKCA PKO/CREDIT SUISSE Akcji PKO TFI 1998-01-2318 PZUK PZU FIO KRAKOWIAK PZU TFI 1999-10-2619 SEB3 SEB3 Akcji FIO SEB TFI 1998-06-0120 SKAA SKARBIEC Akcja SKARBIEC TFI 1998-02-18

rdo: Opracowane na podstawie danych z serwisw: money.pl, bossa.pl i mbank.pl

45

kich funduszy z tabeli 1, daty notowa funduszy akcyjnych zostay przyrwnane do dat notowa indeksu giedowego WIG. Braki w notowaniach funduszy zo-stay uzupenione notowaniami z dnia poprzedniego. Liczebno prby w caym okresie badawczym wyniosa 751 po 251 obserwacji w latach 2005 i 2006 oraz 249 obserwacji w 2007 roku. Dane zaczerpnito z serwisu internetowego www.bossa.pl.

Ze wzgldu na zakwalifi kowanie do bada funduszy akcyjnych, inwestu-jcych zarwno w spki notowane w Polsce, jak i na rynkach zagranicznych, w analizach wykorzystano dzienne notowania indeksu giedy warszawskiej WIG oraz nowojorskiej Dow Jones (DJIA), zaoono bowiem, e notowania funduszy w spki zagraniczne mog poda za zmianami indeksu na jednej z najwikszych gied na wiecie. Notowania indeksu Dow Jones, podobnie jak notowania funduszy, odniesiono do notowa indeksu WIG i uzupeniono braku-jce dane.

Analiza stp zwrotu i ryzyka cakowitego

Z analiz przecitnych stp zwrotu wszystkich funduszy (tab. 2, rys. 1) wy-nika, e w 2006 roku wikszo z nich odnotowaa wysze stopy zwrotu ni w roku poprzednim, a w 2007 roku stopy te byy nisze ni w 2005 roku. Wy-jtek stanowi fundusz BPH FIO Akcji Dynamicznych Spek (CAAM), ktry odnotowa w 2007 roku wiksz stop zwrotu ni w 2005 roku. Oprcz tego stopa zwrotu z funduszu BPH FIO Akcji Europy Wschodniej (CAEU) utrzy-mywaa si na staym poziomie przez wszystkie 3 lata. W przypadku DWS FIO Top 25 Maych Spek (D25M) identyczne notowania zaobserwowano w latach 2005 i 2007, a dla DWS FIO Akcji (CARS) w latach 2005 i 2006. Odnotowa-no rwnie wzrost ryzyka inwestycji, mi