1

Sebastian Kluz

Metoda Ekonomii

„Przedmiotem ekonomii jest wyjaśnienie kategorii ludzkiego działania. Do

udowodnienia twierdzeń ekonomicznych wystarczy jedynie znajomość ludzkiego

działania. Do zrozumienia tych twierdzeń nie jest konieczne jakieś szczególne

doświadczenie, bo żadne doświadczenie, nawet najbogatsze, nie pomogłoby ich

zrozumieć komuś kto nie miałby apriorycznej wiedzy o tym, czym jest ludzkie działanie.

Jedynym sposobem poznania tych twierdzeń jest logiczna analiza wrodzonej wiedzy na

temat kategorii ludzkiego działania. Wiedza ekonomiczna podobnie jak matematyka czy

logika, nie pochodzi z zewnątrz, lecz istnieje w nas”. 1

1. Wstęp

Praca podzielona jest na dwie części. Część pierwsza dotyczy spraw filozoficznych,

część druga zaś ekonomicznych. W części filozoficznej poruszymy dwie kwestie. Kwestia

pierwsza dotyczy teorii poznania w odniesieniu do poglądów umiarkowanych empirystów i

umiarkowanych apriorystów. Celem tej prezentacji będzie uświadomienie czytelnikowi, iż

omówione w części drugiej naszej pracy nowoczesne kierunki metodologiczne w ekonomii

zakorzenione są w odnośnych rozważaniach filozoficznych. Drugą kwestią filozoficzną jaką

podejmiemy, będzie zdanie relacji z dwóch sposobów rozumowania: dedukcji i indukcji.

Przekonamy się, że dedukcja jest metodą rozumowania właściwą dla szkoły austriackiej, zaś

indukcja zdominowała uprawianie ekonomii jako nauki w głównym nurcie ekonomii. Część

1 L.V.Mises, Ludzkie działanie, Instytut von Misesa, Warszawa 2007r., s. 55.

2

druga pracy dotycząca spraw ekonomicznych składać się będzie z trzech elementów.

Elementem pierwszym będzie zdefiniowanie ekonomii z uwzględnieniem jej specyfiki. Dwa

pozostałe elementy poświęcimy metodologii ekonomii czyniąc liczne odniesienia do

omówionych uprzednio spraw filozoficznych. Wykładamy zatem kolejno stanowiska

weryfikacjonistów i falsyfikacjonistów traktując ich jako jeden blok metodologiczny oraz

metodologię szkoły austriackiej będącej jej przeciwieństwem.

2. Sądy analityczne i sądy syntetyczne

Czy ekonomię jako naukę można uprawić jak matematykę czy logikę? Na to pytanie

postaramy się odpowiedzieć referując myśli austriackich uczonych. Teraz naszą uwagę

skierujemy w stronę zagadnień epistemicznych. Interesuje nas bowiem kwestia, wedle jakich

metod człowiek dochodzi do poznania zgodnego z rzeczywistością. Teoretyczne ramy

rozważań nad teorią poznania wyznaczają dwa skrajne stanowiska. Skrajny aprioryzm i

skrajny empiryzm. Filozofowie opowiadający się za pierwszym poglądem odmawiają

doświadczeniu jakichkolwiek walorów poznawczych. Twierdzą oni, że zarówno świadectwo

zmysłów jak i czysta spekulacja każą obrać ich punkt widzenia. Zmysły bowiem nie mogą

być bezapelacyjnym kryterium, z racji istniejących różnic w postrzeganiu danych

przedmiotów. Rozum zaś podpowiada, że zmienność mieści w sobie sprzeczność więc

przedmioty nie mogą być takie same w różnym czasie. Skrajni empiryści natomiast stoją po

przeciwległej stronie interesującej nas kwestii. Twierdzą, że do prawdy dojść można jedynie

przez doświadczenie. Nawet twierdzenia matematyki są oparte na doświadczeniu, będąc

jedynie indukcyjnymi uogólnieniami twierdzeń jednostkowych. Bardziej wyważone

stanowisko przyjmują umiarkowani empiryści i umiarkowani aprioryści. Reprezentują oni

nowożytny spór o źródła poznania. Zarówno jedni jak i drudzy zgodni są, iż istnieją

3

uprawnione twierdzenia a priori. Różnią się jednak umiarkowani empiryści i umiarkowani

aprioryści w kwestii ich statusu epistemicznego. Dla umiarkowanych empirystów uprawnione

w nauce są jedynie te twierdzenia, które wyłuszczają sens zawartych w nim terminów.

Przykładowo okrąg jest to zbiór wszystkich punktów płaszczyzny odległych od ustalonego

punktu o zadaną odległość. Zmuszeni zatem jesteśmy mocą definicji tego terminu, przyjąć go

za prawdziwy. Nie sposób również poddać okręgu testowi empirycznemu, który dowiódłby,

iż istnieje taki okrąg którego punkty płaszczyzny nie są równo oddalone od danego punktu.

Kto przyjąłby taki test za podważający przyjętą definicję pogwałciłby jej znaczenie. Takie

twierdzenia wyłuszczające jedynie sens zawartych w nim terminów, nazywamy

twierdzeniami analitycznymi. Umiarkowany aprioryzm uznaje istnienie uprawnionych

twierdzeń a priori nie będących twierdzeniami analitycznymi. Twierdzenia, które nie są

twierdzeniami analitycznymi nazywamy twierdzeniami syntetycznymi. Twierdzenia

syntetyczne są ponadto wartościowsze od twierdzeń analitycznych, bowiem nie wyłuszczają

jedynie sensu zawartych w nim terminów ale są twierdzeniami rzeczowymi. Mogą być przez

doświadczenie potwierdzone bądź obalone. Przykładowo twierdzenie: „kawa którą teraz piję

jest gorąca”, jest twierdzeniem syntetycznym. Istotnie bowiem świadectwo zmysłów

podpowiada mi, iż jest gorąca. Ciepłota kawy nie jest zawarta w jej definicji. Jest jasne, że

większość twierdzeń ma postać twierdzeń syntetycznych na doświadczeniu opartych. Czy

istnieją jednak twierdzenia syntetyczne a priori? Umiarkowani empiryści twierdzą, że istnieją

takie twierdzenia. Prostym przykładem niech będzie twierdzenie, że suma dwóch boków

trójkąta jest większa od długości boku trzeciego. Aby przekonać się czy tak jest można

mierzyć kolejno boki danych trójkątów, dowiadując się o prawdziwości twierdzenia. Można

jednak wyobrazić sobie podstawę, która ledwo co pokryta jest dwoma odcinkami. Jeśli

odcinki te zaczną się obracać wokół końców podstawy to zaznaczą okręgi, które nie będą na

siebie zachodzić. Nie ma zatem możliwości by utworzyły trójkąt. Nie potrzeba zatem aby się

4

przekonać o prawdziwości twierdzenia odwoływać się do doświadczenia. Można dokonać

wglądu w istotę ( Husserl ), bądź posłużyć się czystą wyobraźnią ( Kant ) i czystą formą

oglądu.

3. Sądy analityczne i sądy syntetyczne w matematyce2

Poznaliśmy zatem poglądy filozoficzne na temat metod, wedle których człowiek

dochodzi do poznania zgodnego z rzeczywistością. Warto zrobić krok dalej i zapytać, jak do

powyższych rozważań mają się twierdzenia matematyki. W powszechnej bowiem opinii

nauka ta uchodzi za abstrakcyjną i z doświadczeniem nie mającą nic wspólnego. Nikt z nas

nie zaobserwował punktu, prostej czy trójkąta. Co najwyżej przedmioty mniej lub bardziej je

przypominające. W przyrodzie nie istnieją zatem desygnaty pojęć matematycznych. I tutaj

zastosowanie mają poruszone poglądy umiarkowanych empirystów i umiarkowanych

apriorystów na źródła poznania. Analogicznie jak to było w przypadku ogólniejszych praw,

na mocy których człowiek poznaje rzeczywistość, umiarkowany aprioryzm i umiarkowany

empiryzm orzekają o istnieniu kolejno twierdzeń analitycznych, syntetycznych i

syntetycznych a priori w zastosowaniu do matematyki. W tym celu umiarkowany empiryzm

dzieli matematykę na matematykę czystą i matematykę stosowaną. Podział ów jest konieczny

z uwagi na odmienny sposób rozumienia pojęć w matematyce stosowanych. Geometrię

stosowaną uprawiać będziemy, gdy pojęciom matematycznym nadamy sens empiryczny. Gdy

przez wyraz kwadrat rozumieć będziemy to, co znaczy on w życiu codziennym. Uzbrojeni

jesteśmy zatem w metodę, dzięki której stwierdzić możemy, czy dany nam przedmiot jest

kwadratem czy nim nie jest. Wystarczy przeprowadzić stosowne pomiary. W przypadku zaś

matematyki czystej, terminy w niej zawarte dopiero konstytuujemy. Tworzenie pojęć odbywa

2 Więcej na temat sądów analitycznych i sadów syntetycznych. K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii,

Warszawa 1983r.

5

się z użyciem definicji wyraźnych i uwikłanych. Definicją wyraźną nazwiemy takie zdanie

zwierające termin definiowany, które może być przekształcone w zdanie w którym termin

definiowany zastąpiony jest innym terminem użytym w definicji. Dla przykładu: „Okrąg jest

to figura, której zbiór wszystkich punktów płaszczyzny jest oddalony od danego punku o

zadaną odległość”. Definicję tę można przełożyć na: „Figura , której zbiór wszystkich

punktów płaszczyzny odległy jest od danego punku o zadana odległość”. Zastąpiliśmy termin

okrąg, terminem figura. Liczba kolejnych przekształceń jest jednak ograniczona. Nie da się

bowiem w nieskończoność zastępować terminów. Kresem ciągu takich definicji musi być

termin pierwotny zwany aksjomatem. Skoro jednak nie można przedstawić aksjomatu za

pomocą definicji wyraźnej, to jak to zrobić? Terminy pierwotne definiujemy przy użyciu

definicji uwikłanych. Tak jak przy definicjach wyraźnych termin definiowany zastępowany

jest przez równoważnik, tak w definicji uwikłanej ustala się jedynie określony sposób jego

rozumienia dla pewnego kręgu osób. Można powiedzieć, że człowiek dorozumiewa jego

znaczenie. Na przykład zdanie: „Dwa punkty wyznaczają jedną i tylko jedna prostą”. W

definicji takiej słuchacz ma zapomnieć o pierwotnym znaczeniu terminów punkt i prosta. Ich

połączenie dokonuje się w określonym kontekście poprzez zwrot „wyznaczają jedną i tylko

jedną”, nie należący do terminologii geometrii. Kontekst w jakim występują terminy

pierwotne przydaje mu znaczenia którego czytelnik się domyśla.

Poznaliśmy zatem rozróżnienie jakiego umiarkowani empiryści dokonali na matematykę

czystą i stosowaną. Możemy zatem przyporządkować twierdzenia matematyki twierdzeniom

analitycznym i syntetycznym. Umiarkowani empiryści uważają, że twierdzenia matematyki

czystej są twierdzeniami analitycznymi, wyłuszczającymi jedynie sens zawartych w nim

terminów. Nie podobna zatem konfrontować ich z doświadczeniem, ponieważ na mocy

ukonstytuowanych definicji uprzednio uznane zostały za prawdziwe. Gałąź matematyki

6

stosownej odpowiada wg umiarkowanych empirystów sądom syntetycznym. Terminy

pierwotne zgodnie z takim ujęciem są jedynie hipotezami, o których prawdziwości orzekamy

poprzez odwołanie się do doświadczenia. Dla umiarkowanych apriorystów sprawa ta ma się

jednak inaczej. Są bowiem dla nich aksjomaty sądami syntetycznymi a priori. Nie są one ani

sądami analitycznymi wyłuszczającymi sens zawartych w nim terminów, ani nie potrzeba

odwoływać się do doświadczenia celem zbadani ich prawdziwości. Wystarczy uciec się do

wyobraźni, dzięki której zmuszeni jesteśmy przyjąć go za prawdziwy. Gdy twierdzimy, że

przez zadany punkt nie leżący na danej prostej można przeprowadzić jedną i tylko jedną

prostą równoległą3, to nie odwołujemy się do empirii, z jej pomocą nie sposób orzec

prawdziwości takiego twierdzenia. Twierdzenie takie nie wyłuszcza jedynie sensu zawartych

w nim terminów. Ale jakąś powinność czujemy przyjmując je za prawdziwe, gdy odwołamy

się do wyobraźni lub wnikniemy w istotę.

4. Dedukcja i indukcja

Przejdziemy teraz do omówienia drugiej kwestii filozoficznej: do typów rozumowania.

Sprawa ta ma istotne znaczenie dla metodologii ekonomii, więc warto ją uważnie prześledzić.

Analizę nasza rozpoczniemy od dedukcji. Przez dedukcję rozumiemy taki typ rodzaj

rozumowania, w którym z jednych zdań wyprowadzane są inne zadania. Zdania wyjściowe

nazywamy przesłankami, zdaniami końcowymi są wnioski bądź następniki. Szczególny

związek jaki łączy przesłanki z wnioskami jest tego rodzaju, że przyjęcie przesłanki za

prawdziwą zmusza nas do przyjęcia wniosków. W innym przypadku bowiem, jeśli ktoś

przyjmuje przesłanki odrzucając wnioski przeczy sam sobie. Oto przykład.

1. Każdy pies jest ssakiem,

3 Abstrahujemy w tym miejscu od aksjomatów geometrii nieeuklidesowych należących do gałęzi matematyki

czystej, które w XIX wieku zastąpiły przytoczony aksjomat o równoległych.

7

2. Niektóre ssaki są psami.

Przyjęcie przesłanki: każdy pies jest ssakiem za prawdziwą obliguje nas do uznania wniosku,

że niektóre ssaki są psami. Gdyby bowiem ktoś odrzucił wniosek twierdząc, że nieprawdą

jest, że niektóre ssaki są psami, zaprzeczyłby tym samym z góry przyjętej za prawdziwą

przesłance: że każdy pies jest ssakiem. Przechodzenie od przesłanek do wniosków nazywamy

wnioskowaniem. Ta szczególna cecha rozumowania dedukcyjnego oznacza, że ten typ

rozumowania jest niezawodnie poprawny. Z prawdy może wynikać tylko prawda. Zasada ta

nie jest jednak symetryczna. Przyjęcie bowiem prawdziwości wniosku nie oznacza wcale

przyjęcia przesłanki za prawdziwą. Z fałszu też prawda może wynikać. Kiedy mówię:

1. Tatry leżą w Alpach,

2. Najwyższym szczytem Tatr jest Gerlach,

to istotnie następnik jest prawdziwy pomimo fałszywości przesłanki. Te dwie cechy

rozumowania dedukcyjnego maja walor praktyczny dla nauki. Kiedy dowiedziono

prawdziwości przesłanki, to wniosek dedukcyjnie wywiedziony musi być prawdziwy. Kiedy

zaś dowiedziono, iż przesłanki są nieprawdziwe to nie dowiedziono tym samym fałszywości

wniosków. Węższa definicja dedukcji często spotykana mówi o przechodzeniu od zdań

ogólnych do szczegółowych. Prawdą jest bowiem, że cechy właściwe całemu zbiorowi musza

być prawdziwe dla jego części.

Bardzo często uznaje się, że ceną za niezawodność formalną dedukcji jest zerowa

zawartość dodatkowej treści wniosków w całości zawartych w przesłankach. Ze względu na

potrzeby nauki wprowadzono zatem inny typ rozumowania. Rozumowania w którym

bogactwo treści wniosków będzie większe od bogactwa treści przesłanek. Tym

rozumowaniem jest indukcja niezupełna. Gdy w dedukcji z prawdziwych przesłanek logicznie

wynika prawdziwy wniosek, tak przy indukcji prawdziwe przesłanki sugerują jedynie

8

prawdziwość wniosków. Związek łączący zdania nie jest już tak mocny logicznie, ale posiada

inne zalety. Kiedy twierdzę, że wszyscy ludzie są wyżsi ode mnie, ponieważ byłem niższy od

tych których napotkałem, to stosuję rozumowanie indukcyjne. Sądzę o cechach całości na

podstawie cech części. Widać zatem, że przy rozumowaniu według reguł indukcji niezupełnej

liczba elementów, o których się wnioskuje jest zawsze większa od liczby elementów

stanowiących podstawę wnioskowania. Ta właśnie cecha stanowi o płodności wymienionej

metody w nauce. Orzeka ona o cechach elementów całości, których nigdy nie

zaobserwujemy. Jest to jednak metoda zawodna logicznie, bowiem odrzucenie wniosku nie

prowadzi do samozaprzeczenia. Kiedy odrzucę wniosek, że wszyscy ludzie na świecie są ode

mnie wyżsi, to nie przeczę z góry przyjętej za prawdziwa przesłance. Istotnie, ludzie których

do tej pory spotkałem byli ode mnie wyżsi. Istnieje szczególny przypadek indukcji, zwany

indukcją zupełną, w której istnieje stosunek równości między liczbą elementów poprzednika a

liczbą elementów następnika. Kiedy stwierdzamy: „że zarówno pierwszy jak i drugi i trzeci

rzut do kosza był celny to stwierdzamy tym samym, że wszystkie oddane rzuty były trafne”.

Ten wyjątek zachowujący walory rozumowania dedukcyjnego jest bardzo rzadko stosowany

w nauce i bez szkody można go pominąć.

5. Model hipotetyczno - dedukcyjny

Omówione przez nas typy rozumowań mają swoje ścisłe zastosowanie na gruncie

logiki. Odnoszą się one jednak również do filozofii nauk. Zanim zajmiemy się współczesnymi

kierunkami metodologii ekonomii uporać musimy się z filozofią nauk na nieco ogólniejszym

poziomie, odnoszącym się do wszelkich dyscyplin naukowych. Typowym poglądem na

uprawianie nauki w XIX wieku było podejście standardowe. Podejście to odpowiadało

metodzie indukcyjnej rozumowania i mówi, że twierdzenia naukowe są uogólnieniami.

9

Wychodzimy zatem z obserwacji, rzutując cechy danej próby na większe całości. Następnie

porównujemy fakty implikowane przez uogólnioną teorię ze zdarzeniami świata

zewnętrznego. Ujęcie to jednak z czasem zaczęło tracić na znaczeniu na rzecz modelu

hipotetyczno – dedukcyjnego. Model ten został sformułowany przez Carla Hempela i Petera

Openheima w 1965 roku, i zakłada wspólną procedurę wyjaśniania dla różnych dyscyplin. Ta

ogólna zasada podpowiada, że wyjaśnienie naukowe składa się z prawa uniwersalnego,

istotnych warunków początkowych zwanych explanansem oraz twierdzenia odnoszącego się

do danego zdarzeni( explanadnum )4. Procedura wyjaśnienia naukowego jest analogiczna do

procedury rozumowania dedukcyjnego. Za przesłanki bowiem przyjmuje się prawo ogólne i

istotne warunki początkowe, rolę wniosków pełni zaś twierdzenie wyjaśniające. Staramy się

zatem wyjaśnić dane zdarzenie poprzez odwołanie się do prawa uniwersalnego. Rolę

przesłanek pełnią prawa zaś wniosków wyjaśnienia. Według Hempela i Oppenheima

procedura prognozowania odbywa się tutaj wg tych samych reguł wnioskowania logicznego,

co wyjaśnienie. Jedyną różnicą jest tutaj fakt, że wyjaśnienie zachodzi po zdarzeniu, prognoza

zaś przed nim. W przypadku prognozowania, wychodzimy od praw uniwersalnych i istotnych

warunków początkowych pełniących rolę przesłanki do nieznanych nam zdarzeń. Widać

zatem, że model hipotetyczno – dedukcyjny zakłada symetrię wyjaśnień i prognoz. Owa

symetria stała się celem ataków. W sensie logicznym indukcja nie jest odwrotnością dedukcji.

Są to przecież zupełnie odmienne typy rozumowania. Błędem jest również przyjmowanie

poglądu , że wyjaśnienie zakłada prognozę, prognoza zaś wyjaśnienie. Istnieją bowiem teorie

naukowe wyjaśniające pewne zjawiska, które to teorie jednak nie mają walorów

prognostycznych, ( teoria Darwina ).

I odwrotnie istnieją teorie o walorach prognostycznych które nic nie wyjaśniają ( teoria

grawitacji Newtona). W modelu hipotetyczno – dedukcyjnym prognoza może służyć za

4 Więcej na temat modelu hipotetyczno – dedukcyjnego, M.Blaug, Metodologia Ekonomii, Warszawa 1995.

10

wyjaśnienie zgodnie z następująca operacją. Skoro przyjmuje prawo uniwersalne za

prawdziwe to w skutek jego zaistnienia pojawić się musi zjawisko, które w chwili obecnej

nazwę prognozą. Np.: „w związku z systematycznym spadkiem stopy zysku kapitalizm musi

upaść”. Po jego upadku natomiast, gdy ktoś zapyta dlaczego tak się stało, wyjaśnię: ponieważ

tak mówi prawo uniwersalne! Zachodzi symetria. Prognoza służy za wyjaśnienie, wyjaśnienie

zaś jest retrospektywną prognozą. W tym miejscu następuje odejście od formalizmu

logicznego w stronę naukowego pragmatyzmu. W rachunku zdań bowiem przesłanki z góry

uznajemy za prawdziwe, w naukach przyrodniczych i społecznych prawa uniwersalne z

zespołem istotnych warunków początkowych, które razem pełnią rolę przesłanek koniecznie

prawdziwe być nie muszą. Prawda formalna to jedno, prawda materialna to drugie.

Dodatkowo charakter związku miedzy przyczyną a skutkiem jest bardziej problematyczny od

relacji w rachunku zdań pomiędzy przesłanką a wnioskiem.

6. Weryfikacjoniści i Falsyfikacjoniści

Poznaliśmy zatem poglądy filozoficzne dotyczące teorii poznania. Wiemy jakimi

metodami człowiek może dojść do poznania zgodnego z rzeczywistością. Znamy również

procedury dzięki którym z twierdzeń o określonym statusie epistemicznym możemy budować

bardziej złożone struktury logiczne. Znając zatem zalety i wady metody indukcyjnej i

dedukcyjnej potrafimy w naukach przyrodniczych i społecznych stosować je z umiarem.

Warto zatem abyśmy przystąpili do omówienia metodologii ekonomii bazując na

wcześniejszych rozważaniach. Porównamy kolejno ze sobą dwa bloki metodologiczne. Z

jednej strony weryfikacjonistów i falsyfikacjonistów. Z drugiej zaś ekonomistów szkoły

austriackiej. Postaramy się z tego starcia wyciągnąć wniosek czy uprawianie ekonomii na

wzór matematyki może być zasadne. Zanim jednak przejdziemy do omówienia poglądów

11

metodologów ekonomii, warto przyjrzeć się jak ekonomia jest definiowana. Definicji

ekonomii jest wiele, a wielu ekonomistów podchodząc do niej co innego ma na myśli. Od

tego bowiem jak ekonomiści ją definiują uzależniony jest dobór metod poznawczych na

których jej prawa są rozpoznawane. Przez ekonomię w rozumieniu weryfikacjonistów i

falsyfikacjonistów rozumieć będziemy: naukę o użytkowaniu rzadkich zasobów, mających

alternatywne zastosowanie, w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich. Definicja to stanowi

kwintesencję neoklasycznego podejścia do ekonomii. Drugą definicję, którą zaproponujemy

będzie propozycja Ludwiga von Misesa by przez ekonomię rozumieć teorię ludzkiego

działania, ogólną naukę o niezmiennych kategoriach działania, jego przebiegu we wszystkich

możliwych do pomyślenia warunkach w jakich przychodzi działać człowiekowi. Stanowisko

weryfikacjonistów omówimy na przykładzie najwybitniejszego przedstawiciela tego

kierunku, Johna Stuarta Milla. Uważał on, że studiowanie ekonomii powinno opierać się na

rozumowaniu dedukcyjno – indukcyjnym z uwzględnieniem prawdziwości przesłanek

mających postać sądów analitycznych. Przesłanką logiczną w rozumowaniu dedukcyjnym dla

Milla jest definicja człowieka ekonomicznego. Stosuje on wypracowaną przez nas metodę

konstytuowania terminu wyjściowego, który z góry uznany zostaje za prawdziwy. Abstrahuje

zatem Mill od cech nieistotnych dla przedmiotu ekonomii, twierdząc, iż człowiek

ekonomiczny to taki, który przedkłada większe bogactwo nad mniejsze. Redukcja znaczenia

człowieka realnego w działaniu motywowanego wieloma czynnikami okrojona jest ze

względów praktycznych do znanego w literaturze homo oeconomicusa. Te inne czynniki nie

powinny znikać jednak z pola widzenia. Powrócą one do analizy, kiedy wnioski płynące z

przesłanki o człowieku ekonomicznym porównane zostaną z wynikami obserwacji. Kiedy

omawialiśmy szczególne cechy rozumowania dedukcyjnego twierdziliśmy, że przyjęcie

prawdziwości przesłanek obliguje nas do zaakceptowania wniosku z uwagi na groźbę

samozaprzeczenia. Podobnie jest i tutaj. Jeśli bowiem założymy, że koncepcja człowieka

12

ekonomicznego jest prawdziwa to i wnioski muszą być prawdziwe. Np.: wniosek: „człowiek

za tę samą ilość dobra woli wydać mniej niż więcej”, jest prawdziwe, bo w innym wypadku

uszczupliłby swój dochód przecząc tym samym przesłance którą uznaliśmy za prawdziwą.

Cytując Milla hipoteza „pozbawiona wszelkich podstaw faktycznych ( można powiedzieć że )

wnioski ekonomii politycznej, podobnie jak wnioski geometrii, są prawdziwe jedynie w

abstrakcji, to znaczy, że są one prawdziwe jedynie pod warunkiem spełnienia pewnych

założeń”5. Przez ekonomię zatem Mill rozumie zbiór wyników analizy dedukcyjnej, opartych

na pewnych uznanych na mocy założenia przesłankach psychologicznych. Wyniki te są

rezultatem pominięcia – w tym przesłanek – wszystkich nieekonomicznych aspektów

ludzkich zachowań. W tym miejscu warto przypomnieć sobie rozziew między formalizmem

logicznym a naukowym pragmatyzmem. Kiedy zbudowaliśmy zatem twierdzenie, trzeba

skonfrontować je z rzeczywistością, aby zbadać czy do niej pasuje. Odwołujemy się zatem do

doświadczenia porównując fakty z wnioskami płynącymi z teorii. Pomocna nam jest w tym

metoda indukcyjna, która służy „ nie jako środek odkrywania prawdy, lecz jako środek jej

weryfikacji”. Różnica między faktem a prognozą przez teorie zakładaną spowodowana jest

wystąpieniem przyczyn zakłócających. Ich identyfikacja pozwala na uwzględnienie ich w

istotnych warunkach początkowych czyniąc naszą teorię doskonalszą bez konieczności jej

odrzucania. Mill zaznacza, że w oparciu o metodę indukcyjną formułując prognozę nie

zakłada, aby w oparciu o cechy części wnosić o cechach całości, lecz wykryć sprzyjającą

tendencję pojawienia się wyniku. Ostatecznie Mill uznaje, że metoda indukcyjna jest tylko

drobną przystawką do dedukcji, która w ekonomi wiedzie prym jako uprawniony typ

rozumowania. Metody indukcyjne zaś z uwagi na złożoność przyczyn są w zasadzie

bezużyteczne. Reasumując zatem poglądy Milla na uprawianie ekonomii przyjąć należy:

1. zdefiniowanie pojęcia pierwotnego, tzw. Homoeconomicusa,

5 M.Blaug, Metodologia Ekonomii, Warszawa 1995, s. 106.

13

2. zastosowanie rozumowania dedukcyjnego celem wywiedzenia prawdziwych

wniosków z przyjętej przesłanki,

3. użycie rozumowania indukcyjnego jako metody pomocniczej, celem dopracowania

teorii.

W rozumowaniu dedukcyjnym przyjęcie przesłanki za prawdziwa zmusza nas do akceptacji

wniosku. Przyjęcie zaś wniosku za prawdziwy nie rozstrzyga o prawdziwości przesłanki.

Fakty zatem nie mogą potwierdzić hipotezy. Co by się jednak stało gdybyśmy zaprzeczyli

wnioskom? Takie pytanie zadał sobie Carl Popper i rozpoczął fantastyczny rozwój

metodologii falsyfikacjonizmu. Weźmy zdanie A

1. każdy pies jest ssakiem, to

2. niektóre ssaki są psami

przyjęcie przesłanki zmusza do przyjęcia wniosku, a zdanie B

1. niektóre ssaki są psami, to

2. każdy pies jest ssakiem:

Przyjęcie wniosku nie rozstrzyga o prawdziwości przesłanki, jeśli jednak zdanie C:

1. nieprawda, że niektóre ssaki są psami, to;

2. nieprawda, że każdy pies jest ssakiem.

Pozwala nam jednak zaprzeczenie wniosku przenieść na zaprzeczenie przesłanki. Skoro

zatem fakty nie mogą potwierdzić hipotez, to w oparciu o zaprzeczenie faktów można

zaprzeczyć hipotezie. Falsyfikacjoniści zatem uznają, że naukowcy powinni skupić się przede

wszystkim nie na potwierdzaniu swoich teorii, celem ich doskonalenia, ale ich odrzucaniu.

Postęp w nauce dokonuje się poprzez zastępowanie teorii, zfalsyfikowanych tymi, które

falsyfikacji się oparły. Lecz znowu, coś, co na gruncie logiki formalnej jest bezapelacyjnie

prawdziwe, w zastosowaniu do nauk przyrodniczych a tym bardziej społecznych prawdziwe

być nie musi, ze względu na zawartą w tych naukach nieodłączną cechę nieokreśloności.

14

Chcąc sprawdzić twierdzenie, że ludzie wolą za określoną ilość dobra płacić mniej, niż

więcej, weryfikacjonista zacznie porównywać fakty z predykcjami swojego modelu. Popełnia

tym samym błąd logiczny potwierdzenia następnika, narażając się na ryzyko, że ciężko

znaleźć tak absurdalną teorię, której nie dałoby się potwierdzić kilkoma obserwacjami.

Falsyfikacjonista zaś postara się znaleźć taki fakt, który by teorii zaprzeczył. Jeśli bowiem

odkryje istnienie takiego człowieka, który istotnie woli za określoną ilość danego dobra

zapłacić mniej niż więcej, to znajduje podstawę do odrzucenia teorii.Powstaje jednak pytanie,

czy istnieją takie fakty, które definitywnie podważają teorię, skoro ta opiera się nie tylko na

prawie uniwersalnym, ale również na całym szeregu istotnych warunków początkowych.

Problem ten rozwiązał wybitny fizyk, filozof nauki i matematyk Pierre Duhem. Uznał on, że

żadna pojedyncza hipoteza naukowa nie może w sposób niezbity być sfalsyfikowana,

ponieważ fakt który miałby jej zaprzeczyć odnosi się do całego explanansu. Kiedy zatem ktoś

chciałby odrzucić teorię popytu, bo znalazł fakt jej zaprzeczający, to nie może tego uczynić,

ponieważ można odwołać się do przyczyn zakłócających. Odrzucić więc należy postulaty

naiwnego falsyfikacjonizmu na rzecz falsyfikacjonizmu wyrafinowanego. Trzeba zatem z

góry określić zaistnienie warunków, których wystąpienie jest wysoce prawdopodobne, które

to warunki zaprzeczyłyby danej teorii. Jeśli ponadto teoria ta przewiduje rezultaty lepiej od

teorii konkurencyjnych, mamy podstawy, aby ją przyjąć. Oto zasady jakimi trzeba się

kierować przy stosowaniu falsyfikacjonizmu:

1. stosować reguły zapewniające sprawdzalność twierdzeń – ich falsyfikowalność,

2. twierdzenia musza być intersubiektywnie sprawdzalne

3. zakaz stosowania hipotez pomocniczych,

4. wyjątek od powyższej zasady. Wprowadzenie hipotezy pomocniczej zwiększa stopień

falsyfikacjonalności,

5. wyniki poddane intersubiektywnej kontroli trzeba przyjąć bądź odrzucić,

15

6. fakt będący podstawą odrzucenia musi być powtarzalny,

7. stosować twierdzenia, do których stosują się najbardziej surowe testy,

8. hipotez pomocniczych używać oszczędnie,

9. nowe hipotezy muszą wyjaśniać regularność tłumaczoną przez stare hipotezy.

7. Szkoła Austriacka

Widzimy zatem że zarówno weryfikacjoniści jak i falsyfikacjoniści odwołują się do

doświadczenia. Pierwsi stosują metodę defensywną celem chronienia teorii, drudzy stosują

metodę agresywną, by teorię odrzucać. Zarówno z jednym jak i z drugim poglądem nie

zgadzają się ekonomiści austriaccy. Uznają oni, że fakty historyczne nie mogą ani podważyć

ani potwierdzić teorii ekonomicznej. Co zatem Austriacy rozumieją pod pojęciem ekonomii

skoro ich stanowisko jest przeciwstawne. Uznają oni ekonomię za najbardziej rozwinięta

dziedzinę bardziej ogólnej nauki jaką jest prakseologia. Prakseologia traktuje o tym co w

ludzkim działaniu jest konieczne i uniwersalne. Ekonomia zaś odnosząc się do tych prawideł

jest przedstawiana jako nauka aksjomatyczno-dedukcyjna. Aksjomatem dla Austriaków, jest

fakt iż ludzie działają. W samym jądrze szkoły austriackiej panują rozbieżności co do statusu

epistemologicznego aksjomatu ludzkiego działania. Dla jednych bowiem jest on skrajnie

aprioryczny i należy podobnie jak kategoria przyczynowości, do logicznej struktury ludzkiego

umysłu. Człowiek zatem porządkuje chaotyczną rzeczywistości przez filtr własnej

umysłowości. Rozum ma możliwości wyjaśniania za pomocą obserwacji podstawowych

zagadnień związanych z działaniem, ponieważ działanie bierze w nim swój początek. Taki

pogląd reprezentuje Ludvig von Mises wzorując się na Kancie. Inni natomiast uznają że

aksjomat ludzkiego działania jest skrajnie empiryczny. Człowiek wychwytuje z otaczającej go

rzeczywistości, prawidłowości które niezależnie od ludzkiego umysłu istnieją. Ten pogląd

16

wyraża Murray Newton Rothbard za Arystotelesem. My przyjmujemy pierwsze stanowisko

odpowiadające naszym sądom syntetycznym a priori. Ponad to nauka ekonomii jest dla

Austriaków dedukcyjna. Z prawdziwej bowiem przesłanki wyciąga logiczne wnioski.

Działanie człowieka jest tak zdefiniowane, iż każdy z nas świadomie realizuje obrane cele

przy użyciu danych środków. Zaprzeczenie takiemu aksjomatowi wiązać by się musiało z

samodoniesieniem, ponieważ samo przeczenie jest działaniem. Jakie wnioski płyną zatem z

takiego aksjomatu, które uznać trzeba za prawdziwe?

1. działający człowiek obiera cele realizując je używając środków,

2. wierzy że przy użyciu środków zrealizuje cele, zakłada zatem pewną wiedzę

technologiczną,

3. działanie odbywa się w czasie pomiędzy wyborem środków a realizacją celów,

4. skoro działa to znaczy że woli stan po realizacji celu niż przed nim, zatem cele są

więcej warte niż środki,

5. fakt że ludzie działają implikuje że środki są rzadkie,

6. człowiek nie posiada całkowitej wiedzy o przyszłości, działa zatem w warunkach

niepewności.

Zgodnie z regułami rozumowania dedukcyjnego zmuszeni jesteśmy przyjąć podane wnioski

pod groźbą absurdu. Dla przykładu gdybyśmy poważyli wniosek 5 zakładając że środki

występują w obfitości, zaprzeczylibyśmy prawdziwemu aksjomatowi działania, bowiem

środki, które nie są rzadkie nie wymagają działania np. powietrze. W części poświęconej

kwestiom filozoficznym twierdziliśmy że rozumowanie dedukcyjne choć poprawne pod

względem logicznym, niczego nowego nie wnosi, ponadto to, co jest zawarte w przesłankach.

Tutaj na gruncie ekonomicznym ta uwaga ma bezpośrednie przełożenie. Wszystko, co

wiedzieć można o ekonomii, w tym prostym aksjomacie się zawiera. Procedura

wnioskowania pozwala nam wydobyć tę ukrytą treść. Poznanie prakseologiczne jest zatem

17

formalne i ogólne, w którym stosuje się rozumowanie aprioryczne, czysto pojęciowe i

dedukcyjne. Dlaczego jednak teorie ekonomiczne, według mniemania Austriaków nie mogą

być ani weryfikowane ani falsyfikowane? Przecież John Stuard Mill, także stosował

rozumowanie dedukcyjne opierając się na aksjomacie homo oeconomicusa. Odpowiedzi

należy szukać w dualizmie metodologicznym Austriaków. Uznawali oni bowiem, że

nieuprawnionym jest przeszczepianie metodologii nauk przyrodniczych na grunt nauk

społecznych, zgodnie z panującym w XIX wieku poglądem pozytywistów logicznych.

Austriacy dokonali dychotomizacji nauk na prakseologię i historię. Gdy prakseologia zajmuje

się tym, co powszechne i konieczne w ludzkim działaniu, historia uwzględnia to, co

indywidualne i unikatowe. Odnosi się więc do aspektu czasu i miejsca w jakim się działanie

odbywa. Zajmuje się ponadto historia również zdarzeniami przeszłymi. Do zdarzeń

przeszłych zaliczają się również fakty będące przedmiotem zainteresowania nauk

przyrodniczych. Nauki te w odróżnieniu od innych nauk historycznych sukces swój

zawdzięczają eksperymentowi. W eksperymencie bowiem czynniki wpływające na daną

zmienną mogą być obserwowane w izolacji. Istotność zaś wpływu poszczególnych

czynników może zostać poddana pomiarowi. Zachodzą zatem między czynnikami stałe,

mierzalne relacje opisane językiem matematyki. W naukach społecznych natomiast fakty

dotyczące ludzkiego działania zawsze są powodowane złożonymi przyczynami. Powszechnie

stosowana metoda ceteris paribus uwzględnia jedynie część spośród całej masy

niewyspecyfikowanych istotnych warunków początkowych mających wpływ na dane

zdarzenie. Gdy zatem w naukach przyrodniczych wyjaśniamy zjawiska, w historii

dokonujemy interpretacji. Ten sam fakt historyczny w naukach społecznych może być

odmiennie interpretowany przez badaczy, choćby przez to, że zgadzając się między sobą co

do czynników, które na fakt wpłynęły różnią się między sobą co do stopnia ich istotności.

Zawarty zatem w naukach historycznych czynnik subiektywny powoduje, według

18

Austriaków, że historia nauką być nie powinna. W naukach przyrodniczych rozbieżności być

nie może, właśnie ze względu na stałe relacje między wielkościami. Historyk zatem

podejmując się interpretacji faktów historycznych po wyczerpaniu wyjaśnień, jakie podsuwa

mu prakseologia, logika czy matematyka wykorzystuje metodę zwaną zrozumieniem, celem

wykrycia tych indywidualnych i specyficznych przyczyn powodujących fakt historyczny.

Pozwala zatem zrozumienie dociec przyczyn głębszych aniżeli dane ostateczne innych nauk.

Widzimy zatem powód dla którego Austriacy odmawiają doświadczeniu zdolności

weryfikacyjnej bądź falsyfikacyjnej przyjętych teorii. Fakt historyczny, jako że jest

wkomponowany w kontekst czasu i miejsca, uwzględnia elementy przypadkowe, często

nawet nie uświadomione i nie pasujące do przesłanek z wyraźnie określonymi warunkami

początkowymi prakseologii.

8. Zakończenie

Jak zatem powinniśmy uprawiać ekonomię? Czy powinniśmy wzorować się na logice,

czy może na fizyce bądź historii? Wydaje się, że ekonomistom austriackim udało się

odpowiedzieć na to pytanie. Dualizm metodologiczny wskazuje na nieuprawnione próby

przeszczepienia metodologii nauk przyrodniczych na grunt nauk społecznych. Dzieje się tak

ze względu na możliwość przeprowadzenia eksperymentów w naukach przyrodniczych. Po

drugie, ze względu na możliwość wyizolowania i pomiaru czynników wpływających na daną

zmienną. Kiedy omawialiśmy model hipotetyczno-dedukcyjny zauważyliśmy, iż zakłada on

symetrię między prognozą a wyjaśnieniem. Asymetria zaś zachodzi zarówno w fizyce jak i w

ekonomii przybierając jednak inną postać. W fizyce bowiem walory prognostyczne są

niewątpliwe, problem jednak z wyjaśnieniem polega na hipotetycznej naturze przesłanek na

jakich się ta nauka opiera. W ekonomii natomiast prognozy są obciążone błędem

19

nieuwzględniania w explanansie istotnych warunków początkowych, podczas gdy walor

wyjaśnienia jest niewątpliwy. Ze względu na status epistemiczny przesłanek Nassał W. Senior

wyraził to tymi słowy: „nauki przyrodnicze będąc tylko wtórnie powiązane z umysłem

czerpią swoje przesłanki prawie wyłącznie z obserwacji bądź hipotez (...) z drugiej strony

nauki umysłowe czerpią swoje przesłanki głównie ze świadomości. Przedmiot z którym są

one zasadniczo powiązane to działanie ludzkiego umysłu. Przesłanki są kilkoma ogólnymi

propozycjami, które są wynikiem obserwacji lub świadomości i co do których prawie każdy

człowiek, o ile się tylko o nich powie, zgodzi się, że są bliskie jego myśleniu lub przynajmniej

że zawierają się w jego wcześniejszej wiedzy.6” Jak twierdzi Cairnes: „ekonomista zaczyna z

wiedzą o podstawowych przyczynach. Jest już na początku swojego przedsięwzięcia, w

sytuacji, do której fizyk ledwie dochodzi po wiekach badań laboratoryjnych.7” Nieważny jest

zatem status epistemologiczny owych przesłanek. Mogą one mieć postać sądów

syntetycznych a priori bądź sądów syntetycznych na doświadczeniu opartych. Nieważne czy

kategoria ludzkiego działania pochodzi z rozumu czy z doświadczenia, jest ona

niepodważalnie prawdziwa. W tej kwestii wypowiedział się Mises twierdząc że przesłanki są

„pochodzenia apriorycznego (...) o ile ktoś nie zażyczy sobie nazywać apriorycznego

poznania wewnętrznym doświadczeniem8”. Prakseologia i ekonomia upodabnia się do

matematyki i logiki również pod względem metody rozumowania. W naukach

przyrodniczych indukcja jest bardzo płodną metodą z uwagi na wyspecyfikowane istotne

warunki początkowe. W naukach społecznych brak tych warunków powoduje nielogiczny

przeskok od przesłanek do wniosków. Metoda taka może interesować filozofów nauki

zajmujących się problemem odkrycia naukowego. Dla ekonomisty indukcja może być co

najwyżej metodą pomocniczą pozwalającą na podstawie przesłanek naprowadzić na ciekawe

6 Marian Bowley, Nassau Senior and Classical Economics, Routledge 11 New Fetter Lane, London 2003, s. 43,

56. 7 John Elliott Cairnes, The Character and Logical Method of Political Economy, wyd. 2, Macmillan, London

1875, s. 87-88. 8 Ludwig von Mises, Epistemological Problems, Ludwig Von Mises Inst., kwiecień 2003, s.19.

20

wnioski. Dedukcja zaś uwydatnia wszystko to, co mieści w sobie aksjomat ludzkiego

działania. Warto pamiętać jeszcze o jednym, że czym innym jest uprawianie ekonomii na

wzór matematyki a czym innym używanie matematyki jako języka opisującego zjawiska

ekonomiczne.

LITERATURA:

Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii, Warszawa 1983.

Bowley M., Nassau Senior and Classical Economics, Routledge 11 New Fetter Lane, London

2003

John Elliott Cairnes, The Character and Logical Method of Political Economy, wyd. 2,

Macmillan, London 1875

Hoppe H. H., Economic Science and the Austrian Method. Auburn: Ludwik von Mises

Institute, 1995. Tłumaczenie fragmentu: Murray Rothbard: The Logic of Action One: Method,

Money, and the Austrian School. Cheltenham (UK): Edward Elgar: Cheltenham (UK), 1997.

Landerth H., Colander. D.C., Historia Myśli Ekonomicznej, Warszawa 1998.

Mill J.St., System logiki, Warszawa 1962.

Mises L.M., Epistemological Problems, Ludwig Von Mises Inst., kwiecień 2003

Mises L.M., Ludzkie Działanie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007.

Blaug M., Teoria Ekonomii, Warszawa 2000r.

Blaug M., Metodologia Ekonomii, Warszawa 1995.

Cackowski Z., Główne zagadnienia i kierunki filozofii, Warszawa 1970.

Callahan G., Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijor Publishing, Warszawa 2004.

Dzionek Kozłowska J., System ekonomiczno społeczny Alfreda Marshalla, Warszawa 2007.

21

Hayek F.A., Nadużycie rozumu, Warszawa 2002.

Kotarbiński T., Mała encyklopedia logiki, Warszawa 1970.

Rothbard M., Prakseologia: metodologia szkoły austriackiej. 2004.

Soto J.H., Spór metodologicznych (Methodenstreit) szkoły austriackiej. Warszawa: Fundacja

Instytut Ludwika von Misesa, 2006.

Spychalski G.B., Zarys historii myśli ekonomicznej, Warszawa 1999.

Tatarkiewicz W., Historia Filozofii, Warszawa 2004.

SUMMARY:

Economy is a science like a mathematics or logic. A true fact to sue to draw a conclusions on

the way of deduction. Economy bring to mind formal and conceptual science but economic

knowledge existence in our awareness. We needn`t uncover the knowledge in a way of

experiment or using subtle mathematics method. Only need to reflection about substance of

human action category. We must remember to not switch methodology of natural science to

foundation of social science.

Key words: economy, methodology, deduction, philosophy, Austrian School, epistemological.

Sebastian Kluz.

sebastian.kluz@interia.pl. Absolwent Uniwerystetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Magister

Ekonomii. Aplikant na studia doktoranckie Wydziału Filozofii UMK.