Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji ... · środowiska przyrodniczego w procesach...

Państwowa Szkoła Wyższaim. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

SERIA „MONOGRAFIE I ROZPRAWY”, NR 7

Danuta Guzal-Dec, Agnieszka Siedlecka,Magdalena Zwolińska-Ligaj

Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji gospodarczych

na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego

Biała Podlaska 2015

Wydawca:Państwowa Szkoła Wyższa

im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

Autorzy:Danuta Guzal-Dec:

rozdział 1, podrozdziały - 3.1, 3.2, 3.3, 4.1, 4,2, 5.1, 5.2 ,5.3.1, 5.4, 6.4 ,7.1, 7.4Agnieszka Siedlecka:

podrozdziały - 3.4.2, 4.3, 5.3.3, 5.4, 6.3, 7.3Magdalena Zwolińska-Ligaj:

rozdział 2, podrozdziały - 3.4.1, 4.4, 5.3.2, 5.4, 6.1, 6.2, 7.2, 7.4

Recenzent:prof. zw. dr hab. Mieczysław Adamowicz

Opracowanie przygotowano w ramach projektu badawczego nr 2011/01/D/HS4/03927 pt.: „Ekologiczne uwarunkowania i czynniki

rozwoju funkcji gospodarczych na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego” finansowanego ze środków

Narodowego Centrum Nauki

© Copyright byPaństwowa Szkoła Wyższa

im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

ISBN 978-83-64881-13-8

Nakład: 150 egz.Liczba arkuszy wyd.: 19,5

Wydawnictwo PSW JPIIul. Sidorska 95/97, p. 334R

21-500 Biała Podlaskawww.pswbp.pl

Skład, druk, projekt okładki: Agencja Reklamowa TOP, ul. Toruńska 148, 87-800 Włocławek

tel.: 54 423 20 40, fax: 54 423 20 80, www.agencjatop.pl

3

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Rozdział 1. Charakterystyka cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego ze wskazaniem obszarów cennych zagrożonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.1. Pojęcie obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.2. Pomiar i przestrzenna charakterystyka cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.3. Zagrożenia środowiska przyrodniczego i konflikty na tle ochrony środowiska w badanych gminach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.4. Włodawa i Kazimierz Dolny – gminy zagrożone presją turystyki – studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1.4.1. Charakterystyka badanych gmin w aspekcie walorów i zasobów przyrodniczych – motywy wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.4.2. Charakterystyka potencjału rozwoju turystyki ze wskazaniem na zagrożenie nadmierną presją i działań naprawczych . . . . . . . . . . 311.4.3. Działania i czynniki zewnętrzne służące zmniejszeniu presji na środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Rozdział 2. Typy funkcjonalne obszarów wiejskich województwa lubelskiego ze wskazaniem typów obszarów przyrodniczo cennych . . . . . 372.1. Funkcje rolnictwa i obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372.2. Ewolucja struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich i jej uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392.3. Wielofunkcyjność a zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.4. Cele, materiał, metody i etapy badania struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.5. Typy funkcji obszarów wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . 492.6. Rozmieszczenie jednostek reprezentujących wyodrębnione typy funkcjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.7. Charakterystyka funkcji obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Rozdział 3. Zakres i metodyka badań empirycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633.1. Województwo lubelskie jako obszar badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633.2. Dobór i charakterystyka gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.3. Poziomy badania ze wskazaniem stosowanych metod, technik i narzędzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733.4. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych . . . . . . 75

4

Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji gospodarczych na obszarach przyrodniczo cennych...

3.4.1. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 753.4.2. Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Rozdział 4. Uwarunkowania rozwojowe gospodarek lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych . . . . . . . . . . . 874.1. Uwarunkowania rozwoju gmin przyrodniczo cennych położonych w regionie peryferyjnym – aspekty teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 874.2. Uwarunkowania rozwoju i problemy wykorzystywania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze postrzegane z perspektywy władz samorządowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

4.2.1. Uwarunkowania rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów . . 984.2.2. Problemy rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

4.3. Uwarunkowania i czynniki rozwoju gospodarstw rolnych . . . . . . . . . . . . . . . 1104.3.1. Uwarunkowania zewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.3.2. Uwarunkowania wewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1154.3.3. Zagrożenia i szanse związane z funkcjonowaniem na obszarach cennych przyrodniczo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

4.4. Uwarunkowania i czynniki rozwoju przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1234.4.1. Uwarunkowania zewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1234.4.2. Uwarunkowania zewnętrzne środowiskowe (makrootoczenie i otoczenie lokalne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294.4.3. Uwarunkowania wewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Rozdział 5. Możliwości rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach i walorach środowiska gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . 1415.1. Działalność gospodarcza a ochrona przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415.2. Charakterystyka realizowanych przez władze lokalne kierunków rozwoju lokalnych gospodarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495.3. Diagnoza stanu i systematyka kierunków wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze (zgodnych z koncepcją zrównoważonego rozwoju) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

5.3.1. Obszary aktywności samorządów gminnych i kierunki wykorzystania walorów i zasobów przyrodniczych w procesie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1535.3.2. Diagnoza stanu, systematyka kierunków wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze – perspektywa przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.3.3. Diagnoza stanu, systematyka kierunków wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze – działania realizowane przez gospodarstwa rolne . . . . . . . . . . . . . . 172

5

5.4. Możliwości i systematyka form wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowania rozwoju lokalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Rozdział 6. Możliwości upowszechniania zarządzania środowiskowego w samorządach, przedsiębiorstwach i gospodarstwach rolnych . . . . . . . . . 2056.1. Podstawy teoretyczne zarządzania środowiskowego w organizacji . . . . . . 2056.2. Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwach – stan i uwarunkowania upowszechniania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

6.2.1. Stopień zaawansowania przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cennych w zakresie zarządzania środowiskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2146.2.2. Organizacja i planowanie zarządzania środowiskowego . . . . . . . . 2186.2.3. Procedury i procesy w zakresie zarządzania środowiskowego . . 2206.2.4. Komunikowanie i współpraca z otoczeniem w obszarze ochrony środowiska i działania z zakresu marketingu ekologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2236.2.5. Stan, efekty i perspektywy wdrażania dobrowolnych systemów zarządzania środowiskowego na przykładzie certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 - studium przypadku . . . . . . . . . . . . . 227

6.3. Zarządzanie środowiskowe w gospodarstwach rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2326.4. Zarządzanie środowiskowe realizowane przez urzędy gmin i Zakłady Usług Komunalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

6.4.1. Planowanie strategiczne rozwoju w badanych gminach . . . . . . . . . 2426.4.2. Przygotowanie organizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2456.4.3. Zarządzanie informacją ekologiczną i edukacja ekologiczna . . . . . 2476.4.4. Proekologiczne inwestycje komunalne i gospodarka odpadami . 2516.4.5. Współpraca międzygminna w zakresie ochrony środowiska . . . . 254

Rozdział 7. Model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowania rozwoju obszarów przyrodniczo cennych . . 2577.1. Samorząd gminy jako kreator procesów stymulowania konkurencyjności środowiskowej obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . 2577.2. Instytucjonalne warunki wzmocnienia potencjału lokalnej przedsiębiorczości rolniczej i pozarolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2607.3. Instytucjonalne warunki wzmocnienia gospodarstw rolnych . . . . . . . . . . . . 2647.4. Propozycja modelu instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowania rozwoju obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . 267

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

6


Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278Spis rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

7

Wstęp

Dynamizacja rozwoju regionów peryferyjnych – zapóźnionych w rozwoju to wyzwanie stawiane w polityce regionalnej Unii Europejskiej. Teren badania – wo-jewództwo lubelskie należy do jednych z najbardziej problemowych w tym aspek-cie obszarów Unii Europejskiej. Charakteryzuje je przygraniczne położenie, przy wschodniej granicy UE i jedno z najniższych tempo wzrostu wartości dodanej. Ob-szary wiejskie województwa charakteryzuje relatywnie niskie tempo wielofunk-cyjności obrazujące się w nadal wysokim udziałem rolnictwa w strukturze zatrud-nienia. Województwo lubelskie w klasyfikacjach regionalnych przyporządkowane jest do regionu problemowego województw Polski Wschodniej. Główne wyzwanie dla tegoż regionu to zatem kreowanie zrównoważonego rozwoju przy przyspiesze-niu procesu wielofunkcyjności.

Obszary przyrodniczo cenne województwa lubelskiego mogą stać się, przy za-chowaniu zasad zrównoważonego rozwoju, miejscem aktywizacji gospodarczej dla zamieszkujących je społeczności lokalnych oraz być włączone w kreowanie inte-ligentnej specjalizacji regionu. Wymaga to jednak uruchomienia procesu zrówno-ważonego wykorzystania niezwykle cennych walorów i zasobów środowiskowych w procesach gospodarowania, a więc wykorzystania zdolności poszczególnych podmiotów: władz samorządowych, przedsiębiorców, rolników, jak i całego regio-nu do osiągania konkurencyjności środowiskowej. Konkurencyjność środowiskowa regionu rozumiana jest tu jako „właściwość związana z pozyskiwaniem i (lub) prze-twarzaniem zasobów środowiska przyrodniczego przez podmioty istniejące w re-gionach w celu osiągnięcia poprawy jakości życia”1. Należy zwrócić uwagę, że z eko-nomicznego punktu widzenia nie tyle samo istnienie zasobów środowiskowych, co zdolność ich wykorzystania w procesach gospodarowania, można traktować jako czynnik konkurencyjności.

Potrzeba wzrostu konkurencyjności środowiskowej i postulat prowadzenia po-lityki ukierunkowanej na ten cel przez samorządowe władze regionalne i lokalne wynika zatem z charakteru tego procesu. Jego istotą jest stworzenie warunków do oddolnego rozwoju poprzez aktywizację lokalnych podmiotów do zrównoważone-go gospodarowania w oparciu o lokalne zasoby przyrodnicze.

Regiony słabiej rozwinięte z reguły dysponują istotnym czynnikiem osiągania przewagi konkurencyjnej, jakim jest relatywnie nieskażone środowisko naturalne. Właściwe wykorzystanie tego waloru może stanowić dźwignię rozwoju regional-nego i lokalnego, zapewniając dobrobyt mieszkańcom i uzyskanie przewagi nad innymi terytoriami. Jak podkreśla A. Kasztelan, środowiskowa konkurencyjność regionu to koncepcja, która doskonale wpisuje się w podstawowe założenie zrów-noważonego rozwoju regionów słabiej rozwiniętych. Właściwe wykorzystanie po-tencjału środowiskowego może pozwolić na wygenerowanie dodatkowych efektów ekonomicznych, przyczynić się do dalszej poprawy stanu środowiska i uniemożli-

1 H. Kruk 2010: Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo TNOIK, Toruń, s. 199–200.

8


wić uzyskanie dzięki temu efektów synergii, sprzyjać realizacji celów społecznych, poprzez spadek bezrobocia w regionie i ogólną poprawę jakości życia2 .

Za zasadne przyjęto zatem określenie jakie są uwarunkowania i możliwości wy-korzystania lokalnych zasobów przyrodniczych w procesach gospodarowania na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego i czy realizowane przez lokalne podmioty gospodarcze takie jak: przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne (występujące także w roli konsumenta) oraz władze samorządowe, procesy produk-cji (i konsumpcji) zgodne są z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Prowadzone badania miały charakter złożony – wielopłaszczyznowy, odpo-wiednio do specyfiki zgłębianej problematyki. Przeprowadzono kompleksową z perspektywy wielu podmiotów diagnozę uwarunkowań rozwoju w obszarze uwa-runkowań ogólnych i środowiskowych. Przedstawiono stan i systematykę kierun-ków gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodnicze-go tych obszarów. Finalnie, wobec zdiagnozowanych barier rozwoju, a szczególnie problemów wykorzystania walorów i zasobów środowiskowych na cele gospodar-cze przez samorządy lokalne, przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne, zapropono-wano model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia tegoż procesu.

Generalnym celem pracy było poznanie lokalnych i regionalnych uwarunkowań oraz problemów związanych z wykorzystaniem czynnika ekologicznego w kreowa-niu zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich wojewódz-twa lubelskiego, sformułowanie relacji przyczynowo-skutkowych oraz wskazanie szans i pożądanych kierunków rozwoju. Realizacji celu głównego służyło przyjęcie pięciu celów szczegółowych takich jak:

• klasyfikacja gmin według kategorii cenności ekologicznej oraz identyfikacja obszarów cennych zagrożonych,

• typologia obszarów cennych przyrodniczo pod względem struktury funkcji gospodarczych,

• określenie uwarunkowań rozwojowych gospodarek lokalnych ze szczegól-nym uwzględnieniem problemów środowiskowych,

• określenie możliwości rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach i walorach środowiska,

• diagnoza możliwości upowszechniania zarządzania środowiskowego w sa-morządach, przedsiębiorstwach i gospodarstwach rolnych,

• opracowanie modelu instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzysta-nia zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowa-nia rozwoju obszarów przyrodniczo cennych.

Sformułowano następującą hipotezę główną: „Niski poziom wykorzystania lo-kalnych zasobów i walorów przyrodniczych obszarów przyrodniczo cennych oraz problemy gospodarczego wykorzystania tych zasobów powodują potrzebę insty-tucjonalno-organizacyjnego wsparcia konkurencyjności środowiskowej gmin przy-rodniczo cennych”. Dla rozstrzygnięcia tak sformułowanej hipotezy głównej przyję-to następujące hipotezy szczegółowe:

2 A. Kasztelan 2010: Środowiskowa konkurencyjność regionów – próba konceptualizacji, Problemy Ekorozwoju - Problems of Sustainable Development, tom 5, nr 2, s. 83.

9

• uwarunkowania środowiskowe związane z funkcjonowaniem na obszarach przyrodniczo cennych postrzegane są jako relatywnie istotne, na tle pozosta-łych determinant – barier i zagrożeń rozwoju,

• badane podmioty gospodarcze w niedostatecznym stopniu (zwłaszcza w za-stosowaniach innowacyjnych) wykorzystują lokalne walory i zasoby przy-rodnicze w procesach gospodarowania, w związku z czym wymagają w tym obszarze instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia,

• barierami gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przy-rodniczych są w opinii podmiotów lokalnych: brak preferencji w dostępie do zewnętrznych środków finansowania inwestycji proekologicznych, utrudnio-ny dostęp do informacji związanych z działalnością gospodarczą na obszarach przyrodniczo cennych oraz niski poziom kooperacji między władzą samorzą-dową a podmiotami lokalnymi w zakresie gospodarczego wykorzystania tych zasobów,

• w badanych podmiotach w niedostatecznym stopniu wdrożono nie tylko sfor-malizowane, ale i niesformalizowane systemy zarządzania środowiskowego (systemy działań proekologicznych),

• głównymi barierami upowszechniania wdrażania zarządzania środowisko-wego są: brak wiedzy i świadomości ekologicznej, a głównie potrzeb i korzy-ści, jakie dają takie rozwiązania oraz zbyt wysokie koszty wdrażania.

Praca składa się z siedmiu rozdziałów poprzedzonych wstępem i podsumowa-nych zakończeniem. W rozdziale pierwszym dokonano przy pomocy wskaźników w układzie modelu Presja-Stan-Reakcja klasyfikacji cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego. Klasyfikacja ta na pięć grup cenności przyrodniczej stanowiła podstawę do wyodrębnienia gmin do badań empirycznych oraz identyfikację gmin cennych zagrożonych presją na środowisko przyrodnicze. Następnie w rozdziale drugim dokonano analizy służącej wychwyce-niu różnic w zakresie typów funkcji gospodarczych reprezentowanych przez gru-py gmin zaliczone do każdej z 5 klas cenności przyrodniczej. Procedura określenia struktury funkcji gospodarczych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego umożliwiła określenie typów modeli rozwoju funkcji gospodarczych obszarów przyrodniczo cennych. W rozdziale trzecim wprowadzono w metodykę i zakres badań empirycznych, przedstawiono specyfikę terenu badań – wojewódz-two lubelskie oraz scharakteryzowano próbę badawczą. W rozdziale czwartym określono z perspektywy władz samorządowych, rolników i przedsiębiorców uwa-runkowania rozwojowe gospodarek lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych. Celem analiz zaprezentowanych w rozdziale piątym było określenie możliwości rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach i walorach środowiska. Rozdział szósty poświęcony jest diagnozie możliwości upo-wszechniania zarządzania środowiskowego w samorządach, przedsiębiorstwach i gospodarstwach rolnych. W rozdziale siódmym zaprezentowano model instytu-cjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowania rozwoju obszarów przyrodniczo cen-nych. W zakończeniu przedstawiono weryfikację przyjętych hipotez badawczych.

Wstęp

10


Studia nad tematem niniejszej pracy rozpoczęto od gruntownego przeglądu lite-ratury przedmiotu, co umożliwiło określenie problemu badawczego, sformułowa-nie celów, zdefiniowanie hipotez oraz zaprojektowanie narzędzi badawczych wy-korzystanych w jej części badawczej. Badania empiryczne zostały przeprowadzone na terenie 30 gmin przyrodniczo cennych i 10 gminach porównawczych wojewódz-twa lubelskiego. (Schemat procedury doboru oraz charakterystykę badanych gmin przedstawiono w podrozdziałach 3.2. i 3.3.). Badania terenowe zostały zlecone fir-mie zewnętrznej i zrealizowane w IV kwartale 2013 roku.

Istotnym elementem badań było wskazanie możliwości rozwoju obszarów objętych badaniami, w oparciu o posiadane przez nie zasoby środowiskowe oraz określenie obszarów problemowych. W tym celu analizie poddano: dane urzędów statystycznych; plany ochrony (opracowane lub będące w stadium opracowywa-nia) poszczególnych obszarów chronionych; dokumentacje wojewódzkich inspek-cji ochrony środowiska; dokumentacje wojewódzkich konserwatorów przyrody; strategie regionalne i gminne; Programy Ochrony Środowiska i Plany Gospodarki Odpadami w gminach. Większość dodatkowych analiz w oparciu o dane statystyki powszechnej (BDL GUS) przeprowadzono także dla 2013 r.

Badania empiryczne zostały przeprowadzone z zastosowaniem metod i technik badawczych powszechnie wykorzystywanych w naukach społeczno-ekonomicz-nych i przyrodniczo-rolniczych. Do najważniejszych należały: sondaż diagnostycz-ny; wywiad z zastosowaniem standaryzowanego kwestionariusza, opracowanego oddzielnie dla każdej grupy badawczej; analiza materiałów źródłowych.

Podstawową metodą prezentacji wyników badań w pracy jest analiza opisowa z użyciem metod ilościowych i jakościowych, w tym analiza porównawcza. Przy opracowywaniu pozyskanego materiału statystycznego wykorzystano następujące metody i narzędzia statystyczne:

1. analiza statystyki opisowej: analiza struktury, średnia arytmetyczna, domi-nanta, odchylenie standardowe,

2. graficzna prezentacja danych: tabele, wykresy, mapy,3. inne typy analiz statystycznych:

• metoda bezwzorcowa tzw. wskaźnik Perkala, • analiza skupień przeprowadzona metodą k-średnich, • testy istotności różnic: test niezależności chi-kwadrat, testy Kruskala-

-Wallisa i U Manna-Whitneya, test t, • mierniki siły związku zmiennych: współczynnik korelacji r Pearsona.

Analizy statystyczne danych w zakresie statystyk podstawowych: tabele liczno-ści, tabele wielodzielcze, statystyki opisowe, korelacje oraz taksonomiczne grupo-wanie badanych jednostek terytorialnych metodą k-średnich w ramach badań nad strukturą funkcjonalną obszarów wiejskich regionu wykonane zostały w Centrum Badań nad Innowacjami PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej z wy-korzystaniem programu Statistica 10 przez Pana Adama Szepeluka. Analizy prze-krojowe wraz z oceną różnic między średnimi w badanych grupach w układach te-rytorialnym (gminy przyrodniczo cenne/gminy porównawcze) i rodzajowym (typ gospodarstwa rolnego, branża przedsiębiorstwa) wykonały autorki niniejszej pub-likacji. Opracowanie przygotowano w ramach projektu badawczego nr 2011/01/D/

11

HS4/03927 pt.: „Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji gospodar-czych na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego” finansowane-go ze środków Narodowego Centrum Nauki.

Bardzo dziękuję Recenzentowi, Panu Profesorowi Mieczysławowi Adamowiczo-wi, którego niezwykle cenne oraz życzliwe uwagi i sugestie przyczyniły się do zna-czącego ulepszenia ostatecznej wersji pracy.

Kierownik projektu Danuta Guzal-Dec

Wstęp

13

Rozdział 1

Charakterystyka cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego ze wska-zaniem obszarów cennych zagrożonych

1.1. Pojęcie obszarów przyrodniczo cennych

Definiując obszary przyrodniczo cenne nie można nie odnieść się do definicji ob-szarów chronionych, zwłaszcza, że pojęcia te niekiedy stosowane są jako równoważne – synonimy. Faktem jest, że najlepszym sposobem zachowania wartościowych przy-rodniczo terenów jest objęcie ich ochroną prawną, ale nie wszystkie obszary wartoś-ciowe pod względem cech przyrodniczych są i mogą być w przyszłości objęte formami ochrony3. Definicje obszarów przyrodniczo cennych formułowane są na gruncie róż-nych nauk, ale za podstawowe uznaje się definicje formułowane w naukach przyrod-niczych4. Pojęcie obszaru przyrodniczo cennego w przeciwieństwie do pojęcia obsza-ru chronionego nie ma natomiast swojego umocowania w naukach prawnych.

Jedną z pierwszych definicji obszarów przyrodniczo cennych w literaturze pol-skiej sformułował L. Ryszkowski. Według tegoż autora obszar przyrodniczo cen-ny to „teren, na którym występuje organizm, gatunek lub zespół organizmów czy też nieożywiony twór, całe siedlisko, ekosystem, jak i krajobraz, wyróżnione ze względu na ich rzadkość, typowość, użyteczność, symboliczność, walor estetyczny itd.”5. Naturalność pochodzenia nie jest cechą konieczną, mogą to być układy, które dzięki działalności człowieka odtwarzają lub ilustrują naturalne struktury6. Jesz-cze szerzej pojemność znaczeniową wyznacza W. Radecki, według którego obszary przyrodniczo cenne to „obszary, które przedstawiają wartości dane przez przyrodę dla jakiejkolwiek działalności ludzkiej”7. Definicje na gruncie nauk przyrodniczych wskazują zatem, że właściwości obszarów przyrodniczo cennych znacznie wykra-czają poza prawno-administracyjne określenie obszarów chronionych8. Zależność między obszarami przyrodniczo cennymi a obszarami chronionymi nie jest zwrot-na – wszystkie obszary chronione są wartościowe przyrodniczo, ale nie wszystkie obszary przyrodniczo cenne są objęte różnymi formami ochrony.

3 A. Zielińska 2013: Gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych w Polsce w kontekście rozwo-ju zrównoważonego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, s. 30.

4 Tamże.5 L. Ryszkowski 1984: Idea rolnictwa ekologicznego – postawienie zagadnienia, Zeszyty Problemowe

Postępów Nauk Rolniczych (286), s. 17–44. 6 Tamże.7 Por. W. Radecki 1987: Ochrona prawna obszarów przyrodniczo cennych, OA PTTK, Kraków, s. 5.8 Por. M. Kistowski 2007: Kolizje i konflikty środowiskowe w planowaniu przestrzennym na obszarach

przyrodniczo cennych, Czasopismo Techniczne. Architektura, Wydawnictwo Politechniki Krakow-skiej, zeszyt 7-A, s. 249–255.

14


Należy przyjąć, za A. Krzymowską-Kostrowicką, że największy wpływ na oce-nę wartości obszarów przyrodniczo cennych mają cechy naturocentryczne – cechy nieożywionych elementów środowiska – w tym elementów krajobrazu i struktury przestrzeni – jak i wartość środowiska z punktu widzenia organizmów żywych oraz sprawność funkcjonowania układów ekologicznych, która warunkuje trwałość poszczególnych gatunków. Kolejną grupą cech wyróżniającą środowisko są warto-ści antropocentryczne. Znajdą się tu cechy wpływające na samopoczucie, psychi-kę, zdrowie, cechy odpowiedzialne za estetyczne, kulturowe i historyczne bodźce. Trzecia grupa – wartości technokratyczne – obejmuje zasoby naturalne przydatne w procesach produkcyjnych, w tym także sposób rozmieszczenia elementów śro-dowiska eliminujący konflikty przy korzystaniu z nich9. Wartości te (wskazane w grupie trzeciej) były najwyżej cenione w okresie rozkwitu gospodarki rynkowej, a współcześnie kształtująca się cywilizacja wiedzy walory te stawia na dalszym planie10. Poza przedstawionymi wartościami środowisko posiada też pewne cechy fizyko-chemiczne, które wpływają na jego stan. Tworzą one specyficzny dla danego środowiska bioklimat rekreacyjny.

Jak zauważa M. Łuszczyk, na podstawie analizy cech środowiska można stwier-dzić, że w ocenie obszarów przyrodniczo cennych największe znaczenie mają rejo-ny o dużej bioróżnorodności, w ogóle nie zmienione lub tylko w niewielkim stopniu przekształcone przez człowieka, na których poziom zanieczyszczeń nie zakłóca funk-cjonowania pierwotnych ekosystemów. Są to obszary, które ze względu na swój cha-rakter najlepiej zaspokajają potrzeby człowieka w zakresie estetycznym, naukowym, kulturowym oraz wypoczynkowym. Powinny one służyć rozwojowi społeczno-go-spodarczemu pod warunkiem zachowania trwałości walorów środowiska, ale aby spełnić postulat ochrony zasobów środowiska niezbędne są uregulowania prawne. Należy przy tym zaznaczyć, że stopień ochrony powinien być dopasowany do elemen-tu przyrody posiadającego określone cechy. Ochronie ścisłej, oznaczającej całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów i skład-ników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, nie mogą podlegać bezkrytycznie wszystkie walory przyrodnicze11 .

Przyjmując za punkt wyjścia wartości ekonomiczne B.M. Dobrzańska definiuje obszary przyrodniczo cenne jako „obszary, których różnorodność biologiczna sta-nowi lub może stanowić (przy doborze właściwych kierunków i metod) dominujący, istotny czynnik działalności gospodarczej lub w istotny sposób ogranicza formy go-spodarowania sprzeczne z podstawowym celem istnienia obszarów przyrodniczo cennych – zachowaniem różnorodności biologicznej”12.

9 A. Krzymowska-Kostrowicka 1999: Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

10 M. Łuszczyk 2011: Kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów przyrodniczo cennych [w:] Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych. Planistyczne i implementacyjne aspekty roz-woju obszarów przyrodniczo cennych, tom 1, T. Poskrobko (red.), WSE w Białymstoku, Białystok, s. 260–263.

11 Tamże.12 B. M. Dobrzańska 2007: Planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo

cennych. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 56.

15

Kryteria ekonomiczne wskazują, że obszar przyrodniczo cenny powinien być przedmiotem gospodarowania. Konieczne jest natomiast poszukiwanie kierunków rozwoju, które przy zachowaniu odpowiedniego stanu środowiska zapewniały-by społeczności dochody pozwalające zaspokoić ich potrzeby bytowe. W związku z tym, jak podkreśla B.M. Dobrzańska, na obszarach przyrodniczo cennych powinna występować podsfera powiązań społeczno-gospodarczych, umożliwiająca właś-ciwe włączenie obszaru chronionego w szerszy kontekst gospodarczy, a przez to kompensowanie utraconych korzyści13. Uwzględniwszy natomiast, że obszary chro-nione są zawsze konstruktywnym elementem obszarów przyrodniczo cennych na-leży podkreślić, że na obszarach przyrodniczo cennych może i powinna być (poza strefami ścisłej ochrony dotyczącej wybranych form ochrony przyrody) prowadzo-na działalność gospodarcza.

Wielość definicji, a jednocześnie brak zdefiniowania obszarów przyrodniczo cen-nych na gruncie nauk prawnych stwarza problem w opracowaniu kryteriów wydzie-lania obszarów, które określa się tym pojęciem. Uwzględniwszy postulat gospodar-czego wykorzystania zasobów obszarów przyrodniczo cennych należy przyjąć defini-cje opierające się nie tylko na kryterium przyrodniczym, ale i ekonomicznym14 .

Jak podkreśla M. Jalinik, wydzielenie obszarów przyrodniczo cennych nie powin-no dotyczyć wyłącznie granic obszaru, który chcemy chronić, lecz obszaru, w ra-mach którego można zaproponować taką strategię rozwoju pozwalającą na ochronę wszelkich pożądanych zasobów i walorów przyrody, a jednocześnie nieograniczają-cą szans na rozwój społeczno-gospodarczy społeczności lokalnych15. Stopień cenno-ści przyrodniczej (ekologicznej) można zatem określać także dla obszaru gminy16. Podejście takie, wydaje się uzasadnione, ponieważ obszar przyrodniczo cenny to terytorium zawarte w całości lub części w określonej jednostce podziału taksono-micznego. W analizie funkcjonowania obszaru przyrodniczo cennego, przy usytuo-waniu go w jednostce podziału terytorialnego, jaką jest gmina można użyć określe-nia „gmina przyrodniczo cenna”.

1.2. Pomiar i przestrzenna charakterystyka cenności przyrodni-czej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubel-skiego

Potrzeba zrozumienia podstawowych prawidłowości określających wzajemne związki między człowiekiem a środowiskiem naturalnym spowodowała pojawie-nie się w literaturze światowej już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dwudziestego wieku wielu różnych metod i technik oceny środowiska, zarówno o charakterze poznawczym, jak i praktycznym. Oceny te jednak najczęściej, doty-13 Tamże.14 M. Witkowska-Dąbrowska, T. M. Łaguna (red.) 2010: Zarządzanie zasobami środowiska, Fundacja

Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok, s. 66.15 M. Jalinik 2009: Zarządzanie gospodarstwem ekoagroturystycznym na obszarach przyrodniczo cen-

nych, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Ekonomia i Zarządzanie, zeszyt 14, Wydawnictwo Politechnika Białostocka, Białystok, s. 89.

16 M. Witkowska-Dąbrowska, T. M. Łaguna (red.) 2010: Zarządzanie zasobami…, dz. cyt., s. 75.

Charakterystyka cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego...

16


czyły zjawisk jednostronnych, elementarnych, za to wnioski z nich płynące często rozszerzano na całokształt badanych relacji. W efekcie rzeczywista ocena nie od-zwierciedlała stanu faktycznego, co skutkowało błędnymi decyzjami w zarządza-niu środowiskiem, a informacja zwrotna w postaci reakcji środowiska była inna od spodziewanej. Konieczne stało się zatem badanie całokształtu środowiska przy-rodniczego, ujmowanego w sposób dynamiczny, przy jednoczesnym uwzględnianiu powiązań, jakie występują między jego elementami składowymi17 .

W celu dokonania klasyfikacji gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego według ich cenności przyrodniczej odniesiono się do koncepcji modelu Presja-Stan-Reakcja. Model ten oparty jest na trójdzielnym podziale według kry-teriów przyczynowo-skutkowych. U podstaw tego podejścia tkwi przekonanie, że działalność człowieka wywiera presję na środowisko przyrodnicze i jest przyczyną jego degradacji. Reakcja społeczeństwa na te zmiany przejawia się właśnie świado-mym tworzeniem zasad i realizacji polityki zrównoważonego rozwoju18 .

Za T. Bajerowskim ocenę cenności ekologicznej gmin wiejskich uzależniono od trzech następujących parametrów19:

• „mocy ekologicznej” (zdolności powracania do stanu dynamicznej równowagi na wszystkich poziomach przyrody) formy użytkowania – różne struktury użytków gruntowych mogą w różny sposób warunkować zdolność przyrody do samoregulacji ekologicznej,

• zanieczyszczenia środowiska i stopnia zdegradowania poszczególnych ele-mentów środowiska,

• stopnia zachowania naturalnych elementów środowiska.Podstawowe źródło pozyskiwania danych stanowił Bank Danych Lokalnych

Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS), a pozostałe źródła wskazano w tabeli 1.1. Przy konstrukcji wskaźników cenności przyrodniczej uwzględniono kryteria merytoryczne, ale możliwości doboru zmiennych w znacznym stopniu ograniczała dostępność danych dla wszystkich badanych jednostek terytorialnych na poziomie gmin (NUTS 5) BDL GUS. Ważnym kryterium kwalifikowania do badania projekto-wanych wskaźników była ich przydatność dla celów kształtowania polityki zwłasz-cza lokalnej i regionalnej wobec badanych jednostek.

17 A. S. Kostrowicki 1992: System „człowiek-środowisko” w teorii ocen, Prace Geograficzne nr 156, IGiPN PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 156.

18 M. Stanny, A. Czarnecki 2011: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Zielonych Płuc Polski. Próba analizy empirycznej, IRWiR PAN, Warszawa 2011, s. 166.

19 J. Suchta (red.) 1997: Wycena i gospodarowanie nieruchomościami na obszarach cennych ekologicz-nie (cenność ekologiczna-wartość ekonomiczna, Zachodnie Centrum Organizacji, Olsztyn – Zielona Góra, s. 75–90.

17

Tabela 1.1. Wskaźniki cenności przyrodniczej gmin wiejskich/wiejsko-miejskich

Lp. Wskaźniki presji

Rodzaj funkcji oceny (stymulan-

ta- S /destymu-lanta- D)

Źródło danych

(P1)liczba dużych emitorów (instalacje wymagające pozwolenia zintegrowanego) – wskaźnik zanieczysz-czenia powietrza

D WIOŚ

(P2)ludność korzystająca z sieci gazowej/ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania – wskaźnik zanie-czyszczenia powietrza

S BDL GUS

(P3)stosunek długości czynnej sieci kanalizacyjnej do czynnej sieci rozdzielczej wodociągowej – wskaźnik zanieczyszczenia wód

S BDL GUS

(P4)obsada zwierząt w sztukach dużych (SD) na 100 ha użytków rolnych – wskaźnik zanieczyszczenia wód i gleb

DPowszechny

Spis Rolny 2010,GUS

(P5)odsetek gospodarstw objętych zorganizowaną go-spodarką odpadami – presja spowodowana wytwa-rzaniem i składowaniem odpadów

S* BDL GUS

(P6) obecność i stan składowiska odpadów – presja spo-wodowana wytwarzaniem i składowaniem odpadów S** WIOŚ

(P7)udział długości dróg krajowych i wojewódzkich w powierzchni geodezyjnej liczonej w km2 – wskaź-nik zanieczyszczenia gleb i hałasu

D BDL GUS

(P8)występowanie przekroczeń dopuszczalnych pozio-mów hałasu pochodzącego z instalacji w porze dnia i nocy – wskaźnik hałasu

D WIOŚ

(P9)

zgodność z obowiązującymi normami dopuszczalnej wartości składowej elektrycznej pola elektromagne-tycznego – wskaźnik elektromagnetycznego promie-niowania niejonizującego

S WIOŚ

L.p. Wskaźnik stanu („mocy ekologicznej”)

(S1) średnia ważona udziałów poszczególnych użytków gruntowych w powierzchni gminy*** S GUS

L.p. Wskaźnik ochrony

(O1) udział powierzchni rezerwatów przyrody, parków narodowych i krajobrazowych w powierzchni gminy S BDL GUS

(O2) udział obszarów Natura 2000 w powierzchni gminy S RDOŚ

(O3)udział powierzchni działek, na których realizowane są pakiety rolnośrodowiskowe w powierzchni użyt-ków rolnych

S ARiMR-Oddziałw Lublinie

(O4) wydatki z budżetu gminy na gospodarkę komunalna i ochronę środowiska S BDL GUS

*im w większym stopniu gospodarka odpadami ma charakter zorganizowany tym mniejszy problem działań nieuregulowanych typu: dzikie wysypiska odpadów; **brak wysypiska oraz spełnianie norm przez istniejące wysypiska – uznawano jako stan pozytywny; ***informacje na temat wag patrz wzór 1, s. 20.Źródło: D. Guzal-Dec 2013: Operacjonalizacja modelu Presja-Stan-Reakcja w badaniu cen-ności ekologicznej gmin wiejskich na przykładzie województwa lubelskiego, Annual Set the Environment Protection/Rocznik Ochrona Środowiska, T. 15, nr 3, s. 2925–2941.


18


Przyjęte wskaźniki presji na środowisko naturalne z założenia miały opisywać bezpośrednie przyczyny zanieczyszczenia i degradacji, będące przejawami antro-pogennego obciążenia środowiska takie jak zanieczyszczenia powietrza, cieków i zbiorników wód, gleb, powietrza, a także nieracjonalne użytkowanie zasobów naturalnych, przekształcanie powierzchni, zmiany krajobrazu i towarzyszące im zmiany istniejących ekosystemów oraz pozamaterialne zanieczyszczenie przestrze-ni (termiczne, radioaktywne, elektromagnetyczne) i emitowanie uciążliwego hała-su i wibracji20. Przyjęte wskaźniki miały także odnosić się do specyfiki ocenianych jednostek samorządowych (gminy wiejskie i miejsko-wiejskie), a więc uwzględniać także presję wywoływaną działalnością rolniczą.

W ramach presji przejawiającej się zanieczyszczeniem powietrza atmosferycz-nego pyłami i gazami przyjęto wskaźniki zanieczyszczeń przemysłowych – (P1 – liczba dużych emitorów (instalacje wymagające pozwolenia zintegrowanego21) – destymulanta, gdzie ustalono następującą punktację przy zamianie na stymulantę cenności ekologiczne – powyżej 2 emitorów – 0 pkt, 2 emitory – 1pkt, brak emitorów – 3 pkt22, a dla zanieczyszczeń z palenisk indywidualnych – gospodarstw domowych – (P2) – odsetek ludności korzystającej z gazowych źródeł energii – wskaźnik lud-ność korzystająca z sieci gazowej/ludność według faktycznego miejsca zamieszka-nia – stymulanta.

Potencjalnym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych są ścieki komunalne nie odprowadzone do kanalizacji. Mając na uwadze fakt, że oce-na zanieczyszczenia wód w gminach nie może być określona na podstawie klasy czystości wód (nie jest możliwa ewidencja na poziomie gmin wiejskich, a jedynie miejscowości) w ramach presji przejawiającej się zanieczyszczeniem wód przyjęto wskaźnik (P3) stosunku długości czynnej sieci kanalizacyjnej do czynnej sieci roz-dzielczej wodociągowej – jako stymulantę cenności ekologicznej.

Zanieczyszczenia pochodzące z sektora rolniczego, zarówno obszarowe jak rów-nież punktowe, stanowią potencjalne duże źródło presji. Wynika to głównie z nie-właściwego wykonywania zabiegów agrotechnicznych, czy też składowania nawo-zów naturalnych. Problem stanowić może odprowadzanie z gospodarstw wiejskich surowych ścieków bezpośrednio do odbiorników wodnych, wynikający z niedosta-tecznej sanitacji obszarów wiejskich.

Istotnym źródłem zanieczyszczenia wód są spływy powierzchniowe zanieczysz-czeń z terenów rolniczych, głównie związków azotu i fosforu. Dodatkowo niepra-widłowe składowanie pasz soczystych, nawozów naturalnych czy środków ochro-ny roślin przyczynia się do dużego obciążenia gleb związkami biogennymi. Jako

20 K. Górka, B. Poskrobko 1991: Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa, s. 63.21 Informacje o instalacjach, które podlegają obowiązkowi uzyskania pozwolenia zintegrowanego po-

chodziły z listy instalacji, ustalonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, które podlegają temu obowiązkowi w podziale na branże; były to głównie przedsiębiorstwa funkcjo-nujące w przemyśle energetycznym, mineralnym: chemicznym, w gospodarce odpadami, przetwór-stwie produktów spożywczych, drobiarskim i mięsnym.

22 M. Witkowska-Dąbrowska 2010: Wyznaczanie strategicznych obszarów ekologicznie cennych [w:] Analiza uwarunkowań wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie powiatu ol-sztyńskiego ziemskiego z wykorzystaniem doświadczeń Portugalii, T.M. Łaguna, M. de Jesus IIisio (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn, s. 110–126.

19

wskaźnik presji – oddziaływania na zanieczyszczenie gleb i wód przyjęto wskaźnik (P4) obsady zwierząt w sztukach dużych (SD) na 100 ha użytków rolnych w 2010 r. – destymulanta cenności ekologicznej gmin. Wskaźnik ten obrazuje siłę oddziały-wania gospodarki rolnej, a dokładniej produkcji zwierzęcej, na przyrodę.

W ramach analizy gospodarki odpadami przyjęto wskaźnik (P5) odsetek go-spodarstw objętych zorganizowaną gospodarką odpadami – stymulanta cenności ekologicznej oraz (P6) obecność i stan składowiska odpadów – przy czym przyjęto, że za brak wysypiska oraz w przypadku wysypiska eksploatowanego, spełniające-go wymogi ochrony środowiska przyznawano 1 punkt – stan taki traktowano jako stymulantę cenności ekologicznej, a w przypadku składowisk eksploatowanych, niespełniających wymogów, nieeksploatowanych przed rekultywacją, w trakcie re-kultywacji i po rekultywacji – 0 punktów – stan taki traktowano jako destymulantę cenności ekologicznej.

Następnym czynnikiem determinującym jakość środowiska jest hałas. Hałas an-tropogeniczny występujący w środowisku dzieli się na dwie podstawowe kategorie: instalacyjny i komunikacyjny. Jako wskaźnik hałasu komunikacyjnego (P7) przyję-to wskaźnik udziału długości dróg krajowych i wojewódzkich w powierzchni geode-zyjnej liczonej w km2 – destymulanta cenności ekologicznej (wskaźnik ten jest jed-nocześnie wskaźnikiem zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi). Jako wskaźnik hałasu przemysłowego-instalacyjnego (P8) przyjęto występowanie przekroczeń dopuszczalnych poziomów hałasu pochodzącego z instalacji w porze dnia i nocy. Przy czym przyjęto punktację: przekroczenia norm hałasu przemysłowego w porze dziennej i nocnej przez więcej niż jeden obiekt – 0 pkt, przekroczenia norm hałasu przemysłowego w porze dziennej lub nocnej przez więcej niż jeden obiekt lub w po-rze dziennej i nocnej przez jeden obiekt – 1 pkt, przekroczenia norm hałasu prze-mysłowego w porze dziennej lub nocnej przez jeden obiekt – 2 pkt, w normie hałas przemysłowy w porze dziennej i nocnej – 3 pkt.

Głównymi źródłami promieniowania elektromagnetycznego są elektroenerge-tyczne linie wysokiego napięcia i instalacje radiokomunikacyjne, takie jak: stacje bazowe radiokomunikacji ruchomej (w tym telefonii komórkowej) i stacje nadające programy radiowe i telewizyjne. Obiektami o istotnym z punktu widzenia ochrony środowiska oddziaływaniu są:

• duże radiowo-telewizyjne centra nadawcze – ze względu na zasięg oddziały-wania,

• stacje bazowe telefonii komórkowej i radiowego dostępu do Internetu – ze względu na powszechność występowania.

W badaniu dla oceny oddziaływania elektromagnetycznego promieniowania niejonizującego na środowisko i ludność można przyjąć wskaźnik (P9) zgodności z obowiązującymi normami przypisując im stopnie oceny23: norma przekroczona powyżej 50% – 0 pkt, norma przekroczona o 26%–50% – 1 pkt, norma przekroczo-na o 1%–25% – 1 pkt, w normie – 3 pkt.

Równowaga ekologiczna jest wynikiem wewnętrznej dynamiki układów przy-rodniczych. Wiąże się to nieprzerwanymi i nieustannymi procesami adaptacyjnymi

23 M. Witkowska-Dąbrowska 2010: Wyznaczanie strategicznych…, dz. cyt., s. 115.


20


i ewolucyjnymi ekosystemów24. Moc ekologiczna formy użytkowania świadczy o jej zdolności do samoregulacji ekologicznej i uzależniona jest od rodzaju użytku grun-towego. Mierzyć ją można udziałem poszczególnych użytków gruntowych w po-wierzchni gminy (S1) według wzoru 1:

(1)

gdzie:W – „moc ekologiczna” formy użytkowania,P – powierzchnia użytku gruntowego,m – liczba punków „mocy ekologicznej”(m) danego użytku gruntowego

Tabela 1. 2. Określenie „mocy ekologicznej” formy użytkowania

Rodzaj użytku gruntowego Liczba punków „mocy ekologicznej”(m) danego użytku gruntowego

lasy 10grunty zadrzewione i zakrzewione 7wody powierzchniowe 5trwałe użytki zielone 5grunty orne i sady 1grunty pozostałe 0

Źródło: M. Witkowska-Dąbrowska 2010: Wyznaczanie strategicznych…, dz. cyt., s. 112; J. Suchta 1997: Wycena i gospodarowanie…, dz. cyt., s. 78.

Największą „moc ekologiczną” nadano lasom oraz gruntom zadrzewianym, użyt-kami pod wodą oraz trwałym użytkom zielonym. Lasy w naszej strefie klimatyczno--geograficznej są najmniej zniekształconą formacją przyrodniczą. Są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną, przedstawiającą wartość rynkową25. Wody zarówno te płynące, jak i stojące również zaliczamy do ob-szarów przyrodniczo cennych zwłaszcza na terenach wiejskich. Obszary użytkowane rolniczo są w pierwszej kolejności narażone na skutki pojawienia się wahań dostęp-ności wody26. Trwałe użytki zielone spełniają wiele ważnych dla środowiska natural-nego funkcji pozaprodukcyjnych takich jak np.: ochrona przed erozją, ubytkiem sub-stancji organicznej w glebach, przeciwdziałanie eutrofizacji wód czy zachowanie cen-nych siedlisk oraz terenów stanowiących ostoję wielu gatunków roślin i zwierząt27 .

Udział obszarów chronionych w ogólnej powierzchni gminy to pierwsza zmien-na odnosząca się do efektów działań postrzeganych jako reakcja społeczeństwa i instytucji na wzrastające zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Kategoria

24 J. Suchta 1997: Wycena i gospodarowanie…, dz. cyt., s. 75–9025 Raport o stanie lasów w Polsce 2011, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2012, s. 7.26 Z. Michalczyk 2004: Rola obszarów wiejskich w tworzeniu i wykorzystaniu zasobów wodnych w Pol-

sce, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, tom 4, zeszyt 2a(11), s. 13-24.27 J. Barszczewski, S. Twardy, T. Liziński, Z. Wasilewski: Trwałe użytki zielone jako przedmiot interdy-

scyplinarnych badań naukowych, http://www.imuz.edu.pl/aktualnosci/k251109f/referaty/1_9%20konerencja%20IMUZ.pdf dostęp z dnia 12.09.2014.

21

obszarów chronionych w prowadzonym badaniu cenności przyrodniczej gmin wiej-skich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego obejmuje trzy formy powierzch-niowe: rezerwaty przyrody, parki narodowe i krajobrazowe. Jako wskaźnik (O1) przyjęto udział tych form w powierzchni gminy. Za wyborem tych form spośród wielu innych przemawiał najwyższy stopień ochrony (restrykcyjność w stosunku do podejmowania działalności gospodarczej)28 .

Zmienna (O2) – udział obszarów Natura 2000 w powierzchni gminy uwzględnia relatywnie nową powierzchniową formę ochrony – sieć Natura 2000. Obszar Natura 2000 – to obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przed-miotem zainteresowania Wspólnoty. Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych innymi formami ochrony przyrody29. O ile parki narodowe i krajobrazowe oraz rezerwaty są przejawem troski społeczeństwa kraju, a ich tworzenie wyrazem krajowej polityki ochrony środowiska, tak obszary Natura 2000 są wyrazem troski społeczeństwa Unii Europejskiej – polityki UE w za-kresie ochrony środowiska.

Działania rolników w zakresie ochrony środowiska obrazuje przyjęta zmienna (O3) – udziału powierzchni działek, na których realizowane są pakiety rolnośrodo-wiskowe w powierzchni użytków rolnych. Wskaźnik ten informuje o powierzchni ziemi rolniczej, na której realizowane są prośrodowiskowe działania oraz pośred-nio wskazuje na aktywność rolników w działalności ochronnej. Wskazuje ona bo-wiem miarę zainteresowania rolników świadczeniem usług na rzecz środowiska przyrodniczego w ramach programu rolnośrodowiskowego.

Zmienna (O4) – wydatki z budżetu gminy na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska świadczą o znaczeniu przypisywanym ochronie środowiska przez wła-dze lokalne, ich aktywności inwestycyjnej w tym zakresie.

Przedstawiona propozycja wskaźników oceny presji, stanu i reakcji na zmiany środowiska naturalnego gminy wiejskiej. Wskaźniki te mogą i powinny służyć do30:

• oceny skuteczności lokalnej polityki zrównoważonego rozwoju/polityki ochrony środowiska poszczególnych gmin,

• oceny cenności ekologicznej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich wojewódz-twa,

• wyznaczania obszarów strategicznych ze względu na cenność ekologiczną, pre-dysponowanych do prowadzenia zrównoważonej ekologicznie gospodarki (wy-brane formy turystyki, rolnictwa, leśnictwo, wybrane rodzaje przetwórstwa),

• prowadzenia skutecznej polityki interregionalnej w zakresie ochrony środowi-ska i dystrybucji środków służących bardziej optymalnej ochronie środowiska,

• wskazania gmin problemowych odnośnie stanu ekologicznego, borykających się ze szczególnymi trudnościami w realizacji polityki zrównoważonego rozwoju,

• informowania społeczności lokalnej o środowisku naturalnym na terenie gminy.

28 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880. 29 Tamże, art. 2530 D. Guzal-Dec 2013: Operacjonalizacja modelu…, dz. cyt., s. 2937.


22


W celu wyłonienia do badań 30 gmin o ponadprzeciętnym poziomie cenności przyrodniczej i 10 gmin porównawczych z grupy gmin o najniższym poziomie cen-ności przyrodniczej w oparciu o wartość wskaźnika Ei ogół gmin wiejskich i miejsko--wiejskich województwa lubelskiego (193) podzielono na pięć klas uwzględniając ta-kie statystyki wskaźnika, jak: średnia x i odchylenie standardowe – s, gdzie:

1. bardzo wysoki poziom cenności – I klasa – Ei ≥ x + s; Ei ≥ 0,38266 – 21 gmin,2. wysoki poziom cenności –II klasa – x+1/2s ≤ Ei< x + s; 0,34541 ≤ Ei<0,38266 – 3. 24 gminy,4. przeciętny poziom cenności – III klasa – x - 1/2s ≤ Ei< x +1/2s; 0,2709 ≤

Ei<0,34541 – 85 gmin,5. niski poziom cenności – IV klasa – x - s ≤ Ei< x-1/2s; 0,23365 ≤ Ei< 0,2709 – 42

gminy,6. bardzo niski poziom cenności – V klasa – Ei< x-s; Ei0,23365 – 21 gmin.

Mapa 1.1. Przestrzenne zróżnicowanie cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miej-sko-wiejskich województwa lubelskiegoŹródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań.

23

Jak można zaobserwować na powyższej mapie gminy najcenniejsze ekologicznie (z 1 i 2 klasy cenności przyrodniczej) charakteryzują się peryferyjnym położeniem i znacznym oddaleniem od centrum regionu. Największe ich skupisko występuje w obszarze Roztoczańskiego i Poleskiego Parku Narodowego. W ramach pierwszej i drugiej klasy cenności ekologicznej do pogłębionych badań wybrano gminy: Janów Podlaski, Konstantynów, Józefów, Łukowa, Obsza, Dzwola, Janów Lubelski, Modlibo-rzyce, Janowiec, Kazimierz Dolny, Wąwolnica, Kraśniczyn, Wilków, Dębowa Kłoda, Sosnowica, Stężyca, Lubycza Królewska, Susiec, Tarnawatka, Tomaszów Lubelski, Rossosz, Sławatycze, Urszulin, Włodawa, Adamów (zamojski), Krasnobród, Łabu-nie, Skierbieszów, Stary Zamość oraz Zwierzyniec. Procedurę doboru gmin przy-rodniczo cennych i przyjętych jako obiekty porównawcze 10 gmin pozbawionych wybitnie cennych walorów przyrodniczych - z piątej - bardzo niskiej klasy cenności ekologicznej przedstawiono szczegółowo w podrozdziale 3.2.

1.3. Zagrożenia środowiska przyrodniczego i konflikty na tle ochrony środowiska w badanych gminach

Zagrożenia środowiska przyrodniczego są źródłem potencjalnej, a następnie jeśli nie zostaną zneutralizowane, rzeczywistej presji na środowisko powodując bezpośrednio zakłócenia ładu środowiskowego. Oddziałują negatywnie na stan ilościowy i jakościowy walorów i zasobów przyrodniczych uniemożliwiając ich go-spodarcze wykorzystanie w takich rodzajach wytwórczości, w których wymagana jest ich wysoka jakość (niski poziom skażenia).

W województwie lubelskim główne zagrożenia środowiska przyrodniczego do-tyczą miast z okręgu/powiatu puławskiego (oddziaływanie Zakładów Azotowych Puławy) okręgu chełmskiego oraz aglomeracji Lublina. Stosowane (wymuszone realizacją polityki ochrony środowiska UE) rozwiązania ochronne przez zakła-dy produkcyjne – głównych emitorów zanieczyszczeń powodują zmniejszanie się zasięgu oddziaływania tych zanieczyszczeń i ich punktowy charakter. Analiza ra-portów o stanie środowiska naturalnego dla województwa lubelskiego oraz Atlasu sozologicznego gmin Polski za lata 2000–2009 wskazuje na zmniejszającą się pre-sję w największych regionach zagrożenia antropopresją, a w tym oddziaływaniem przemysłu. Według Atlasu sozologicznego w 1980 r. wskazano 20 gmin o silnym zanieczyszczeniu środowiska skupionych w powiecie puławskim i chełmskim, a na bazie analiz z okresu 2000–2009 wskazano na miasta: Puławy, Chełm i aglomerację Lublina jako ośrodki i obszar problemów sozologicznych31 .

Zagrożenia środowiska przyrodniczego są wynikiem utrzymującej się przewagi popytu na określone zasoby i walory środowiska przyrodniczego nad ich podażą, co wywołuje konflikty między poszczególnymi funkcjami zlokalizowanymi na danym obszarze. Do sytuacji konfliktowych dochodzi na ogół wówczas, gdy elementy środo-

31 Na podstawie mapy 236 Obszary problemów sozologicznych (OPS) w latach 2000–2009 na tle ob-szarów ekologicznego zagrożenia w 2009 r.: A. Kassenberg, C. Rolewicz 1985: Przestrzenna diagnoza ochrony środowiska w Polsce, Studia KPZK PAN, LXXXIX, PWE Warszawa 1985; M. Kistowski 2012: Atlas sozologiczny gmin Polski 2000–2009, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 310.


24


wiska cechuje niska odporność na intensywne użytkowanie lub w przypadku, kiedy na tym samym terenie może być zlokalizowanych kilka funkcji, realizujących różne cele32 .

Konflikty ekologiczne sprowadza się w istocie do sytuacji, w której pewna grupa podmiotów powiązana jest rodzajem stosunków o charakterze antagonistycznym, obejmującym takie cechy jak: sprzeczne cele, wzajemnie wykluczające się interesy, wrogość emocjonalna33, a przedmiotem konfliktu są z reguły różnice w systemach wartości oraz interesach wyrażanych przez członków tych grup w odniesieniu do lokalizacji inwestycji wpływających na środowisko, a tym samym – życie i zdrowie ludzi34. Konflikty te w dużej mierze mogą wynikać z braku lub z niewystarczającej informacji, sprzeczności interesów lub postrzegania ich jako sprzeczne, różnic war-tości, niewłaściwych relacji między stronami konfliktu35.

Konfliktom związanym z dostępem do informacji łatwo zapobiec, odpowiednio wcześnie powiadamiając społeczeństwo o planowanych inwestycjach i zachęcając je do udziału nie tylko w postępowaniu, którego przedmiotem jest wniosek o wy-danie decyzji, lecz także wcześniej – w tworzeniu założeń dokumentów strategicz-nych, z których wynikać będzie konieczność realizacji określonych inwestycji, lub w tworzeniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego36. Szczególnie w przypadku gmin położonych na obszarach chronionych, w których interakcje środowisko-człowiek-środowisko częściej niż w gminach pozbawionych wybitnych walorów przyrodniczych mogą powodować konflikty ekologiczne ważne jest, aby przekazywać społeczeństwu pełne i dokładne informacje o planowanych przedsię-wzięciach ekologicznych. Wzrost świadomości społeczności lokalnej odnośnie skut-ków planowanych przedsięwzięć dla środowiska powoduje, iż organom władzy sa-morządowej łatwiej jest wprowadzać i wdrażać rozwiązania mające na celu ochronę środowiska, nawet te, które początkowo nie cieszyły się poparciem społecznym37 .

Konflikty interesów powstają na tle rywalizacji o dobra niepodzielne, występujące w niewystarczającej ilości lub mające zaspokoić sprzeczne potrzeby stron konfliktu. Przyczyną tego typu konfliktów jest często różnica między korzyściami indywidualny-mi (np.: inwestora) a ogólnospołecznymi oraz korzyściami w krótkim i długim czasie.

Kolejną grupę stanowią konflikty wartości w ochronie środowiska, związane z odmiennymi ocenami tego, co istotne i nieistotne, oraz tego, co można zachować, 32 M. Dutkowski 1995: Konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi, Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Gdańskiego, Gdańsk.33 E. Olędzka-Koprowska 2000: Przyczyny konfliktów ekologicznych w społeczności lokalnej [w:] Rola

konsultacji i negocjacji społecznych w procedurze uzgadniania inwestycji zmieniających środowisko, W. Lenart (red.), EKOKONSULT, Gdańska, s. 88.

34 A. Haładyj 2010: Organ administracji jako mediator w konfliktach związanych z realizacją inwestycji publicznych. Działania faktyczne w postępowaniu w sprawie decyzji o środowiskowych uwarunko-waniach [w:] Planowanie inwestycji publicznych. Aspekty prawne, ekonomiczne i środowiskowe, K. Giordano, R. Biskup (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 33.

35 M. Burcharad-Dziubińska 2004: Ochrona środowiska jako przyczyna konfliktów na szczeblu lokalnym [w:] Regionalne strategie rozwoju zrównoważonego, S. Kozłowski (red.), Ekonomia i Środowisko, Bia-łystok, s. 487.

36 K. Nowacki 2009: O próbie stanu wyjątkowego w inwestycjach drogowych?- dwie ustawy, jeden wy-rok i dwie opinie [w:] Między tradycja a przyszłością w nauce prawa administracyjnego. Księga jubile-uszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, J. Supernat (red.), WUWr, Wrocław, s. 511.

37 B. Wiszniewska, A. Farr, J. Jęndrośka 2002: Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowi-sko planowanych przedsięwzięć, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 14–15.

25

i tego co można poświęcić. Źródłem konfliktów może być także rywalizacja o pod-łożu ambicjonalnym i brak chęci porozumienia38. W praktyce najtrudniejsze wydaje się zwalczanie tzw. syndromu NIMBY39, polegającego na sprzeciwie mieszkańców poddanych potencjalnemu oddziaływaniu planowanej inwestycji, którzy w związ-ku z tym domagają się przesunięcia inwestycji w inne miejsce. Podjęcie takiej próby często skutkuje wywołaniem protestu typu NIMBY gdzie indziej40 .

Podatność danej społeczności lokalnej na powstawanie i utrzymywanie się (opór wobec mediacji) sytuacji konfliktogennych na tle ochrony środowiska utrudnia pro-cesy gospodarowania lokalnymi zasobami przyrodniczymi. Analizie poddano za-tem problem występowania w badanych gminach przyrodniczo cennych zagrożeń środowiska przyrodniczego i konfliktów na tle ochrony środowiska.

Podczas wywiadów przeprowadzonych z wójtami/burmistrzami w ramach badań pogłębionych w 30 gminach przyrodniczo cennych (w tym 25 wiejskich i 5 miejsko--wiejskich) województwa lubelskiego zebrano informacje na temat zagrożeń środowi-ska przyrodniczego i konfliktów ekologicznych występujących w gminach. Wójtowie i burmistrzowie badanych gmin przyrodniczo cennych generalnie wskazywali na niską intensywność występujących na terenie gmin zagrożeń środowiska przyrodniczego.

Tabela 1.3. Charakterystyka intensywności występowania zagrożeń dla środowiska przy-rodniczego w gminie według opinii wójtów i burmistrzów gmin przyrodniczo cennych

Rodzaj zagrożenia

liczba wska-zań spora-

dycznego wy-stępowania problemu

liczba wskazańpowszechnego występowania

problemu

wypalanie traw 24 3 (Kazimierz Dolny, Wąwolnica, Łukowa)

dzikie wysypiska 16 5 (Lubycza królewska, Dębowa Kłoda, Sosnowica, Urszulin, Janowiec)

niekontrolowane odprowadzanie ścieków 17 4 (Lubycza Królewska, Dębowa Kłoda,

Sosnowica, Józefów)nieumiejętne stosowanie środ-ków chemicznych przez rolników 21 -

samowolne usuwanie drzew i krzewów 17 1 (Dębowa Kłoda)

zbyt intensywna produkcja rolnicza 12 1 (Skierbieszów)zbyt duży ruch turystyczny 12 2 (Kazimierz Dolny, Włodawa)zanieczyszczenia z zakładów pro-dukcyjnych 9 -

nadmierna eksploatacja kopalin 8 -brak zagospodarowania odpadów szklanych i plastykowych 6 -

grzebowiska padłych zwierząt 5 -Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań.

38 Tamże, s. 488.39 Akronim od Not-In-My-Back-Yard – „ nie na moim podwórku”.40 W. Szymański 2008: Planowanie przestrzenne na NIMBY, Problemy Ocen Środowiskowych, nr 3, s. 47.


26


Wśród analizowanych zagrożeń można wyodrębnić cztery typy stanowiące umiarkowany problem w badanych gminach:

• powszechne i typowe dla gmin wiejskich zagrożenia środowiska wynikające z niskiej świadomości ekologicznej mieszkańców – takie jak wypalanie traw czy samowolne usuwanie drzew i krzewów,

• zagrożenia związane z niedostateczną sprawnością systemu gospodarki od-padami,

• zagrożenia związane z gospodarką rolną – wynikające z niskiego poziomu wrażliwości ekologicznej oraz zbyt intensywną produkcją rolniczą,

• zbyt intensywny i nierównomiernie rozłożony na terenie gminy ruch tury-styczny w przypadku gmin o rozwiniętej funkcji turystycznej.

Na terenie badanych gmin, charakteryzujących się licznymi ograniczeniami prawnymi działalności społeczno-gospodarczej wynikającymi z występowania obszarów chronionych, niemożliwe jest praktycznie uniknięcie występowania konfliktów na tle ochrony środowiska dotyczących zagospodarowania przestrze-ni. W badanych gminach przyrodniczo cennych najczęściej pojawiające się sytua-cje konfliktowe na tle ochrony środowiska powodowało powiększanie obszarów chronionych oraz lokalizacja masztów telefonii komórkowej (wskazano w czterech gminach). Głównym źródłem pojawiania się oporu mieszkańców i rolników wobec powiększania obszarów chronionych była obawa przed kolejnymi ograniczeniami prowadzenia działalności gospodarczej. Równie często pojawiającym się źródłem lokalnych konfliktów była lokalizacja masztów telefonii komórkowej, gdzie przy-czynę obaw społeczeństwa stanowiła troska o stan zdrowia wobec zagrożenia pro-mieniowania.

Należy także wskazać, że w przypadku zidentyfikowanych konfliktów ich uczestnikami, poza mieszkańcami i władzami samorządowymi, byli: w przypadku budowy składowiska odpadów oraz budowy farm wiatrowych – organizacje ekolo-giczne, a w przypadku powiększania obszarów chronionych głównie rolnicy oraz zarządcy istniejących obszarów chronionych.

Szczegółowe informacje o konfliktach przedstawiono w tabeli 1.4.

27

Tabela 1.4. Charakterystyka konfliktów na tle ochrony środowiska występujących w badanych gminach

Pole konfliktu: Gmina (liczba sytuacji kon-fliktowych)

Najważniejsze kwestie/problemy zgłaszane

przez strony konfliktu:

składowanie odpadów Tomaszów Lubelski (1)lokalizacja, protest przeciw-

ko lokalizacji składowiska odpadów

powiększenie obszarów chronionych

Tomaszów Lubelski, Sława-tycze, Sosnowica, Urszulin

(4)

ograniczenie gospodarki rolno-leśnej, brak/ogranicze-nia możliwości prowadzenia

działalności gospodarczej, lokalizacja i formy ochrony

obszarów

lokalizacja masztów telefonii komórkowej

Tomaszów Lubelski, Rossosz, Kazimierz Dolny, Skierbie-

szów (4)

negatywne oddziaływanie na zdrowie – promieniowanie,

zagrożenie zdrowiapotencjalna możliwość wy-dobycia gazu łupkowego

Tomaszów Lubelski, Wąwol-nica (2)

bezpieczeństwo publiczne, degradacja środowiska

budowa biogazowni Tomaszów Lubelski, Zwie-rzyniec, Sławatycze (3)

brzydki zapach, zatrucie po-wietrza

budowa farm wiatrowych Tomaszów Lubelski (1) negatywne oddziaływanie na środowisko

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań.

Analiza specyfiki pojawiających się w badanych gminach konfliktów pozwala stwierdzić, że konflikty typu punktowego były głównie przejawem syndromu NIMBY, niechęcią lokalizacji w miejscu zamieszkania inwestycji mogącej potencjalnie oddzia-ływać na środowisko. Wobec niedostatecznej świadomości ekologicznej społeczności lokalnej czynnikami nasilającymi zjawisko konfliktu były nieskutecznie przeprowa-dzane akcje informacyjno-promocyjne odnośnie planowanych inwestycji oraz akcje informacyjno-mediacyjne przy wprowadzaniu nowych form ochrony przyrody.

1.4. Włodawa i Kazimierz Dolny – gminy zagrożone presją tury-styki – studium przypadku

1.4.1. Charakterystyka badanych gmin w aspekcie walorów i zasobów przy-rodniczych – motywy wyboru

Włodawa. Gmina wiejska Włodawa leży w powiecie włodawskim w wojewódz-twie lubelskim, przy granicy z Białorusią i Ukrainą. Zajmuje ona 24,4 ha powierzch-ni, w tym około 11.000 ha lasów. Liczy 6.049 mieszkańców skupionych w 15 so-łectwach41. Gmina posiada dobre połączenia komunikacyjne z Chełmem, Lublinem Warszawa i Białą Podlaską oraz linie kolejową z Chełmem. 41 Obliczenia D. Guzal-Dec na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl dostęp

z dnia 7.03.2014. BDL GUS, 2013 r.


28


Gmina Włodawa położona jest na terenie, gdzie przez wieki ścierały się ze sobą tradycje i kultura różnych narodów i religii. Można tu znaleźć wiele śladów zosta-wionych przez dawnych mieszkańców tych ziem. Ludność zamieszkującą te ziemie stanowili Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi i Niemcy42. Na terenie gminy znajduje się wiele pozostałości kultury materialnej tych narodowości. Samo miasto Włoda-wa nazywane jest miastem trzech kultur natomiast gmina wiejska rozpoznawalna jest głównie i kojarzona licznymi jeziorami, w związku z położeniem na terenie Po-jezierza Łęczyńsko-Włodawskiego.

Północna część gminy leży na Garbie Włodawskim zaś południowa we wschod-niej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Obie te jednostki należą do regionu fizjograficznego zwanego Polesiem Lubelskim. O atrakcyjności krajobrazowej gmi-ny Włodawa decydują liczne i malownicze jeziora oraz duże kompleksy leśne. Jezio-ra niewątpliwie stanowią wielkie bogactwo gminy. Koncentrują się one w dwóch obszarach. Jeden z nich położony jest wokół wsi Okuninka, gdzie występuje siedem jezior, w tym Jezioro Białe i Jezioro Glinki. Drugi obszar leży w Sobiborskim Parku Krajobrazowym, na którym występuje siedem jezior śródleśnych.

Najbardziej znanym jeziorem gminy i województwa jest Jezioro Białe. Tereny wokół tego zbiornika stały się centrum wypoczynku i rekreacji. Jezioro odległe jest od Włodawy o 7 km, od Chełma o 40 km i od Lublina o 95 km. Zajmuje obszar 106 ha, liczy 1616 m długości i 806 m szerokości a długość jego linii brzegowej wynosi 4262 m. Maksymalna głębokość jeziora sięga 33 m. Wody jeziora mają I klasę czy-stości. Jezioro ma łatwy dostęp do wody, twarde i piaszczyste dno. Żyje w nim około 20 gatunków ryb, w tym: sielawa, szczupaki, sandacze, węgorze, okonie, karpie, liny i leszcze.

Rozległe lasy Sobiborskiego Parku Krajobrazowego przylegające do jeziora są bogate w zwierzynę łowną, grzyby i jagody. Kryją one też wiele gatunków zwierząt, a swe siedliska mają w nich łosie, wilki, dziki, sarny i inne. Nad samym jeziorem po-jawiają się kaczki krzyżówki, rybitwy, perkozy, czaple siwe, łabędzie, kurki wodne i błotniki stawowe.

Jezioro Glinki położone jest na południowy wschód od wsi Orchówek. Jest to zbiornik o dużych możliwościach rozwoju turystyki. Jezioro ma powierzchnię 47 ha. Jest ono predysponowanym akwenem dla wędkarzy i do uprawiania sportów wodnych. Druga klasa czystości wody umożliwia korzystanie z kąpieli. Obrzeża jeziora charakteryzują plaże trawiaste i częściowo zalesione. Od kilku lat władze gminy dążą do rozbudowy infrastruktury turystycznej wokół Jeziora Glinki i zachę-cają inwestorów do budowy obiektów noclegowych, kulturalnych i sportowych. Od strony wschodniej jeziora przygotowany jest kompleks terenów pod budownictwo letniskowe indywidualne i zbiorowe oraz wszelkiego rodzaju usługi związane z tu-rystyką i wypoczynkiem.

Woda, lasy, czyste powietrze to najważniejsze walory turystyczno-krajoznaw-cze gminy. W oparciu o te walory istnieją tu możliwości rozwoju turystyki i różnych form wypoczynku. Obecnie największym terenem rekreacyjnym jest Okuninka nad Jeziorem Białym – położona w północnej części województwa chełmskiego – sku-

42 Strategia rozwoju gminy Włodawa na lata 2009–2015, UG Włodawa, Włodawa, s. 23.

29

piającym około 70 ośrodków wypoczynkowych, pola namiotowe oraz prywatne domki letniskowe. Mniej zagospodarowane są mniejsze lecz również atrakcyjne je-ziora jak Glinki, Czarne, Święte, Lipiniec.

Do atrakcji turystycznych gminy należy Sobiborski Park Krajobrazowy z liczny-mi rezerwatami przyrody. Powstał on w 1983 roku jako jeden z czterech parków wchodzących w skład Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych województwa Chełmskiego. Celem jego utworzenia było zachowanie najcenniejszych fragmentów wschodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego z dużymi partiami lasów są-siadujących z licznymi torfowiskami i śródleśnymi torfowiskami. W parku występuje siedem niewielkich jezior. Największym z nich jest Jezioro Spólne o powierzchni 77,5 ha, najmniejszym – Jezioro Orchowe – 7 ha. Cechą charakterystyczną wszystkich jest niedostępność brzegów spowodowana położeniem wśród bagien i podmokłych lasów.

Według aktualnie obowiązującego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, na terenie które-go znajduje się Włodawa zostało zaklasyfikowane w aspekcie rozwoju turystyki do strefy A – strefy najwyższej atrakcyjności turystycznej. W strefie tej Włodawa przyporządkowana zaś została do rejonu 2 – rejonu przeinwestowania rekreacyj-nego (jezioro Białe k/Włodawy), gdzie wymagane jest ograniczenie przestrzennej ekspansji bazy turystycznej, zagospodarowanie turystyczne możliwe w kierunku podnoszenia standardu wypoczynku, porządkowania istniejącej zabudowy tury-stycznej oraz rozwiązanie problemów gospodarki wodno-ściekowej43 .

Kazimierz Dolny. Gmina Kazimierz Dolny jest gminą miejsko-wiejską, poło-żoną jest na prawym brzegu Wisły, w zachodniej części województwa lubelskiego, w powiecie puławskim44. W skład gminy wchodzi miasto Kazimierz Dolny oraz 14 sołectw. Powierzchnia gminy obejmuje obszar 72,49 km², z czego miasto zajmuje 30,42 km², natomiast tereny wiejskie 42,04 km², liczba mieszkańców według stanu na koniec 2013 r. wynosiła 702145. Gmina zlokalizowana jest na zachodnim skraju Wyżyny Lubelskiej, w obrębie Płaskowyżu Nałęczowskiego, w Małopolskim Prze-łomie Wisły, na prawym jej brzegu. Kazimierz Dolny sąsiaduje z czterema gminami powiatu puławskiego: Puławy – gmina miejska, Wąwolnica, Janowiec, Końskowola oraz dwiema gminami powiatu opolskiego: Karczmiska i Wilków. Od Puław miasto Kazimierz Dolny oddalone jest o 14 km, zaś od Lublina – stolicy województwa – dzie-li je 56 km.

W krajobrazie gminy dominującą rolę odgrywa dolina Wisły, zachowującej cechy dużej nieuregulowanej rzeki nizinnej, pełniącej rolę ważnego korytarza ekologiczne-go. W okolicach Kazimierza Dolnego w malowniczy sposób tworzy ona przełom po-między stromymi wzniesieniami po obu jej brzegach. Przełom rzeki stanowi jedyny i niepowtarzalny w skali kraju walor krajobrazowy. Charakterystycznym elementem krajobrazu przełomu Wisły są ślady po licznych kamieniołomach, które na przestrze-ni wieków eksploatowano w zboczach doliny. Dopływami Wisły na terenie gminy są: Bystra i Grodarz. Trzecią malowniczą rzeczką w gminie jest Potok Witoszyński, tak

43 www.plan.lubelskie.pl/Tom_2/Roz2_05cd.htm dostęp z dnia 1.02.2015.44 www.kazmierz-dolny.pl dostęp z dnia 1.07.2015.45 Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl dostęp z dnia

7.03.2014.


30


czysty, że żyją w nim pstrągi i bobry. Dolina Wisły jest ważnym miejscem gniazdowa-nia i przelotu ptaków. Ciekawym miejscem siedlisk ptactwa jest Krowia Wyspa na Wi-śle koło Mięćmierza – rezerwat faunistyczny (od 1991r.). Tutejsze ziemie charaktery-zują się przewagą gleb o wysokiej przydatności rolniczej. Teren jest niezwykle bogato urzeźbiony. Składają się na niego wzgórza, doliny i wąwozy, wyżłobione w grubej war-stwie lessu, dominującego w górnej warstwie podłoża, dolną stanowią w przewadze pokłady skał wapiennych. Występują tu liczne kamieniołomy, z których pozyskiwano wapień do budownictwa i urządzeń hydrotechnicznych. Wzgórza i wąwozy porasta bujna, zmieniająca się wraz z porami roku, roślinność. Wyjątkowa podatność podłoża lessowego na erozję wodną spowodowała ogromne urozmaicenie krajobrazu. Ślada-mi działalności wody są liczne i długie wąwozy lessowe.

Sieć wąwozów osiąga tu rekordową w skali europejskiej gęstość 11km/km2, jak również liczne odsłonięcia geologiczne. Te zmienione przez naturę formy krajobra-zu mają wybitne walory naukowo-dydaktyczne. W lasach na terenie gminy Kazi-mierz Dolny przeważają dęby, graby, lipy, brzozy. Z uwagi na specyficzny mikrokli-mat gmina Kazimierz Dolny posiada urozmaiconą, miejscami obfitującą w rzadkie ciepłolubne gatunki i murawy o charakterze stepowym, szatę roślinną. Ze zwierzy-ny łownej i dzikiej występują tu zające, lisy, dziki, sarny, jelenie, borsuki. Na terenie gminy spotkamy także interesujący świat owadów. Żyją tu m.in. modliszki, rzadkie chrząszcze i motyle.

Gmina Kazimierz Dolny posiada bardzo bogate zasoby dziedzictwa kulturowe-go. Około 150 obiektów architektury i budownictwa oraz zespołów zabytkowych, jak również 396 zabytków ruchomych (zgromadzonych głównie w obiektach sa-kralnych) objętych jest ochroną prawną z tytułu wpisania do rejestru zabytków. Poza nimi 180 innych obiektów architektonicznych, zespołów zabudowy, miejsc pa-mięci, uznawanych za dobra kultury. Miasto znane jest z dziesiątków galerii, muze-ów i festiwali artystycznych: Festiwalu Filmu i Sztuki, Festiwalu Muzyki i Tradycji Klezmerskiej, Letnich Wieczorów Muzycznych w kościele farnym, Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych .

Ze względu na takie bogactwo dziedzictwa kulturowego połączone z unikato-wymi i doskonale zachowanymi walorami krajobrazu i przyrody – całe miasteczko wraz z sąsiadującym Mięćmierzem zostały wpisane przez Wojewódzkiego Konser-watora Zabytków do rejestru zabytków jako zespół urbanistyczno-architektonicz-no-krajobrazowy, a w 1994r. Prezydent RP uznał Kazimierz Dolny za pomnik histo-rii (Zarządzenie nr 417 Prezydenta RP z dnia 8 września 1994r.). Według aktualnie obowiązującego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubel-skiego Kazimierski Park Krajobrazowy został zaklasyfikowany w aspekcie rozwo-ju turystyki do strefy A – strefy najwyższej atrakcyjności turystycznej46. Z uwagi na położenie w samym centrum Kazimierskiego Parku Krajobrazowego większość terenów gminy Kazimierz Dolny zakwalifikowana została przez plan krajowy do Rejonów Rekreacyjnych I klasy atrakcyjności. Fakt ten jednoznacznie określa walor atrakcyjności turystycznej całej gminy47. Problemem rozwoju turystyki w gminie

46 http://www.plan.lubelskie.pl/Tom_2/Roz2_05cd.htm dostęp z dnia 1.02.2015.47 Strategia zrównoważonego rozwoju miasta i gminy Kazimierz Dolny na lata 2008–2013, UMiG, Kazi-

mierz Dolny 2007, s. 49–53.

31

wskazanym w strategii rozwoju jest nadmierne skoncentrowanie ruchu turystycz-nego w samym mieście, a niewystarczająca struktura bazy turystycznej, w szcze-gólności brak wystarczającej liczby urządzeń i zaplecza sportowo-rekreacyjnego oraz niewystarczające wykorzystanie walorów turystycznych i rekreacyjnych tere-nów gminy położonych poza obszarem miasta Kazimierz Dolny48 .

1.4.2. Charakterystyka potencjału rozwoju turystyki ze wskazaniem na za-grożenie nadmierną presją i działań naprawczych

Analiza potencjału rozwoju turystyki dla gmin Włodawa i Kazimierz Dolny dokonana została w odniesieniu do badanych gmin bezpośrednio sąsiadujących – w przypadku Kazimierza Dolnego – (gminy Janowiec i Wąwolnica) lub w przypadku Włodawy usytuowanych w tym samym rejonie atrakcyjności turystycznej (gminy Urszulin i Sosnowica), także rozwijających funkcję turystyczną. Należy także nad-mienić, że gmina Kazimierz Dolny wraz m.in.: z Janowcem i Wąwolnicą tworzą LOT i jednocześnie inicjatywę klastrową w obszarze rozwoju turystyki – „Kraina lesso-wych wąwozów”49, a Włodawa wraz m.in. z Urszulinem i Sosnowicą – Włodawski Obszar Funkcjonalny50 .

Według przyjętych powszechnie ogólnych klasyfikacji atrakcyjności turystycz-nej (uwarunkowań i czynników rozwoju turystyki) składają się na nią trzy główne komponenty: walory turystyczne, infrastruktura turystyczna oraz dostępność ko-munikacyjna51. W celu pomiaru atrakcyjności turystycznej do powyżej wskazanych komponentów poszukiwano zatem odpowiednich mierników. Znaczne ograniczenie stanowiła jednak dostępność, kompletność i aktualność danych statystyki publicz-nej na poziomie NUTS 552.

48 Tamże.49 www.kraina.org.pl dostęp z dnia 1.08.2014.50 www.wof.wlodawa.eu dostęp z dnia 1.07.2014.51 Por. m.in. J. Warszyńska, A. Jackowski 1978: Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa; G. Gołemb-

ski (red.) 2002: Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznań – Warszawa i późniejsze wydania; Z. Młynarczyk, A, Zajadacz (red.) 2009: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom III Walory i atrakcje turystyczne. Potencjał turystyczny. Plany rozwoju turystyki. Uniwersytet im. Adama Mickie-wicza w Poznaniu, Seria Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, nr 3, s. 9–13.

52 Podstawowe źródło danych stanowił Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS), w ramach którego pozyskano dane do konstrukcji mierników za 2013 rok. Dodatkowe źródła stanowiły: oficjalna strona internetowa Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie-Lubelskie.pl – infor-macje na temat szlaków pieszych i rowerowych oraz kąpielisk, Załącznik Nr 1 do Obwieszczenia Nr 1/2014 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie z dnia 18 marca 2014 r. wykaz zabytków wpisanych do rejestru „A” zabytków nieruchomych województwa lubelskiego we-dług stanu na dzień 31 grudnia 2013 r. (www.wkz.lublin.pl) – informacje o zabytkach wpisanych do rejestru „A”, Program gospodarki wodnej województwa lubelskiego. Część II i III, Lublin 2005-wy-kaz i charakterystyka jezior województwa lubelskiego o powierzchni powyżej 50 ha, Mapa podziału hydrograficznego Polski, INGW, Warszawa 2010 – wykaz rzek przepływających przez województwo lubelskie (o długości całkowitej przynajmniej 50 km).


32


Tabela 1.5. Charakterystyka wybranych składników potencjału i stanu rozwoju tury-styki gmin Włodawa i Kazimierz Dolny na tle badanych gmin otoczenia

Gminy

Wskaźnik Wło

daw

a

Sosn

owic

a

Urs

zulin

Kaz

imie

rz

Dol

ny

Jano

wie

c

Wąw

olni

ca

liczba obiektów wyposażonych w zaplecze sportowo-rekreacyj-ne – wypożyczalnię sprzętu

5 0 1 4 1 0

liczba miejsc w salach konferen-cyjnych 415 29 60 1790 70 0

liczba muzeów wraz z oddzia-łami 0 0 0 6 1 0

wskaźnik atrakcyjności przyrod-niczej 1,55 0,57 0,01 0,61 0,05 0,13

udział obszarów chronionych (rezerwatów oraz parków naro-dowych i krajobrazowych) w po-wierzchni gminy

0,23 0,21 0,48 0,80 0,27 0,47

udział obszarów Natura 2000 w powierzchni gminy 0,30 0,61 0,87 0,16 0,32 0,00

wskaźnik położenia względem zbiorników wodnych 2,5 1,3 3 1 1 0

udział dróg krajowych i woje-wódzkich w powierzchni geode-zyjnej gminy

0,17 0,19 0,10 0,21 0,05 0,21

wskaźnik Baretje’a-Deferta 35,02 1,65 2,04 22,34 1,75 0,00wskaźnik Schneidera 517,17 33,59 10,55 972,45 91,77 0,00Korzystający z noclegów okresie I-XII 2013 31237 913 434 67284 3355 0

Zmiany w liczbie korzysta-jących z noclegów ogółem w okresie2007–2013wg kluczaStabilizacja gdy zmiana pozio-mu między 2007r. a 2013r. nie przekraczała 20%Wzrost, gdy zmiana poziomu między 2007r. a 2013r. przekra-czała +20%,Spadek, gdy zmiana poziomu między 2007r. a 2013r. przekra-czała -20%,Brak zmian

wzrost spadek spadek stabili-zacja wzrost brak

zmian

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie BDL dane w ujęciu rocznym za 2013 r.

33

Charakterystyka gmin w aspekcie rozwoju turystyki dokonana została w opar-ciu o szereg wskaźników opisujących uwarunkowania rozwoju oraz wskaźników opisujących efekty: stan i zmiany stanu liczby turystów.

W analizie wykorzystano trzy występujące w literaturze przedmiotu wskaźniki pomiaru uwarunkowań rozwoju turystyki: wskaźnik Baretje’a-Deferta, wskaźnik atrakcyjności wynikającej z warunków przyrodniczych oraz wskaźnik położenia względem zbiorników wodnych.

Wskaźnik Baretje’a-Deferta – (wskaźnik BD)53 – to miernik zagospodarowania turystycznego, nazywany także wskaźnikiem funkcji turystycznej. Wyraża się on relacją – liczba turystycznych miejsc noclegowych/liczba mieszkańców*100. Inter-pretacja wartości, jakie przyjmuje wskaźnik WBD zależna jest od kryteriów przyję-tych przez badacza, a zatem jest arbitralna. Jedni autorzy (jak A. Kowalczyk54, A.R. Szromek55) podają, iż wartość wskaźnika powyżej 100 wskazuje na dobrze rozwi-niętą funkcję turystyczną, inni (jak J. Warszyńska56, czy M. Żek57) obniżają to kryte-rium dla obszarów Polski do 50. Z kolei D. Pearce58 przytacza zaproponowaną przez M. Boyer interpretację wskaźnika WBD w sześciostopniowej skali wartości, gdzie wartość wskaźnika należy interpretować następująco59:

• WBD poniżej 4 – aktywność turystyczna praktycznie nie istnieje, • 4<WBD<10 – mały ruch turystyczny lub funkcja turystyczna „zanurzona”

wśród innych funkcji gminy, • 10<WBD<40 – gmina z istotną, ale nie dominującą funkcją turystyczną, • 40<WBD<10 – gmina z dominującą funkcją turystyczną, • 100<WBD<500 – duży ośrodek turystyczny, • WBD powyżej 500 – nowoczesny i bardzo dobrze rozwinięty ośrodek tury-

styczny.W przypadku pomiaru zagospodarowania turystycznego gmin podstawową

trudność w interpretacji wartości wskaźnika BD było nieuwzględnienie (z powodu braku danych w BDL GUS) miejsc w kwaterach agroturystycznych, a zatem wskaź-nik nie umożliwiał pomiaru funkcji agroturystycznej. Rzeczywiste wartości wskaź-nika, po uwzględnieniu tych danych, byłyby z pewnością wyższe. Niemniej jednak zastosowany przy użyciu tego narzędzia pomiar daje ogólny pogląd o zagospodaro-waniu turystycznym badanych gmin i wskazuje na mały ruch turystyczny w gmi-nach sąsiadujących a Włodawę i Kazimierz Dolny sytuuje jako gminy z istotną, ale nie dominującą funkcją turystyczną.

53 R. Baretje, P. Defert 1972: Aspects economiques du tourisme, Berger-Levrault, Paris.54 A. Kowalczyk 2002: Geografia turyzmu, PWN, Warszawa.55 A. R. Szromek 2007: Wskaźniki ilościowe w ocenie sprawności operacyjnej sanatoriów, Wydawnictwo

Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Gliwice.56 J. Warszyńska 1985: Funkcja turystyczna Karpat polskich, Folia Geographica. Series Geographica-Oe-

conomica, tom XVIII, s. 97.57 M. Żek 2008: Funkcja turystyczna obszaru nadbużańskiego, Turystyka i Hotelarstwo, 14, s. 73.58 D. Pearce 1995: Tourism today. A geographical analysis. Second edition, Longman Publishing Group,

Essex.59 A. R. Szromek 2012: Przegląd wskaźników funkcji turystycznej i ich zastosowanie w ocenie rozwoju

turystycznego obszaru na przykładzie gmin województwa śląskiego, Zeszyty Naukowe. Organizacja i Zarządzanie, Politechnika Śląska, zeszyt 61, s. 295–309.


34


Kolejny użyty do charakterystyki gmin wskaźnik to wskaźnik atrakcyjności wy-nikający z warunków przyrodniczych. Stanowi on uzupełnienie charakterystyki walorów przyrodniczych, gdyż nie ujmuje takich powierzchniowych form jak: par-ki narodowe i krajobrazowe czy obszary Natura 2000. W tabeli 1.6 przedstawiono kryteria i schemat algorytmu wyliczania tego wskaźnika.

Tabela 1.6. Kryteria klasyfikacji badanych gmin z uwzględnieniem atrakcyjności wyni-kającej z warunków przyrodniczych

Obiekty Kryterium Punkty

uzdrowiskarezerwaty

występowanie w gminieponiżej 50 ha powierzchni chronionej*

50–100 ha100 ha i więcej

30,51

1,5

pomniki przyrody

gmina o maksymalnej liczbie pomni-ków przyrody 1

pozostałe gminy

liczba pomników przyrody w gmi-nie w stosunku do liczebności tych-że obiektów w gminie o maksymal-

nej ich liczbieŹródło: L. Ossowska, W. Poczta: Endogenne uwarunkowania…, dz. cyt., s. 49; *w przypadku braku obiektu nadawano 0 punktów.

Charakterystykę gmin z uwzględnieniem położenia wobec zbiorników wod-nych przeprowadzić można na podstawie informacji o zbiornikach wodnych gra-niczących lub przepływających przez gminę (rzeki) i znajdujących się w granicach administracyjnych gminy (jeziora). W analizie uwzględniono jeziora o powierzch-ni powyżej 50 ha i rzeki o długości powyżej 50 km60. W ocenie wskazanych gmin w aspekcie położenia wobec zbiorników wodnych przyjęto punktację: w przypadku występowania jezior o dużych walorach rekreacyjnych – 1,5 pkt pozostałych jezior i rzek – 1pkt.

Analiza uwarunkowań rozwoju turystyki w gminach Włodawa i Kazimierz Dolny wskazuje na zdecydowanie bardziej rozwiniętą infrastrukturę turystyczną w tych gminach, a porównywalne uwarunkowania atrakcyjności przyrodniczej w aspekcie występowania obszarów chronionych oraz dostępności do zbiorników wodnych. Podobnie na tle gmin porównawczych kształtuje się także dostępność komunikacyjna. W analizowanej grupie gmin Kazimierz Dolny charakteryzuje się natomiast szczególnie korzystnymi uwarunkowaniami rozwoju nie tylko turystyki przyrodniczej, ale i kulturowej.

W przypadku obszarów przyrodniczo cennych problematyczny dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju staje się dopuszczalny poziom wzrostu liczby turystów. Problem tkwi też w ustaleniu dla terenu całej gminy, a nie wyłącznie obszarów chro-

60 Por. L. Ossowska, W. Poczta 2009: Endogenne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań, s. 49.

35

nionych, dopuszczalnego poziomu obciążenia ruchem turystycznym (wytyczne wy-stępują bowiem tylko dla obszarów chronionych terenu i tras).

Dlatego też w analizie zaawansowania rozwoju funkcji turystycznej dodatkowo dokonano pomiaru intensywności ruchu turystycznego, by określić czy nie wystę-pują na badanym terenie problemy nadmiernie zintensyfikowanego ruchu tury-stycznego i zbadać czy zastosowano/planuje się zastosować działania korygujące/naprawcze. Do pomiaru intensywności ruchu turystycznego wykorzystano wskaź-nik Schneidera. Przedstawia on relację - liczba turystów/liczba stałych mieszkań-ców obszaru*100. Uznaje się, że obszar jest dobrze rozwinięty turystycznie jeśli jego wartość osiąga poziom 500 i więcej61. O ile w przypadku pozostałych gmin poziom wskaźnika Schneidera jest niewielki to w przypadku Włodawy (powyżej 500) i Kazimierza Dolnego (powyżej 900) wskazuje on na wysoki ruch turystyczny. Problematyczne w kontekście powstawania presji na środowisko jest koncentracja tego ruchu w samym mieście Kazimierz Dolny oraz w okolicach Jeziora Białego na terenie gminy Włodawa. Analiza zmiany ruchu turystycznego w okresie 2007–2013 wskazuje na niepokojące zjawisko rosnącego ruchu turystycznego kierowanego do Włodawy przy spadku liczby turystów w przypadku Urszulina i Sosnowicy. Nieco korzystniej przedstawia się sytuacja Kazimierza Dolnego – stabilizacja ruchu tury-stycznego w gminie, przy wzroście ruchu turystycznego do Janowca i niezarejestro-wanym, poza aktywnością agroturystyczną, ruchem turystycznym w Wąwolnicy.

Na problemy koncentracji ruchu turystycznego w Kazimierzu Dolnym i we Wło-dawie wskazuje się ponadto w Audycie turystycznym gmin należących do LOT „Kraina lessowych wąwozów” oraz w Strategii Rozwoju Włodawskiego Obszaru Funkcjonalnego. W Audycie turystycznym m.in. dla gmin Kazimierz Dolny, Janowiec i Wąwolnica znajdujemy, że: cechą dominującą stanu zagospodarowania obszaru LOT jest jego nierównomierność, widoczna przede wszystkim w bazie noclegowej i turystycznej. Skrajna koncentracja obiektów turystycznych występuje w miejsco-wościach o ugruntowanej pozycji turystycznej, zwłaszcza w Kazimierzu Dolnym. Ponadto występuje mała różnorodność obiektów: w bazie noclegowej przeważają kwatery prywatne oraz gospodarstwa agroturystyczne, a wśród obiektów gastro-nomicznych funkcjonują głównie bary i restauracje. Jeżeli chodzi o infrastrukturę paraturystyczną, jest jej zdecydowanie za mało, w związku, z czym potencjał tury-styczny nie jest w pełni wykorzystywany. Negatywnie należy ocenić fakt, iż brakuje szlaków tematycznych. Zbyt mała (w porównaniu do zróżnicowania środowiska na-turalnego) jest również liczba ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych.

Obszar LOT już obecnie generuje stosunkowo duży ruch turystyczny, jest on jed-nak skoncentrowany głównie w Kazimierzu Dolnym i Nałęczowie. Pozostałe gminy i miasta nie cieszą się tak dużą popularnością wśród turystów. Nie jest wykorzysty-wany cały potencjał. Brakuje oferty zintegrowanej, zawierającej elementy zbudo-wane w oparciu o walory wszystkich miast i gmin objętych LOT62 .

61 J. Warszyńska 1985: Funkcja turystyczna..., dz. cyt., s. 79–104.62 Audyt turystyczny gmin Janowiec, Karczmiska, Kazimierz Dolny, Nałęczów, Opole Lubelskie, Poniato-

wa, Wąwolnica, Wilków, Wojciechów oraz miasta i gminy Puławy, PART, Warszawa2007, s. 133–137.


36


W strategii rozwoju Włodawskiego Obszaru Funkcjonalnego63 także wskazano na problem nierównomiernego rozwoju turystyki na tym obszarze spowodowane-go słabo rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, sportowo-rekreacyjną, brakiem produktów turystycznych, dostępnością komunikacyjną oraz brakiem zintegrowa-nej dla całego obszaru atrakcyjnej oferty turystycznej.

1.4.3. Działania i czynniki zewnętrzne służące zmniejszeniu presji na środo-wisko

W związku z utrzymującą się presją turystyczną samorządy gmin Włodawa i Ka-zimierz Dolny podjęły pewne działania planistyczne oraz projektowe pozwalające na „wyregulowanie” ruchu turystycznego. Z inicjatywy tych gmin powstały mię-dzygminne strategie rozwoju uwzględniające zintegrowany rozwój turystyki: Stra-tegia Włodawskiego Obszaru Funkcjonalnego do 2020 r. finansowana z PO Pomoc Techniczna na lata 2007–2013 oraz strategia „Strategia Funkcjonalno-Przestrzenna Rozwoju Turystyki Krainy Lessowych Wąwozów na Obszarze Funkcjonalnym Powi-śle” finansowana ze środków własnych LOT.

Jako przykłady najciekawszych indywidualnych działań projektowych podej-mowanych przez badane samorządy w ramach RPO województwa lubelskiego na lata 2007–2013 można wskazać64: „Program promocji walorów kulturowych i tury-stycznych Włodawy – miasta trzech granic i trzech kultur”, „Centrum turystyczne Sosnowica”, „Urszulin – po pracy, Polesie” – promocja lokalnej marki jako części mar-ki regionu, „ Strategię rozwoju turystyki gminy Urszulin”. Należy także wspomnieć o wsparciu samorządowym65 w gminie Janowiec dla projektu „Wprowadzenie no-wego produktu turystycznego pod postacią Ogrodu Botanicznego Parku Pokazowo -Rekreacyjnego „Magiczne Ogrody”. Wsparcie dotyczyło znalezienia odpowiednio dużego kompleksu działek (około 12 ha) oraz dokonania zmian w planie zagospoda-rowania przestrzennego. Ta ostatnia wymieniona inicjatywa uruchomiona w 2014 r. faktycznie generuje już znaczny ruch turystyczny.

63 www.wof.wlodawa.eu dostęp z dnia 1.08.201464 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny w kreowaniu zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodni-

czo cennych województwa lubelskiego, Wydawnictwo PSW w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska, s. 319.65 Informacje pozyskane w Urzędzie Gminy Janowiec (15.06.2015).

37

Rozdział 2

Typy funkcjonalne obszarów wiejskich województwa lu-belskiego ze wskazaniem typów obszarów przyrodniczo cennych

2.1. Funkcje rolnictwa i obszarów wiejskich

Pojęcie funkcji należy traktować jako „działalność ludzką o podobnych cechach technicznych, społecznych i ekonomicznych związanych z zaspokojeniem poszcze-gólnych rodzajów potrzeb człowieka”. Obszarom wiejskim przypisuje się cechę wie-lofunkcyjności, która obejmuje ich „potencjał funkcjonalny, czyli ogólną możliwość różnorodnego wykorzystania”66 i 67 .

Badaczem, który wniósł znaczący wkład w zagadnienie funkcji obszarów wiej-skich był J. S. Kostrowicki, zajmujący się strukturą przestrzenną i typologią rol-nictwa oraz użytkowania ziemi. Już w latach 70’ J. S. Kostrowicki zwracał uwagę na potrzebę rozwijania pozarolniczych funkcji wsi. Zdaniem tego Autora znaczne zróżnicowanie obszarów wiejskich, wynikające z różnej przeszłości historycznej i różnego rozwoju społeczno-gospodarczego oraz odmiennych warunków przyrod-niczych, wymaga odpowiedniej specjalizacji poszczególnych terenów związanej z najbardziej racjonalnym wykorzystaniem lokalnych warunków przyrodniczych, zasobów surowcowych oraz zasobów siły roboczej, co wpłynie na wyższą efektyw-ność gospodarowania68 .

Jak podkreśla B. Kutkowska, „obszary wiejskie nie są współcześnie traktowane jak tereny monofunkcyjne, oparte wyłącznie o gospodarkę rolną, ale jak obszary pełniące liczne funkcje społeczno-ekonomiczne, środowiskowe, kulturalne i prze-strzenne o istotnym znaczeniu w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, czy globalnej,

66 A. Hopfer, T. Bajerowski, J. Suchta za J. Regulski 2000: Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich północno-wschodniej Polski na przykładzie Warmii i Mazur [w:] Możliwości wielofunkcyj-nego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Europejską. Aspekty regionalne, A. Stasiak (red.), Materiały z Konferencji zorganizowanej w dniach 16–17 maja 2000 r. przez KPZK PAN i SGGW, Studia, tom CX, Warszawa, s. 219–220.

67 Zagadnienie funkcji rolnictwa i obszarów wiejskich, w tym przyrodniczo cennych omawiane w niniej-szym rozdziale przedstawiono z wykorzystaniem kompleksowego, teoretycznego ujęcia zaprezentowa-nego w monografii: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji gospodarczych i środowiskowych na ob-szarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego. Perspektywa przedsiębiorstw, Wydawnictwo PSW w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska (w Rozdziale 1 pt. „Zrównoważony rozwój i wielofunkcyjność obszarów wiejskich” oraz w Rozdziale 2 pt. „Obszar przyrodniczo cenny jako przestrzeń wielofunkcyj-na”).

68 Wielka Encyklopedia PWN, T. 14, PWN, Warszawa 2003, s. 458, J. Kostrowicki 1976: Obszary wiejskie jako przestrzeń wielofunkcyjna. Zagadnienia badawcze i planistyczne, Przegląd Geograficzny, T. XLVI-II, Z. 4, s. 601–602.

38


a efekty zewnętrzne działalności rolniczej są źródłem dostarczania przez rolnictwo i obszary wiejskie licznych dóbr niekomercyjnych”69 .

W szerokim ujęciu podmioty sektora rolnictwa wypełniają cztery rodzaje funk-cji70:

1. zielone, związane m.in. z kształtowaniem i ochroną krajobrazu naturalnego i kulturowego, współdziałaniem w utrzymaniu obszarów chronionych, po-prawą obiegu materii i energii, wytwarzaniem energii z biomasy, podtrzymy-waniem bioróżnorodności;

2. błękitne, związane z zarządzaniem zasobami wodnymi, w tym poprawą ja-kości wód, zapobieganiem powodziom, wytwarzaniem energii wodnej i wia-trowej;

3. żółte, odnoszące się do roli rolnictwa w utrzymaniu spójności i żywotności obszarów wiejskich, podtrzymaniu tożsamości wsi, ochronie tradycji i kultu-ry ludowej, podtrzymaniu i rozwoju infrastruktury gospodarczej;

4. białe, umożliwiające zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, wysokiej jakości zdrowej i różnorodnej żywności, w tym żywności funkcjonalnej.

W literaturze przedmiotu prezentowane są różne klasyfikacje funkcji obszarów wiejskich. Niektóre z nich koncentrują się na funkcjach gospodarczych i wyodręb-niają działalności rolniczą i pozostałe, pozostające w różnym związku z działalnoś-cią rolniczą. Inne, kompleksowe klasyfikacje ujmują oprócz funkcji gospodarczych także takie, jak ochrona środowiska, lub akcentują problem skali oddziaływania funkcji – w ramach lokalnego układu lub poza nim71 .

Kompleksowe podejście do funkcji obszarów wiejskich prezentują E. Otoliński i W. Wielicki72, którzy sprowadzają współczesną wielofunkcyjność terenów wiej-skich do trzech odrębnych sfer aktywności: gospodarczej, ekologicznej i demogra-ficzno-kulturowej. Sfera gospodarcza, zdaniem tych Autorów, obejmuje następujące działalności:

• produkcja rolnicza o charakterze socjalnym; • produkcja rolnicza i leśna o charakterze komercyjnym; • produkcja rolnicza ekologiczna i integrowana; • produkcyjno-usługowa działalność nierolnicza; • niekonwencjonalne wytwarzanie energii, w tym geotermalnej; • hydroelektrownie; • podtrzymywanie rezerwowego potencjału produkcji rolnej; • bezpieczne dla środowiska wykorzystanie surowców naturalnych; • profilaktyczno-lecznicza turystyka i wypoczynek.

69 B. Kutkowska 2012: Nowe funkcje obszarów wiejskich na przykładzie terenu sudeckiego, Nierówno-ści Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, nr 29, Rzeszów, s. 97.

70 G. Van Huylenbroeck, V. Vandermeulen, E. Mettepenningen, A. Verspecht 2007: Multifunctionali-ty of Agriculture: A Review of Definitions, Evidence and Instruments, Living Rev. Landscape Res., 1, (2007)3, s. 7, http://landscaperesearch.livingreviews.org/Articles/lrlr-2007-3/download/lrlr-2007--3Color.pdf, dostęp z dnia 18.07.2015.

71 Zob. M. Zwolińska-Ligaj 2015: Functional Classification of Rural Areas in the Lubelskie Voivodship Including Their Natural Values, Barometr Regionalny, tom 3, nr 1.

72 E. Otoliński, W. Wielicki 2003: Kierunki rozwoju wsi i gospodarstw rolnych, Roczniki Akademii Rolni-czej w Poznaniu, CCCLVIII, s. 106–107.

39

W ramach sfery ekologicznej Autorzy wyróżnili następujące kierunki aktywności: • ochrona obszarów cennych ekologicznie; • ochrona i kształtowanie rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej i krajobra-

zu; • ochrona cennych ekotypów roślin i zwierząt.

W sferach demograficznej i kulturowej z kolei ujęte zostały takie działalności, jak: • opanowanie terenów marginalnych przez „żywioł ludzki”; • rezydencjalno-socjalna; • wkład w społeczne i kulturowe życie kraju; • ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego.

W toku procesów rozwojowych jakim podlegały obszary wiejskie Polski na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zmieniała się rola poszczególnych funk-cji w strukturze gospodarki obszarów wiejskich. Współcześnie, wraz z uznaniem zrównoważonego rozwoju za punkt odniesienia projektowanych polityk rozwojo-wych, uwypuklane są pozaekonomiczne funkcje rolnictwa i obszarów wiejskich.

2.2. Ewolucja struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich i jej uwarunkowania

Obecnie produkcja rolnicza, tradycyjnie dominująca w strukturze funkcjonal-nej obszarów wiejskich, zmniejsza swój udział w zestawie funkcji, jakie spełniają obszary wiejskie, na rzecz pozarolniczych funkcji produkcyjnych oraz funkcji kon-sumpcyjnych, takich jak: udostępnianie zasobów przyrody (usługi turystyczno-re-kreacyjne), czy też nowe miejsca zamieszkania73.

W konsekwencji, między innymi członkostwa Polski w Unii Europejskiej i rea-lizowania Wspólnej Polityki Rolnej, obszary wiejskie charakteryzują współcześnie intensywne zmiany społeczno-ekonomiczne, które polegają na74:

• ograniczaniu roli rolnictwa – zmniejsza się udział rolnictwa w wytwarzaniu PKB i w zatrudnieniu, zmniejsza się powierzchnia użytków rolnych i liczba gospodarstw;

• coraz większej roli pozarolniczej działalności gospodarczej – zwiększa się po-wierzchnia zalesień i rozwijają się funkcje związane z leśnictwem, agrotury-styką, twórczością ludową i wykorzystaniem miejscowych surowców;

• rosnącym znaczeniu funkcji środowiskowej – wzrasta świadomość ekologicz-na, troska o bioróżnorodność, architekturę krajobrazu, poprawia się jakość środowiska naturalnego;

• wzrastającym znaczeniu funkcji społecznych i kulturowych – rozwija się osadnictwo na wsi, następuje rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, odnotowywana jest coraz większa aktywność społeczności lokalnych (rysu-nek 2.1).

73 M. Kłodziński 2010: Główne funkcje polskich obszarów wiejskich z uwzględnieniem dezagraryzacji wsi i pozarolniczej działalności gospodarczej, Studia BAS, nr 4 (24), s. 9.

74 E. Niedzielski 2015: Funkcje obszarów wiejskich i ich rozwój, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, s. 92.

Typy funkcjonalne obszarów wiejskich województwa lubelskiego ze wskazaniem typów obszarów...

40


Rysunek 2.1. Obszary wiejskie jako miejsce produkcji i konsumpcjiŹródło: J. Wilkin 2007: Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa w kontekście europej-skim i globalnym. Implikacje teoretyczne i praktyczne (Referat przygotowany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich pt. „Polska w gospodarce światowej – szanse i zagrożenia rozwoju”, 29–30 listopada 2007).

Jak podaje J. Sikora, „wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich pozostaje pod silnym wpływem uwarunkowań przestrzennych, demograficznych, przyrodni-czych, infrastrukturalnych i kapitałowych. Ich zróżnicowanie w poszczególnych gminach oznacza zróżnicowanie kierunków rozwoju wielofunkcyjnego. Najczęściej podstawowe funkcje gospodarcze obszarów wiejskich są wypadkową funkcji rolni-ctwa, leśnictwa i turystyki, zaś w mniejszym stopniu – mieszkalnictwa, przemysłu i usług”75.

Z badań nad przemianami struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce A. Rosnera wynika, że wysoki stopień dezagraryzacji struktury gospodarczej wy-stępuje w gminach podmiejskich wokół większych miast oraz w gminach o specy-ficznym położeniu (względem przejść granicznych, obszarów o szczególnie dużych walorach turystycznych itp.). Bardziej zaawansowany proces odchodzenia od mo-nofunkcyjności rolniczej występuje w zachodniej części kraju niż wschodniej, przy czym szczególnie niekorzystne pod tym względem struktury występują w Polsce wschodniej i centralnej, poza obszarami aglomeracyjnymi. Uznaje się przy tym, że rozkład przestrzenny zjawiska dezagraryzacji struktury gospodarczej jest wypad-kową dwóch kryteriów porządkujących, z których jedno odnosi się do historycz-

75 J. Sikora 2012: Wielofunkcyjność obszarów wiejskich w Polsce, Journal of Agribusiness and Rural De-velopment, 2(24), s. 218.

41

nych różnic Polski Wschodniej i Zachodniej, a drugie do zyskującego na znaczeniu continuum centrum-peryferia76. Ponadto w ostatnich latach nasila się proces sub-urbanizacji, który związany jest z przekształcaniem terenów rolniczych na osiedla mieszkaniowe domów jednorodzinnych oraz miejsca lokalizacji działalności gospo-darczej. Proces ten wiązać się może z negatywnymi efektami dla środowiska przy-rodniczego77 .

2.3. Wielofunkcyjność a zrównoważony rozwój obszarów przy-rodniczo cennych

Pojmowanie różnorodności obszarów wiejskich szerzej niż wielofunkcyjność w wymiarze działalności społeczno-gospodarczej człowieka, z uwzględnieniem funkcji przyrodniczych i kulturowych terenów wiejskich, jest zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, które stanowią wyznacznik współczesnych procesów rozwojowych tych terenów78. Paradygmat zrównoważonego rozwoju wsi oparty jest więc głównie na dwóch koncepcjach, tj. wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich (multifunctionality of rural areas) i wielofunkcyjnym rolnictwie (multifun-ctionality of agriculture), które się wzajemnie uzupełniają79 .

Zasady zrównoważonego rozwoju harmonizujące cele ekonomiczne, ekologicz-ne i społeczne znajdują wyraźne uzasadnienie w koncepcjach rozwoju terenów wiejskich, a zwłaszcza tych, które usytuowane są w rejonach o dużych walorach przyrodniczych80. W stosunku do terenów o szczególnie cennych właściwościach

76 A. Rosner 2008: Uwarunkowania społeczno-gospodarcze związane z restrukturyzacją funkcji rolni-czej wsi [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008–2033, K. Saga-nowski, M. Zagrzajewska-Fiedorowicz, P. Zuber (red.), tom I, MRR, Warszawa, s. 449–450.

77 P. Brodowski, J. Falkowski 2007: Ekologiczne podstawy gospodarki przestrzennej obszarów wiejskich [w:] Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich, S. Grykień, W. Hasiński (red.), Studia Obszarów Wiejskich, tom XII, Komisja Obszarów Wiejskich, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Ze-spół badań obszarów wiejskich, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 79.

78 M. Adamowicz, M. Zwolińska-Ligaj 2009: Koncepcja wielofunkcyjności jako element zrównowa-żonego rozwoju obszarów wiejskich, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polityki Europejskie Finanse i Marketing, nr 2(51), s. 17; szerzej na temat wielofunk-cyjności rolnictwa i obszarów wiejskich także w pracach: M. Adamowicz 2005: Naturalne środowisko i krajobraz wiejski a Wspólna Polityka Rolna, Acta Agraria et Silvestria 2004, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, tom XLIII/1, PAN, Kraków; M. Adamowicz 2005: Przesłanki rozwoju wielofunkcyjno-ści rolnictwa i zmian we Wspólnej Polityce Rolnej, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, Warszawa; M. Adamowicz 2004: Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, M. Adamowicz (red.), Prace Naukowe KPAiM, numer 33, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 25–48; M. Adamowicz 2004: Wielofunkcyjność rolnictwa jako podstawa przewartościowań w polityce rolnej, Wieś i Rolnictwo, nr 4 (125), s. 9–30; M. Adamowicz 1991: Functions of rural areas in the age of ur-banization and industrialization, Annals of Warsaw Agricultural University SGGW – AR, Agricultural Economics and Rural Sociology (Poland).

79 B. Roszkowska-Mądra 2009: Koncepcje rozwoju europejskiego rolnictwa i obszarów wiejskich, Go-spodarka Narodowa, nr 10, s. 87.

80 B. Kutkowska 2007: Możliwości rozwoju obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych na Dolnym Śląsku [w:] Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, K. Mi-chałowski (red.), Wydawnictwo WSE w Białymstoku, Białystok, s. 117.


42


przyrodniczych uzasadniona jest polityka wielofunkcyjnego wykorzystania ich zasobów i rozwijania wachlarza funkcji zarówno gospodarczych, jak i społecznych oraz środowiskowych, co stanowić może czynnik ich zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju, „gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych nie może stwarzać zagrożenia walorów przyrodniczych, ale jednocześnie to właśnie zasoby i walory środowiska przyrodniczego stanowiące największe potencjalne aktywa terenów przyrodniczo cennych powinny należeć do podstawowych czynników stymulujących ich rozwój”81 .

Nowe ujęcia obszarów chronionych, w porównaniu do tradycyjnych koncepcji, koncentrujących się na głównie na celach ochrony przyrody mają na celu spójną in-tegrację funkcji konserwujących i rozwojowych i dążą one do tego aby obszary chro-nione stały się „żywymi krajobrazami” w wymiarze społecznym i ekonomicznym82. Definicje obszaru przyrodniczo cennego bazujące na kryteriach ekonomicznych po-dają, że obszary te powinny być przedmiotem gospodarowania83. Jak podkreśla A. Zielińska, obszar przyrodniczo cenny jest to „przestrzeń geograficzna o walorach cennych przyrodniczo i kulturowo mająca znaczenie funkcjonalne, czyli umożliwia-jąca zrównoważone gospodarowanie znajdującymi się w niej zasobami”84 .

Obszary przyrodniczo cenne, w tym obszary chronione rzadko są zorientowane monofunkcyjnie, zwykle wypełniając różnorodne funkcje równocześnie, których zakres współcześnie wykracza poza funkcje ochronne. Wskazać można następujące cele i funkcje obszarów przyrodniczo cennych, które odchodzą od tradycyjnego pa-radygmatu ochrony środowiska:85

• ochrona i wzmacnianie bioróżnorodności – funkcja regulacyjna; • regionalne i ponadregionalne efekty społeczne – funkcje siedliskowe; • zachowanie puli genowej oraz zapobieganie klęskom naturalnym – funkcje

wspierające; • zrównoważony rozwój regionu – funkcje rozwojowe; • edukacja środowiskowa i szkolenia – funkcja informacyjna.

W innym ujęciu wśród funkcji obszarów przyrodniczo cennych wynikających z tego, że ich istnienie wiąże się z występowaniem szeregu korzyści dla społeczeń-stwa wymienia się następujące86:

• turystyka i rekreacja – z wyjątkiem obszarów, których podstawowym celem jest ścisła ochrona naturalnych zasobów lub realizacja badań;

• ochrona działów wodnych; • utrzymywanie procesów ekologicznych;

81 G. Dobrzański 2000: Trwały rozwój w ujęciu regionalnym i lokalnym, Ekonomia i Środowisko, nr 2 (17), s. 27–28.

82 I. Mose 2007: Foreword [w:] Protected areas and regional development in Europe: towards a new model for the 21st century, I. Mose (red.), Aldershot, England; Burlington, VT: Ashgate.

83 B. M. Dobrzańska 2007: Planowanie strategiczne zrównoważonego…, dz. cyt., s. 57–58.84 A. Zielińska 2013: Gospodarowanie na obszarach…, dz. cyt., s. 37.85 I. Mose, N. Weixlbaumer 2007: A new paradigm for protected areas in Europe? [w:] Protected areas

and regional development in Europe: towards a new model for the 21st century, I. Mose (red.), Alder-shot, England; Burlington, VT: Ashgate, s. 4–5.

86 J. A. Dixton, P. B. Sherman 1991: Economics of protected areas, Ambio, Vol. 20, No. 2, Environmental Economics, s. 70.

43

• utrzymanie bioróżnorodności – funkcja ta jest obecnie uważana za jedną z najważniejszych korzyści z ochrony obszarów naturalnych;

• edukacja i badania naukowe; • korzyści konsumpcyjne – obszary chronione mogą dostarczyć wielu produk-

tów konsumpcyjnych takich, jak: drewno, pasze, żywność, ryby, zioła i leki, rattan, materiały budowlane, gumę;

• korzyści niekonsumpcyjne – wartości estetyczne, duchowe, kulturowe i hi-storyczne.

Zasoby i walory środowiska przyrodniczego powinny być traktowane, zdaniem D. Kiełczewskiego, jako ważny potencjał rozwojowy. Jednym z najważniejszych czynników prorozwojowych w skali regionalnej jest bowiem kapitał naturalny oraz strategia jego wykorzystania87 .

2.4. Cele, materiał, metody i etapy badania struktury funkcjonal-nej obszarów wiejskich województwa lubelskiego

Celem badania jest charakterystyka struktury funkcjonalnej obszarów wiej-skich88 województwa lubelskiego uwzględniająca ich ekologiczną cenność. Osiąg-nięciu tego celu służyło określenie typów struktury funkcji występujących na ob-szarach wiejskich badanego regionu, charakterystyka rozmieszczenia jednostek reprezentujących wyodrębnione typy funkcjonalne oraz analiza struktury funkcjo-nalnej obszarów reprezentujących różne klasy cenności ekologicznej ze szczegól-nym uwzględnieniem obszarów ekologicznie najcenniejszych89.

Obszar badań należy do najsłabiej rozwiniętych regionów kraju, o położeniu peryferyjnym, o słabym zaawansowaniu procesów urbanizacyjnych i gospodarce obszarów wiejskich zdominowanej przez funkcje rolnicze. Województwo lubelskie charakteryzuje się różnorodnymi zasobami i walorami środowiska przyrodnicze-go, wśród których wskazać można m.in. zasoby kopalin, wód podziemnych, mine-ralnych, gazu łupkowego. Obszary prawnie chronione stanowią 22,7% powierzchni regionu. Najcenniejszymi pod względem przyrodniczym obszarami województwa są: Polesie (w tym Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie), Roztocze oraz dolina Wi-sły i Bugu. Województwo posiada znaczący udział dobrej jakości gleb do produkcji rolniczej. Według skali IUNG w Puławach, wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie lubelskim wynosi 74,1 pkt. (w kraju 66,6 pkt.) i jest jednym z najwyższych w Polsce (po województwach opolskim i dolnośląskim). Jed-nak potencjał ten jest niewykorzystany ze względu na to, iż większość gospodarstw

87 D. Kiełczewski 2009: Rozwój zrównoważony w skali regionalnej. Środowisko przyrodnicze – czynnik czy bariera rozwoju [w:] Zrównoważony rozwój – aspekty rozwoju społeczności lokalnych, Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych, Białystok, s. 34, 36.

88 Za tereny wiejskie za Rejestrem Urzędowym TERYT przyjęto „obszary wiejskie w gminach miej-sko-wiejskich wraz z gminami wiejskimi”, http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-3880.htm, dostęp z dnia 26.03.2014.

89 Problematykę niniejszego pomiaru struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich, w tym cennych przy-rodniczo przedstawiono w węższym ujęciu w pracy: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Functional Classifica-tion..., dz. cyt., s. 67–75.


44


rolnych to jednostki małoobszarowe, prowadzone w tradycyjny, niskoefektywny ekonomicznie sposób90 .

Rozbudowa struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich regionu jest więc natu-ralnym kierunkiem zmian gospodarki obszarów wiejskich badanego regionu. Wie-lofunkcyjność w wymiarze funkcji gospodarczych rozpatrywać należy jako ważny czynnik poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej obszarów wiejskich regionu, a w szerszym wymiarze, po uwzględnieniu funkcji pozagospodarczych – jako czyn-nik jego zrównoważonego rozwoju. Wyniki analiz przeprowadzonych dotąd wska-zują, że „obszarami kumulacji czynników ograniczających realizację inwestycji są: Polesie z Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim, Roztocze i Puszcza Solska oraz rejon Nałęczowa, Kazimierza Dolnego i Puław z Kazimierskim Parkiem Krajobrazowym. Natomiast obszarami w największym stopniu predestynowanymi do wprowadze-nia nowych funkcji stymulujących rozwój województwa, jak strefy przemysłowe, jest północna część regionu”91 .

Rozpoznania wymaga więc aktualny stan struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich regionu, uwzględniający nie tylko wymiar ekonomiczny funkcji obsza-rów wiejskich, ale także będący próbą ujęcia ich funkcji pozaekonomicznych. Wy-niki badania mogą być uwzględniane w tworzonych strategiach rozwoju lokalnych jednostek terytorialnych zmierzających do kompleksowego wykorzystania moż-liwości rozwojowych wynikających z potencjału funkcjonalnego tych obszarów. W przypadku obszarów ekologicznie najcenniejszych badanie umożliwi dodatkowo wskazanie typów struktury funkcjonalnej charakterystycznych dla obszarów przy-rodniczo cennych regionu.

Na potrzeby prowadzonych badań funkcje obszarów wiejskich uporządkowano w ramach ogólnego podziału na funkcje rolnicze oraz pozarolnicze funkcje produk-cyjne i usługowe. Podstawę doboru cech diagnostycznych i ich mierników stanowiły zestawy wskaźników wykorzystanych w klasyfikacjach funkcjonalnych gmin wiej-skich J. Bańskiego i W. Stoli92, w których uwzględnione zostały funkcje bioproduk-cyjne (rolnictwo i leśnictwo), technoprodukcyjne (przemysł i budownictwo) i usłu-gowe (rekreacja-turystyka i wypoczynek) oraz mieszkalnictwo (funkcja sypialna). Z uwagi na zamiar rozszerzonego ujęcia funkcji obszarów wiejskich i brak dostęp-ności aktualnych danych do konstrukcji wskaźników wykorzystanych w przywoła-nych pracach dokonano modyfikacji i rozszerzenia zestawu wskaźników uwzględ-nionych w badaniu. Rozszerzenia wskaźników oparto na zestawie mierników J. Bańskiego93 wprowadzając do zestawu zmienne ujmujące m.in. efektywność funkcji

90 Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2014–2020 (z perspektywą do 2030 r.), Urząd Marszałkowski w Lublinie, Lublin 2014, s. 23.

91 Studium przestrzenne lokalizacji i możliwości rozwoju Regionalnych Stref Przedsiębiorczości w wo-jewództwie lubelskim – kierunki rozwoju stref przedsiębiorczości, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, Lublin 2008, s. 20.

92 W. Stola 1987: Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich Polski. Próba metodyczna, IGiPZ PAN, Prace habilitacyjne, Ossolineum, Wrocław, s. 139; J. Bański, W. Stola 2002: Przemiany struktury prze-strzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce, Studia Obszarów Wiejskich, tom 3, Komisja Obszarów Wiejskich, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Zespół Badań Transformacji Obszarów Wiej-skich, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 61–62.

93 J. Bański 2009: Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 3.

45

leśnej i turystycznej, gęstość zaludnienia i zjawisko migracji. Ponadto zestaw funk-cji gospodarczych proponowanych przez W. Stolę i J. Bańskiego został rozszerzony o pozarolnicze funkcje usługowe: kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego oraz kształtowanie i ochrona krajobrazu kulturowego.

Wyodrębnienie typów funkcji obszarów wiejskich województwa lubelskiego ob-jęło następujące etapy:

1. opracowanie zestawu dwudziestu trzech zmiennych diagnostycznych (wskaźników) uporządkowanych w dziewięć grup mierników funkcji spo-łeczno-ekonomicznych obszarów wiejskich charakteryzujących się zdolnoś-cią dyskryminacji funkcji badanych jednostek i akceptowalnym poziomem skorelowania ze sobą (Aneks, tabele A1 i A2),

2. ustalenie wartości 23 przyjętych do badań wskaźników dla 171 gmin wiej-skich i obszarów wiejskich 22 gmin miejsko-wiejskich województwa lubel-skiego,

3. standaryzacja dwudziestu trzech zmiennych diagnostycznych według wzorów nr 2 i 3:

j

jijij S

xxz

−= (2)

gdzie:ijx – wartość dla i–tego obiektu i j-tej cechy, jx – średnia względem j-tej cech,

Sj – odchylenie standardowe względem j-tej cechy.

(3)

gdzie:kn – liczebność k-tej zmiennej zbiorczej

4. obliczenie dziewięciu średnich arytmetycznych standaryzowanych współ-czynników przypisanych do grup mierników poszczególnych funkcji (Aneks, tabela A3),

5. taksonomiczne grupowanie badanych jednostek metodą k-średnich na pod-stawie średnich arytmetycznych grup mierników poszczególnych funkcji przy założeniu występowania czterech skupień i wybierania obserwacji tak, aby zmaksymalizować odległości skupień.

Po określeniu typów funkcji obszarów wiejskich w województwie lubelskim, w kolejnym etapie badania wykorzystano wyniki badań nad cennością ekologiczną obszarów wiejskich regionu zrealizowanych przez D. Guzal-Dec94, która wyodręb-94 Procedura została opisana szczegółowo w publikacji: D. Guzal-Dec 2013: Operacjonalizacja modelu…,

dz. cyt., s. 2925–2941.


46


niła 5 klas cenności przyrodniczej obszarów wiejskich badanego regionu. Cenność przyrodniczą (ekologiczną) w badaniu uzależniono od: mocy ekologicznej rodzaju formy użytkowania, zanieczyszczenia środowiska i stopnia zdegradowania po-szczególnych elementów środowiska oraz stopnia zachowania naturalnych elemen-tów środowiska i określono ją z wykorzystaniem wskaźnika Perkala. Gminy wiej-skie i obszary wiejskie gmin miejsko-wiejskich województwa lubelskiego w oparciu o wartość wskaźnika Ei D. Guzal-Dec podzieliła na pięć klas uwzględniając takie statystyki wskaźnika jak: średnia i odchylenie standardowe. Następnie obszary za-liczone do każdej z 5 klas cenności przyrodniczej poddane zostały analizie służącej wychwyceniu różnic w zakresie reprezentowanych przez nie typów funkcji gospo-darczych i społecznych.

Podstawowe źródło danych stanowił Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (BDL GUS) w ramach którego pozyskano dane do konstrukcji mier-ników za 2012 rok (bądź za okres trzyletni: 2010–2012 w przypadku zmiennych 7.2, 8.3 i 9.3) lub za rok 2006 w przypadku zmiennej 7.1 oraz dane Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku odnoszące się do funkcji rolniczej. Uzupełniającym źródłem stały się dane Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące struktury użytkowania powierzchni w badanych jednostkach terytorialnych województwa lubelskiego, dane Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ) o udziale obszarów Natura 2000 w powierzchni gmin oraz dane WUS w Lublinie dotyczące odsetka pracują-cych w przemyśle i budownictwie w liczbie pracujących ogółem w 2011 roku95. Poza zmienną 7.1. – „liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wy-jeżdżającą do pracy w 2006 roku” będącą destymulantą wszystkie zmienne miały charakter stymulant.

Badanie dążyło do możliwie kompleksowego ujęcia funkcji społeczno-eko-nomicznych obszarów wiejskich, do których zaliczono gminy wiejskie i obszary wiejskie gmin wiejsko-miejskich regionu. Znaczne ograniczenie stanowiła jednak dostępność, kompletność oraz aktualność danych statystyki publicznej na pozio-mie NUTS 5, przy czym szczególnym problemem okazał się pomiar funkcji rolni-czej. W procesie określania zestawu wskaźników opisujących poszczególne funkcje przyjęto następujące założenia: dostępność danych dla wszystkich badanych gmin wiejskich i obszarów wiejskich gmin wiejsko-miejskich, istotność informacji oraz kompleksowość ujęcia wyodrębnionych funkcji przy jednoczesnej klarowności i ak-ceptowalnym poziomem skorelowania ze sobą.

Funkcje rolnicze w badaniu reprezentowały trzy wskaźniki. Zmienna „odsetek użytków rolnych w powierzchni gminy ogółem w 2011 roku” odzwierciedla po-wierzchniowy charakter ekstensywnej funkcji rolniczej wskazując na znaczenie rolnictwa w zagospodarowaniu powierzchni obszarów wiejskich. Kolejna zmienna, „odsetek gospodarstw domowych z dochodem z działalności rolniczej w ogóle go-spodarstw domowych w 2010 roku” odzwierciedla pośrednio stopień powiązania gospodarstw domowych danej gminy z rolnictwem. W sytuacji braku możliwości zastosowania bardziej dokładnych mierników opisujących intensywność produkcji rolniczej oraz rolę sektora rolnego w tworzeniu dochodów gospodarstw domowych,

95 Województwo lubelskie. Podregiony, powiaty, gminy, US w Lublinie, Lublin 2012.

47

z uwagi na ich niedostępność w ramach wyników PSR 2010 (np. PSR 2002 umożli-wiał konstrukcję mierników: „utrzymujący się głównie z pracy w rolnictwie na 100 ha UR”, „odsetek gospodarstw rolnych produkujących głównie na rynek”, „odsetek ludności utrzymującej się głównie z pracy poza rolnictwem w liczbie utrzymujących się głównie z pracy”), zdecydowano się przyjąć w analizach powyższy miernik ma-jąc w świadomości znaczny stopień uogólnienia informacji jakie zawiera. Trzeci wy-korzystany w badaniu wskaźnik opisujący funkcje rolnicze to „średni obszar indy-widualnego gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność rolniczą powyżej 1 ha użytków rolnych w 2010 roku”. Jest on miarą nie pozbawioną wad, jak zauważa M. Stanny96, lecz charakteryzującą dobrze typ struktury indywidualnych gospodarstw rolnych, a jego wielkość związana jest z osiągniętym poziomem procesów koncen-tracji w rolnictwie.

W badaniu nadrzędnym celem było rozróżnienie sektora rolniczego i pozarolni-czego oraz szczegółowe uwzględnienie funkcji pozarolniczych obejmujących usługi, w tym turystykę oraz przemysł i leśnictwo, stąd za uzasadnione uznano uwzględ-nienie ogólnego wskaźnika rozwoju pozarolniczych działalności gospodarczych: „liczba pozarolniczych podmiotów gospodarczych na 10000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2012 roku”. Przyjęto przy tym, że duża liczba podmiotów gospo-darczych w relacji do liczby ludności wskazuje na intensywność procesów odcho-dzenia od rolnictwa97 .

Bioprodukcyjną funkcję leśnictwa reprezentowały zmienne odnoszące się za-równo do potencjału rozwojowego tej funkcji, jak i jego wykorzystania. Stąd w ba-daniu uwzględniono zarówno zmienną „odsetek lasów w powierzchni ogółem gmi-ny w 2012 roku” wskazującą na znaczenie leśnictwa w zagospodarowaniu obszarów wiejskich, a także na pozaprodukcyjne znaczenie lasów, np. w zakresie potencjal-nych możliwości rozwoju funkcji turystycznych, jak i zmienną „pozyskanie grubi-zny drewna w m3/100 ha powierzchni lasów w 2012 roku”, która odnosiła się do produktywności leśnictwa.

Funkcja przemysłowa reprezentowana była przez mierniki: „odsetek pracują-cych w przemyśle i budownictwie w liczbie pracujących ogółem w 2011 roku” od-noszący się do roli przemysłu w tworzeniu miejsc pracy oraz „liczba podmiotów gospodarczych sekcji przemysł i budownictwo na 1000 mieszkańców w 2012 roku” wskazujący na znaczenie tego sektora w strukturze gospodarki. W analizie ujęto także zmienną: „udział wpływów z opłaty eksploatacyjnej w dochodach własnych gminy ogółem w 2012 roku”, która umożliwiła uwzględnienie górnictwa i wydoby-wania – działalności polegających na eksploatacji występujących na terenie danej gminy złóż kopalin98.

96 M. Stanny 2013: Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, IRWiR PAN, War-szawa, s. 158.

97 K. Heffner, P. Gibas 2013: Delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych w województwie lubuskim, Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, Zielona Góra, s. 32–33.

98 Złożem kopaliny jest naturalne nagromadzenie minerałów, skał oraz innych substancji, których wy-dobywanie może przynieść korzyść gospodarczą, Art. 6. Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geo-logiczne i górnicze, Dz.U. 2011 nr 163 poz. 981; kopalina to substancja pochodzenia nieorganicznego lub organicznego, powstała w wyniku procesów zachodzących w skorupie ziemskiej, tworząca złoża;


48


W przypadku charakterystyki roli sektora usług przyjęto miernik „odsetek pod-miotów sekcji usługowych w ogóle podmiotów zarejestrowanych w systemie Regon w 2012 roku” informujący o roli tego sektora w strukturze lokalnej gospodarki oraz miernik odzwierciedlający natężenie podmiotów tego sektora – „liczba podmiotów gospodarczych sekcji usługowych sektora prywatnego (bez sekcji I i R – reprezen-tujących turystykę i rekreację) na 1000 mieszkańców w 2012 roku”. Ostatni wskaź-nik objął wyłącznie podmioty sektora prywatnego z uwagi na to, że wzrost zatrud-nienia pozarolniczego poza sferą usług publicznych jest warunkiem równoważenia wiejskiego (lokalnego) rynku pracy99 .

W ramach sektora usług wyodrębniona została turystyka i rekreacja, jako istot-ny kierunek wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Trzy mierniki opisują-ce tę funkcję odnosiły się zarówno do potencjału zagospodarowania turystycznego poprzez uwzględnienie mierników: „miejsca noclegowe turystyki ogółem na km2

gminy w 2012 roku” oraz „liczba podmiotów gospodarczych sekcji reprezentują-cych turystykę (sekcja I i R) na 1000 mieszkańców w 2012 roku”, jak i jego wykorzy-stania odzwierciedlonego zmienną: „liczba udzielonych noclegów w turystycznych obiektach noclegowych na 1000 mieszkańców gminy w 2012 roku”. Przyjęto zatem, że o intensywności i znaczeniu turystyki w funkcjonowaniu jednostek lokalnych świadczy ilość podmiotów zaangażowanych w obsługę i podtrzymywanie funkcji turystycznej i wykorzystanie potencjału turystyczno-rekreacyjnego gmin100 .

W odniesieniu do funkcji mieszkaniowej, która dotyczy pełnienia przez daną gminę na rzecz części miejscowej ludności tylko funkcji miejsca zamieszkania i ob-sługi miejscowej ludności (a nie miejsca pracy) przyjęto, że może ona zostać w przy-bliżeniu wykazana pośrednio przez dojazdy ludności do pracy101. Pomimo braku możliwości konstrukcji wskaźnika bazującego na aktualnych danych w klasyfikacji wykorzystano wskaźnik „liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy w 2006 roku” (o charakterze destymulanty) uznając, iż zawiera istotne dane dla kompleksowego, uwzględniającego funkcje mieszkalni-ctwa, spojrzenia na obszary wiejskie badanego regionu. Ponadto w ramach określe-nia funkcji mieszkaniowej wykorzystano wskaźniki: „współczynnik atrakcyjności migracyjnej (iloraz salda migracji do ich obrotu) w latach 2010–2012” oraz „gęstość zaludnienia/1km2 w 2012 roku”. Uznano, że współczynnik atrakcyjności migracyj-nej przyjęty być może jako miara atrakcyjności lokalnego rynku pracy102. Gęstość zaludnienia z kolei nie informuje bezpośrednio o żadnej z funkcji, jednak wskazuje na stopień intensywności zagospodarowania obszarów, na charakter osadnictwa oraz możliwości organizacji wyposażenia w usługi, urządzenia infrastruktury itp.,

wyróżnia się: kopaliny energetyczne, np. gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel kamienny, ruda uranu; ko-paliny metaliczne — rudy metali, metale rodzime; kopaliny przemysłowe, m.in. apatyt, azbest, gips, gliny, kamienie szlachetne, kwarc, marmur, piaski, piryt, siarka, sól kamienna, a także solanki, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3925524/kopalina.html, dostęp z dnia 15.07. 2014.

99 A. Rosner 2008: Uwarunkowania społeczno-gospodarcze…, dz. cyt., s. 449–450.100 K. Heffner, P. Gibas 2013: Delimitacja przestrzenna…, dz. cyt., s. 33.101 W. Stola 1993: Struktura przestrzenna i klasyfikacja…, dz. cyt., s. 19.102 M. Stanny 2013: Przestrzenne zróżnicowanie…, dz. cyt., s. 146.

49

które mają wpływ na kształtowanie struktury funkcjonalnej i których rozwój od tej struktury zależy103 .

W badaniu odniesiono się także do coraz bardziej istotnych funkcji obszarów wiejskich, do których należą kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego oraz kulturowego. Przyjęto, że proces ochrony zasobów naturalnych „polega na podjęciu lub zaniechaniu działań umożliwiających zachowanie lub przywrócenie równowa-gi przyrodniczej, kształtowanie zaś zasobów dotyczy świadomego wprowadzania zmian w ekosystemach i ukierunkowywania rozwoju ekosystemów tak, aby nie spowodować ich degradacji, a jednocześnie umożliwić uzyskanie największych, długotrwałych korzyści gospodarczych i społecznych”104. Rolę obszarów wiejskich w kształtowaniu i ochronie krajobrazu naturalnego określają najważniejsze, po-wierzchniowe formy ochrony przyrody ujęte we wskaźnikach: „udział powierzchni gminy objętej siecią Natura 2000 w powierzchni gminy ogółem w 2011 roku”, „udział obszarów chronionych (parków krajobrazowych i narodowych oraz rezerwatów przyrody) w powierzchni gminy ogółem w 2012 roku” oraz działania władz samo-rządowych w zakresie ochrony przyrody opisane zmienną: „wydatki samorządów gmin na ochronę środowiska przyrodniczego na 1 mieszkańca w latach 2010–2012” (na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu, gospodarkę ściekową i ochronę wód oraz gospodarkę odpadami).

W ramach pomiaru funkcji kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego przyjęto trzy wskaźniki. Umożliwiły one ocenę atrakcyjności oferty kulturalnej gminy w wymiarze lokalnym i ponadlokalnym – wskaźniki: „liczba uczestników imprez kulturalnych organizowanych przez gminę na 1000 mieszkańców w 2012 roku”, „liczba zespołów artystycznych w gminie na 1000 mieszkańców w 2012 roku” oraz pośrednio ocenę znaczenia lokalnego krajobrazu kulturowego w realizowa-nych przez lokalne samorządy zadaniach – wskaźnik „wydatki samorządów gmin na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego na 1 mieszkańca w latach 2010–2012”.

2.5. Typy funkcji obszarów wiejskich województwa lubelskiego

Zastosowanie analizy skupień metodą k-średnich pozwoliło na wyodrębnienie względnie jednorodnych wewnętrznie w zakresie przyjętych do analizy kryteriów czterech skupień (grup) jednostek terytorialnych – typów funkcjonalnych gmin. Z analizy wariancji wynika, że wszystkie zmienne były istotne przy podziale bada-nych obszarów na poszczególne skupienia, ale największe znaczenie miała zmienna 6 (turystyka: F=212,78), a najmniejsze – zmienna 9 (kształtowanie i ochrona kra-jobrazu kulturowego: F=2,71) oraz zmienna 8 (kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego: F=10,69) (tabela 2.1, Aneks – tabela A4).

103 W. Stola 1993: Struktura przestrzenna i klasyfikacja…, dz. cyt., s. 14.104 A. Karpa, D. Łaguna, T. M. Łaguna, A. Napiórkowska-Baryła, M. Witkowska-Dąbrowska, M. Zapotoczna

2010: Gospodarowanie zasobami naturalnymi [w:] Zarządzanie zasobami środowiska, T. M. Łaguna, M. Witkowska-Dąbrowska (red.), Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok – Olsztyn, s. 98.


50


Tabela 2.1. Wyniki analizy wariancji

Numeri nazwa funkcji

Sum

a kw

adra

tów

odc

hyle

ń śr

ed-

nich

w p

oszc

zegó

lnyc

h gr

upac

h od

śr

edni

ej (M

iędz

y SS

)

Stop

nie

swob

ody

(df)

Sum

a kw

adra

tów

odc

hyle

ń w

szys

t-ki

ch w

ynik

ów o

d śr

edni

ch z

odp

o-w

iada

jący

ch im

gru

p (W

ewn.

SS)

Stop

nie

swob

ody

(df)

War

tość

sta

tyst

yki F

Isto

tnoś

ć p

1. Rolnictwo 33,8 3 57,4 189 37,1 0,002. Pozarolnicza aktyw-

ność gospodarcza 101,4 3 91,6 189 69,8 0,00

3. Leśnictwo 28,5 3 58,5 189 30,6 0,004. Produkcja przemy-

słowa 41,0 3 51,7 189 50,0 0,00

5. Usługi 56,9 3 77,9 189 46,0 0,006. Turystyka 97,2 3 28,8 189 212,8 0,007. Mieszkalnictwo 32,0 3 50,6 189 39,8 0,008. Kształtowanie

i ochrona krajobrazu naturalnego

13,2 3 77,9 189 10,7 0,00

9. Kształtowanie i ochrona krajobrazu kulturowego

3,9 3 89,4 189 2,7 0,05

Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Skupienie 1 (typ silnie zdywersyfikowany, mieszany) grupuje gminy i obsza-ry wiejskie gmin miejsko-wiejskich (w dalszym opisie ujmowane łącznie i określane jako „gminy” bądź „jednostki terytorialne”) o silnie zdywersyfikowanej w kierunku przemysłu i usług, na tle pozostałych grup, strukturze gospodarki105. Grupę także charakteryzuje wypełnianie silnie zaznaczonych funkcji mieszkalnictwa. Cechuje się ona najwyższym poziomem nasycenia pozarolniczymi podmiotami gospodar-czymi, najsilniej rozwiniętą produkcją przemysłową i działalnością polegającą na wydobywaniu złóż kopalin. Najlepiej wykształcony jest sektor usług z rozwiniętą funkcją turystyki. Przekształconej strukturze funkcji ekonomicznych towarzy-szy najsilniej, na tle pozostałych grup gmin, rozwinięta funkcja mieszkalnictwa. Określają ją najwyższa gęstość zaludnienia, znaczna atrakcyjność migracyjna oraz niezbyt duża liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na jedną osobę

105 Wyodrębnione skupienia omówiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Functional Classification..., dz. cyt., s. 70–71.

51

wyjeżdżającą. Wyraźnie więc zaznacza się w przypadku gmin typu zdywersyfiko-wanego ich rola w wiejskim systemie osadniczym.

Bardzo dobrze rozwiniętym pozarolniczym funkcjom technoprodukcyjnym i usługowym towarzyszy niski poziom rozwoju funkcji bioprodukcyjnych powią-zanych z lokalnymi zasobami naturalnymi. Tą grupę charakteryzuje słabo rozwi-nięta funkcja rolnicza. Przeciętnemu, na tle pozostałych grup, odsetkowi użytków rolnych w powierzchni gminy towarzyszą stosunkowo mniejsze wartości odsetka gospodarstw domowych z dochodem z działalności rolniczej oraz niewielka prze-ciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego prowadzącego produk-cję rolniczą.

Najmniejszy, na tle pozostałych typów obszarów, jest wkład jednostek teryto-rialnych typu mieszanego w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego, który określają wskaźniki udziału obszarów prawnie chronionych w powierzchni gminy oraz poziom wydatków samorządów terytorialnych ukierunkowanych na ten cel. W tej grupie gmin odnotowano także stosunkowo mniejsze wydatki samorządów na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego. Tą grupę charakteryzuje jednocześ-nie najsłabiej rozwinięte, na poziomie porównywalnym z grupą gmin rolniczych, leśnictwo. Największemu natężeniu podmiotów sektora usług towarzyszy naj-wyższy odsetek podmiotów prywatnych. Świadczy to o zaawansowanym procesie przekształceń i możliwościach oddziaływania sektora usług na lokalne rynki pracy (Aneks, tabele A3 i A4).

Skupienie 2 (typ leśny) koncentruje gminy o znaczącym potencjale przyrodni-czym warunkującym rozwój pozarolniczych funkcji produkcyjnych. Grupę tą two-rzą jednostki o wybitnie wykształconej funkcji leśnictwa oraz o najwyższym, na tle pozostałych, wkładzie w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego i bardzo dobrze wykształconej funkcji produkcji przemysłowej. Funkcję leśnictwa charakte-ryzuje zarówno duży potencjał, jak i znaczący stopień jego wykorzystania. Funkcja kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego wyraża się ponadprzeciętnym udziałem obszarów przyrodniczo cennych w powierzchni gminy i największym zaangażowaniem finansowym samorządów w ochronę środowiska przyrodnicze-go. W gminach reprezentujących ten typ nie występują korzystne uwarunkowania produkcji rolniczej, która jest słabo rozwinięta na tle pozostałych grup i niejako „wyparta” przez leśnictwo. Stan ten wyraża się udziałem UR w powierzchni gminy poniżej przeciętnego, odsetkiem gospodarstw domowych z dochodem z działalno-ści rolniczej w ogóle gospodarstw domowych i mniejszym potencjałem powierzchni gospodarstw rolnych prowadzących działalność gospodarczą.

W strukturze gospodarczej wyodrębnionej grupy wyraźnie zaznacza się funk-cja przemysłowa. W grupie tej odnotowano najwyższy odsetek pracujących w prze-myśle i budownictwie, występującą działalność polegającą na eksploatacji kopalin i znaczne natężenie podmiotów gospodarczych tego sektora. Grupę charakteryzuje jednocześnie stosunkowo niskie, w porównaniu z pozostałymi, nasycenie przed-siębiorczością pozarolniczą. Przeciętny na tle pozostałych typów, porównywalny z gminami rolniczymi, jest poziom rozwoju pozarolniczej aktywności gospodarczej w zakresie usług.


52


Dość wyraźnie zaznaczającą się funkcją obszarów typu leśnego jest z kolei tury-styka. Charakteryzuje ją większa intensywność niż w przypadku grupy gmin o zdy-wersyfikowanym typie struktury funkcji. Warunki przyrodnicze są zatem ważnym czynnikiem sprzyjającym wykształceniu się tej funkcji. W powiązaniu z dominacją funkcji leśnictwa w strukturze gospodarczej jednostek zaliczonych do tego typu funkcjonalnego najsłabiej wykształcona jest funkcja mieszkalnictwa określona nie-wielką atrakcyjnością migracyjną tych obszarów, gęstością zaludnienia i najwyż-szą liczbą osób przyjeżdżających do pracy przypadającą na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy. W gminach tych zaznacza się wyraźnie ich rola w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego.

Skupienie 3 (typ rolniczy) tworzą gminy o dominującej w strukturze ich gospo-darek funkcji rolniczej. Podobnie jak w przypadku typu mieszanego, w powierzchni jednostek zaliczonych do tego typu znaczący udział wykazują użytki rolne. Ponad-to grupę tą cechuje znaczna przeciętna powierzchnia gospodarstwa prowadzącego działalność oraz największy odsetek gospodarstw prowadzących działalność, uzy-skujących dochody z działalności rolniczej. Ten typ gmin charakteryzuje także naj-mniejsza intensywność pozarolniczej działalności gospodarczej. Najsłabiej, na tle pozostałych grup, jest także rozwinięty sektor produkcji przemysłowej. Brak jest bazy w postaci podmiotów gospodarczych tworzących miejsca pracy w tym sekto-rze oraz uwarunkowań przyrodniczych umożliwiających eksploatację kopalin.

Nieco lepiej niż przetwórstwo wykształcona jest funkcja usługowa. Turystyka jednak ma znikome znaczenie na tle pozostałych typów jednostek. Gminy reprezen-tujące typ rolniczy, podobnie jak w przypadku pierwszej omówionej grupy (typu zdywersyfikowanego), nie wnoszą znaczącego wkładu w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego. Z sytuacją tą powiązany jest charakterystyczny dla tej gru-py niski poziom rozwoju leśnictwa określony jego niewielkim potencjałem i efek-tywnością. Stosunkowo wyraźnej monofunkcyjności struktury gospodarczej to-warzyszy bardzo niski poziom rozwoju funkcji mieszkalnej oraz nieznaczny wkład w kształtowanie i ochronę krajobrazu kulturowego. Ponadto, podobnie jak w przy-padku gmin reprezentujących typ leśny, niskiej gęstości zaludnienia towarzyszy ujemny wskaźnik atrakcyjności migracyjnej i niewielka liczba osób przyjeżdżają-cych do pracy przypadająca na osobę wyjeżdżającą do pracy.

Skupienie 4 (typ turystyczny) tworzy grupa trzech gmin o wybitnym profi-lu turystycznym i znacznie zdywersyfikowanej strukturze gospodarek powiąza-nych z najsilniej na tle pozostałych typów zaznaczonym wkładem w kształtowanie i ochronę krajobrazu kulturowego. Pozostałe analizowane funkcje są dobrze i do-syć równomiernie rozwinięte. W tej grupie dobrze zarysowana jest pozarolnicza działalność gospodarcza, w tym produkcja przemysłowa oraz pozostałe (poza tury-styką) funkcje usługowe. Charakterystyczny dla omawianego typu obszarów wiej-skich jest jego znaczny wkład w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego powiązany z rozwojem leśnictwa i bardzo dobrze rozwiniętą funkcją mieszkalni-ctwa. Funkcje rolnicze nie mają w przypadku tej grupy obszarów istotnego znacze-nia. Ważnym uwarunkowaniem rozwoju funkcji turystycznych w badanej grupie jest znaczący wkład tych jednostek w kształtowanie i ochronę zarówno krajobrazu naturalnego, jak i kulturowego.

53

Podsumowując, zauważyć należy, że w przypadku struktur zdywersyfikowa-nych, reprezentowanych przez typy mieszany i turystyczny odnotowano najwięk-sze nasycenie działalnością pozarolniczą, znaczny poziom rozwoju sektora usług i produkcji przemysłowej. Z kolei w typach leśnym i turystycznym łącznie, dostrze-żono bardzo dobrze rozwinięte funkcje: leśnictwa, kształtowania i ochrony krajo-brazu naturalnego oraz kulturowego.

2.6. Rozmieszczenie jednostek reprezentujących wyodrębnione typy funkcjonalne

Wśród wyróżnionych czterech typów funkcjonalnych obszarów wiejskich wo-jewództwa lubelskiego najliczniej reprezentowane były te, w których strukturze funkcji ekonomiczno-społecznych wyraźnie dominowały funkcje bioprodukcyjne – rolnictwo i leśnictwo. Jednostki terytorialne o bardzo dobrze wykształconej funkcji leśnictwa oraz o dominującej funkcji rolniczej stanowiły zdecydowaną większość (83,9%) w badanej grupie. Strukturę funkcji obszarów wiejskich regionu uznać na-leży za mało zróżnicowaną i zdominowaną przez jednostki o strukturach gospodar-ki zdominowanych przez funkcje rolnicze (wykres 2.1).

Wykres 2.1. Struktura typów funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa lubel-skiego

116; 60,1%

28; 14,5% 3; 1,6%

46; 23,8%

rolniczy leśny mieszany turystyczny


Obszary wiejskie województwa lubelskiego charakteryzują się zróżnicowa-niem przestrzennym pod względem wypełnianych przez nie funkcji (mapa 2.1). Rozmieszczenie gmin o rozwiniętych funkcjach pozarolniczych, wskazuje na jego wyraźny związek z oddziaływaniem miejskiej sieci osadniczej. Zdywersyfikowane obszary wiejskie zlokalizowane są przede wszystkim wokół głównego ośrodka kon-centrującego funkcje potencjału gospodarczego regionu jakim jest miasto Lublin, wokół ośrodków o dużym poziomie koncentracji funkcji gospodarczych takich, jak: Biała Podlaska, Puławy, Chełm, Zamość oraz ośrodków o średnim poziomie koncen-


54


tracji funkcji do których należą: Lubartów, Świdnik, Radzyń Podlaski i Tomaszów Lubelski, a także wzdłuż dróg krajowych, np. Lublin – Puławy. Ujawnia się zatem rola sąsiedztwa ośrodków miejskich w stymulowaniu rozwoju wielofunkcyjnego i dezagraryzacji struktur gospodarczych106 .

Mapa 2.1. Struktura typów funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa lubel-skiegoNazwy gmin zaliczonych do pierwszej klasy cenności ekologicznej podkreślono, pozostałe oznaczone gminy reprezentują drugą klasę cenności ekologicznejŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.106 Por. M. Stanny 2013: Przestrzenne zróżnicowanie…, dz. cyt., s. 283.

55

Przestrzenny układ gmin o rozwiniętych funkcjach leśnych w dużej mierze jest zgodny z układem przestrzennym systemu obszarów chronionych województwa lubelskiego, natomiast układ przestrzenny gmin o przewadze funkcji produkcji rol-nej, odpowiada w dużej mierze obszarom i rejonom produkcyjnym rolnictwa wyod-rębnionym na podstawie warunków produkcji oraz głównych rodzajów produkcji rolnej. Obszar północny województwa, charakteryzują tereny nizinne, słabe gleby oraz większe gospodarstwa niż w przypadku regionu południowego. Obszar połu-dniowy, obejmujący wyżynne tereny województwa, o korzystniejszych warunkach glebowych umożliwia większe możliwości specjalizacji produkcji rolnej oraz więk-szą koncentrację zakładów przetwarzających surowce107.

Wyodrębnione jednostki o typie turystycznym stanowią gminy łączące cenne walory środowiska przyrodniczego i kulturowego. Należą do nich – Kazimierz Dol-ny, Nałęczów i Włodawa.

Analiza rozmieszczenia przestrzennego wyodrębnionych typów jednostek tery-torialnych w układzie podregionów wskazuje na występujące między nimi różnice. Zróżnicowanie przestrzenne lokalizacji gmin o różnych typach realizowanych funk-cji występuje także wewnątrz podregionów (tabela 2.2).

Tabela 2.2. Struktura podregionów województwa lubelskiego według obszarów wiej-skich reprezentujących wyodrębnione typy funkcjonalne

Typ funkcjonalnyPodregion

Ogółembialski chełmsko-

-zamojski lubelski puławski

mieszanyliczebność 3 3 14 8 28% z podregion 7,9% 4,3% 36,8% 17,0% 14,5%% z ogółem 1,6% 1,6% 7,3% 4,1% 14,5%

leśnyliczebność 10 16 5 15 46% z podregion 26,3% 22,9% 13,2% 31,9% 23,8%% z ogółem 5,2% 8,3% 2,6% 7,8% 23,8%

rolniczyliczebność 24 51 19 22 116% z podregion 63,2% 72,9% 50,0% 46,8% 60,1%% z ogółem 12,4% 26,4% 9,8% 11,4% 60,1%

turystycznyliczebność 1 0 0 2 3% z podregion 2,6% 0,0% 0,0% 4,3% 1,6%% z ogółem 0,5% 0,0% 0,0% 1,0% 1,6%

ogółemliczebność 38 70 38 47 193% z podregion 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%% z ogółem 19,7% 36,3% 19,7% 24,4% 100,0%


Podregionem koncentrującym największą liczbę badanych jednostek teryto-rialnych (36,3%) jest podregion chełmsko-zamojski. Jest to obszar zdominowany 107 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego, Biuro Planowania Przestrzenne-

go, Lublin 2002.


56


przez jednostki reprezentujące typ rolniczy stanowiące 72,9% ogółu typów w re-gionie oraz o istotnym udziale jednostek typu leśnego. Charakterystyka ta wynika ze sprzyjających warunków naturalnych produkcji rolniczej na terenie podregionu, który w części środkowo-wschodniej stanowi ważny element głównego rejonu rol-niczego regionu lubelskiego. W części południowo-wschodniej podregionu wystę-pują zwarte obszary gmin o typie leśnym, co jest uwarunkowane funkcjonowaniem obszarów prawnie chronionych – Roztoczańskiego Parku Narodowego, Krasno-brodzkiego PK, PK Puszczy Solskiej, Szczebrzeszyńskiego PK. Gminy o typie mie-szanym koncentrują się na obszarach wiejskich pozostających pod oddziaływaniem miast powiatowych – Chełma, Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego.

Podregion puławski koncentrujący 24,4% jednostek terytorialnych cechu-je się znacznym zróżnicowaniem ich struktury. Niemal połowę (46,8%) stanowią jednostki o profilu rolniczym. Rolnictwo posiada korzystne warunki rozwojowe w części południowej i środkowej podregionu. W podregionie puławskim ponad-to występuje największy odsetek gmin leśnych z uwagi na niepowtarzalne walory przyrodniczo-krajobrazowe obszarów objętych ochroną prawną. W części północ-nej podregionu wyróżnić należy – Łukowski OCK, OCK Pradolina Wieprza, Kraśnicki i Lasy Janowskie, zaś w części środkowo-zachodniej – Wrzelowiecki i Kazimierski PK, Chodelski OCK, Kraśnicki OCK oraz w części południowej – „Lasy janowskie”. Dwie gminy o dominacji funkcji turystyki – Nałęczów i Kazimierz Dolny – zlokali-zowane są na obszarze Kazimierskiego PK i dysponują znaczącymi walorami kul-turowymi. Gminy o typie mieszanym mają istotny udział w strukturze jednostek terytorialnych podregionu (17,0%) i są zlokalizowane wokół takich ośrodków osad-niczych, jak Łuków, Puławy oraz wzdłuż drogi krajowej Puławy – Lublin.

Podregion bialski charakteryzował się znacznym udziałem gmin o charakterze rolniczym (63,2%). Pomimo średniej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, rolnictwo jest ważnym sektorem gospodarki podregionu, który wyróżnia się na tle województwa najkorzystniejszą strukturą gospodarstw rolnych. Lokalizacja gmin leśnych powiązana jest z występowaniem w północno-wschodniej części regionu PK „Podlaski Przełom Bugu”, w południowej części podregionu zaś – obszaru Pole-skiego Parku Narodowego (PN), Poleskiego Parku Krajobrazowego (PK), Poleskiego OCK, Sobiborskiego PK, PK „Pojezierze Łęczyńskie”. Funkcje turystyczne reprezen-tuje Włodawa (ośrodek styku „trzech kultur). Typ mieszany z kolei – obszary zloka-lizowane w sąsiedztwie miast powiatowych – Biała Podlaska i Radzyń Podlaski oraz gmina Urszulin o znacznym potencjale turystyki.

Najwyżej rozwiniętym gospodarczo podregionem województwa lubelskiego jest podregion lubelski. Charakteryzuje się on największym udziałem jednostek mieszanych (36,8%) skoncentrowanych wokół stolicy regionu – miasta Lublin – oraz najmniejszym udziałem jednostek typu leśnego skoncentrowanych głównie w północnej części podregionu (13,2%). Obszary reprezentujące typ rolniczy sta-nowią połowę jednostek terytorialnych podregionu. Są to obszary położone poza pierścieniem gmin o typie mieszanym położonym wokół Lublina i występujące poza obszarami parków krajobrazowych – Nadwieprzańskiego i Kozłowieckiego, z któ-rymi związana jest lokalizacja jednostek o typie leśnym.

57

2.7. Charakterystyka funkcji obszarów przyrodniczo cennych

Obszary zaliczone do najcenniejszych ekologicznie (klasa pierwsza cenności) zdo-minowane były przez jednostki o wiodącej funkcji leśnictwa i znaczącym wkładzie w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego oraz bardzo dobrze wykształconej funkcji produkcji przemysłowej (typ leśny)108. Udział obszarów reprezentujących typ leśny w pierwszej klasie cenności stanowił 61,9%. Ponadto w klasie tej koncentrowa-ło się niemal 1/3 jednostek tego typu. Większy ich udział (37,0%) wystąpił jedynie w przeciętnej (trzeciej) klasie cenności (tabela 2.3, Aneks – tabela A5).

Tabela 2.3. Struktura obszarów reprezentujących wyróżnione klasy cenności ekolo-gicznej według typów funkcjonalnych

Klasa cenności Typ funkcjonalny

Ogółemmieszany leśny rolniczy turystyczny

1liczebność 3 13 4 1 21% z klasa cenności 14,3% 61,9% 19,0% 4,8% 100,0%% z typ funkcjonalny 10,7% 28,3% 3,4% 33,3% 10,9%





ogół

em

liczebność 28 46 116 3 193% z klasa cenności 14,5% 23,8% 60,1% 1,6% 100,0%% z typ funkcjonalny 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%


Kolejną, najliczniej reprezentowaną grupą jednostek terytorialnych na obsza-rach najcenniejszych przyrodniczo była ta skupiająca jednostki o gospodarce zdomi-nowanej przez rolnictwo i najsłabiej rozwiniętym na tle pozostałych grup sektorem przedsiębiorczości pozarolniczej (stanowiła 19,0% jednostek badanego obszaru). Gminy reprezentujące ten typ na obszarach najcenniejszych ekologicznie stanowiły jednak tylko 3,4% ogółu tych jednostek, a niemal połowa z nich zlokalizowana była na terenach zaliczonych do trzeciej klasy cenności ekologicznej.

108 Ogólna charakterystyka obszarów najcenniejszych ekologicznie za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Functio-nal Classification..., dz. cyt., s. 72.


58


W pierwszej klasie cenności ekologicznej zaznaczył się również udział gmin o silnie zdywersyfikowanej strukturze gospodarki z wyraźnym wpływem oddzia-ływania procesów urbanizacyjnych i wykształconą funkcją mieszkalnictwa (mie-szany typ stanowiący 14%) oraz o profilu wybitnie turystycznym (4,8%).

Wraz z przechodzeniem do niższych pod względem cenności ekologicznej klas obserwować można zwiększanie się udziału w poszczególnych klasach cenności gmin o zdywersyfikowanej strukturze funkcji gospodarczych oraz zmiany w za-kresie udziału funkcji bioprodukcyjnych polegające na zmniejszaniu się udziału gmin reprezentujących typ leśnictwa oraz zwiększaniu się udziału gmin, w których strukturze badanych funkcji wyraźnie dominuje funkcja rolnicza. Ponadto gminy o wybitnym profilu turystycznym wykazują związek lokalizacji z istnieniem walo-rów środowiska naturalnego.

Analiza struktury obszarów reprezentujących poszczególne klasy cenności eko-logicznej według typów funkcjonalnych prowadzi do następujących spostrzeżeń109:

1. Gminy z rozwiniętym pozarolniczym działem gospodarki, znacznie częściej występowały na obszarach zaliczanych do niższych klas pod względem cen-ności ekologicznej mając większy udział w ich strukturze. Gminy te skoncen-trowały się w trzeciej klasie cenności stanowiąc 42,9% ogółu. W czwartej i piątej klasie cenności ekologicznej ich udział stanowił odpowiednio – 28,6% i 14,3%, natomiast w pierwszej i drugiej łącznie – 14,3%.

2. Występowanie gmin o dominującej funkcji leśnictwa i znaczącym wkładzie w kształtowanie i ochronę krajobrazu naturalnego oraz bardzo dobrze wy-kształconej funkcji produkcji przemysłowej wykazuje powiązania z klasą cenności. Warunki wykształcania się tych funkcji są najlepsze na obszarach o największej cenności ekologicznej. Gminy o wykształconej funkcji leśni-ctwa w pierwszej, najwyższej klasie cenności ekologicznej stanowiły 61,9%, a w najmniej cennej – piątej – 9,5%. Najwięcej gmin reprezentujących oma-wiany typ funkcjonalny było skoncentrowanych w klasie trzeciej cenności ekologicznej – 37,0% oraz pierwszej i drugiej – odpowiednio – 28,3% oraz 17,4%.

3. Wraz z obniżaniem się klasy cenności gmin zwiększa się udział jednostek reprezentujących funkcje rolnicze – od 19,0% w klasie pierwszej do 71,4% w klasie piątej. Najwięcej tych jednostek skupiło się w klasach cenności: trzeciej i czwartej – odpowiednio – 47,7% oraz 24,1%. Funkcja rolnictwa, jak wskazano już wcześniej, jest więc ograniczana przez znaczne powierzchnie przeznaczone pod realizację funkcji leśnictwa i ochrony przyrody.

4. Gminy o profilu turystycznym skupiły się po jednej w trzech klasach o naj-wyższej cenności ekologicznej.

Gminy o najwyższej cenności ekologicznej, zaliczone do pierwszej i drugiej kla-sy cenności, stanowiły 23,3% ogółu badanych obszarów. Tereny te koncentrowały jednostki terytorialne reprezentujące głównie profil turystyczny (66,6% jednostek tego typu położonych było na terenach ekologicznie najcenniejszych) oraz leśny

109 Tamże.

59

(odpowiednio – 45,7%). Jednostek o typie rolniczym i mieszanym w tej grupie ob-szarów zlokalizowanych było stosunkowo niewiele (odpowiednio – 15,5% i 14,4%).

Dokonując charakterystyki wyodrębnionych typów funkcjonalnych badanych obszarów należy zauważyć, że obszary przyrodniczo najcenniejsze reprezentujące profil turystyczny objęły jednostki o znaczącej, ponadregionalnej atrakcyjności turystycznej, łączące bogactwo przyrodnicze i unikalne dziedzictwo historyczno--kulturowe. Te atuty w powiązaniu z oddziaływaniem ośrodków miejskich i dostęp-nością komunikacyjną umożliwiły postępowanie procesów dywersyfikacji struktur gospodarczych obszarów o profilu turystycznym. Produkcja rolnicza nie wypełnia w tej grupie gmin znaczącej roli na tle pozostałych typów analizowanych struktur. Turystyka stała się naturalnym kierunkiem rozwoju gospodarczego, jednak obsza-ry te wypełnią także pozostałe funkcje ekonomiczne, jak usługi i produkcja prze-mysłowa, co zapewnia stabilne podstawy rozwoju lokalnego. Z uwagi na znaczącą atrakcyjność turystyczną i związaną z nią intensywną presją na lokalne zasoby i wa-lory, w tym tereny objęte formami ochrony prawnej, ważnym kierunkiem działań władz lokalnych stać się powinna troska o kreowanie zrównoważonego rozwoju lo-kalnej gospodarki, szczególnie w sferze turystyki. Podejmowanie działań w ramach systemu zarządzania środowiskowego w gminach może być ważnym impulsem dla zachowania lokalnego środowiska przyrodniczego i powiązanej z nim kultury oraz dążenia do zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym (Aneks, tabela A5).

Obszary ekologicznie najcenniejsze o profilu leśnym dysponują innymi wa-runkami rozwoju niż te o profilu stricte turystycznym. Charakteryzuje je bowiem znaczne oddalenie od większych ośrodków osadniczych i związana z tym mniejsza rola funkcji mieszkalnictwa i atrakcyjność migracyjna. Znacząca jest rola biopro-dukcyjnych sektorów gospodarki takich, jak leśnictwo i rolnictwo. Rolnictwo często jest ważnym sektorem na tych terenach, jednak nie ma ono korzystnych warunków rozwoju. W gminach o profilu leśnym wyraźnie zaznaczone są procesy dywersyfi-kacji w oparciu o przemysł i usługi, głównie turystyczne. Występowanie na terenie gmin surowców mineralnych umożliwia rozwój działalności związanych z jego wy-dobywaniem i przerobem. Eksploatacja ta jest jednak ściśle warunkowana przepi-sami ochrony środowiska. Szczególne walory środowiska naturalnego, czyste rzeki, lasy i powietrze oraz unikalne krajobrazy tworzą warunki sprzyjające rozwojowi różnych form turystyki, w tym pieszej, rowerowej i konnej. Obszary te charakte-ryzują często walory klimatyczne, które mogą stanowić o jego dużej atrakcyjności wypoczynkowo-wczasowej i uzdrowiskowej. Na terenie gmin o profilu leśnym lub w ich bliskiej odległości znajdują się często parki krajobrazowe lub narodowe, re-zerwaty, pomniki przyrody. Tworzą one potencjał do rozwoju wypoczynku i sprzy-jają różnorodnym formom turystyki z uwagi na rozwijane ścieżki spacerowe, konne i rowerowe, istniejące warunki do uprawiania sportów zimowych, organizacji kuli-gów i narciarstwa biegowego, uprawiania łowiectwa i wędkarstwa. Duże możliwo-ści wynikają z organizacji wypoczynku związanego z dostępnością kąpielisk. Innym kierunkiem rozwoju tych obszarów jest organizacja imprez, czy też form ekstremal-


60


nego wypoczynku. Problemem rozwoju turystyki w tych gminach jest natomiast, zdaniem D. Guzal-Dec, niedostatecznie rozwinięta infrastruktura turystyczna110 .

Obszary ekologicznie najcenniejsze zaliczone do typu leśnego charakteryzuje nie tylko duża różnorodność przyrodnicza i krajobrazowa, ale także bogata historia i tradycje kulturowe, które także mogą tworzyć możliwości rozwoju drobnej przed-siębiorczości. Wkład tych obszarów w kształtowanie i ochronę krajobrazu kultu-rowego przejawia się w organizowanych cyklicznie imprezach, funkcjonujących zespołach folklorystycznych, rozwoju rękodzielnictwa i kultywowaniu tradycyjnej kuchni, czy też zanikających zawodów.

Wydaje się, że na obszarach o leśnym profilu funkcji należy rozwijać lokalną bazę gastronomiczną i noclegową, pracować nad lokalnymi produktami oraz podej-mować działania z zakresu marketingu terytorialnego prowadzące do intensyfi-kowania funkcji turystyki opartej na lokalnym dziedzictwie przyrodniczym i kul-turowym. Zauważyć jednak należy, że mimo, iż we wszystkich badanych gminach w strategiach rozwoju jako jeden z kierunków, często wiodący, wskazywana jest tu-rystyka, to względnie korzystne uwarunkowania rozwoju turystyki przyrodniczej występują jedynie w 30% ogółu gmin przyrodniczo cennych w których zrealizowa-no badania (w Janowie Podlaskim, Urszulinie, Włodawie, Józefowie, Suścu, Krasno-brodzie, Zwierzyńcu, Janowie Lubelskim i Kazimierzu Dolnym), a jedynie w pięciu (Kazimierzu Dolnym, Włodawie, Zwierzyńcu, Krasnobrodzie i Janowie Podlaskim) występują korzystne warunki rozwoju turystyki przyrodniczej i kulturowej111 .

Obszary przyrodniczo najcenniejsze o profilu rolniczym charakteryzuje nie-wielkie zaawansowanie w procesie dywersyfikacji. Rolnictwo jest zwykle pod-stawą utrzymania ludności, jednak coraz częściej inicjowane są działania na rzecz rozwoju pozarolniczych funkcji lokalnych gospodarek, w zakresie usług, handlu, produkcji drzewnej oraz turystyki.

Brak rozwoju przemysłu uciążliwego dla środowiska, liczne użytki rolne oraz lasy na tych obszarach sprzyjają zachowaniu czystości powietrza i wód. Jednym z podstawowych, potencjalnych kierunków ich rozwoju wydaje się być turystyka i wypoczynek. Ogranicza ją jednak obecnie często brak odpowiedniej infrastruktu-ry. Istniejące w bliskiej odległości obszary prawnie chronione traktować należy jako istotne ośrodki turystyczno-rekreacyjne, z którymi wiąże się obecność szlaków tu-rystycznych i ścieżek edukacyjnych. Wśród innych kierunków rozwoju możliwych do podejmowania na terenach o profilu rolniczym wskazać można: ekologiczne rol-nictwo, hodowlę ryb, produkcję zdrowej żywności, rozwój małych zakładów prze-twórstwa rolno-spożywczego i inne dziedziny biogospodarki.

Typ zdywersyfikowany obszarów przyrodniczo cennych wykształcił się w jed-nostkach o dobrej dostępności komunikacyjnej i bliskości ośrodków tworzących im-pulsy rozwojowe dla podporządkowanych im obszarów peryferyjnych i jednocześ-nie w sąsiedztwie obszarów o wyjątkowej cenności przyrodniczej. Tereny te cechuje stosunkowo mniejszy udział w ich powierzchni obszarów prawnie chronionych, co tworzy szersze możliwości rozwoju różnych dziedzin działalności gospodarczej. Dobrze rozwinięte są funkcje mieszkalnictwa oraz baza turystyczna, natomiast 110 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 321–323.111 Tamże.

61

stosunkowo mniejsze znaczenie ma funkcja rolnicza. Miejscowości gminne charak-teryzuje rozbudowany potencjał funkcji ekonomicznych, w tym przemysłu i usług. Wiązać się on może z występowaniem dosyć silnej presji lokalnego społeczeństwa i gospodarki, a także przybywających na teren gminy turystów, na lokalne zasoby i walory środowiska przyrodniczego. W przypadku obszarów ekologicznie najcen-niejszych typu zdywersyfikowanego priorytetowe jest takie kierowanie intensyw-nymi procesami rozwoju lokalnego, które zapewnią zrównoważenie między celami społeczeństwa, gospodarki i środowiska przyrodniczego.

W świetle przeprowadzonych badań strukturę funkcjonalną obszarów wiej-skich regionu uznać należy za mało zróżnicowaną i zdominowaną przez jednostki reprezentujące funkcje rolnicze. Sytuacja ta wymaga poszukiwania możliwości kre-owania nowych i wzmacniania dotychczasowych funkcji pozarolniczych. Rozbudo-wa struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich musi uwzględniać problem ich cen-ności ekologicznej. W przypadku terenów reprezentujących wysokie klasy cenności ekologicznej należy dbać o bardziej kompleksowe wykorzystanie ich potencjału funkcjonalnego, na który składają się funkcje ekonomiczne i społeczne. Szczegól-nym kierunkiem jest wykorzystanie potencjału środowiska przyrodniczego do roz-wijania różnych form turystyki i innych usług oraz działalności wytwórczych, nie powodujących konfliktów na styku: „funkcja ochronna obszaru – rozwój społeczno--gospodarczy”. Tereny o niższych klasach cenności wymagają bardziej intensywnej rozbudowy działalności produkcyjnych w szeroko rozumianym sektorze biogospo-darki ukierunkowanych na wykorzystanie dostępnych zasobów terenów wiejskich.

Badania ujawniły także istniejącą różnorodność obszarów ekologicznie najcen-niejszych wynikającą z realizowanych profili funkcji ekonomiczno-społecznych. Szczególne uwarunkowania rozwojowe predestynują te obszary do przyjmowa-nia kierunków rozwojowych i poszukiwania „nisz” rozwojowych, co wymaga in-nowacyjności wszystkich podmiotów gospodarczych tworzących lokalne układy społeczno-ekonomiczne. Przyjmowane kierunki rozwoju powinny uwzględniać nadrzędne uwarunkowanie w postaci potrzeby zachowania środowiska przyrodni-czego o wyjątkowej cenności. Jednocześnie należy dążyć do konsensusu lokalnych środowisk gospodarczych i społecznego dotyczących warunków, potrzeb i możli-wości rozwojowych oraz do opracowania szczegółowych strategii wykorzystania szans gospodarek lokalnych tkwiących w specyfice zasobów i walorów środowiska przyrodniczego.


63

Rozdział 3

Zakres i metodyka badań empirycznych

3.1. Województwo lubelskie jako obszar badań

Województwo lubelskie położone jest w pasie przygranicznym, we wschodniej czę-ści kraju w makroregionie Polski Wschodniej. Województwo to zajmuje powierzchnię 25.114,5 km2 i jest trzecim pod względem powierzchni regionem w kraju112. Strukturę administracyjną województwa tworzą: 20 powiatów ziemskich i 4 miasta na prawach powiatu (tzw. powiaty grodzkie): Lublin, Biała Podlaska, Chełm i Zamość oraz 213 gmin, w tym 20 gmin miejskich, 22 miejsko-wiejskich i 171 wiejskich.

Województwo lubelskie zajmuje część międzyrzecza Wisły i Bugu. Przez środek międzyrzecza przepływa Wieprz, główna rzeka województwa lubelskiego, której do-rzecze w całości znajduje się na jego terenie113. Dolina Wisły jest ważnym obszarem aktywności turystycznej przy czym koncentracja następuje głównie w obszarze tzw. trójkąta Kazimierz Dolny – Puławy – Nałęczów114. Największe skupisko jezior w wo-jewództwie występuje na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. W sumie na obszarze województwa znajduje się 67 jezior o powierzchni powyżej 1 ha, z czego 7 jezior prze-kształconych zostało na sztuczne zbiorniki wodne115. Stan ekologiczny rzek i jezior w granicach administracyjnych województwa należy natomiast ocenić jako nieopty-malny. Monitoring WIOŚ w Lublinie przeprowadzony w latach 2010–2012 wskazuje na ich umiarkowany (przy pięciostopniowej skali oceny) stan ekologiczny116 .

Specyficzne położenie fizjograficzne oraz geobotaniczne regionu powoduje duże zróżnicowanie krajobrazu oraz bogactwo świata roślin i zwierząt. Województwo lubelskie charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem fizjograficznym. Na Lubelszczyźnie występują zarówno tereny nizinne (pojezierze, Polesie) oraz te-reny wyżynne (Roztocze), poprzecinane dolinami rzecznymi (Bug i Wisła), które jako nieliczne nie zostały poddane zabiegom regulacyjnym. Obszary wiejskie woje-wództwa lubelskiego, takie jak Polesie i Roztocze należą do miejsc nietypowych, ale jak wynika z badań potencjału turystycznego Wschodniej Polski, w bardzo małym stopniu kojarzone są ze znanymi i atrakcyjnymi miejscami wyjazdów117 .112 Strategia rozwoju województwa lubelskiego…, dz. cyt., s. 8 i 18.113 Program zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Tom I. Diagnoza i prognoza roz-

woju, IUNG, Lublin 2004, s. 39.114 B. Kawałko 2009: Nowy model formułowania strategii rozwoju województwa lubelskiego wobec wy-

zwań polityki spójności Unii Europejskiej po 2013 r., Barometr Regionalny, nr 2 (16), s. 38.115 Program gospodarki…, dz. cyt., s. 16.116 http://www.wios.lublin.pl dostęp z dnia 25.03.2014.117 Potencjał turystyczny Polski Wschodniej – badanie poprzedzające tworzenie kampanii reklamowej.

Raport z badania jakościowego. Raport przygotowany przez Dom Badawczy MAISON dla Polskiej Or-ganizacji Turystycznej. Warszawa, kwiecień 2009, s.17; Badanie skuteczności kampanii promocyjnej walorów turystycznych wschodniej Polski, Sopot – Warszawa, sierpień 2012, s.20.

64


Lubelszczyzna jest obszarem cennym przyrodniczo, dlatego jest wiele obszarów i obiektów prawnie chronionych tworzących system ochrony przyrody. Według da-nych GUS w 2014 r. obszary prawnie chronione zajmowały powierzchnię 570.095,7 ha – 22,7% powierzchni województwa118. Obszary chronione nie są rozmieszczone równomiernie na terenie województwa. Najuboższe pod tym względem są północ-ne i południowo-wschodnie części województwa (powiaty: bialski, radzyński, par-czewski, rycki, tomaszowski)119 .

System obszarów chronionych w województwie tworzą: 2 parki narodowe – Roz-toczański i Poleski – o powierzchni 18.247,4 ha, 16 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 233.211,7 ha, 17 obszarów chronionego krajobrazu (301.970,8 ha), 86 rezerwatów przyrody (11.862,9 ha), 23 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) – 335.841,2 ha i 97 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) – 164.724,7 ha120, 1516 pomników przyrody, 7 stanowisk dokumentacyjnych (11,3 ha), 7 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych (768,8 ha), 265 użytków ekologicznych (6.909,4 ha) i ponad 300 stref ochrony zwierząt i roślin121. Należy jednakże zauważyć, że prze-prowadzony w 2013 r. w województwie lubelskim monitoring gatunków i siedlisk na 169 stanowiskach badawczych wykazał, że stan jedynie około 20% z nich można było uznać za właściwy122. Przeprowadzony monitoring przyrody wskazuje zatem na pilną potrzebę dalszych działań ochronnych123.

Województwo lubelskie jest bogate w surowce naturalne. W okolicach Łęcznej, Bogdanki i Puchaczowa występuje węgiel kamienny, eksploatowany w kopalni na-leżącej do spółki Lubelski Węgiel „BOGDANKA” S.A. Ponadto występują złoża gazu ziemnego i niewielkie złoża ropy naftowej, a także fosforytów koło Annopola, ziemi krzemionkowej koło Rejowca, margli na zachód od Chełma, wapieni na Roztoczu, piasków szklarskich koło Biłgoraja i piasków formierskich koło Lubartowa. Do ko-palin powszechnie występujących na terenie województwa należą: kruszywa natu-ralne, surowce ilaste, gliny lessowe, iły, kreda i torf124. W ostatnim okresie wzrosło zainteresowanie gazem łupkowym, który może występować w formacjach perspek-tywicznych125 .

Województwo lubelskie jest regionem o typowo rolniczym charakterze. Sytu-acja społeczno-gospodarcza oraz wyraźnie zróżnicowane są w poszczególnych podregionach. Najwyższy poziom rozwoju gospodarczego i produkcji pozarolniczej

118 Ochrona środowiska 2014, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2014, s. 284.119 www.lubelskie.pl dostęp z dnia 25.03.2014.120 Ochrona środowiska 2014…, dz. cyt., s. 299.121 Dane RDOŚ w Lublinie. Stan na 7 marca 2014.122 Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2013 roku, WIOŚ, Lublin 2014, s. 90–91.123 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 206.124 Strategia rozwoju województwa lubelskiego …, dz. cyt., s. 10–17.125 Są to ilasto-mułowcowe łupki górnego ordowiku i dolnego syluru, występujące na znacznych głę-

bokościach (3000-4500 m), datowane na około 450 mln lat. Dotychczasowa wiedza pozwoliła na wstępne określenie możliwości występowania złóż gazu łupkowego (shalegas) w polskiej strefie eko-nomicznej Bałtyku, na Pomorzu, wschodnim i północnym Mazowszu, Podlasiu i Lubelszczyźnie oraz w łupkach dolnego karbonu na Przedgórzu Sudeckim. Parametry geologiczno-geochemiczne łupków potencjalnie gazonośnych są porównywalne do klasycznych osadów tego typu w basenach amerykań-skich. Na obecnym etapie poszukiwania i rozpoznawania niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego i ropy naftowej nie jest możliwe rzeczywiste oszacowanie ich zasobów.

65

wykazuje podregion lubelski. Typowo rolniczy charakter odzwierciedla wartość współczynnika osób zatrudnionych w rolnictwie w stosunku do ogólnej liczny pra-cujących, który w roku 2013 kształtował się na poziomie 26,51%, podczas gdy dla Polski – na poziomie 11,99%, województwa podlaskiego – 24,28%, zaś mazowie-ckiego – 10,96%126 .

Województwo lubelskie jest regionem zasobnym w dobre i bardzo dobre gleby. Około 76% użytków rolnych zaliczonych jest do I–IV klasy bonitacyjnej gleb127. War-tość wskaźnika jakości i przydatności rolniczej gleb (wg IUNG) w regionie kształtuje się bardzo korzystnie na tle kraju128 i waha się od 31,1 do 84,4. Występuje tu jednak duże zróżnicowanie. Najwyższe wartości tego wskaźnika charakteryzują gminy po-wiatu hrubieszowskiego – średnia dla powiatu powyżej 79 pkt, a najniższe gminy powiatu włodawskiego średnia około 36 pkt129 .

Problemy przed jakimi staje rolnictwo w województwie lubelskim są wynikiem dziedzictwa historycznego oraz peryferyjnego, przygranicznego położenia. Wśród problemów, które się nawarstwiają i stanowią źródło słabych stron rozwoju gospo-darczego regionu wymienić należy130:

• rozdrobnienie agrarne; • bardzo niski poziom kooperacji rolników indywidualnych; • nadmierne zaabsorbowanie siły roboczej, o niskich na ogół kwalifikacjach,

w rolnictwie; • niski poziom towarowości rolnictwa; • negatywna selekcja w zakresie struktury demograficznej w rolnictwie i na

obszarach wiejskich; • wolne tempo przezwyciężania monofunkcyjnego charakteru wsi; • mało sprawne i niedofinansowane instytucje odpowiedzialne za transfer wie-

dzy do rolnictwa i mieszkańców wsi.Województwo lubelskie należy do najsłabiej zaludnionych i zurbanizowanych

regionów kraju. Sytuacja demograficzna jest niekorzystna i stale się pogarsza w wy-niku zbyt małej liczby urodzeń i odpływu migracyjnego. Województwo lubelskie ce-chuje słaba dostępność transportowa do regionu z zewnątrz oraz niska dostępność i spójność komunikacyjna wewnątrz regionu131. Województwo lubelskie to jedno-cześnie, podobnie jak inne województwa Polski Wschodniej (podkarpackie, świę-tokrzyskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie), obszar o najniższym w skali kraju (a także UE) poziomie rozwoju132 .

O relatywnie niskiej liczebności podmiotów gospodarczych w regionie lubel-skim na tle kraju świadczą wskaźniki takie jak liczba podmiotów wpisanych do rejestru/10000 ludności (1004 w Polsce i 746 w województwie lubelskim) czy też

126 A. Siedlecka 2015: Środowiskowe aspekty funkcjonowania wiejskich gospodarstw domowych na ob-szarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego, PSW Biała Podlaska, s. 35.

127 Stan ochrony środowiska w województwie lubelskim 2003, WIOŚ Lublin 2004.128 Pod względem wskaźnika jakości i przydatności rolniczej gleb (wg IUNG) na trzecim miejscu w kraju.129 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 203.130 Strategia rozwoju województwa lubelskiego…, dz. cyt., s. 25.131 Tamże, s. 31.132 PKB per capita wynosi poniżej 80% średniej krajowej.


66


liczba podmiotów nowo zarejestrowanych/10000 ludności (90 w Polsce wobec 67 w województwie lubelskim)133 .

Nasycenie przedsiębiorczością obszarów wiejskich regionu lubelskiego jest tak-że znacznie mniejsze w porównaniu do terenów wiejskich Polski, co obrazują wy-brane wskaźniki liczby134 podmiotów wpisanych do rejestru REGON odniesione do liczby mieszkańców. Pozytywnym zjawiskiem jest zwiększanie się wartości więk-szości wskaźników w analizowanym okresie 2011–2013 (tabela 3.1).

Tabela 3.1. Wartości wybranych wskaźników odzwierciedlających skalę przedsiębior-czości na obszarach wiejskich Polski i województwa lubelskiego w okresie 2011–2013

Wskaźniki

Obszary wiejskiewojewództwo

lubelskie Polska

2011 2012 2013 2011 2012 2013Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. ludności 495 512 531 663 686 710

Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności 48 50 52 67 68 71

Jednostki wykreślone z rejestru REGON na 10 tys. ludności 48 35 34 67 48 50

Osoby fizyczne prowadzące działalność gospo-darczą na 1000 ludności 39 40 42 54 56 57

Źródło: M. Zwolińska-Ligaj na podstawie Bank Danych Lokalnych GUS.

W stosunku do obszarów wiejskich w Polsce, w grupie podmiotów gospodar-czych funkcjonujących w 2013 roku na obszarach wiejskich Lubelszczyzny mniejszy był udział podmiotów, których działalność opiera się na wykorzystywaniu zasobów naturalnych oraz reprezentujących sektor przemysłu i budownictwa, przy więk-szym udziale podmiotów reprezentujących sektor usług (tabela 3.2).

Tabela 3.2. Struktura podmiotów gospodarczych Polski, obszarów wiejskich Polski oraz obszarów wiejskich województwa lubelskiego według rodzaju prowadzonej dzia-łalności w roku 2013

Obszar

Rodzaj działalnościrolnictwo, leś-nictwo, łowie-

ctwo i rybactwo

przemysł i bu-downictwo usługi

Polska 2,2 21,4 76,4Obszary wiejskie Polski 6,1 28,2 65,7Obszary wiejskie woj. lubelskiego 5,9 25,6 68,4


133 Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl134 M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji…, dz. cyt.

67

Mimo, że udział sektora przemysłu (w tym podmiotów szczególnie uciążliwych dla środowiska) jest relatywnie niższy niż na obszarach wiejskich kraju, to jego oddziaływanie na środowisko w powiatach, w których występują skupiska tych podmiotów jest wyraźnie niekorzystne. Funkcjonujące na terenie województwa lu-belskiego 92 zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza w 2012 r. stano-wiły około 5,2% zakładów w Polsce, 77,7% z nich posiadało urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych, a tylko 10,9% do redukcji zanieczyszczeń gazowych135. Województwo lubelskie charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem w rozmieszcze-niu źródeł punktowych emisji. Pod względem ilości uwolnionych zanieczyszczeń do powietrza w roku 2013 na czołowych miejscach znalazły się: powiat puławski i powiat chełmski, natomiast powiat janowski znalazł się na ostatnim miejscu136 .

Struktura podmiotów gospodarczych pod względem wielkości zatrudnienia w przypadku obszarów wiejskich analizowanego regionu charakteryzowała się nieco większym udziałem mikro i małych przedsiębiorstw i mniejszym – średnich (tabela 3.3).

Tabela 3.3. Struktura podmiotów gospodarczych Polski, obszarów wiejskich Polski oraz obszarów wiejskich województwa lubelskiego według wielkości zatrudnienia w roku 2013

ObszarWielkość zatrudnienia

0–9 10–49 50–249 250i więcej

Polska 95,6 3,6 0,7 0,1Obszary wiejskie Polski 95,9 3,6 0,4 0,0Obszary wiejskie woj. lubelskiego 96,0 3,6 0,4 0,0


Obszary wiejskie w województwie lubelskim obejmują 24.152 km2 (96,1% po-wierzchni regionu) i są zamieszkiwane przez ok. 53% ogółu ludności wojewódz-twa. Poziom wykształcenia mieszkańców wsi jest wciąż niski mimo zwiększającego się dostępu społeczeństwa do usług związanych z nauką i z rozwojem społeczeń-stwa obywatelskiego. Na znacznej części obszarów wiejskich, położonych z dala od ośrodków miejskich, występują procesy starzenia i zmniejszania się liczby ludności. Towarzyszą temu takie trendy jak: malejący wskaźnik obciążenia demograficznego, niższy współczynnik feminizacji oraz migracje ludności z obszarów wiejskich do miast i otaczających je obszarów w celu poszukiwania pracy i kontynuacji nauki.

Jest to region o słabym zaludnieniu – 86osób na km2 (Polska 123km2). Poza ni-skim stopniem zaludnienia województwa lubelskiego niepokojąca jest struktura ludności według ekonomicznych grup ludności. W 2013 r. liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym stanowiła 18,3% ogółu, w wieku produkcyjnym 62,7%, po-produkcyjnym 18,9%. Wielkości te dla Polski wynosiły odpowiednio 18,2%, 63,4%,

135 Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego…, dz. cyt, s. 6.136 Tamże.


68


18,4%.137 O problemie demograficznym starzejącego się społeczeństwa świadczą również wskaźniki obciążenia demograficznego138 (tabela 3.4).

Tabela 3.4. Wskaźniki obciążenia demograficznego dla Polski i województwa lubelskie-go na dzień 31 grudnia 2013r.

Jednostka terytorialna

Ludność w wieku nieprodukcyjnym

na 100 osób w wie-ku produkcyjnym

Ludność w wieku poprodukcyjnym

na 100 osób w wie-ku przedproduk-

cyjnym

Ludność w wieku poprodukcyjnym

na 100 osób w wie-ku produkcyjnym

osoba osoba osobaPolska 57,6 101,2 29,0gminy miejskie 58,0 123,1 32,0gminy miejsko-wiejskie 56,4 89,3 26,6 gminy wiejskie 58,0 80,0 25,8 Lubelskie 59,4 103,3 30,2 gminy miejskie 57,2 114,1 30,5 gminy miejsko-wiejskie 57,5 99,9 28,7 gminy wiejskie 61,8 96,2 30,3

Źródło: A. Siedlecka 2015: Środowiskowe aspekty…, dz. cyt., s. 60.

Poziom wskaźnika obciążenia demograficznego świadczy o bardzo niekorzystnej sytuacji demograficznej województwa, szczególnie na obszarach wiejskich. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w następujących czynnikach: ujemnym przy-roście naturalnym, migracjach zarówno wewnętrznych jak i zagranicznych139 .

Na obszarach wiejskich Lubelszczyzny jednym z kluczowych problemów spo-łecznych i ekonomicznych jest bezrobocie, a zwłaszcza bezrobocie ukryte na ob-szarach wiejskich. Województwo lubelskie charakteryzuje się jednym z wyższych poziomów bezrobocia. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2013 roku kształtowała się na poziomie 14,4% – dla Polski wynosiła 13,4%140. Obszary wiejskie Lubelszczy-zny rozwijają się wolniej niż miasta regionu. Są mniej atrakcyjne dla inwestorów, mają wyższe bezrobocie i dysponują niewielkim kapitałem. Wyjątkiem są obszary wiejskie położone wokół Lublina i większych miast województwa charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju niż pozostałe.

W porównaniu z miastami obszary wiejskie są gorzej wyposażone w podstawo-wą infrastrukturę społeczną i techniczną. Według danych GUS na koniec 2013 roku, długość sieci kanalizacyjnej na obszarze województwa lubelskiego stanowiła 27,0% długości sieci wodociągowej. Z oczyszczalni ścieków korzystało 55,5% ludności wo-jewództwa lubelskiego (w Polsce 70,3%)141, przy czym 94,5%, korzystających to 137 Obliczenia własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl dostęp z dnia

8.02.2014.138 A. Siedlecka 2015: Środowiskowe aspekty…, dz. cyt., s. 60.139 I. Frenkel 2014: Ludność wiejska [w:] Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi, I. Nurzyńska, W. Poczta,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s.29.140 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 201.141 Ochrona środowiska 2014…, dz. cyt., s. 72.

69

mieszkańcy miast, a zaledwie 22,0% to mieszkańcy wsi. Na tle kraju województwo lubelskie mieści się poniżej średniego krajowego odsetka mieszkańców korzystają-cego z kanalizacji142.

W dokumentach strategicznych dotyczących rozwoju regionu tradycyjnie wska-zywane było rolnictwo i turystyka oraz przemysł rolno-spożywczy. W obowiązują-cej „Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r.” zaistniała w związku z wytycznymi polityki regionalnej Unii Europejskiej potrzeba wskazania tzw. inteligentnych specjalizacji, w których regiony mogą znajdować często niszo-we źródło innowacyjnej przewagi konkurencyjnej143. Jako kluczowe inteligentne specjalizacje regionu lubelskiego w „Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r.” wskazano144: biogospodarkę145, medycynę i zdrowie, infor-matykę i automatykę oraz energetykę niskoemisyjną.

3.2. Dobór i charakterystyka gmin

Dobór gmin do badania (30 gmin przyrodniczo cennych i 10 gmin porównawczych) dokonany został w oparciu o przeprowadzoną uprzednio klasyfikację wszystkich 193 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego według kategorii cen-ności przyrodniczej (ekologicznej) – zaprezentowane w rozdziale 1 pracy.

Gminy przyrodniczo cenne wyodrębniono na podstawie trzech kryteriów: mocy ekologicznej formy użytkowania, zanieczyszczenia środowiska i stopnia zdegradowa-nia poszczególnych elementów środowiska oraz stopnia zachowania naturalnych ele-mentów środowiska146. Do oceny stopnia cenności przyrodniczej zastosowana została

142 Raport o stanie środowiska…, dz. cyt., s. 38–39.143 Według Dyrekcji Generalnej ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej taka specjalizacja może za-

pewnić wzrost konkurencyjności regionów, a w rezultacie ich szybszy rozwój. Dlatego dokumenty UE wyznaczające politykę rozwoju na lata 2014–2020 zalecają regionom inteligentną specjalizację. Każdy z nich powinien określić, w jakiej dziedzinie będzie się specjalizował i ująć to w swojej strategii rozwoju. Strategia Europa 2020 zakłada wspieranie inteligentnej specjalizacji regionów, czyli inno-wacyjnego rozwoju poszczególnych obszarów czerpiącego z ich naturalnych zasobów, tradycyjnych przemysłów itp., czyli z tego wszystkiego, co stanowi o ich specyfice i wyjątkowości. Za: Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komitet Komisji KOM, 3.3.2010, Bruksela. oraz M. Słodowa-Hełpa 2013: Wyzwania stojące przed pol-skim samorządem lokalnym w perspektywie 2014–2020. Studia Oeconomica Posnaniesia, tom 1, nr 6 (25), s. 44.

144 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r., Urząd Marszałkowski w Lubli-nie, Lublin 2014, s. 26.

145 Biogospodarka obejmuje wszystkie rodzaje aktywności gospodarczej oparte na biotechnologiach, zwłaszcza produkcję roślinną i zwierzęcą, produkcję pasz i przetwórstwo rolno-spożywczego, prze-mysł farmaceutyczny, chemiczny, odnawialne źródła energii (biorafinerie, biopaliwa) zdrowie pub-liczne oraz przemysły i usługi środowiskowe (ekobiznes), gospodarkę odpadami i recykling, go-spodarkę ściekami, monitoring zanieczyszczeń powietrza, zarządzanie środowiskiem, rekultywację gruntów i oczyszczanie wód gruntowych, monitoring hałasu, usługi badawczo-rozwojowe w zakresie ochrony środowiska oraz monitoring środowiska i analizy laboratoryjne, zarządzanie efektywnością wykorzystania zasobów za: Regionalna Strategia…, dz. cyt., s. 26.

146 Opis wskaźników użytych do pomiaru cenności ekologicznej gmin zaprezentowano szczegółowo w: D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 162.


70


metoda sum standaryzowanych (wskaźnik Perkala). Wskaźnik został skonstruowany przy założeniu, że wszystkie cechy są równoważne na każdym poziomie uogólnienia.

Klasyfikacja gmin według klas cenności ekologicznej umożliwiła przeprowadze-nie doboru 30 gmin z grupy najcenniejszych przyrodniczo (bardzo wysokiej i wyso-kiej klasy cenności) oraz 10 gmin porównawczych z klasy o bardzo niskim poziomie cenności. Dokonany był on w oparciu o miernik wartości udziału w podatku docho-dowym od osób prawnych CIT w budżecie gminy (średnia wartość udziału z okresu 2009–2011). Wybranie tego miernika jako dodatkowego kryterium doboru miało na celu wyłonienie do badań gmin cennych przyrodniczo, w przypadku których cenno-ści tej towarzyszy zróżnicowany poziom aktywności gospodarczej.

W grupie gmin najcenniejszych ekologicznie (bardzo wysokiej i wysokiej klasy cenności) wybranych zostało najpierw 15 o najwyższej wartości udziału podatku dochodowego od osób prawnych CIT, są to gminy, w których cenności przyrodni-czej towarzyszyła wysoka aktywność gospodarcza, a następnie z pozostałych gmin w tej grupie (bardzo wysokiej i wysokiej cenności) wybrano, przy pomocy analizy skupień metodą k-średnich, kolejne 15 gmin wykazujących zróżnicowany poziom aktywności gospodarczej (zróżnicowany poziom wartości udziału w podatku CIT). 10 gmin porównawczych dobranych zostało z grupy gmin najmniej cennych przy-rodniczo – przy pomocy analizy skupień metodą k-średnich – wybrane zostały gmi-ny zróżnicowane pod względem wartości udziału w podatku CIT. Charakterystyka badanych gmin ze względu na wartość wskaźnika cenności przyrodniczej zawarta została w tabeli 3.5.

71

Tabela 3.5. Kryteria doboru gmin, w których przeprowadzono badania

GminaTyp

PC (przyrodniczo cenna)P (porównawcza)

Powiat Wartość wskaźnika cenności przyrodniczej

Tomaszów Lubelski PC tomaszowski 0,7102Zwierzyniec * PC zamojski 0,5131Krasnobród * PC zamojski 0,4802Józefów * PC biłgorajski 0,4797Janów Lubelski * PC janowski 0,4671Łukowa * PC biłgorajski 0,4526Kazimierz Dolny * PC puławski 0,4510Modliborzyce * PC janowski 0,4488Susiec * PC tomaszowski 0,4449Dzwola PC janowski 0,4261Sławatycze * PC bialski 0,4256Adamów * PC zamojski 0,4206Janowiec * PC puławski 0,4119Urszulin PC Włodawski 0,3911Rossosz* PC bialski 0,3848Sosnowica PC parczewski 0,3811Skierbieszów PC zamojski 0,3792Stary Zamość PC zamojski 0,3785Wąwolnica PC puławski 0,3770Dębowa Kłoda PC parczewski 0,3762Wilków PC opolski 0,3761Janów Podlaski * PC bialski 0,3739Włodawa PC włodawski 0,3699Łabunie PC zamojski 0,3672Tarnawatka * PC tomaszowski 0,3636Konstantynów PC bialski 0,3584Stężyca PC rycki 0,3544Obsza * PC biłgorajski 0,3539Kraśniczyn PC krasnostawski 0,3492Lubycza Królewska PC tomaszowski 0,3484Tyszowce P tomaszowski 0,2329Fajsławice P krasnostawski 0,2326Kamionka P lubartowski 0,2250Biała Podlaska P bialski 0,2200Radzyń Podlaski P radzyński 0,1964Turobin P biłgorajski 0,1947Komarówka Podlaska P radzyński 0,1944Ryki P rycki 0,1880Niemce P lubelski 0,1623Wohyń P radzyński 0,1526

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań.* 15 gmin z grupy 30 wykazujące najwyższy poziom wartości średniego udziału w podatku CIT w latach 2009–2011 – powyżej 5500 zł, pozostałe gminy to gminy o zróżnicowanym po-ziomie tego wskaźnika, ale poniżej wartości 5500 zł.


72


Na mapie 3.1 przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie badanych gmin.

Mapa 3.1. Rozmieszczenie przestrzenne 40 gmin z próby badawczejŹródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań; 30 gmin przyrodniczo cen-nych (numery od 1 do 30) i 10 gmin porównawczych (numery od 31 do 40).

73

3.3. Poziomy badania ze wskazaniem stosowanych metod, technik i narzędzi badawczych

Badania zostały zrealizowane na trzech poziomach:

Poziom I – badania ilościoweObejmowały wszystkie gminy wiejskie województwa lubelskiego (172) oraz

miejsko-wiejskie (21) – łącznie 193 gminy. Gminy poddane zostały analizie staty-stycznej służącej klasyfikacji oraz wyłonieniu obszarów najcenniejszych przyrod-niczo oraz zagrożonych – poddanych wysokiej antropopresji, a także typów funk-cjonalnych struktury gospodarczej.

Poziom II – badania ilościowe i jakościoweObejmowały 40 gmin (około 20% wszystkich gmin), z czego 30 z grupy najcen-

niejszych przyrodniczo oraz 10 gmin porównawczych, pozbawionych cechy unikal-nego, cennego środowiska przyrodniczego z grupy gmin o niskiej cenności ekolo-gicznej. W każdej gminie badania przeprowadzone były w miejscowości – siedziby urzędu gminy oraz dwóch innych miejscowościach. Badaniem objęto następujące podmioty:

1. Samorządy gmin – w każdym z 30 urzędów gmin przyrodniczo cennych i 10 urzędach gmin porównawczych przeprowadzono pogłębiony wywiad z wój-tem/burmistrzem, pracownikiem urzędu zajmującym się sprawami ochrony środowiska, a także prezesem ZUK oraz sondaż diagnostyczny z wykorzy-staniem kwestionariusza ankiety skierowanej do radnych – zgodę na udział w badaniu wyraziło 383 radnych z gmin przyrodniczo cennych (85,7% ogó-łu) i 116 z gmin porównawczych (74,4% ogółu).

2. Przedsiębiorstwa147 – w każdej z 40 gmin przeprowadzono 5 standaryzowa-nych wywiadów z właścicielem/współwłaścicielem lub osobą zarządzającą firmą (200 wywiadów), gdzie dobór odzwierciedlał strukturę rodzajową oraz wielkości zatrudnienia podmiotów każdej z gmin (na podstawie zaku-pionej w WUS w Lublinie bazy danych podmiotów zarejestrowanych w sy-stemie REGON funkcjonujących w gminach wiejskich i obszarach wiejskich gmin wiejsko-miejskich województwa lubelskiego). Dobór przedsiębiorstw do badania dokonano przy użyciu metody celowo-losowej. W ramach bada-nej grupy odrębnej analizie poddane zostały przedsiębiorstwa reprezentu-jące branże przyjazne bioróżnorodności – m.in. rolnictwo i przetwórstwo, leśnictwo i przetwórstwo drewna, rybołówstwo i akwakultura, turystyka, usługi ochrony środowiska (baza WUS w Lublinie). W przypadku tych przed-siębiorstw wykorzystana została zmodyfikowana wersja kwestionariusza wywiadu. Dodatkowo zrealizowane zostały na podstawie kwestionariusza wywiady z 10 przedsiębiorstwami z obszaru województwa lubelskiego, po-siadającymi certyfikat SZS na zgodność z wymaganiami normy ISO 14001 (około 5 – obszary wiejskie, reszta – dobór według branż i lokalizacji poza

147 Kompleksowe wyniki badań nad przedsiębiorstwami z badanych obszarów przedstawiono w pracy: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt.,


74


Lublinem – małe miasta – Świdnik, Puławy, Kraśnik, Chełm itp.). W przy-padku tych przedsiębiorstw wykorzystana została zmodyfikowana wersja kwestionariusza wywiadu. Łącznie zrealizowanych zostało 210 wywiadów z przedstawicielami przedsiębiorstw.

3. Gospodarstwa rolne148 – 5 gospodarstw z każdej gminy (łącznie 200) o po-wierzchni co najmniej 5 ha UR (z czego 3 realizujące programy rolno-śro-dowiskowe, z wyłączeniem Pakietu 2 rolnictwo ekologiczne), a ponad to w ramach 200 – 50 gospodarstw agroturystycznych (około 10% funkcjo-nujących w województwie dane LODR stan na 1.01.2011), 60 gospodarstw ekologicznych certyfikowanych (około 10% z województwa), 60 reprezentu-jących rolnictwo konwencjonalne gospodarstwa średnie (5–10 ha) – typowa produkcja rolnicza z wyłączeniem działów specjalnych produkcji rolniczej oraz produkcji warzywniczej, gdzie głównym źródłem zatrudnienia jest pra-ca we własnym gospodarstwie rolnym) i 30 gospodarstw dużych – powyżej 50 ha – produkujących głównie na rynek. Taki dobór miał na celu wyłonie-nie różnych rodzajów gospodarstw ze szczególnym uwzględnieniem typu działalności predysponowanej na obszarach cennych przyrodniczo a w tym gospodarstwa realizujące programy rolno-środowiskowe, gospodarstwa ekologiczne i agroturystyczne, ale też wyłonione gospodarstwa produkujące wyłącznie na rynek /intensywne/ powodujące potencjalne kolizje ze środo-wiskiem przyrodniczym. Dobór gospodarstw rolnych do badania dokonano przy użyciu metody celowo-losowej.

Tabela 3.6. Struktura badanych gospodarstw

Rodzajgospodarstwa

Gospodarstwa z gminSumaprzyrodniczo

cennych porównawczych

agroturystyczne 39 11 50duże 25 5 30ekologiczne 43 17 60konwencjonalne 43 17 60Suma 150 50 200

Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Badaniami ankietowymi objęto gospodarstwa rolne o powierzchni co najmniej 5 ha UR, przyjmując założenie J. S. Zegara, iż gospodarstwa o mniejszej powierzch-ni nie mają większego znaczenia dla produkcji rolniczej i trudno upatrywać przed nimi przyszłość związaną z działalnością rolniczą. Jak zauważa autor ten gospodar-stwa o mniejszym areale mogą być także wysoko produkcyjne i wysoko dochodowe w przypadku produkcji specjalistycznej (działy specjalne), ale taka produkcja nie powinna mieć miejsca na terenach objętych ograniczeniami środowiskowymi149 .

148 Kompleksowe wyniki badań nad przedsiębiorstwami z badanych obszarów przedstawiono w pracy: A. Siedlecka 2015: Środowiskowe aspekty..., dz. cyt.

149 J. S. Zegar, Szanse rolnictwa zrównoważonego na terenach Natura 2000, s. 295.

75

Poziom III – badania jakościoweObejmowały:1. wybrane studia przypadku:

• obszarów zagrożonych kolizją: wykazano występowanie obszaru zagro-żenia intensywnym rozwojem turystyki (studium przypadku gmin Kazi-mierz Dolny i Włodawa w rozdziale 1 pracy);

• wybranych gmin opierających swój rozwój na unikalnych sposobach wy-korzystania walorów przyrodniczych i kulturowych (studium przypadku gminy Janów Lubelski przedstawione w monografii autorstwa D. Guzal--Dec pt.: „Samorząd gminny w kreowaniu zrównoważonego rozwoju ob-szarów przyrodniczo cennych województwa lubelskiego” (rozdział 7),

2. pogłębione wywiady z przedsiębiorstwami oraz gospodarstwami rolnymi opierającymi swoje strategie rozwojowe na zasobach i walorach środowiska przyrodniczego,

3. wywiady z przedsiębiorstwami z wdrożonymi SZS ISO 14001.

3.4. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych

Celem badań przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych była charakterystyka i oce-na uwarunkowań ich działalności gospodarczej ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych oraz wskazanie kluczowych czynników i barier działalności gospodarczej występujących na obszarach przyrodniczo cennych. Bio-rąc pod uwagę potrzebę aktywizacji gospodarczej obszarów przyrodniczo cennych w oparciu o zrównoważone wykorzystanie ich zasobów dokonano po pierwsze diag-nozy stanu i systematyki kierunków wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze na obszarach cennych przyrodniczo oraz dokonano oceny stanu i możliwości upowszechniania zarządzania środowiskowego. Rozważania uporząd-kowano w oparciu o charakterystykę porównawczą podmiotów uwzględniającą ich lokalizację – na terenie gmin przyrodniczo cennych i pozostałych. Przyjęty układ analityczny pozwolił na wyłonienie wpływu czynnika położenia na prezentowane postawy i formułowane opinie przedstawicieli badanych podmiotów.

3.4.1. Charakterystyka badanych przedsiębiorstw

W grupie badanych podmiotów dominowały mikroprzedsiębiorstwa, jednak bardziej rozdrobniona struktura według wielkości zatrudnienia była charaktery-styczna dla obszarów przyrodniczo cennych, w których przypadku mikroprzedsię-biorstwa stanowiły 77% ogółu badanych podmiotów150 (wykres 3.1).

150 Charakterystyka badanych przedsiębiorstw przedstawiona za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt. (Rozdział 4 pt. „Organizacja badań i charakterystyka próby badawczej”).


76


Wykres 3.1. Struktura badanych przedsiębiorstw według wielkości zatrudnienia i lo-kalizacji


Przeciętna wielkość zatrudnienia w przedsiębiorstwach funkcjonujących na ob-szarach przyrodniczo cennych w pełnym wymiarze godzin wynosiła 13,1 osoby, a w przypadku gmin porównawczych – 16,2. W gminach przyrodniczo cennych mniej osób zatrudniano w niepełnym wymiarze godzin oraz więcej w charakterze pracow-ników sezonowych. Podobny, w porównywanych gminach, był udział w zatrudnieniu respondentów i członków ich rodzin (tabela 3.7).

Tabela 3.7. Przeciętna wielkość zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach według formy zatrudnienia i lokalizacji

Forma zatrudnienia

Przedsiębiorstwa z gminprzyrodniczo cennych porównawczych

ogółemw tym respon-

dent i jego rodzina

ogółemw tym respon-

dent i jego rodzina

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

pełny wymiar godzin 13,1 30,7 1,7 1,1 16,2 21,2 1,7 0,9niepełny wymiar go-dzin 3,0 4,9 1,3 0,5 10,4 13,1 1,0 -

pracownicy sezonowi, dorywczy 6,1 7,4 1,7 0,8 5,2 5,0 2,0 -


Przedsiębiorstwa z gmin przyrodniczo cennych charakteryzował krótszy staż rynkowy w porównaniu do podmiotów z gmin porównawczych. Ponad połowa

77

(56,7%) organizacji powstała po roku 2000, w tym 10,7% po roku 2011 (wykres 3.2).

Wykres 3.2. Struktura badanych przedsiębiorstw według roku powołania i lokalizacji


Dominującą formą prawno-organizacyjną działalności w badanej grupie była in-dywidualna działalność gospodarcza. Pozostałymi formami, o mniejszej reprezen-tacji w próbie, były spółki z o. o. oraz spółki cywilne. Zauważyć należy, że w przypad-ku obszarów przyrodniczo cennych wyraźnie większy był udział przedsiębiorstw funkcjonujących w oparciu o formę indywidualnej działalności gospodarczej oraz mniejszy w odniesieniu do spółek (wykres 3.3).

Wykres 3.3. Struktura badanych przedsiębiorstw według formy prawno-organizacyj-nej i i lokalizacji


Niemal połowa przedsiębiorstw (46,9% na obszarach przyrodniczo cennych i 46,0% na obszarach pozostałych) posiadała status firmy rodzinnej. Oznaczał on, że w firmie pracowało, formalnie lub nieformalnie, co najmniej dwóch członków rodzi-


78


ny, co najmniej jeden członek rodziny posiadał decydujący wpływ na zarządzanie w firmie oraz rodzina posiadała udziały w przedsiębiorstwie151 .

W strukturze branżowej badanych podmiotów dominowało przetwórstwo prze-mysłowe oraz handel. Przedsiębiorstwa z obszarów przyrodniczo cennych repre-zentowały różnorodne dziedziny działalności. Branżą najczęściej reprezentowaną było przetwórstwo przemysłowe (23,3%), kolejnymi branżami, o mniejszym udzia-le w próbie, były: działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastrono-micznymi (15,3%), handel hurtowy i detaliczny i naprawy (14,0%) oraz rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (13,3%). W przypadku gmin porównawczych wy-raźnie wyróżniały się – przetwórstwo przemysłowe (32,0%) oraz handel hurtowy i detaliczny i naprawy (26,0%) (wykres 3.4).

Wykres 3.4. Struktura badanych przedsiębiorstw według rodzaju działalności i loka-lizacji


151 Definicja przyjęta za: Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, Projekt współfi-nansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowany na zlecenie Zespołu Rozwoju Zasobów Ludzkich PARP, Warszawa 2009, s. 52.

79

Przedsiębiorstwa zlokalizowane w gminach zaliczonych do cennych przyrodni-czo i pozostałych charakteryzowały się bardzo zbliżonym geograficznym zasięgiem obsługiwanych rynków. Ponad 1/3 badanych podmiotów obsługiwała rynki lokal-ne, około 14% regionalne, ponad 1/3 krajowe i ponad 10% zagraniczne. W grupie podmiotów obsługujących ponadlokalne rynki dominujący był zatem udział pod-miotów o krajowym zasięgu rynków.

Przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach przyrodniczo cennych wykazy-wały, w porównaniu do tych zlokalizowanych na pozostałych terenach, większe powiązania z lokalnymi rynkami dóbr i usług. Na obszarach przyrodniczo cennych 39% przedsiębiorstw od 50–100% wartości zakupów realizowało na terenie gminy. W przypadku obszarów porównawczych odsetek był dużo mniejszy i wynosił 16%.

Znaczna grupa badanych przedsiębiorców oceniała pozytywnie sytuację ekono-miczno-finansową przedsiębiorstwa, przy czym, właściciele (menadżerowie) przed-siębiorstw zlokalizowanych na terenie gmin przyrodniczo cennych zdecydowanie rzadziej (49,0%) oceniali sytuację ekonomiczno-finansową przedsiębiorstw jako dobrą i bardzo dobrą w porównaniu do podmiotów z gmin porównawczych (83,7%). Dosyć duża grupa podmiotów (38,1%) z obszarów przyrodniczo cennych oceniła tą sytuację przeciętnie. Obserwowane różnice charakteryzowała statystyczna istot-ność (t=-4,159, p<0,001). Na wykresie 3.5 przedstawiono opinie przedsiębiorców odnośnie odnotowania rozwoju przedsiębiorstwa w okresie 2011 – 2013.

Wykres 3.5. Opinie przedsiębiorców odnośnie odnotowania rozwoju przedsiębiorstwa w okresie 2011-2013 według lokalizacji przedsiębiorstw


Większość badanych przedsiębiorców oceniała, że przedsiębiorstwo w ciągu ostatnich trzech lat rozwinęło działalność, przy czym właściciele (menadżerowie) przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie gmin przyrodniczo cennych znacz-nie rzadziej formułowali pozytywne oceny (51,3%) w porównaniu do podmiotów z gmin pozostałych (73,4%). Ponadto przedsiębiorcy z terenów przyrodniczo cen-nych częściej nie potrafili dokonać jednoznacznej oceny kierunku zmian, które w badanym okresie dotyczyły organizacji (wykres 3.5). Obserwowanych różnic nie cechowała jednak statystyczna istotność (t=-1,373, p=0,171).


80


Na wykresie 3.6 przedstawiono informacje na temat deklarowanych planów przedsiębiorców w perspektywie najbliższych trzech lat według lokalizacji w gmi-nach przyrodniczo cennych i pozostałych.

Wykres 3.6. Deklarowane plany przedsiębiorców w perspektywie najbliższych trzech lat według lokalizacji przedsiębiorstw


O dosyć stabilnej pozycji rynkowej większości badanych podmiotów świadczą wykazywane plany rozwojowe, przy czym w nieco mniejszym zakresie zgłaszane w przypadku przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cennych. Na obszarach cen-nych przyrodniczo 80,9% przedsiębiorców zadeklarowało plany rozwoju działalno-ści gospodarczej, natomiast w przypadku porównywanej grupy – 87,5%.

3.4.2. Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych

Ze względu na dobór próby do badań minimalna wielkość gospodarstwa to 5 ha. Średnia powierzchnia wszystkich 200 podmiotów wynosiła 23,9 ha, przy od-chyleniu standardowym 51,3 ha. Gospodarstwa z terenu gmin o wyższych walorach środowiskowych były większe, gdyż ich średnia powierzchnia kształtowała się na poziomie 27,5 ha (odchylenie standardowe 58,4). W przypadku gmin porównaw-czych z terenów o niższych walorach środowiskowych wielkość ta wyniosła 13,6 ha (odchylenie standardowe 17,5).

Badane podmioty to gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą. Analizując badane gospodarstwa rolne z uwzględnieniem profilu produkcji należy wskazać, iż były to głównie podmioty zajmujące się produkcją roślinną. Z wiodących kierunków

81

produkcji należy wymienić produkcję zbóż, roślin przemysłowych i pastewnych oraz ziemniaków.

W badanych gospodarstwach rolnych dominowała produkcja zbóż – powierzch-nia zasiewów zboża kształtowała się ona na poziomie 11,9 ha, odchylenie standar-dowe 18,3. Analizując powierzchnię zasiewów w gospodarstwach z uwzględnie-niem podziału na gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą na terenie gmin o wyższych walorach środowiskowych (przyrodniczo cennych) i gmin porównaw-czych można zaobserwować, iż w przypadku gmin przyrodniczo cennych średnia powierzchnia zasiewów zbóż była wyższa. Wynosiła ona 12,6 ha (odchylenie stan-dardowe 17,7), zaś dla gmin o niższych walorach przyrodniczych 9,6 ha (odchyle-nie standardowe 20,2). Zbożami produkowanymi w gospodarstwach były głównie pszenica, żyto, jęczmień i owies (tabela 3.8).

Tabela 3.8. Powierzchnia zasiewów wybranych elementów produkcji roślinnej

Wyszczególnienie

Ogółem(ha)

Gospodarstwa z gminprzyrodniczo


śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

zboża 11,9 18,3 12,6 17,7 9,6 20,2rośliny przemysłowe 8,0 14,3 9,9 15,8 1,9 2,9rośliny pastewne 6,3 11,9 7,4 13,2 2,1 1,7ziemniaki 1,6 2,7 1,4 2,4 1,8 3,1pozostałe 7,6 15,9 7,4 16,2 7,9 15,4


Kolejną grupą roślin, w strukturze zasiewów były rośliny przemysłowe, głównie buraki i rzepak. Średnia powierzchnia zasiewów roślin przemysłowych wynosiła 8,0 ha (odchylenie standardowe 14,3). W tym przypadku również dostrzegalna jest różnica pomiędzy produkcją w gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych i po-równawczych. Średnia dla gospodarstw z gmin o wyższych walorach środowisko-wych wynosiła 9,9 ha (odchylenie standardowe 15,8), zaś w gospodarstwach z gmin porównawczych 1,9 ha (odchylenie standardowe 2,9). Również w przypadku roślin pastewnych zarysowały się różnice pomiędzy tymi dwoma grupami gospodarstw, średnia powierzchnia w gospodarstwach przyrodniczo cennych wynosiła 7,4 ha (odchylenie standardowe 13,2), zaś porównawczych 2,1 ha (odchylenie standardo-we 1,7).

Średnia powierzchnia zasiewów ziemniaka była najmniejsza w strukturze wszystkich analizowanych rodzajów produkcji roślinnej – wynosiła 1,6 ha (odchy-lenie standardowe 2,7). W tym przypadku średnia powierzchnia zasiewów była nie-znacznie wyższa w gospodarstwach z terenu gmin porównawczych.


82


Drugi kierunek produkcji w badanych gospodarstwach rolnych to produkcja bydła, krów, drobiu oraz trzody chlewnej.

Tabela 3.9. Stan pogłowia wybranych zwierząt w badanych gospodarstwach

Wyszczególnienie

Ogółem(szt.)

Gospodarstwa z gminprzyrodniczo cen-

nych porównawczych

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

bydło 17,6 27,0 15,6 21,0 23,4 42,8krowy 9,2 16,9 6,6 6,9 16,2 30,3trzoda chlewna 17,2 27,5 11,8 9,00 33,5 51,9lochy 4,1 4,6 4,0 5,4 4,3 3,5owce 7,0 4,2 4,0 3,2 10,0 8,2kozy 3,8 1,6 3,6 1,7 4,25 1,5drób 36,6 18,5 35,4 18,9 43,5 15,0konie 6,3 6,5 6,9 6,3 5,0 7,4


Średnie pogłowie bydła wynosiło 17,6 szt. (odchylenie standardowe 27,0), zaś krów 9,2 szt. (odchylenie standardowe 16,9). Zarówno średnie pogłowie bydła i krów było zróżnicowane w gospodarstwach z terenu gmin przyrodniczo cennych i porównawczych. W gminach o niższych walorach środowiskowych wielkości te były wyższe (tabela 3.9).

Średnie pogłowie trzody chlewnej w badanych gospodarstwach rolnych wynio-sło 17,2 szt. (odchylenie standardowe 27,5) i było wyższe w gospodarstwach po-równawczych (średnie pogłowie 33,5 szt., odchylenie standardowe 51,9). Jednak-że należy wskazać, iż pogłowie trzody chlewnej w badanych gospodarstwach było zróżnicowane i jedynie w 17 wynosiło powyżej 10 sztuk. Średnia liczba drobiu w go-spodarstwach wynosiła 36,6 (odchylenie standardowe 18,5). Drób stanowił przed-miot produkcji w 41 gospodarstwach rolnych. Gospodarstwa charakteryzowały się również posiadaniem koni. Jednakże jedynie tylko 19 gospodarstw wskazało na ten fakt. Średnia liczba koni w gospodarstwach wyniosła 6,3 szt. (odchylenie standar-dowe 6,6).

Kolejnym ważnym obszarem analizy funkcjonowania gospodarstw rolnych był poziom ich wyposażenia w maszyny i urządzenia niezbędne do prowadzenia pro-dukcji roślinnej i zwierzęcej (tabela 3.10).

83

Tabela 3.10. Poziom wyposażenia w urządzenia i instalacje do produkcji roślinnej i zwierzęcej w badanych gospodarstwach rolnych

Nazwa maszyny, urządzenia Ogółem (szt.)



samochód ciężarowy 7,4 10,1 –samochód dostawczy 36,4 33,3 44,9ciągnik 77,5 80,4 69,4urządzenia transportowe 38,5 40,6 32,7

Maszyny do produkcji roślinnej:kombajny zbożowe 25,7 28,3 18,4kombajny ziemniaczane 11,8 10,9 14,3kombajny buraczane 4,9 4,4 6,3silosokombajny 1,1 1,5 –kosiarki ciągnikowe 33,3 34,8 29,2przyczepy zbierające 14,0 13,0 16,7prasy zbierające 19,5 21,2 14,6ładowacze 17,7 16,7 20,8kopaczki do ziemniaków 10,4 11,0 8,5sadzarki do ziemniaków 15,8 12,4 25,5rozsiewacze nawozów i wapnia 44,1 43,5 45,8rozrzutnik obornika 30,3 32,8 22,9agregaty uprawowe 36,8 36,5 37,5polowe opryskiwacze ciągnikowe 47,3 52,6 31,9

Maszyny do produkcji zwierzęcej:dojarki bańkowe 10,5 11,9 6,4dojarki rurociągowe 4,4 4,5 4,3chłodziarka 11,6 11,2 12,8zbiorniki na mleko 12,2 13,4 8,5instalacja do zadawania pasz 7,1 5,2 12,5instalacja do usuw. obornika 7,3 6,8 8,5


Analizując poziom wyposażenia gospodarstw rolnych w środki transportu, ma-szyny i urządzenia stanowiące wyposażenie gospodarstw, można zaobserwować nieznaczne różnice pomiędzy poziomem w dwóch grupach gospodarstw ze wzglę-du na gminę umiejscowienia gospodarstwa. W przypadku gospodarstw z gmin o wyższych walorach środowiskowych uwidacznia się wyższy poziom wyposażenia w większość środków transportu. Zarówno w samochody ciężarowe, gdzie w go-spodarstwach z gmin porównawczych nie posiada tego elementu infrastruktury żaden podmiot, jak również wyposażenie w ciągniki, czy urządzenia transportowe.

W przypadku maszyn przeznaczonych do produkcji rolniczej wyższy poziom wyposażenia w gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych wystąpił w przypad-


84


ku między innymi kombajnów zbożowych (różnica 9,9 p.p), kosiarek ciągnikowych (różnica 5,6 p.p), pras zbierających (różnica 6,6 p.p), rozrzutników obornika (różni-ca 9,9 p.p) oraz polowych opryskiwaczy ciągnikowych (różnica 20,7 p.p). W przy-padku zdecydowanie większego poziomu wyposażenia w gospodarstwach z gmin porównawczych znaczące różnice uwidaczniają się dla sadzarki ziemniaków, urzą-dzenie posiada 25,5% gospodarstw z terenu gmin porównawczych i 12,4% gospo-darstw z gmin przyrodniczo cennych.

Analizując badane gospodarstwa ze względu na główne źródło dochodów można wyodrębnić zgodnie z klasyfikacją Głównego Urzędu Statystycznego pięć kategorii gospodarstw: pracowników, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów i rencistów oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. W badanej grupie 200 gospodarstw uwidacznia się dominacja gospodarstw rolników. Co oznacza, że w po-nad 50% gospodarstw domowych wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest dochód z użytkowania gospodarstwa indywidualnego. Ponad 35% gospodarstw to gospodarstwa pracowników, co oznacza że dochód z gospodarstwa rolnego nie jest głównym, dominującym źródłem (tabela 3.11).

Tabela 3.11. Struktura gospodarstw ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną

Rodzaj gospodarstwa OgółemGospodarstwa z gmin

przyrodniczo cennych porównawczych

pracowników 37,0 32,9 49, 0 rolników 51,5 54,4 43,1 pracujących na własny rachunek 6,5 7,3 3,9 emerytów i rencistów 3,0 3,4 2,0 utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 2,0 2,0 2,0


W przypadku gospodarstw prowadzących działalność w gminach o wyższych walorach środowiskowych dochód z gospodarstwa indywidualnego jest dominują-cy w większej grupie gospodarstw w porównaniu z gospodarstwami z gmin porów-nawczych. Blisko 55% gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych to gospodarstwa rolników, gdy w gminach porównawczych odsetek ten wyniósł 43,1%. W gospodar-stwach z gmin o niższych walorach przyrodniczych dominują gospodarstwa, dla których głównym źródłem dochodów jest praca najemna (49,0%). Wskazuje to, iż w gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych prowadzona działalność rolnicza jest podstawą funkcjonowania zdecydowanie większej grupy gospodarstw. Jednak-że dla większości kierowników gospodarstw rolnych poziom osiąganych dochodów jest mało satysfakcjonujący. Ponad 55% respondentów prowadzących gospodar-stwa w gminach przyrodniczo cennych i blisko 52% w gminach porównawczych wyraziło opinie, iż dochody z tytułu prowadzonej produkcji rolniczej są mało satys-fakcjonujące. Dla ponad 30% kierowników z gmin o wyższych walorach środowi-skowych są one niskie i zdecydowanie niskie, takie samo zdanie miało ponad 35% respondentów z gmin porównawczych (tabela 3.12).

85

Tabela 3.12. Poziom zadowolenia z osiąganych dochodów z tytułu prowadzonej pro-dukcji rolniczej

Rodzaj gospodarstwa OgółemGospodarstwa z gmin


satysfakcjonujące 10,6 10,9 9,5mało satysfakcjonujące 54,7 55,5 52,4niskie 24,1 22,7 28,6zdecydowanie niskie 8,2 8,6 7,1trudno powiedzieć 2,4 2,3 2,4


Pomimo niskiego zadowolenia z osiąganych dochodów z produkcji rolniczej oko-ło 13% respondentów przewidywało, iż w okresie nadchodzących 3–5 lat zamie-rza powiększać areał gospodarstwa rolnego. Blisko ¼ badanych nie miała do końca sprecyzowanych planów na przyszłość w tym obszarze. Poza zmianą areału gospo-darstwa ważnym elementem związanym z prowadzeniem produkcji rolniczej jest także realizowanie profilu produkcyjnego. Wśród badanych producentów zmianę profilu produkcji rozważał jedynie jeden rolnik, który zamierzał w nadchodzących latach przeorganizować się na uprawę zbóż. Niespełna 2% kierowników gospo-darstw rozważało również zmianę związaną z przestawieniem się na produkcję ekologiczną.

Pomimo różnorodnych problemów związanych z podejmowaną produkcją rolni-czą nikt z prowadzących badane gospodarstwa rolne, nie uwzględniał zaprzestania produkcji rolniczej w najbliższych latach.


87

Rozdział 4

Uwarunkowania rozwojowe gospodarek lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowisko-wych

4.1. Uwarunkowania rozwoju gmin przyrodniczo cennych położo-nych w regionie peryferyjnym – aspekty teoretyczne

Współcześnie rozpoznanie w skali lokalnej zasięgu rozwoju społecznego, gospo-darczego i przestrzennego staje się szczególnie skomplikowane, ponieważ gmina funkcjonuje i rozwija się jako integralna część większej całości, tj. regionu, korzy-sta z dóbr i usług pochodzących z innych terenów i jednocześnie produkuje i do-starcza swoje produkty na rzecz szeroko rozumianego otoczenia. Gmina korzysta z zewnętrznych zasileń finansowych, a jednocześnie część własnych dochodów przekazuje do publicznej dyspozycji. Te wielokierunkowe interakcje, jak podkreślał A. Szewczuk, sprawiają, że jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia rozwój w skali lo-kalnej jest wyjątkowo trudne152 .

Rozwój lokalny to charakterystyczna kategoria rozwoju społeczno-gospodar-czego. Jak wyżej wskazano, to proces bardzo złożony. Na jego kierunek ma wpływ zarówno wiele podmiotów znajdujących się na danym terytorium, jak również wiele czynników. Złożoność procesu ma swoje odbicie w różnorodności definicji, które są mniej czy bardziej kompleksowe i identyfikują najczęściej podmiot, przedmiot, cel, charakterystyki samego procesu oraz jego terytorialne umiejscowienie. Wspólnym mianownikiem tych definicji jest zawsze podkreślenie dynamicznego charakteru pojęcia oraz roli władz lokalnych jako współkreatora procesu153.

Jedną z najczęściej podawanych w literaturze definicji jest definicja R. Brola we-dług, którego rozwój lokalny to „zharmonizowane i systematyczne działanie spo-łeczności, władzy publicznej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w danej jednostce terytorialnej, zmierzające do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych w danej jednostce terytorialnej, tworzenia korzystnych wa-runków dla gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego”154 .

Zdaniem M. Adamowicza rozwój lokalny jest „wynikiem aktywności lokalnych podmiotów gospodarczych wykorzystujących dostępne im wewnętrzne i zewnętrz-ne zasoby do prowadzenia procesów produkcji towarów i usług, z którymi powiąza-ne są procesy wymiany i konsumpcji. Przebieg tych podstawowych procesów eko-

152 A. Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioło 2011: Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, Wy-dawnictwo C.H. Beck, Warszawa, s. 21.

153 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny..., dz. cyt., s. 16.154 R. Brol 1998: Rozwój lokalny – nowa logika rozwoju gospodarczego [w:] Gospodarka lokalna w teo-

rii i praktyce, M. Obrębalski (red.), Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, nr 785, Wrocław, s. 11–14.

88


nomicznych kształtowany jest przez ogólny system ekonomiczno-społeczny, polity-kę społeczno-gospodarczą kraju, politykę regionalną oraz lokalną politykę rozwoju prowadzoną przez władze lokalne”155 .

Złożoność procesu rozwoju terytorialnego wynika ze złożoności determinant tego procesu. Można także w nawiązaniu do systemowego charakteru relacji mię-dzy jednostkami samorządu terytorialnego wskazać, ze determinanty rozwoju lo-kalnego warunkują jednocześnie rozwój regionu i odwrotnie. Często zatem w lite-raturze przedmiotu wskazuje się determinanty rozwoju lokalnego i regionalnego. Złożoną listę determinant przedstawia J. Kot, z których część odnosi się do strony podażowej – dostępnych zasobów wykorzystywanych w procesie rozwoju, a część do strony popytowej – niejako „odbiorców produktów” powstających w procesie rozwoju. Do tych determinant należą156:

• potrzeby mieszkańców – wraz z zaspokojeniem potrzeb mieszkańców, po-wstają nowe potrzeby determinujące rozwój poprzez tworzenie dóbr i usług nie występujących dotychczas na danym rynku;

• potrzeby jednostek gospodarczych – potrzeby z zakresu podnoszenia efek-tywności procesów produkcji, gdy są zaspokajane, podnoszą poziom organi-zacyjny i technologiczny gospodarki lokalnej i gospodarki regionu;

• zasoby i walory lokalnego środowiska naturalnego – istotne elementy wpły-wające tak na przebieg procesów gospodarczych, jak i poziom życia mieszkań-ców; zarówno zasoby, jak i walory oraz atrakcyjność środowiska są wykorzy-stywane i stymulują rozwój w zakresie działalności gospodarczej i warunków bytowych ludności;

• zagospodarowanie infrastrukturalne – poziom rozwoju infrastruktury dane-go obszaru (w sensie ilościowym i jakościowym) wpływa na wysokość kosz-tów zarówno inwestycyjnych przy podejmowaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej, jak i zasiedlenia kolejnych mieszkańców; stopień zagospoda-rowania infrastrukturalnego wolnych terenów w dużej mierze determinuje dalszy rozwój;

• potencjał gospodarczy (produkcyjny i usługowy), techniczny, kadrowy i naukowy;

• poziom edukacji społeczeństwa, posiadane umiejętności i kwalifikacje oraz ich różnorodność – należą do kategorii miękkich determinant rozwoju; ten czynnik wpływa bezpośrednio na poziom wykorzystania pozostałych deter-minant;

• tradycje kulturowe i produkcyjne – mają swoje odzwierciedlenie w poziomie i charakterze zagospodarowania przestrzeni oraz poziomie i rodzajach kwa-lifikacji siły roboczej;

• aktywność społeczeństwa – zdolność i skłonność społeczeństwa do partycy-pacji w procesach decyzyjnych, do podejmowania inicjatyw gospodarczych, do samoorganizacji politycznej oraz tworzenia różnych sformalizowanych struktur, aktywnie uczestniczących w procesach społeczno-gospodarczych;

155 M. Adamowicz 2003: Kształtowanie rozwoju lokalnego [w:] Strategie rozwoju lokalnego. Aspekty in-stytucjonalne, M. Adamowicz (red.), SGGW, Warszawa, s. 11.

156 J. Kot 2003: Zarządzanie rozwojem gmin, a praktyka planowania strategicznego, UŁ, Łódź,s. 26–28.

89

• sprzyjające inicjatywom i rozwojowi przepisy prawa oraz nastawienie władz lokalnych i regionalnych do podejmowania inicjatyw;

• zasoby instytucjonalne, w tym instytucje otoczenia rynkowego – obejmują za-równo instytucje władz publicznych, czyli samorządu, administracji terenowej, jak i całą gamę instytucji gospodarczych oraz instytucjonalne formy działalno-ści społecznej oraz instytucje sektora finansowego i ubezpieczeniowego.

Współczesne koncepcje rozwoju regionalnego prezentują nowe spojrzenie na wewnętrzny potencjał obszarów słabiej rozwiniętych. Interwencja władz publicz-nych powinna polegać na wspieraniu rozwoju tych czynników instytucjonalnych, politycznych i społecznych, które mogą zapewnić regionowi konkurencyjność i roz-wój157. Nowe ujęcia rozwoju lokalnego, w porównaniu do tradycyjnych, inaczej po-strzegają jego główne komponenty takie jak lokalizacja, przedsiębiorczość i baza ekonomiczna, zasoby pracy czy zasoby gminy akcentując jakość środowiska natu-ralnego, potrzebę współpracy i innowacyjności (tabela 4.1).

Tabela 4.1 Tradycyjne i współczesne ujęcia komponentów rozwoju lokalnegoKomponent Tradycyjne ujęcie Nowe ujęcie

Lokalizacja

Lokalizacja (w pobliżu zasobów naturalnych, szlaków transporto-wych, rynków) wzmacnia możliwo-ści rozwoju

Jakość środowiska naturalnego i silne zdolności społeczności zwielokrotniają naturalne zdolno-ści rozwoju ekonomicznego

Przedsiębior-czość i baza eko-nomiczna

Przedsiębiorstwa eksportujące stymulują rozwój lokalnej przed-siębiorczości

Klastry konkurencyjnych sektorów włączone w regionalne sieci przed-siębiorstw wszystkich rodzajów kreują nowe źródła wzrostu i do-chodów

Zasoby pracyWięcej firm tworzy więcej miejsc pracy nawet jeśli wiele z nic oferu-je minimalne płace

Rozwój wszechstronnych umiejęt-ności i innowacje technologiczne prowadzą do pracy o wysokiej ja-kości i wyższych płac

Zasoby wspólno-ty (gminy)

Ukierunkowane na wybrany cel organizacje mogą wzmocnić możliwości rozwoju społeczności lokalnej

Współpracujące partnerstwa z wie-lu grup wspólnot są potrzebne do ustanowienia szerokich podstaw konkurencyjnych branż przemysłu

Źródło: E. J. Blakely, N. Green Leigh 2010: Planning local economic development. Theory and practice, Sage, Los Angeles, s. 94.

Procesy rozwoju społeczno-ekonomicznego cechuje wyraźna nierównomier-ność przestrzenna, wynikająca z uwarunkowanej historycznie, zmieniającej się dostępności i jakości zasobów kapitału ludzkiego, społecznego, naturalnego i eko-nomicznego158. Mechanizm wolnorynkowy implikuje występowanie wyraźnego te-157 Z. Makieła 2013: Przedsiębiorczość i innowacyjność terytorialna. Region w warunkach konkurencji,

Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa, s. 111.158 P. Ekins 1992: A Four-capital Model of Wealth Creation [in:] Real-life Economics. Understanding

Wealth Creation, P. Ekins, M. Max-Neef , London–New York: Routledge, s. 147–155; P. Ekins, S. Dresner, K. Dahlström 2008: The Four-capital Method of Sustainable Development Evaluation, European Envi-ronment, Vol. 18, No. 2, s. 63–80.

Uwarunkowania rozwojowe gospodarek lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych

90


rytorialnego zróżnicowania poziomu aktywności gospodarczej i społecznej. Trwały charakter zróżnicowań międzyregionalnych prowadzi do wyodrębnienia w struk-turze przestrzennej regionów centralnych i regionów peryferyjnych. Utrzymujące się różnice w potencjale ekonomicznym poszczególnych regionów stanowią jeden z podstawowych problemów współczesnej gospodarki159. Sytuacja ta nie sprzyja procesowi rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, a wręcz staje się jedną z jego głównych barier, co znajduje swoje potwierdzenie w raportach dotyczących spójno-ści społeczno-ekonomicznej regionów opracowywanych dla państw członkowskich Unii Europejskiej160 .

Pojęcie peryferyjności jest wieloznaczne, głównie z uwagi na złożoność tego zja-wiska. Utożsamia się je na ogół z dystansem, odmiennością i zależnością161. Pery-feryjność ma charakter względny, zależny od przyjętych kryteriów oraz podstawy odniesienia, a oceniana bywa na ogół pejoratywnie. Pomimo postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego nie zanika i z tego punktu widzenia stanowi interesujący przedmiot badań o charakterze zarówno teoretyczno-metodologicznym, jak i empi-ryczno-aplikacyjnym162 .

Jednym z najbardziej spektakularnych wymiarów peryferyjności jest położe-nie geograficzno-komunikacyjne163. Według tego kryterium peryferie definiuje się, jako obszary oddalone od centrów gospodarczych i trudno dostępne pod względem komunikacyjnym164. Innym bardzo odczuwanym aspektem peryferyjności jest jej wymiar ekonomiczny. W polityce spójności UE podstawowym kryterium dla okre-ślania peryferyjności jest niski poziom rozwoju gospodarczego, przede wszystkim mierzony poziomem PKB poniżej 75% średniej w UE na jednego mieszkańca (we-dług parytetu siły nabywczej)165 .

Peryferyjność ma także wymiar społeczno-demograficzny – przejawia się niską gęstością zaludnienia oraz spadkiem liczby ludności. Jak podkreśla A. Miszczuk, współczesne procesy ludnościowe w wielu krajach przybierają charakter polary-zacyjny, co jest efektem zaawansowania procesów urbanizacyjnych. Z jednej strony następuje koncentracja ludności w największych ośrodkach miejskich, a także bę-dące wynikiem suburbanizacji „rozlewanie się” ich ludności na sąsiadujące tereny wiejskie, a z drugiej – depopulacja obszarów peryferyjnych, zwłaszcza tych o cha-rakterze wiejskim, położonych z dala od dużych miast166 .

159 K. Leszczewska 2010: Aktywność ekonomiczna regionów peryferyjnych, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, zeszyt 17, Uniwersytet Rzeszowski, s. 215.

160 Fourth Report on Economic and Social Cohesion. Growing regions, Growing Europe, 2007, European Commission, Luxembourg; Sixth Report on Economic and Social Cohesion. Investment for jobs and growth, Promoting development and good governance in UE regions and cities, 2014, European Com-mission, Luxembourg.

161 A. Olechnicka 2004: Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe Scho-lar, Warszawa.

162 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności regionu przygranicznego, Wydawnictwo Norberti-num, Lublin, s. 14.

163 Tamże.164 B. Goodall 1987: The Dictionary of Human Geography, London: Penguin, s. 350.165 A. Copus, D. Skuras 2006: Business network and innovation in selected lagting areas of the European

Union: A spatial perspective, European Planning Studies, Vol. 14, No. 1, s. 79–93.166 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności…, dz. cyt., s. 14.

91

Na problem depopulacji współcześnie wskazuje m.in. prognoza demograficzna do 2030 roku, wykonana przez EUROSTAT dla 267 regionów UE (NUTS 2). Wynika z niej, że spadek liczby ludności zostanie odnotowany w 98 regionach. Relatywnie największa skala tego zjawiska obejmie zarówno kraje małe (Estonia, Litwa, Łotwa i Węgry), nowo przyjęte do Unii Europejskiej Bułgarię i Rumunię, ale także Niemcy (28 regionów depopulacyjnych na ogólną liczbę 39) oraz Polskę (12 na 16)167 .

Skutki depopulacji mają nie tylko wymiar demograficzny, związany z defor-macjami struktury płci i wieku ludności pozostającej na obszarze wyludniającym się, ale także społeczno-ekonomiczny, przejawiający się niekorzystnymi zmiana-mi w strukturze aktywności ekonomicznej ludności, czy też osłabieniem postaw przedsiębiorczości i innowacyjności168. Bardzo istotną konsekwencją wyludniania – w efekcie selektywności odpływu, dotyczącego w znacznym stopniu liderów lokal-nych i regionalnych – jest obniżanie jakości kapitału społecznego, identyfikowanego z poziomem zaufania i współdziałania społecznego. Niski poziom kapitału społecz-nego stanowi natomiast jedną z zasadniczych barier przełamania peryferyjności169 .

Uzupełnieniem skutków procesów związanych ze zmniejszaniem zasobów kapitału ludzkiego oraz z obniżaniem jakości kapitału społecznego jest występo-wanie peryferyjności kulturowej, mającej swoje źródło w niskim poczuciu tożsa-mości terytorialnej. Tożsamość ta jest rozumiana jako „emocjonalny stosunek lud-ności do określonego terytorium, jego krajobrazu, wytworów kultury materialnej i niematerialnej”170 .

B. Jałowiecki wskazuje trzy typy tożsamości terytorialnej171: • tożsamość historyczną, związaną z ważnymi wydarzeniami historycznymi

oraz dziedzictwem społecznym, kulturowym, ekonomicznym, a nawet przy-rodniczym,

• tożsamość prospektywną, budowaną wokół projekcji przyszłości obszaru, niekoniecznie przy uwzględnieniu jego historii,

• tożsamość przeżywaną, odzwierciedlającą sposób życia mieszkańców obszaru, mogący łączyć się z elementami historii i dziedziczenia oraz przewidywania.

Jak podkreśla K. Kuciński, wymienione aspekty peryferyjności są na ogół po-wiązane ze sobą z różnym natężeniem, tworząc sprzężenia zwrotne o charakterze negatywnym. Rezultatem ich oddziaływania jest także specyficzne zagospoda-rowanie przestrzenne. Przestrzeń obszarów peryferyjnych ma na ogół charakter wtórny (pochodny), co oznacza, że służy interesom centrum, a nie zaspokojeniu miejscowych potrzeb172. Wynika to ze specyfiki struktury gospodarczej obszarów

167 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Regional_population_projections dostęp z dnia 21.08.2010.

168 A. Miszczuk 1993: Wyludnianie się wsi a rolnictwo wschodniej Lubelszczyzny, Dokumentacja Geogra-ficzna, nr 2.

169 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności…, dz. cyt., s. 16.170 R. Szul 1996: Przestrzeń, gospodarka, państwo, Wydawnictwo Naukowe Jan Szumacher, Warszawa.171 B. Jałowiecki 1996: Przestrzeń historyczna, regionalizm, regionalizacja [w:] Oblicza polskich regio-

nów, B. Jałowiecki (red.), Uniwersytet Warszawski. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokal-nego, Warszawa, s. 19–88.

172 K. Kuciński 2009: Organizacja przestrzenna gospodarki [w:]Geografia ekonomiczna, K. Kuciński (red.), Wolters Kluwer Polska, Kraków, s. 35–58.


92


peryferyjnych. Ponadto przestrzeń tych obszarów jest selektywnie i nie w pełni za-gospodarowana. Może charakteryzować się również nieciągłością, niezintegrowa-niem, niestabilnością oraz niejednorodnością173 .

W nawiązaniu do różnych aspektów wyodrębniania regionów peryferyjnych można wskazać zatem na najczęściej wyróżniane w literaturze przedmiotu ich ce-chy takie jak174:

• trudna dostępność komunikacyjna, • słaba pozycja w sieci transportowej, • wysokie koszty dostępu, • niski poziom PKB per capita, • produkcja surowcowa o niskiej wartości dodanej, • eksport zasobów pracy, • niska dostępność kapitału ekonomiczno-finansowego, • niska gęstość zaludnienia, • odpływ migracyjny, • zaawansowane procesy starzenia się, ludności, • pogarszanie jakości kapitału ludzkiego, • pogarszanie jakości kapitału społecznego, • niskie natężenie postaw przedsiębiorczości i innowacyjności, • słabe poczucie tożsamości terytorialnej, • brak zasobów strategicznych, • brak elit lokalnych, • ograniczone kompetencje władz lokalnych i regionalnych, • niski potencjał finansowy władz publicznych, • selektywne zagospodarowanie przestrzeni, • niski stopień zintegrowania przestrzeni.

Interesujących wniosków związanych z mechanizmem peryferyjności dostarcza koncepcja (model) czterech kapitałów P. Ekinsa175. Tradycyjne rozumienie kapitału, ograniczone do zasobów rzeczowych (środków trwałych) i finansowych, nie odda-je w pełni współczesnego funkcjonowania tego pojęcia. Pojawiły się bowiem nowe kategorie kapitału, m.in.: ludzki, społeczny, organizacyjny czy intelektualny. Jedną z koncepcji, która nadaje pojęciu „kapitał” aspekt wielowymiarowy, jest właśnie model czterech kapitałów autorstwa P. Ekinsa176. Wyróżnia się w nim:

• kapitał ekonomiczny (gospodarczy) – obejmuje wytworzone przez człowieka zasoby środków, służących do produkcji innych dóbr i świadczenia usług (ma-szyny, narzędzia, budynki, infrastruktura); jego najpopularniejszą miarą jest PKB per capita;

• kapitał naturalny (ekologiczny, środowiskowy) – zawiera w sobie zasoby na-turalne związane bezpośrednio i pośrednio z dobrobytem społecznym; obej-muje ekosystemy i ich bioróżnorodność, dostarczające m.in.: wody, energii, surowców mineralnych, drewna, powietrza; może być mierzony: emisją dwu-

173 Tamże.174 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności…, dz. cyt., s. 17.175 P. Ekins, S. Dresner, K. Dahlström 2008: The Four-capital Method of Sustainable …, dz. cyt., s. 63–80.176 P. Ekins 1992: A Four-capital Models..., dz. cyt., s. 63–80.

93

tlenku węgla, jakością powietrza, wód, stopniem bioróżnorodności, strukturą użytkowania gruntów, skażeniem gleb itp.;

• kapitał ludzki – odnosi się głównie do zdrowia, dobrobytu i potencjału pro-dukcyjnego poszczególnych osób; zawiera w sobie m.in.: zdrowie fizyczne i psychiczne, wykształcenie, motywacje, umiejętności; określa w aspekcie ilościowymi jakościowym zasoby pracy; najczęściej jest mierzony: stopą za-trudnienia (w tym zatrudnienia kobiet), stopą bezrobocia (z uwzględnieniem kobiet i ludzi młodych), strukturą wykształcenia i umiejętności zawodowych osób pracujących (i bezrobotnych);

• kapitał społeczny – podobnie jak kapitał ludzki, związany jest z dobroby-tem społecznym, ale raczej na poziomie społeczności, a nie poszczególnych osób; zawiera w sobie system powiązań społecznych wspierających wydajne, spójne społeczeństwo; ułatwia społeczne i intelektualne relacje między jego członkami; odnosi się do tych zasobów zaufania społecznego, norm i relacji, z których ludzie mogą korzystać, by rozwiązywać wspólne problemy i two-rzyć spójność społeczną; jego przejawem są: organizacje obywatelskie, sto-warzyszenia sąsiedzkie, spółdzielnie, a także struktury polityczne i prawne, sprzyjające politycznej stabilności, demokracji, efektywnemu zarządzaniu i sprawiedliwości społecznej; jego miarami mogą być: liczba organizacji poza-rządowych, spółdzielni, porozumień publiczno-prywatnych, nierówności płci w zakresie pracy, płacy, bezrobocia, obszary posiadające szczególne potrzeby rozwojowe, odpływ migracyjny młodych ludzi, przestępczość, w tym nielet-nich, itp.

Model czterech kapitałów jest efektem systemowego podejścia do problematyki rozwoju regionalnego. Ukazuje sprzężenie występujące pomiędzy poszczególnymi kapitałami, przyjmujące formę relacji: substytucji i/lub komplementarności, a po-nadto ułatwia identyfikację sprzeczności rozwojowych wynikających z nieade-kwatności zasobów poszczególnych typów kapitałów. Badania Banku Światowego wykazały, że 20% światowego bogactwa przypada na kapitał naturalny, 16% – na kapitał ekonomiczny, a pozostałe 64% – na kapitał ludzki i społeczny łącznie177. Wynika stąd wniosek, że wpływ kapitału ludzkiego na tworzenie dobrobytu jest zdecydowanie najważniejszy, co przeczy wcześniejszym poglądom, przypisującym kluczową rolę w tym zakresie kapitałowi ekonomicznemu. Wniosek ten jest także aktualny w odniesieniu do obszarów peryferyjnych, w przypadku których niska ja-kość kapitału ludzkiego i społecznego jest przyczyną ich słabości ekonomicznej178 .

Rzeczywisty rozwój regionalny jest wypadkową działania uwarunkowań i czynników o charakterze zarówno egzogenicznym, jak i endogenicznym. Ważne są: atrakcyjne czynniki lokalizacji, korzyści zewnętrzne, umiejętność reagowania na wyzwania globalnego rynku, innowacyjność, uwarunkowania instytucjonalne, czy też jakość funkcjonowania władz publicznych wszystkich szczebli.

Jak podkreśla T. G. Grosse, „peryferyjność jest zjawiskiem obiektywnym, wy-nikającym z niezrównoważenia przestrzennego procesów rozwojowych. Obszary

177 G. Gorzelak, A. Płoszaj, M. Smętkowski 2006: Ocena strategii rozwoju regionu- wykorzystanie modelu czterech kapitałów na przykładzie województwa lubuskiego, Studia Regionalne i Lokalne, nr 3(25).

178 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności…, dz. cyt., s. 25.


94


peryferyjne poddawane są – z jednej strony – procesom „wymywania” zasobów, ale z drugiej – także procesom dyfuzji innowacji”179. Istotne jest, by pierwszy typ proce-sów nie niszczył zdolności absorpcyjnej,niezbędnej do realizacji procesów drugiego typu. Obszary peryferyjne nie należy zatem, jak podkreśla A. Miszczuk, pozostawić samym sobie, nie podejmując żadnych działań stymulujących, dopuszczając świado-mie do pogłębiania się polaryzacji między nimi a obszarami rdzeniowymi180. Pod-jęcie tych działań wymaga jednak prawidłowego zidentyfikowania uwarunkowań rozwoju obszarów (regionów) peryferyjnych.

Rozwój terytorialny jest pochodną szerokiego spektrum uwarunkowań, któ-re można przyporządkować do dwóch grup uwarunkowań – zewnętrznych i we-wnętrznych. Należy podkreślić, że obydwie te grupy są niezbędne do zaistnienia pozytywnych przemian strukturalnych, społeczno-gospodarczych infrastruktu-ralnych oraz przestrzennych. Układ lokalny nieposiadający wystarczającego poten-cjału własnego, nie zawsze potrafi w pełni wykorzystać istniejące uwarunkowania zewnętrzne, w tym głównie środki finansowe.

Wysoki poziom potencjału własnego wpływa dodatnio na tworzenie korzyst-nych warunków życia mieszkańców, a endogeniczna aktywność może spowodować samopodtrzymywalny rozwój społeczny i gospodarczy. Stymulacja rozwoju z ze-wnątrz jest ważna, czasami wręcz niezbędna, jednakże, jak podkreśla A. Sobala -Gwosdz, to od poziomu czynników wewnętrznych zależy stopień wykorzysta-nia elementów napływających z zewnątrz181. Podobną opinię wyraża G. Gorze-lak, stwierdzając, że oddziaływanie czynników zewnętrznych na rozwój lokalny w głównej mierze zależy od aktywności samego układu lokalnego, a w przypadku zaistnienia korzystnego finansowo-inwestycyjnego impulsu zewnętrznego, to jego racjonalne wykorzystanie i efekty rozwojowe zależą od kapitału endogennego182 .

Praktyka życia gospodarczego pokazuje, że mechanizm wolnorynkowy nie sprawdza się jako czynnik pobudzający wzrost gospodarczy regionów zapóźnio-nych w rozwoju. W gospodarce następuje koncentracja czynników wytwórczych w określonej geograficznie przestrzeni, co z kolei powoduje deprecjację i ubożenie regionów charakteryzujących się odpływem czynników produkcji bądź nieefek-tywnym ich wykorzystaniem183 .

Rozwój tego typu regionów związany jest z interwencją władz publicznych, któ-re poprzez realizację określonych polityk powinny stymulować pobudzanie endo-genicznego potencjału każdego obszaru. Ch. Ray wskazuje na następujące aspekty podejścia endogenicznego w analizie rozwoju obszarów wiejskich184:

179 Por. T.G. Grosse 2007: Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1(27), s. 27.

180 A. Miszczuk 2013: Uwarunkowania peryferyjności…, dz. cyt., s. 26.181 A. Sobala-Gwosdz 2005: Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, Uniwer-

sytet Jagielloński, Kraków.182 G. Gorzelak 2008: Polska lokalna 2007 – synteza [w:] Polska lokalna 2007, G. Gorzelak (red.), Wydaw-

nictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 10–31. 183 M. Słodowa-Hełpa 2013: Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania, Wydawnictwa Fachowe

CeDeWu, Warszawa, s. 129–130.184 Ch. Ray 1999: Towards a Meta- Framework of Endogenous Development: Repertoires, Paths, Democ-

racy and Rights, Sociologia Ruralis, Vol. 39, no 4, s. 530.

95

• orientacja terytorialna (w opozycji do sektorowej), • wykorzystanie lokalnych zasobów, • lokalna kontekstualizacja oparta na partycypacji mieszkańców w sferze pub-

licznej.Podejście neoendogeniczne jest zmodyfikowaną wersją podejścia endogennego,

które podkreśla, że rozwój lokalny powinien opierać się na czynnikach wewnętrz-nych, specyficznych dla danego obszaru oraz na potencjale i zasobach wykorzysty-wanych przez społeczność lokalną. Ma ono wymiar terytorialny, gdyż bazuje na specyficznych cechach danego regionu. Unikalne cechy charakterystyczne dla da-nego obszaru, takie jak: klimat, środowisko, krajobraz czy też społeczny, kulturowy, ludzki i intelektualny kapitał, stanowią podstawę zrównoważonego rozwoju185 .

Jak wskazuje I. Fierla, warunki naturalne są pierwotnym i jednocześnie biernym czynnikiem wzrostu. Istnienie na danym terenie korzystnych warunków natural-nych nie przesadza ani o strukturze jego gospodarki, ani tym bardziej o poziomie jej rozwoju. Stopień i kierunki wykorzystania zasobów przyrody zależą od działal-ności ludzi186.

Środowisko przyrodnicze w sposób wielopłaszczyznowy wpływa zwłaszcza na rolnictwo, co przejawia się w doborze struktury produkcji rolnej, przestrzennym zróżnicowaniu plonów i produkcyjności hodowli – w zależności od jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Szczególny wpływ bowiem na obszary wiejskie wywie-rają klimat, stosunki wodne oraz gleby i rzeźba terenu187. W rolnictwie produkcja ograniczona jest jakością ziemi. Użytkowanie ziemi przy dążeniu do maksymalnej efektywności powinno jednak uwzględniać aspekty społeczne i środowiskowe188.

Chociaż wpływ środowiska nie jest jedynym i najistotniejszym warunkiem, gdy chodzi o zasadnicze przeobrażenia społeczno-ekonomiczne, to wiadomo, że roz-kwit gospodarczy łatwiej jest osiągnąć w warunkach środowiska dogodnego niż niesprzyjającego. Im wyższy jest stopień rozwoju społeczeństwa, tym mniejsze jest (ale do określonych granic) uzależnienie od warunków danego środowiska i od-wrotnie im niższa i bardziej prymitywna jest produkcja społeczna, tym silniejsza jest zależność gospodarki ludzkiej od klimatu, gleb, czy szaty roślinnej. Całkowite jednak uniezależnienie się człowieka od środowiska jest niemożliwe, nawet przy najwyższym stopniu rozwoju społeczeństwa. Powinno się więc chronić środowi-sko i jego zasoby, racjonalnie nimi gospodarować i prowadzić wszelką działalność w duchu poszanowania praw przyrody, a więc zgodnie z zasadami rozwoju zrówno-ważonego189.

185 M. Shucksmith 2010: Disintegrated Rural Development? Neo-Endogenous Rural Development Plan-ning and Place-Shaping in Diffused Power Context, Sociologia Ruralis, Vol. 50, no 1, s. 3.

186 I. Fierla 2001: Uwarunkowania regionalnego zróżnicowania poziomu rozwoju i struktury gospodarki [w:] Geografia gospodarcza Polski, I. Fierla (red.), PWE, Warszawa.

187 H. Piekarzewska 1999: Rolnictwo [w:] Geografia gospodarcza świata, I. Fierla (red.), PWE, Warszawa.188 O. Chureina 2004: The influence of natura and climatical conditio on the efficiency of agricultural pro-

duction [w:] Problemy rolnictwa światowego. Aktualne tendencje w międzynarodowych stosunkach gospodarczych w rolnictwie i gospodarce żywnościowej, tom 2, H. Manteuffel-Szoege (red.), SGGW, Warszawa.

189 K. Małachowski (red.) 2012: Gospodarka a środowisko i ekologia, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa, s. 19.


96


W kontekście realizowanej w Unii Europejskiej Wspólnej Polityki Rolnej rozwój obszarów wiejskich oparty jest na dwóch koncepcjach – wielofunkcyjności oraz kon-cepcji zrównoważonego rozwoju, zaś kluczowym problemem rozwoju obszarów wiej-skich jest osiągnięcie optymalnego poziomu zróżnicowania lokalnych gospodarek190.

Zrównoważony rozwój od dawna jest jednym z głównych celów polityki Unii Europejskiej. Obecnie obowiązujący dokument: „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu” jest wyrazem praktycznego operacjonalizacyjnego podejścia do koncepcji zrówno-ważonego rozwoju. Należy jednak zaznaczyć, że w Polsce problematyka zrówno-ważonego rozwoju zyskała już w latach 90. XX w. właściwą rangę konstytucyjną i ustawową191. Zapewnienie warunków do zrównoważonego w skali gmin jest zobo-wiązaniem wynikającym bezpośrednio z Konstytucji RP.

Począwszy od konferencji ONZ „Środowisko człowieka” w 1972 r. w Sztokholmie, aż po ustalenia Szczytu Rio+20 w Rio de Janeiro w 2012 r., dostrzegalne jest stopnio-we rozszerzanie zakresu problemów, które obejmuje koncepcja zrównoważonego rozwoju192. Początkowo, w latach 70. ubiegłego wieku, zasadniczym kontekstem do rozważań o zrównoważonym rozwoju był niemal wyłącznie problem „kurczących” się zasobów naturalnych w perspektywie postępującego wzrostu ekonomicznego i demograficznego193. Podczas szczytu Rio +20 zgłoszono potrzeby walki z ubó-stwem w warunkach poszanowania środowiska przyrodniczego, czego wyrazem ma być rozwój biogospodarki i wzmocnienie instytucjonalne194 .

Najbardziej uniwersalną i politycznie poprawną, a przez to powszechnie akcepto-waną definicję zrównoważonego rozwoju sformułowała w 1987 r. w raporcie „Nasza wspólna przyszłość” powołana przez ONZ Światowa Komisja do spraw Środowiska i Rozwoju (Komisja Brundtland)195. Jak wskazano w raporcie zrównoważony rozwój to „rozwój, który zaspakaja bieżące potrzeby, nie przekreślając szans ich zaspokojenia także w przyszłości”. W dokumencie zwrócono szczególną uwagę na ścisły związek między środowiskiem a rozwojem. Rozwój ten nie może odbywać się bez uwzględnie-nia problemów środowiskowych i doprowadzić do wyeksploatowania zasobów natu-ralnych oraz nie może unikać kosztów zewnętrznych ich degradacji196 .

Ideą przewodnią zrównoważonego rozwoju jest zachowanie środowiska i zaso-bów przyrodniczych dla przyszłych pokoleń, ale nie tyle przez pojmowaną trady-cyjnie bezpośrednią ochronę środowiska, ile głównie przez zmianę modelu rozwo-ju cywilizacyjnego. Zmiany powinny polegać na modyfikacji: modelu konsumpcji, z mniejszą presją na środowisko, systemu wartości oraz takim sposobie gospodaro-

190 M. Rizov 2005: Rural development under the European CAP: The role of diversity, The Social Science Journal, 42, s. 621.

191 A. Bołtromiuk 2003: Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 44–49.

192 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 24.193 M. Stanny, A. Czarnecki 2011: Zrównoważony rozwój…, dz. cyt., s. 15.194 www.uncsd2012.org/isfd.html dostęp z dnia 1.14.2014.195 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 24.196 Report of the World Commission on Environment and Development: “Our Common Future”

1987; dostęp http://www.channelingreality.com/Documents/Brundtland_Searchable.pdf z dnia 17.04.2015.

97

wania, przy którym presja na środowisko nie przekracza jego zdolności do samore-gulacji197. Celem podstawowym koncepcji jest osiągnięcie zrównoważonego rozwo-ju, rozumianego jako jakość życia społecznego i jednostki, które uzależnione jest nie tylko od konsumpcji dóbr i usług, ale i ekologicznych warunków życia198 .

Operacjonalizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju umożliwiającej jej prak-tyczną realizację służyło określenie zasad zrównoważonego rozwoju jako wytycz-nych dla rządzących i obywateli. Najbardziej obszerny katalog zasad możliwych do implementacji głównie z poziomu polityki międzynarodowej i polityk krajowych sformułowano w deklaracji z Rio, na w Szczycie Ziemi „Środowisko i Rozwój” w 1992 r. W literaturze krajowej T. Borys przedstawił zunifikowany zestaw zasad zrówno-ważonego rozwoju, możliwy do zaadaptowania także na szczeblu lokalnym199. Wśród zasad tych w aspekcie zaleceń dla lokalnych polityk rozwoju należy wskazać200:

• zasadę respektowania zrównoważonego rozwoju – nazywana zasadą ekologi-zacji gospodarki lub zasadą integralności systemu ekologicznego, gospodar-czego i społecznego, postuluje ona m.in:

» równorzędność i integralność polityk: ekologicznej, gospodarczej, spo-łecznej i przestrzennej,

» harmonizację procesów gospodarczych z przyrodniczymi, co wiąże się z dostosowaniem rodzaju i zakresu działalności gospodarczej do poten-cjału środowiska,

• zasadę ekonomizacji – nazywana zasadą efektywności ekonomicznej i ekolo-gicznej, postuluje realizację takiej polityki, aby cele ekologiczne były osiągal-ne minimalnym kosztem,

• zasadę prewencji – aktywnej polityki (likwidacji zanieczyszczeń u źródła), • zasadę reagowania na istniejące zagrożenia ekologiczne – biernej polityki, • zasadę przestrzegania międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej

– zaspokajanie potrzeb obecnego pokolenia z równoczesnym tworzeniem i utrzymaniem warunków do zaspokajania potrzeb pokoleń przyszłych,

• zasadę partnerstwa i partycypacji publicznej, czyli udziału społecznego, postu-lującą uwzględnianie udziału w procesach planowania i w procesach decyzyj-nych czyli konsultowania przygotowywanych decyzji ze społeczeństwem oraz poważnego traktowania opinii jej przedstawicieli – organizacji pozarządowych i pojedynczych obywateli, wymagające partnerstwa i dostępu do informacji; ten udział jest sprawą kluczową dla realizacji zrównoważonego rozwoju,

• zasadę regionalizacji programowania zrównoważonego rozwoju (w tym poli-tyki ekologicznej) – postulat umożliwienia władzy regionalnej i lokalnej wy-boru narzędzi realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju.

Podsumowując stwierdzić należy, że rozwój gmin przyrodniczo cennych po-łożonych w regionie peryferyjnym przebiega wobec zagrożenia, jakim jest (poza przestrzennym i ekonomicznym) społeczno-demograficzny wymiar peryferyjności.

197 J. S. Zegar 2003: Kierowanie zrównoważonym rozwojem społeczno-gospodarczym, SGH, Warszawa, s. 36.198 D. Burzyńska 2012: Rola inwestycji ekologicznych w zrównoważonym rozwoju gmin w Polsce, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 92.199 T. Borys 1999: Wskaźniki ekorozwoju, Ekonomia i Środowisko, Białystok, s. 85–93.200 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 66–67.


98


Potencjalnym czynnikiem konkurencyjności natomiast mogą być tutaj szczególnie cenne walory i zasoby środowiska przyrodniczego. Ich zrównoważone wykorzysta-nie w procesach gospodarowania zależy jednak od:

• świadomości ekologicznej podmiotów zamieszkujących i gospodarujących na obszarach przyrodniczo cennych,

• kreatywności, innowacyjności i gotowości do współpracy w podejmowaniu inicjatyw służących zagospodarowaniu walorów i zasobów przyrodniczych.

4.2. Uwarunkowania rozwoju i problemy wykorzystywania zaso-bów i walorów środowiska na cele gospodarcze postrzegane z perspektywy władz samorządowych

4.2.1. Uwarunkowania rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów

Analiza uwarunkowań rozwoju gmin przyrodniczo cennych przeprowadzona została w odniesieniu do grupy gmin porównawczych charakteryzujących się ni-skim poziomem cenności przyrodniczej (gminy z ostatniej w klasyfikacji cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego – piątej – bardzo niskiej klasy cenności przyrodniczej) i zróżnicowanym poziomem aktyw-ności gospodarczej.

Badając subiektywne opinie przedstawicieli władz samorządowych – wójtów i burmistrzów na temat determinant rozwoju ocenie relatywnej ankietowanych (ocena wagi jednych determinant na tle innych) można było poddać złożony kata-log uwarunkowań wewnętrznych i czynników zewnętrznych, których ze względów formalnych (trudności znalezienia zmiennych umożliwiających obiektywny pomiar, czy brak danych statystycznych), bądź relatywny charakter (np.: niska jakość grun-tów rolnych w przypadku gmin przyrodniczo cennych nie musi być destymulantą rozwoju), trudno poddać analizie statystycznej (np.: analizie czynnikowej).

Uwarunkowania wewnętrzne. Identyfikując wewnętrzne determinanty roz-woju gmin przyrodniczo cennych w pracy podzielono je na grupy opisujące: dostęp-ność i jakość lokalnych czynników produkcji, strukturę gospodarki, wyposażenie w infrastrukturę techniczną, społeczną i ekonomiczną, stan środowiska natural-nego, walory turystyczne, kapitał społeczny, działania prorozwojowe samorządu gminy,działania prorozwojowe samorządu gospodarczego, chłonność rynku lo-kalnego. Od umiejętnego zarządzania zasobami – ich alokacji i wykorzystywania w sposób, który pozwalałby na realizację celów strategicznych rozwoju gmin zależy poziom rozwoju i konkurencyjności jednostek terytorialnych.

Ankietowani mogli określić dane uwarunkowanie jako stymulanta lub destymu-lanta rozwoju gminy oraz ocenić je według istotności dla rozwoju gminy w skali 1–5, gdzie 1 oznaczało, że uwarunkowanie było zdecydowanie nieistotne, a 5 – bardzo istotne.

99

Tabela 4.2 Wewnętrzne uwarunkowania rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów

Uwarunkowanie

Gminy przyrodniczo cenne Gminy porównawcze

Kie

rune

k od

dzia

-ły

wan

ia n

a ro

zwój

gm

iny

pozy

tyw

ny(↑

), ne

gaty

wny

(↓)

Siła

odd

ział

ywan

ia

(% w

skaz

ań)*

Kie

rune

k od

dzia

-ły

wan

ia n

a ro

zwój

gm

iny

pozy

tyw

ny(↑

), ne

gaty

wny

(↓)

Siła

odd

ział

ywan

ia

(% w

skaz

ań)*

aktywność polityczna mieszkańców (↑) 100,0 (↑) 100,0działania prorozwojowe samorządu gospo-darczego (↑) 100,0 (↑) 100,0

infrastruktura edukacyjna (↑) 100,0 (↑) 100,0infrastruktura zdrowotna (↑) 100,0 (↑) 100,0jakość usług komunalnych (↑) 100,0 (↑) 100,0natężenie bezrobocia (↓) 100,0 (↓/↑) 50,0rezerwy terenów inwestycyjnych (↑) 100,0 (↑) 100,0stan środowiska naturalnego (↑) 100,0 (↑) 100,0stosunek mieszkańców do władz lokalnych (↑) 100,0 (↑) 100,0struktura gospodarki gminy (↑) 100,0 (↑) 100,0walory przyrodnicze (↑) 100,0 (↑) 100,0wykształcenie mieszkańców (↑) 100,0 (↑) 100,0działania prorozwojowe samorządu gminy (↑) 94,1 (↑) 100,0jakość usług zdrowotnych (↑) 93,7 (↑) 100,0przedsiębiorczość mieszkańców (↑) 93,7 (↑) 100,0walory turystyczne (kulturowe) (↑) 93,7 (↑) 100,0instytucje doradcze (↑) 87,5 (↑) 100,0występowanie organizacji pozarządowych (↑) 87,5 (↑) 100,0sieć wodno-kanalizacyjna (↑) 82,3 (↑) 80,0baza infrastruktury turystycznej (↑) 81,2 (↑) 100,0koszt usług komunalnych (↑) 81,2 (↑) 100,0zdyscyplinowanie i motywacja siły roboczej (↑) 81,2 (↑) 100,0inicjatywy lokalnej społeczności (↑) 76,5 (↑) 100,0lokalni liderzy (↑) 75,0 (↑) 100,0instytucje finansowe (↑) 73,3 (↑) 100,0sieć dróg (↑) 70,6 (↑) 100,0instytucje wspierające przedsiębiorczość (↑) 68,7 (↑) 100,0gminne instytucje kulturalne (↑) 66,7 (↑) 100,0jakość gruntów rolnych (↓) 66,7 (↑) 100,0struktura demograficzna (↑) 64,7 (↑) 100,0obecność terenów i urządzeń rekreacyjnych (↑) 62,5 (↑) 100,0występowanie inwestorów na terenie gminy (↑) 56,2 (↑) 80,0występowanie surowców mineralnych (↓) 53,3 (↓/↑) 50,0 jakość usług edukacyjnych (↑) 52,9 (↑) 100,0

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań, * % wskazań jako dominu-jący kierunek oddziaływania (stymulanta lub destymulanta).


100


Wśród poddanych ocenie wójtów i burmistrzów 34 uwarunkowań wewnętrz-nych rozwoju w przypadku gmin przyrodniczo cennych trzy z nich ankietowani ocenili jako destymulanty rozwoju wskazując jako problemowe: natężenie bezrobo-cia w gminie, jakość gruntów rolnych oraz niedostatek surowców mineralnych. Ich siła oddziaływania nie była jednak duża zwłaszcza, w przypadku jakości gruntów rolnych oraz występowania surowców mineralnych około 50% wskazań jako desty-mulanta. W przypadku gmin porównawczych w analizowanej grupie uwarunkowań wewnętrznych natężenie bezrobocia w gminie oraz jakość gruntów rolnych okre-ślono jako zmienne niejednoznaczne w ocenie.

Czynniki zewnętrzne. Poza uwarunkowaniami wewnętrznymi, na które w pewnym zakresie może oddziaływać władza samorządowa oraz inne podmioty lokalne, rozwój tych jednostek przebiega w warunkach oddziaływania czynników zewnętrznych. Ankietowani przedstawicieli władz samorządowych mogli ocenić oddziaływanie na rozwój danego czynnika zewnętrznego, podobnie jak w przypad-ku oceny determinant wewnętrznych, w skali 1–5 (tabela 4.3).

101

Tabela 4.3 Zewnętrzne czynniki rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów

Czynnik

Gminy przyrodniczo cenne Gminy porównawcze

Kie

rune

k od

dzia

-ły

wan

ia n

a ro

zwój

gm

iny

pozy

tyw

ny(↑

), ne

gaty

wny

(↓)

Siła

odd

ział

ywan

ia

(% w

skaz

ań)*

Kie

rune

k od

dzia

-ły

wan

ia n

a ro

zwój

gm

iny

pozy

tyw

ny(↑

), ne

gaty

wny

(↓)

Siła

odd

ział

ywan

ia

(% w

skaz

ań)*

włączenie kraju w procesy integracji z UE (↑) 100,0 (↑) 100,0możliwość korzystania z funduszy UE (↑) 100,0 (↑) 100,0możliwość korzystania z finansowych in-strumentów wsparcia rozwoju obszarów wiejskich

(↑) 100,0 (↑) 100,0

działania samorządu województwa (↑) 81,2 (↑) 80,0peryferyjne położenie (w województwie lubelskim) (↓) 78,6 (↓) 70,0

polityka władz rządowych (↑) 71,4 (↑) 70,0ustawy określające dochody i zasady gospo-darowania środkami publicznymi (↓) 68,7 (↑) 70,0

wpływ oddziaływania stolic byłych miast wojewódzkich i aglomeracji (↓) 66,7 (↑) 80,0

działania samorządu powiatu (↑) 66,7 (↑) 100,0napływ inwestycji zagranicznych (↑) 66,7 (↑) 80,0kompetencje gmin – zakres zadań własnych (↓) 58,8 (↑) 70,0kompetencje gmin w zakresie ochrony środo-wiska i przyrody wynikające z nowej ustawy o odpadach oraz nowej ustawy o utrzymaniu czystości i porządku

(↓) 56,2 (↑) 70,0

strategia i polityka rozwoju wsi i rolnictwa kształtowane na szczeblu centralnym (↑) 53,3 (↑) 100,0

strategia i polityka ochrony środowiska kształtowane na szczeblu centralnym (↓) 53,3 (↑) 100,0

objęcie gminy obszarem Natura 2000 (↓) 53,3 (↓) 70,0występowanie obszarów chronionych (↑) 53,3 (↓) 70,0

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań, * % wskazań jako dominu-jący kierunek oddziaływania (stymulanta lub destymulanta).

W ocenianej grupie determinant największą szansą rozwoju, zarówno w opi-nii władz gmin przyrodniczo cennych, jak i porównawczych, był proces integracji z Unią Europejską i objęcie wspólnotowym systemem wsparcia finansowego w ra-mach wspólnych polityk. Korzystnie oceniono także taki czynnik instytucjonalny, jak działania samorządu województwa i powiatu.

Analiza opinii wójtów i burmistrzów z gmin przyrodniczo cennych, jak i porów-nawczych na temat zewnętrznych czynników rozwoju lokalnego pozwala stwier-


102


dzić, że władze samorządowe gmin przyrodniczo cennych relatywnie częściej po-strzegały czynniki te w aspekcie zagrożeń.

Źródeł zagrożeń rozwoju ankietowani zarówno z gmin przyrodniczo cennych, jak i porównawczych doszukiwali się głównie w peryferyjnym położeniu w woje-wództwie lubelskim. W przypadku gmin przyrodniczo cennych jako zagrożenie wskazywano ponadto brak pozytywnego oddziaływania stolic byłych miast woje-wódzkich (Chełma, Białej Podlaskiej i Zamościa) oraz stolicy regionu – Lublina (im-pulsów rozwojowych w układzie centrum-peryferie). Jako umiarkowaną destymu-lantę zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych wskazano wyznaczenie na terenie gminy obszarów chronionych Natura 2000. Interesujące jest natomiast, że w opinii wójtów i burmistrzów gmin przyrodniczo cennych występo-wanie na terenie gminy obszarów chronionych określone zostało jako umiarkowana stymulanta. Opinie te, jak się wydaje, mogły być min.: spowodowane negatywnym podejściem do nowej – kolejnej wprowadzonej formy ochrony oraz niedostateczną akcją promocyjną przy jej wprowadzaniu.

W gminach przyrodniczo cennych jako destymulanty, wskazywano również uregulowania ustaw określających dochody i zasady gospodarowania środkami publicznymi, obecne kompetencje gmin – zakres przypisanych zadań własnych oraz obecne kompetencje gmin w zakresie ochrony środowiska i przyrody wynikające z ustawy o odpadach oraz ustawy o utrzymaniu czystości i porządku. Niewielki ne-gatywny wpływ przypisano także strategii i polityce ochrony środowiska kształto-wanym na szczeblu centralnym oraz tworzeniu na terenie gminy obszarów Natura 2000.

Obszary chronione jako determinanta rozwoju gmin przyrodniczo cennychObszary chronione stanowią konstruktywny element obszarów przyrodniczo

cennych. Formalno-prawne restrykcje dotyczące działalności gospodarczej, a wyni-kające z występowania na obszarach przyrodniczo cennych prawnych form ochrony przyrody stanowią niepodważalnie w perspektywie krótkookresowej ograniczenia gospodarczego wykorzystania walorów i zasobów przyrodniczych. W perspekty-wie długookresowej ograniczenia te, wymuszając poszukiwanie dopuszczalnych zrównoważonych form gospodarowania, a więc prowadząc do ekologizacji gospo-darek lokalnych, przyczyniają się do kreowania zrównoważonego rozwoju. Kapitał naturalny obszarów chronionych może być w pewnym zakresie i w określonych za-stosowaniach włączony w procesy gospodarowania. Może stanowić źródło przewa-gi konkurencyjnej w zwiększaniu konkurencyjności środowiskowej gmin.

Ankietowani wójtowie i burmistrzowie gmin przyrodniczo cennych poproszeni zostali o wyrażenie opinii na temat postrzegania obszarów chronionych jako uwa-runkowania rozwoju gminy (zagrożenia rozwoju).

103

Wykres 4.1. Występowanie na terenie gminy obszarów chronionych jako destymulanta rozwoju – w opinii wójtów i burmistrzów gmin przyrodniczo cennych


W opinii wójtów i burmistrzów występowanie na terenie gmin obszarów chro-nionych nie jest oczywistą barierą rozwoju. Jednocześnie nie jest to determinan-ta jednoznaczna do zakwalifikowania ze względu na charakter, stanowi dla części badanych samorządów potencjalną szansę, a dla pozostałych zagrożenie rozwoju (odpowiedzi „raczej nie” i „raczej tak” były najliczniejszymi wskazaniami).

Na wykresie 4.2 przedstawiono informacje o zaobserwowanych przez przedsta-wicieli samorządu negatywnych efektach występowania na terenie gminy obsza-rów chronionych.

Wykres 4.2. Negatywne efekty występowania na terenie gminy obszarów chronionych w opinii przedstawicieli samorządu gmin przyrodniczo cennych



104


Wśród najczęściej pojawiających się negatywnych efektów występowania na terenie gmin obszarów chronionych wójtowie i burmistrzowie wskazali problemy związane z planowaniem i realizacją inwestycji komunalnych oraz utrudnieniami prowadzenia gospodarki rolnej. Często (ponad 25% wskazań) zgłaszano także ta-kie problemy jak: utrudnienia w działalności funkcjonujących w gminie przedsię-biorstw, wycofywanie się potencjalnych inwestorów oraz pojawianie się konfliktów na tle ochrony środowiska.

Szczegółowe informacje na temat pozytywnych efektów występowania na terenie gminy obszarów chronionych w opinii przedstawicieli samorządu prezentuje wykres 4.3.

Wykres 4.3. Pozytywne efekty występowania na terenie gminy obszarów chronionych w opinii przedstawicieli samorządu


Wśród efektów pozytywnych przedstawiciele samorządu wskazywali przede wszystkim (ponad 70% wskazań): zwiększenie świadomości ekologicznej miesz-kańców oraz poprawę stanu środowiska przyrodniczego. Pozytywnym efektem występowania na terenie gminy obszarów chronionych był także, zdaniem ankieto-wanych, rozwój turystyki wiejskiej dzięki poprawie walorów przyrodniczo-krajo-brazowych oraz lepsze warunki do rozwoju rolnictwa ekologicznego (powyżej 50% wskazań). W niewielkim stopniu uwarunkowanie to wykorzystano natomiast by zintensyfikować rozwój innych działów produkcji bazujących na wysokiej jakości zasobów środowiska naturalnego: np.: zielarstwa.

4.2.2. Problemy rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem problemów środo-wiskowych

Analiza problemów rozwoju gmin przyrodniczo cennych przeprowadzona została w odniesieniu do grupy gmin porównawczych. Analiza problemów rozwoju, dokona-na w tradycyjnym układzie trzech ładów: społecznego, gospodarczego i środowisko-wego, miała na celu rozpoznanie szczegółowych relacji, determinant rozwojowych

105

w poszczególnych ładach ze wskazaniem na określenie wagi problemów środowisko-wych na tle pozostałych. Identyfikacja problemów rozwoju dokonana była zarówno w oparciu o analizę dokumentów strategii rozwoju, jak i opinii przedstawicieli władz samorządowych – radnych, którzy dokonali relatywnej oceny problemów środowi-skowych na tle problemów społecznych i gospodarczych.

Szczegółowe problemy rozwoju badanych gmin w sferze społecznej, gospodarczej i środowiskowej wskazano na podstawie analiz SWOT strategii rozwoju lokalnego. Podano te problemy, które wskazywano przynajmniej w dwóch z 30 badanych gmin.

Problemy sfery społecznej przedstawiono w tabeli 4.4.

Tabela 4.4. Problemy rozwoju w sferze społecznej wskazane w analizach SWOT strate-gii rozwoju badanych gmin

Lp. Problemy rozwoju – sfera społeczna

Liczba wskazańGminy

przyrodniczo cenne

Gminyporównawcze

1 duże bezrobocie 15 7

2 zły stan techniczny świetlic wiejskich, brak ośrodka kultury w pełni organizującego życie kulturalne 14 -

4 duży udział ludzi biednych (duże potrzeby finanso-wania świadczeń społecznych) 11 7

3brak zaplecza sportowo-rekreacyjnego/niedosta-tecznie rozwinięte miejsc lokalnych zgromadzeń, imprez kulturalnych

8 -

5 emigracja młodzieży 7 5

6 brak silnych organizacji pozarządowych/niski po-ziom kapitału społecznego 4 1

7 brak zrzeszania się rolników w grupy producenckie 4 -8 niski poziom wykształcenia 3 7

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie dokumentów lokalnych strategii rozwoju.

W ramach społecznej sfery rozwoju najczęściej występującym problemem, za-równo w grupie gmin przyrodniczo cennych, jak i porównawczych, był wysoki po-ziom bezrobocia. Należy przy tym zauważyć, że w przypadku gmin porównawczych problem ten w strategiach rozwoju wymieniany był relatywnie częściej (w 7 z 10- ciu badanych gmin) niż w przypadku gmin przyrodniczo cennych (15 z 30). Wśród często wyróżnionych problemów sfery społecznej w obu analizowanych grupach gmin znalazły się także ubóstwo oraz emigracja młodzieży. Niektóre ze wskazanych problemów relatywnie częściej występowały w gminach przyrodniczo cennych, wśród nich wymienić można te dotyczące niedostatku infrastruktury społecznej, która umożliwiałaby rozwój kulturalny mieszkańców oraz rozwój więzi społecz-nych oraz problemy ujawniające ułomność w tworzeniu kapitału społecznego ob-szarów przyrodniczo cennych, takie jak: brak silnych organizacji pozarządowych czy trudności w zrzeszaniu się rolników. W gminach porównawczych problemy te występowały sporadycznie. Relatywnie częściej niż w przypadku gmin przyrodni-


106


czo cennych wskazywano natomiast w strategiach rozwoju niski poziom wykształ-cenia mieszkańców.

Szczegółowe problemy sfery gospodarczej przedstawiono w tabeli 4.5.

Tabela 4.5. Problemy rozwoju w sferze gospodarczej wskazane w analizach SWOT stra-tegii rozwoju badanych gmin

Lp. Problemy rozwoju – sfera gospodarki


przyrodniczo cenne

Gminy porównawcze

1

brak infrastruktury turystycznej/słabo rozwinięta infrastruktura turystyczna (baza noclegowa)/ zły standard infrastruktury turystycznej, zbyt mało ście-żek rowerowych

21 7

2 zły stan dróg 16 8

3 rozdrobnienie gospodarstw (nierozwojowych), niska wydajność produkcji 14 7

4brak wizji, strategii rozwoju turystyki/brak odpo-wiedniej promocji walorów gminy/brak identyfikacji wizualnej

9 -

5 niski poziom dochodów gospodarstw rolnych 8 6

6 dominacja mikro i małych przedsiębiorstw, brak du-żych przedsiębiorstw zasilających podatkowo gminę 7 3

7

zły stan techniczny obiektów zabytkowych/brak środków na rewitalizację/niedostatek środków finan-sowych pozwalających na remont obiektów zabytko-wych

7 2

8 słabe gleby, niekorzystny klimat 7 29 brak gazyfikacji gminy 6 5

10 brak nowych inwestorów z zewnątrz 5 311 mała liczba podmiotów gospodarczych 5 4

12 położenie w strefie konserwatorskiej powodujące utrudnienia związane z prowadzeniem inwestycji 5 -

13brak wydzielonych uzbrojonych terenów inwestycyj-nych/nieuporządkowane zagospodarowanie prze-strzenne gminy

4 4

14 brak przetwórstwa rolno-spożywczego 4 5

15 ograniczone zasoby kapitałowe lokalnych przedsię-biorstw/mieszkańców 3 1

16 niedostateczne wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych gminy 3 4

17 wielokierunkowość produkcji rolniczej, brak gospo-darstw specjalistycznych 3 -

18 brak bezpośredniego dostępu do doradztwa i insty-tucji otoczenia biznesu 2 1


107

Wśród problemów sfery gospodarczej rozwoju zarówno gmin przyrodniczo cen-nych, jak i porównawczych, wskazywane były niedostatki w wyposażeniu w infra-strukturę techniczną (min. drogową), w tym zwłaszcza służącą rozwojowi turysty-ki. W przypadku gmin przyrodniczo cennych zgłaszane problemy dotyczyły nie tyl-ko stanu ilościowego i jakościowego infrastruktury i obiektów turystycznych (zły stan techniczny obiektów turystycznych i brak środków finansowych na ich rewi-talizację), ale także niewykształconych podstaw strategicznych rozwoju turystyki. Często (w 9 dokumentach strategii gmin przyrodniczo cennych) jako problem wska-zano brak wizji rozwoju turystyki oraz niedostateczną promocję walorów gminy. Poza problemami rozwoju turystyki zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych, dostrzegano także ograniczenia rozwoju rolnictwa, głównie te wynikające z rozdrobnienia agrarnego. W gminach porównawczych relatywnie częściej niż w przypadku gmin przyrodniczo cennych problem rozwoju (wzrostu znaczenia) rolnictwa w strukturze gospodarki stanowiły: brak przetwórstwa rol-no-spożywczego oraz niski poziom dochodów rolników. W gminach przyrodniczo cennych problem w tym obszarze stanowiła relatywnie częściej niż w gminach po-równawczych słaba jakość gleb i niekorzystny dla rozwoju rolnictwa klimat. Uwagę zwraca również fakt, że w gminach przyrodniczo cennych relatywnie rzadziej niż w porównawczych problem stanowiło niedostateczne wykorzystanie zasobów na-turalnych i kulturowych gminy.

W tabeli 4.6 przedstawiono problemy rozwoju związane z potrzebą zachowania w dobrym stanie środowiska naturalnego.

Tabela 4.6. Problemy rozwoju w sferze środowiskowej wskazane w analizach SWOT strategii rozwoju badanych gmin

Lp. Problemy rozwoju – sfera środowiska naturalnego


przyrodni-czo cenne

(ogółem 30)

Gminyporównawcze (ogółem 10)

1duże potrzeby uporządkowania infrastruktury ochrony środowiska/brak sieci kanalizacyjnej/nie-dostateczny rozwój sieci

21 9

2niski poziom świadomości ekologicznej mieszkań-ców/niewystarczająca edukacja ekologiczna społe-czeństwa

8 2

3 dzikie wysypiska lasach, zaśmiecanie terenów szcze-gólnie atrakcyjnych

4 -

4 niedostatecznie rozwinięta gospodarka odpadami 3 15 zanieczyszczenie wód 3 -

6 kotłownie i paleniska domowe opalane przede wszystkim węglem 2 -



108


W ramach analizowanej grupy problemów wskazywano przede wszystkim na problemy rozwoju infrastruktury ochrony środowiska – w tym zwłaszcza sieci ka-nalizacyjnej. Problematyczny był także w przypadku gmin przyrodniczo cennych niski poziom świadomości ekologicznej oraz związane z nim problemy antropopre-sji takie jak: zaśmiecanie przez mieszkańców i turystów atrakcyjnych przyrodniczo terenów, zanieczyszczenia wód oraz wykorzystywanie węgla jako źródła ogrzewa-nia (w przypadku badanych gmin porównawczych problemy te nie wystąpiły).

Rozwinięciem analizy problemów rozwoju, dokonanej w oparciu o przegląd strategii rozwoju, była analiza subiektywnej relatywnej oceny (opinie radnych) wybranych problemów, która miała dodatkowo dostarczyć informacji na temat ich uciążliwości dla społeczności lokalnej. W ramach przeprowadzonych badań radni zostali poproszeni o określenie wagi poszczególnych problemów rozwoju gmin (oce-na problemów środowiskowych na tle problemów społecznych i gospodarczych). W ramach poddawanych ocenie problemów wyróżniono szczegółowe problemy związane z ochroną środowiska i podano je obok czterech ogólnych, ważnych także w skali makroekonomicznej, problemów rozwoju społeczno-gospodarczego, takich jak: bezrobocie, ubóstwo, przestępczość oraz wysoki poziom cen – ograniczający siłę nabywczą ludności. Opinie radnych na temat wagi poszczególnych wybranych problemów rozwoju zawarto na wykresie 4.4.

Wykres 4.4. Wybrane problemy rozwoju gmin w opinii badanych radnych

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań. Jako najważniejsze problemy rozwoju lokalnego ankietowani radni zarówno

z gmin przyrodniczo cennych, jak i gmin porównawczych wskazywali bezrobocie – średnie ocen odpowiednio – 3,9 i 3,8 oraz wysoki poziom cen – średnie ocen od-

109

powiednio – 3,6 i 3,9, przy sześciostopniowej skali ocen, gdzie 0 – oznaczało brak problemu, a 5 – bardzo dużą wagę problemu. Ankietowani radni najwyżej ocenili wszystkie wyróżnione problemy rozwoju społeczno-gospodarczego – średnie ocen powyżej 2 wobec problemów środowiskowych średnie ocen poniżej 2,0 (za wyjąt-kiem nielegalnego wywozu odpadów w przypadku gmin porównawczych średnia 2,5). Wśród problemów środowiskowych ten problem oceniono najwyżej – średnia ocen 1,6 – dla gmin przyrodniczo cennych i (jak wskazano wyżej – 2,5 dla gmin porównawczych). Najmniejszy problem w obszarze środowiskowym stanowiła do-stępność dobrej jakości wody do picia oraz utrzymanie populacji rzadkich gatun-ków roślin i zwierząt.

W świetle przeprowadzonych analiz dokumentów strategii rozwoju lokalnego gmin przyrodniczo cennych i porównawczych stwierdzić można, że:

• problemy rozwoju społeczno-gospodarczego takie jak: bezrobocie, ubóstwo i emigracja młodych pozostają nadal nierozwiązanymi problemami utrudnia-jącymi równoważne traktowanie przez władze samorządowe w polityce roz-woju lokalnego celów społeczno-gospodarczych i środowiskowych,

• problem niedostatku infrastruktury społecznej, która umożliwiałaby rozwój kulturalny mieszkańców i rozwój więzi społecznych oraz problemy ujawnia-jące ułomność w tworzeniu kapitału społecznego relatywnie częściej wystę-powały w gminach przyrodniczo cennych,

• wśród problemów sfery gospodarczej rozwoju zarówno gmin przyrodniczo cennych, jak i porównawczych, wskazywane były niedostatki w wyposażeniu w infrastrukturę techniczną – drogową oraz turystyczną, przy czym w przy-padku gmin przyrodniczo cennych zgłaszane problemy dotyczyły nie tylko stanu ilościowego i jakościowego infrastruktury i obiektów turystycznych, ale także niewykształconych podstaw strategicznych rozwoju turystyki, co niesie zagrożenie pojawienia się konkurencji w obszarze rozwoju turystyki w gminach porównawczych pozbawionych tak cennych walorów przyrodni-czych, ale posiadających wizję rozwoju (jeżeli mają bardziej rozwiniętą infra-strukturę turystyczną),

• jako pozytywne w kontekście zdolności do pobudzania oddolnego mechani-zmu rozwoju wskazać natomiast można, że w gminach przyrodniczo cennych relatywnie rzadziej niż w porównawczych problem stanowiło niedostateczne wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych gminy,

• w ramach grupy problemów środowiskowych wskazywano przede wszystkim na problemy rozwoju infrastruktury ochrony środowiska – w tym zwłaszcza sieci kanalizacyjnej, problematyczny był także, zwłaszcza w przypadku gmin przyrodniczo cennych, niski poziom świadomości ekologicznej i związany z nim brak dbałości o stan środowiska.

Według badanych radnych problemy sfery społeczno-gospodarczej zostały uznane za główne bariery rozwoju. Relatywnie niska waga przypisywana proble-mom środowiskowym mogła częściowo wynikać z uznania stanu środowiska za relatywnie dobry (a więc nie wymagający pilnej interwencji ochronnej) zarówno w aspekcie warunków bytowania ludzi, jak i zwierząt. Najmniej dotkliwy problem (w analizowanej przez radnych grupie problemów) stanowiła bowiem dostępność


110


dobrej jakości wody do picia oraz utrzymanie populacji rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Należy także zauważyć, że według radnych w grupie problemów środo-wiskowych najpoważniejszym był nielegalny wywóz odpadów – a więc problem bezpośrednio związany z niską świadomością ekologiczną mieszkańców.

4.3. Uwarunkowania i czynniki rozwoju gospodarstw rolnych

Analizując uwarunkowania i czynniki rozwoju gospodarstw rolnych można wyodrębnić dwie grupy: uwarunkowania zewnętrzne oraz uwarunkowania we-wnętrzne. W ramach nich wyróżnić można uwarunkowania ogólne i środowiskowe.

4.3.1. Uwarunkowania zewnętrzne

Analizowane uwarunkowania zewnętrzne podzielone zostały na uwarunkowa-nia ogólne i środowiskowe.

Uwarunkowania ogólne koncentrują się na wybranych elementach makrooto-czenia i otoczenia lokalnego między innymi dostępności kredytów, środków finan-sowych pochodzących ze źródeł UE. Analiza uwarunkowań środowiskowych kon-centruje się głównie na dostępności surowców i technologii przyjaznych środowi-sku, trudności organizacyjnych związanych z dostosowywaniem do przepisów pra-wa ochrony środowiska. Kierownicy gospodarstw rolnych poddali ocenie wpływ wszystkich tych uwarunkowań na prowadzenie działalności rolniczej w skali od 1 do 5. Gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, zaś 1 bardzo niską.

Uwarunkowania zewnętrzne ogólneUwarunkowania zewnętrzne ogólne stanowią swoiste ramy prowadzenia dzia-

łalności rolniczej. Wynikające między innymi z potrzeby pozyskiwania środków fi-nansowych na rozwój gospodarstwa, czy też wsparcia instytucjonalnego ze strony urzędów oraz innych organizacji.

Średnia ocen uwarunkowań w poszczególnych grupach gospodarstw według gminy gdzie prowadzona jest działalność rolnicza nie różniła się znacząco. Istot-ne statystycznie różnice wystąpiły jedynie w odniesieniu do oceny warunków w zakresie infrastruktury w regionie a faktem zamieszkiwania w gminie o wyż-szych walorach środowiskowych a gminach porównawczych (p=0,016; df=109,81). Warunki w zakresie infrastruktury są wyżej ocenione przez kierowników gospo-darstw z gmin porównawczych (średnia 3,0; odchylenie standardowe 0,51). Należy również zaznaczyć, iż uwarunkowanie to zostało najlepiej ocenionym w całej grupie uwarunkowań zewnętrznych ogólnych. Można przypuszczać, iż ocena ta jest wyni-kiem zmian, które zaszły w ostatnich latach w województwie lubelskim w zakresie poprawy infrastruktury, wynikających z realizacji różnego rodzaju projektów za-równo o charakterze miękkim jak i twardym mających wpływ zarówno na prowa-dzenie działalności rolniczej jak także jakość życia mieszkańców.

111

Wykres 4.5. Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań produkcji rolniczej we-dług lokalizacji gospodarstw

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką a 1 – bardzo niską.Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Uwarunkowaniem, które w największym stopniu nie sprzyja rozwojowi działal-ności rolniczej jest poziom biurokracji. Średnia ocena tego uwarunkowania w go-spodarstwach na terenie gmin przyrodniczo cennych wyniosła 3,64 (odchylenie standardowe 1,13). Poszukując przyczyn tak wysokiej oceny tego uwarunkowania, wydaje się, iż należy zwrócić uwagę, że zdecydowana większość respondentów pro-wadzi gospodarstwa korzystające z programów rolnośrodowiskowych. Uzyskanie wsparcia z tego źródła wiąże się z wymogami formalnymi jakie spełnić musi produ-cent. Zagadnienie to może wywoływać niezadowolenie rolników.

Kolejnymi uwarunkowaniami destymulującymi rozwój gospodarstw rolnych w opinii respondentów były koszty związane z obciążeniami podatkowymi oraz po-noszonymi kosztami pracy. Zarówno obciążenia podatkowe jak i wydatki związane z kosztami pracy (np. ubezpieczeniem) są przedmiotem niezadowolenia wszystkich przedsiębiorców. Szczególnego znaczenia nabierają one w odniesieniu do rolników,


112


których poziom osiąganych dochodów jest niższy. Średnia ocena tych uwarunko-wań była wyższa wśród rolników z gmin przyrodniczo cennych (wykres 4.5).

Pomimo braku istotnych statystycznie różnic należy zwrócić uwagę, iż rolnicy z gmin porównawczych nieznacznie wyżej ocenili uwarunkowanie wpływające na rozwój gospodarstw rolnych, jakim jest dostępność funduszy pochodzących ze źró-deł UE. W ich odczuciu czynnik ten bardziej sprzyja rozwojowi gospodarstw (śred-nia 3,3; odchylenie standardowe 0,52). Może to wynikać z tego, iż gospodarstwa z obszarów przyrodniczo cennych częściej korzystały z programów rolnośrodowi-skowych. Jak również dostępność kredytów została w tej grupie gospodarstw wyżej oceniona (średnia 3,13; odchylenie standardowe 0,70).

Analiza oceny uwarunkowań zewnętrznych ogólnych wskazuje, iż tym co w naj-większym stopniu utrudnia rolnikom funkcjonowanie i prowadzenie działalności są utrudnienia formalno-prawne oraz wysokie koszty działalności związane z koszta-mi pracy (KRUS) czy obciążeniami podatkowymi.

Uwarunkowania zewnętrzne środowiskowe

Produkcja rolnicza jest tym działem gospodarki, który w bardzo dużym stopniu oddziałuje na środowisko przyrodnicze, jego walory oraz zasoby. Jest również tym rodzajem działalności, który poprzez odpowiednio prowadzone działania w zna-czącym stopniu może wpływać na ograniczenie degradacji środowiska naturalne-go. W tym celu podejmowane są działania na szczeblu nie tylko regionalnym czy krajowym, ale także ogólnoświatowym. Jednakże aby móc sprostać wyzwaniom, przed jakimi staje rolnictwo niezbędne jest przestrzeganie zasad prowadzenia pro-dukcji rolniczej zgodnie z koncepcją zrównoważonej produkcji rolniczej. Wpływ na to mają uwarunkowania zewnętrzne o charakterze środowiskowym. W celu okre-ślenia oddziaływania tych uwarunkowań na prowadzoną działalność rolniczą w ba-danych gospodarstwach rolnych ocenie poddano dziewięć kategorii. We wszystkich przypadkach ocena producentów rolnych wskazuje, iż uwarunkowania te mają cha-rakter destymulant. Jednakże w ocenie rolników rożna jest skala oddziaływania na podejmowaną produkcję rolniczą.

113

Wykres 4.6. Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań środowiskowych pro-dukcji rolniczej według lokalizacji gospodarstw

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką a 1 – bardzo niską. Listę czynników opracowano na podstawie: M. Witkowska-Dąbrowska za: M. Burchard-Dziu-bińska, Zarządzanie środowiskiem i zasobami naturalnymi [w:]Zarządzanie zasobami środo-wiska, T. M. Łaguna, M. Witkowska-Dąbrowska (red.), Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok – Olsztyn 2010, s. 201. Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Uwarunkowaniem zewnętrznym o charakterze środowiskowym w najwięk-

szym stopniu oddziałującym na podejmowanie produkcji rolniczej są koszty nie-zbędnego dostosowania do zaostrzających się i zmieniających przepisów prawa ochrony środowiska. Uwarunkowanie to w opinii badanych stanowi barierę rozwo-ju produkcji rolniczej. Rolnicy prowadzący działalność na obszarach przyrodniczo cennych wskazali na średnią ocenę uwarunkowania na poziomie 3,83 (odchylenie


114


standardowe 1,05). Koszty te w zdecydowanie mniejszym stopniu były podstrzy-gane jako bariery przez rolników z gmin porównawczych (wykres 4.6). Rolnicy nie-jednokrotnie w trakcie badań ankietowych zwracali uwagę na problem związany z dostosowaniem się do wymogów prawa, a także zwracali na ponoszone koszty związane np. z technologiami. Uzyskane wyniki wskazują również, iż czynnikiem nie sprzyjającym działalności rolniczej są trudności organizacyjne związane z nie-zbędnym dostosowaniem się do przepisów prawa ochrony środowiska. Uwarun-kowanie to zostało ocenione na poziomie 3,18, przy odchyleniu standardowym 0,91 przez rolników z gospodarstw przyrodniczo cennych. W przypadku kolejnych uwarunkowań takich jak: istnienie popytu na przyjazne środowisku produkty, do-stęp do przyjaznych środowisku technologii, dostęp do przyjaznych środowisku su-rowców, materiałów czy jakość i stabilność przepisów/norm związanych z ochroną środowiska nie uwidoczniły się znaczące różnice w ocenie uwarunkowań obu grup respondentów. Zarówno kierownicy gospodarstw prowadzących działalność na ob-szarach przyrodniczo cennych, jak i na terenie gmin porównawczych wskazali na to, iż uwarunkowania te sprzyjają rozwojowi produkcji zrównoważonej, prowadzeniu działalności rolniczej.

Możliwością ocenianą powyżej średniej jest możliwość uzyskania wsparcia fi-nansowego ze źródeł zewnętrznych na realizowane inwestycje ekologiczne. Śred-nia ocena uwarunkowania w opinii rolników z gmin przyrodniczo cennych wniosła 2,82 (odchylenie standardowe 0,631), zaś z gmin porównawczych 2,97 (odchylenie standardowe 0,62). Nieznaczna różnica w ocenie pomiędzy tymi dwoma grupami respondentów może wynikać z większych możliwości, jakie stwarzane są na tere-nie gmin o wyższych walorach środowiskowych, odczuwalnych przez pojedyncze-go producenta. Uwidacznia się to również w przypadku oceny możliwości wsparcia informacyjno-organizacyjnego działań proekologicznych. Rolnicy z obszarów po-równawczych wskazują na mniejsze szanse w tym zakresie – średnia ocena uwa-runkowania 2,94 (odchylenie standardowe 0,6).

Uwarunkowaniem, które ocenione zostało przez respondentów jako te, które w niewielkim stopniu wpływa na prowadzenie działalności rolniczej jest presja ekolo-gicznych organizacji konsumenckich. Warto jednak zwrócić uwagę, iż większą presję odczuwają kierownicy w gminach porównawczych (średnia 2,95; odchylenie standar-dowe 0,7). Zaznaczyć należy, iż organizacje konsumenckie, jak także i różnego rodzaju organizacje o charakterze pro środowiskowym, w sposób pośredni mogą oddziaływać na prowadzenie działalności rolniczej. Jednakże pomimo tego, iż ocena jest najniższa uwarunkowanie należy uznać za destymulantę rozwoju produkcji zrównoważonej.

Analiza uwarunkowań zewnętrznych zarówno o charakterze ogólnym, jak także i środowiskowym, wskazuje, iż rolnicy na swej drodze napotykają szereg uwarun-kowań utrudniających rozwój produkcji rolniczej. W głównej mierze są to uwarun-kowania związane z ustawodawstwem, częstymi zmianami w prawie, które stwa-rzają znaczące problemy w prowadzonej działalności. Doświadczają ich zarówno rolnicy z gmin przyrodniczo cennych, jak i gmin o niższych walorach środowisko-wych. W wielu przypadkach można przypuszczać, iż dałoby się sprostać oczekiwa-niom producentów rolnych chociażby poprzez stworzenie możliwości uzyskiwania informacji zarówno na temat możliwości finansowania inwestycji ekologicznych,

115

jak też pomocy w sprostaniu wymogom administracyjnym. Wydaje się, iż szansą na rozwiązanie problemów związanych z dostępnością surowców, technologii przyja-znych środowisku mogłyby być grupy producenckie czy też współpraca międzyrol-nicza. Stwarzałoby to możliwości poszukiwania nowych rozwiązań nawiązywania współpracy.

Innymi działaniami, które powinny być podejmowane na szczeblu ogólnokrajo-wym jest propagowanie przyjaznych środowisku i zdrowiu człowieka produktów. Bowiem popyt na tego rodzaju produkty w ocenie rolników jest niewielki.

Wydaje się, iż najistotniejszymi zagrożeniami funkcjonowania działalności rol-niczej na obszarach przyrodniczo cennych są problemy z kosztami ponoszonymi na dostosowywanie się do przepisów ochrony środowiska i brak ich stabilności. Wpły-wa to negatywnie na prowadzenie działalności rolniczej.

4.3.2. Uwarunkowania wewnętrzne

Uwarunkowania wewnętrzne (ogólne)Wiodącym uwarunkowaniem wpływającym na odbiór zagadnień związanych

z ochroną środowiska, potrzebą dostosowywania się do wymogów środowisko-wych czy sprostania wyzwaniom wynikającym z norm prawnych jest poziom świa-domości ekologicznej, a także chęć poszerzania wiedzy w zakresie problematyki środowiskowej.

Świadomość ekologiczna przejawia się między innymi we wrażliwości ekolo-gicznej. Można przyjąć, iż wyrazem świadomości ekologicznej jest poziom zaintere-sowania problematyką środowiskową a także poziom wiedzy z zakresu problema-tyki ochrony środowiska (tabela 4.7).

Tabela 4.7. Ocena poziomu zainteresowania problematyką ochrony środowiska oraz poziomu wiedzy w tym zakresie w opinii badanych rolników

Gospodarstwa z gminprzyrodniczo cennych porównawczych

Ocena poziomu zainteresowania problematyką ochrony środowiskazdecydowanie wysoki 1,4 0wysoki 26,1 22,9niski 70,4 75zdecydowanie niski 2,1 2,1

Ocena poziomu wiedzy z zakresu ochrony środowiskaniski 20,0 32,6średni 75,6 65,5wysoki, posiadam pełną wiedzę 4,4 2,2


Analizując zarówno poziom zainteresowania, jak i poziom wiedzy na temat problematyki ochrony środowiska w opinii kierowników gospodarstw rolnych można wskazać, iż zarówno w jednym jak i w drugim przypadku jest on nieznacznie


116


wyższy w gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych. Blisko 30% responden-tów zamieszkujących gminy o wyższych walorach środowiskowych oceniło swoje zainteresowanie problematyką środowiskową na poziomie wysokim i zdecydowa-nie wysokim. Niepokojące jest jednak, iż ponad 70% rolników nie jest zainteresowa-nych lub zainteresowanie jest niewielkie. Zagadnienia związane z ochroną środowi-ska nie są im bliskie. Również subiektywna ocena poziomu wiedzy w tym zakresie wskazuje na znaczącą lukę edukacyjną, która winna być zmniejszana. Jedynie 4,4% rolników z gmin przyrodniczo cennych i 2,2% z gmin porównawczych oceniło swo-ją wiedzę w zakresie problematyki związanej z ochroną środowiska na wysokim poziomie. Ponad 30% rolników z gmin o niskich walorach środowiskowych i 20% z gmin przyrodniczo cennych uważa, iż posiadana przez nich wiedza jest niska. Można wskazać, iż zadowalające jest to, iż rolnicy mają świadomość swoich braków w tym zakresie, jak również wykazują zainteresowanie i chęć poszerzania wiedzy. Jedynie 7,7% rolników z gmin przyrodniczo cennych wyraziło opinię, iż nie są za-interesowani podnoszeniem swojej wiedzy w zakresie ochrony środowiska i zarzą-dzania środowiskowego.

Można wskazać w tym miejscu, iż istnieje duża potrzeba organizacji szkoleń, warszta-tów mających na celu uwrażliwianie rolników w zakresie problematyki środowiskowej.

Odpowiedni poziom wiedzy, posiadane kwalifikacje pozwalają na prowadzenie w sposób zgodny z zasadami zrównoważonej produkcji rolniczej, Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej działalności w gospodarstwie. Jednym z aspektów dbania o śro-dowisko przyrodnicze jest bowiem poziom wyposażenia oraz stan budynków bu-dowli, infrastruktury, a także poziom ich wykorzystania oraz stan techniczny.

Wykres 4.7. Średni „wiek” budynków i budowli w latach


117

Zdecydowana większość budynków oraz budowli stanowiących wyposażenie gospodarstw wybudowana została na początku transformacji systemowej. Najstar-szymi budynkami w przypadku gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych są sto-doły (średnia 29,1; odchylenie 13,8) oraz obory (średnia 28,4; odchylenie standardo-we 12,9). Są to budynki powstałe w okresie 15–30lat wstecz. Sam „wiek” budynków jest jednym aspektem, równie ważnym, a nawet ważniejszym jest ich stan technicz-ny a zarazem stopień zużycia. W ocenie kierowników gospodarstw stan technicz-ny budynków i budowli był zdecydowanie bardzo dobry i dobry. W jednostkowych przypadkach oceniano stan techniczny budynków mieszkalnych, obór, stodół czy wiat jako zły czy też bardzo zły. Zdecydowana większość właścicieli obór i chlewni w subiektywnej ocenie stanu technicznego tych elementów oceniła je na poziomie średnim. Na takim poziomie stan techniczny oceniało 40% właścicieli stodół, 30% garaży, 25% przechowalni, 18% budynków mieszkalnych o 10% wiat. Dobry stan techniczny wpływa w sposób zdecydowanie pozytywny na stan środowiska przy-rodniczego w najbliższym otoczeniu gospodarstwa rolnego.

Z uwagi, iż badane gospodarstwa rolne w głównej mierze koncentrowały się na produkcji roślinnej, elementy infrastruktury technicznej takiej jak instalacje do zadawania pasz, czy też usuwania obornika stanowił przedmiot posiadania nie-wielkiego odsetka gospodarstw. Należy wskazać, iż ze względu na swą specyfikę instalacje te były w 100% wykorzystywane w gospodarstwie. Ocena ich stanu tech-nicznego w opinii producentów była wysoka.

Uwarunkowaniem wewnętrznym o charakterze ogólnym wpływającym na problematykę ochrony środowiska jest wykorzystywanie innowacyjnych proeko-logicznych technologii. Jedynie 17% respondentów prowadzących gospodarstwa rolne zadeklarowało wprowadzenie takich rozwiązań. Byli to głównie kierownicy gospodarstw z gmin o wyższych walorach środowiskowych (57%). Analizując ro-dzaje posiadanych rozwiązań technologicznychnależy wskazać, iż w zdecydowanej większości to rozwiązania stosowane w gospodarstwach domowych nie zaś w go-spodarstwach rolnych. W przypadku rozwiązań zastosowanych w gospodarstwach rolnych znalazły się:

• kompostowniki (4 wskazania), • zbiorniki na gnojownicę i gnojówkę (3 wskazania).

Uzyskane wyniki wskazują, iż wykorzystanie rozwiązań proekologicznych jest bardzo niskie. Przyczyn takiego stanu należy upatrywać w dwóch czynnikach. Po pierwsze braku środków finansowych w gospodarstwach, 12% respondentów wskazało to jako główny powód nie wprowadzania tego rodzaju rozwiązań. Rolnicy wskazywali na wysokie koszty w porównaniu z dochodami gospodarstw. Drugim równie ważnym powodem braku działań w tym zakresie jest niedostrzeganie tego rodzaju potrzeb. Ponad 20% respondentów, którzy nie wprowadzili w gospodar-stwie proekologicznych technologii (ani dla gospodarstwa domowego, ani gospo-darstwa rolnego) wyraziło opinię, iż nie dostrzega potrzeby wykorzystywania ich w prowadzonym gospodarstwie. Rozwiązania takie nie są przedmiotem zaintereso-wania kierowników gospodarstw.

Niespełna 34% producentów rolnych biorących udział w badaniu rozważa w przyszłości możliwość wprowadzenia w gospodarstwie innowacyjnych proeko-


118


logicznych technologii. Jednakże rozwiązania te koncentrują się głównie na gospo-darstwie domowym nie zaś rolnym. Wśród wymienianych rozwiązań znalazły się:

• kolektory słoneczne (24%), • przydomowe oczyszczalnie ścieków (6%), • turbiny wiatrowe (0,5%).

W opinii 66% kierowników gospodarstw nie zainteresowanych wprowadza-niem w przyszłości innowacyjnych proekologicznych technologii powodem jest niedostrzeganiepotrzeby w tym zakresie. Brak środków na sfinansowanie inwe-stycji był zdecydowanie mniej ważnym powodem braku zainteresowania w tym obszarze.

Również niewielkie zainteresowanie respondenci wskazują w kwestii swojej aktywności mającej na celu certyfikowanie produktów znakiem ekologicznym. W grupie 60 certyfikowanych gospodarstw ekologicznych jedynie 8 posiada pra-wo do oznaczania swoich produktów znakiem ekologicznym: produktu (1 gospo-darstwo), opakowania (1 gospodarstwo) lub żywności (6 gospodarstw). W przy-padku pozostałych gospodarstw jedynie 6 podmiotów rozważa przygotowanie się do wdrożenia. Pozostałe gospodarstwa nie były zainteresowane wykorzystaniem prawa do oznaczenia lub niewiele wiedzą na ten temat. Również w przypadku go-spodarstw agroturystycznych wystąpiło niewielkie zainteresowanie uzyskiwa-niem swoistego certyfikatu jakim jest Kategoria Wiejskiej Bazy Noclegowej. Jedy-nie 14% gospodarstwo agroturystycznych posiada kategoryzację. Blisko 70% go-spodarstw nie poddałosię kategoryzacji i co ciekawe jedynie w przypadku trzech gospodarstw powodem są kwestie finansowe (wysoka opłata, brak pewności co do opłacalności inwestycji). Pozostali usługodawcy wyrazili opinię, iż nie dostrze-gają takiej potrzeby.

Uwarunkowania wewnętrzne (środowiskowe)Odnosząc się do kolejnej grupy uwarunkowań, jakimi są uwarunkowania we-

wnętrzne środowiskowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego re-spondenci poddawali ocenie poszczególne zasoby gospodarstwa rolnego istotne dla podejmowania działań z zakresu ochrony środowiska. Ocena ta obejmowała 12 zasobów, ocenianych w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznacza bardzo wysoką ocenę, zaś 1 – bardzo niską.

Przeprowadzona analiza danych statystycznych przy wykorzystaniu testu t-stu-denta pozwoliła stwierdzić, iż nie wystąpiły istotne statystycznie różnice pomiędzy oceną posiadanych zasobów i ich rolą dla podejmowania działalności prośrodowi-skowej a miejscem prowadzenia działalności rolniczej (gminy przyrodniczo cenne i porównawcze) we wszystkich poza jednym z analizowanych czynników.

Analiza wskazała na wystąpienie istotnych statystycznie różnic pomiędzy oce-ną ważności czynnika, jakim jest zdolność finansowania inwestycji proekologicz-nych ze środków własnych a gminą na której prowadzona jest działalność rolni-cza (p=0,05; df 80,7). Rolnicy prowadzący działalność na obszarach przyrodniczo cennych wyżej ocenili ważność posiadanego czynnika (średnia 2,6; odchylenie 0,9) w porównaniu do rolników z terenów o niższych walorach środowiskowych (śred-nia 2,2; odchylenie standardowe 0,7). Jednakże w obu przypadkach możliwości po-

119

siadane przez gospodarstwa rolne w tym zakresie były poniżej przeciętnej w ocenie respondentów. Co wskazuje, że gospodarstwa rolne nie posiadają środków finanso-wych na realizację tego rodzaju działań.

Równie ważna w ocenie producentów dla podejmowania działalności rolniczej i działań z zakresu ochrony środowiska jest wiedza o środowiskowych możliwoś-ciach i ograniczeniach rozwoju gospodarstwa rolnego na obszarach przyrodniczo cennych (średnia 2,9; odchylenie standardowe 0,6). Wiąże się to z potrzebą śledze-nia zmian między innymi w prawodawstwie, jak także i aktywności ze strony rol-ników.

Tabela 4.8 Ocena wybranych uwarunkowań wewnętrznych gospodarstw rolnych istot-nych dla podejmowania działań z zakresu ochrony środowiska

Zasoby


cennychporównaw-

czych

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

wiedza o środowiskowych możliwościach i ograniczeniach roz-woju gospodarstwa rolnego na obszarach przyrodniczo cennych 2,9 0,6 2,9 0,5

stopień rozpoznania wpływu prowadzonej działalności rolniczej na środowisko naturalne 3,1 0,6 3,08 0,5

wiedza z zakresu ochrony środowiska i najnowocześniejszych, możliwych do wdrożenia działań i technologii proekologicznych 2,7 0,7 2,8 0,6

świadomość ekologiczna i gotowość podejmowania działań pro-ekologicznych 2,9 0,8 3,0 0,6

wiedza na temat możliwych do wykorzystania w działalności proekologicznej narzędzi wsparcia 2,9 0,8 2,9 0,5

nowoczesność wyposażenia w urządzenia i instalacje służące ochronie środowiska 2,9 0,7 2,7 0,6

stopień zużycia posiadanych budynków, budowli i infrastruktury technicznej 3,0 0,6 3,0 0,5

zdolność posiadanej infrastruktury technicznej do sprostania wymogom ochrony środowiska 2,8 0,7 2,9 0,5

zdolność do finansowania/współfinansowania inwestycji proeko-logicznych ze środków własnych 2,6 0,9 2,2 0,7

znajomość rynku po stronie popytu na ekologiczne produkty 2,8 0,9 2,6 0,7znajomość rynku po stronie podaży na ekologiczne produkty 2,8 0,9 2,7 0,8środowiskowa uciążliwość wytwarzanej produkcji rolniczej 2,8 0,8 2,7 0,5

Ocena dokonana w skali 5–1, gdzie 5 oznacza bardzo wysoką ocenę a 1 – bardzo niską. Listę czynników opracowano na podstawie: M. Witkowska-Dąbrowska za: M. Burchard-Dziubińska 2010: Zarządzanie środowiskiem…, dz. cyt., s. 201. Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.


120


W przypadku pozostałych zasobów uwidaczniają się jedynie niewielkie różnice w ocenie ważności posiadanych zasobów pomiędzy dwoma grupami gospodarstw. Jednakże warto zwrócić uwagę, iż w opinii respondentów najistotniejszym zasobem z punktu widzenia podejmowania produkcji zrównoważonej oraz działań z zakre-su ochrony środowiska jest stopień rozpoznania wpływu prowadzonej działalności rolniczej na środowisko. Średnia ocena w opinii respondentów z gmin przyrodniczo cennych kształtowała się na poziomie 3,1, przy odchylenie standardowym 0,6 – ta-bela 4.8.

Respondenci mają świadomość, iż wszystkie te zasoby w sposób znaczący wpły-wają na podejmowanie działań w gospodarstwie i są ważne z punktu widzenia śro-dowiska i produkcji rolniczej. Stan wiedzy w poszczególnych badanych obszarach stymuluje zarówno rozwój produkcji zrównoważonej jak i działań podejmowanych z zakresu ochrony środowiska.

Jednakże, ażeby można było uzyskać zadowalający poziom wiedzy, jak też i akty-wizować producentów żywności do działania, niezbędne jest wsparcie zarówno dla rolników prowadzących działalność na obszarach przyrodniczo cennych, jak także i na pozostałych obszarach wiejskich.

4.3.3. Zagrożenia i szanse związane z funkcjonowaniem na obszarach cennych przyrodniczo

Obszary przyrodniczo cenne, na których znajdują się różnorodne formy ochrony przyrody, są terenami o specyficznych warunkach prowadzenia działalności rolni-czej. W opinii większości (52,2%) z badanej próby 200 producentów rolnych prowa-dzenie działalności rolniczej na obszarach chronionych związane jest z utrudnie-niami. Ocena tych utrudnień w skali od 1 do 5, gdzie jeden oznacza zdecydowanie najmniejsze utrudnienia, zaś pięć zdecydowanie największe wskazuje na zróżni-cowanie opinii w gospodarstwach prowadzących działalność na obszarach przy-rodniczo cennych i porównawczych. Rolnicy realizujący produkcję na obszarach przyrodniczo cennych ocenili, iż skala trudności realizacji produkcji na terenach chronionych jest niższa (średnia 2,9, odchylenie standardowe 0,9) w porównaniu z kierownikami gospodarstw w gminach porównawczych (średnia 3,3; odchylenie standardowe 0,8). Może to wynikać między innymi z faktu, iż rolnicy działający na obszarach przyrodniczo cennych w codziennej swojej pracy stykają się z różnego rodzaju problemami wynikającymi ze specyfiki położenia gospodarstwa. Z tego też powodu, znają realia prowadzenia działalności, nie koncentrują się na zasłyszanych opiniach. Analizując jednak zagadnienie z punktu widzenia rodzaju prowadzonej działalności dostrzec można nieznaczne rozbieżności w opinii kierowników gospo-darstw agroturystycznych a pozostałych. Średnia ocena utrudnień wynikających z prowadzenia działalności rolniczej na obszarach chronionych w opinii kierowni-ków gospodarstw agroturystycznych wyniosła 2,9 (odchylenie standardowe 1,0). W przypadku pozostałych rodzajów gospodarstw wielkość ta kształtowała się od-powiednio w przypadku gospodarstw ekologicznych średnia 3,0, zaś dużych i kon-

121

wencjonalnych średnia ocena utrudnień wynikających z prowadzenia działalności rolniczej na obszarach chronionych wynosiła 3,1.

Prowadzenie działalności rolniczej na obszarach chronionych powiązane jest z decyzjami kierowników gospodarstw rolnych w aspekcie kierunków prowadzanej produkcji rolnej. Blisko 40% respondentów było zdania, iż prowadzenie działalno-ści rolniczej na obszarach chronionych wpływa na decyzje związane z obieranym kierunkiem produkcji. Niespełna 30% było zdania, iż nie ma zależności pomiędzy faktem działalności na obszarach chronionych a kierunkiem produkcji rolniczej. Warto jednak wskazać, iż 1/3 producentów rolnych nie była wstanie precyzyjnie odnieść się do zagadnienia. Co ważne, w przypadku gospodarstw z gmin porów-nawczych odsetek ten był zdecydowanie wyższy i wynosił 42,5% gospodarstw, gdy w gminach przyrodniczo cennych 30%. Można przypuszczać, iż powodem takiego rozkładu odpowiedzi respondentów jest niewielki stan wiedzy na ten temat. Opinie swoje rolnicy opierają na przypuszczeniach i ewentualnych informacjach od innych.

Pogłębiona analiza wskazała, iż szczególnie ten brak wykształcenia opinii w za-kresie wpływu produkcji na obszarach chronionych widoczny jest w przypadku gospodarstw konwencjonalnych. Ponad 40% respondentów z tych gospodarstw nie było w stanie określić swojej opinii, zaś gospodarstwach dużych było to 23% gospodarstw.

Prowadzenie działalności rolniczej na obszarach przyrodniczo cennych zwią-zane jest z ograniczeniami zagospodarowania terenu. Jednakże blisko 40% produ-centów prowadzących gospodarstwo rolne na terenie gmin przyrodniczo cennych utrudnienia bezpośrednio nie zetknęło się z tego rodzaju ograniczeniami. Jedynie niewiele ponad 20% respondentów prowadzących działalność na obszarach przy-rodniczo cennych uwarunkowania środowiskowe wynikające z cenności przyrod-niczej (występowania obszarów chronionych) określiło jako duże i bardzo duże.

Prowadzenie działalności rolniczej zarówno na obszarach przyrodniczo cen-nych jak także w strefie ograniczeń środowiskowych wiąże się z szeregiem utrud-nień. Z jednej strony ustawodawstwo stara się w jasny i czytelny sposób wpływać na prowadzenie działalności na obszarach prawnie chronionych, jednak z drugiej strony ze strony dla rolników interpretacja tych przepisów nie jest jednoznaczna. Problemem najczęściej wskazywanym przez producentów żywności był poziom skomplikowania przepisów prawnych, zarówno w aspekcie interpretacji, jak także w powiązaniu z trudnościami wynikającymi z ich przestrzeganiem (36 wskazań). Wśród innych najczęściej wskazywanych problemów respondenci wymieniali:

• wysokie koszty działalności związane z wyższymi cenami np. ekologicznych oprysków oraz urządzeń i instalacji (10 wskazań),

• ograniczenia związane z profilem produkcji (8 wskazań), • potrzebę stosowania wskazanych środków ochrony roślin (7 wskazań), • restrykcyjne zasady związane z wycinaniem drzew (3 wskazania), • trudności z dostępnością ekologicznych oprysków oraz technologii przyja-

znych środowisku (3 wskazania), • potrzeba dostosowania prac polowych do okresu wylęgu ptactwa (2 wskaza-

nia),


122


• mała wiedza rolników w zakresie ochrony środowiska oraz niska świado-mość społeczna (2 wskazania),

• problemy z uzyskiwaniem informacji (1 wskazanie), • brak odczuwalnego wsparcia ze strony samorządów gminnych (1 wskazanie).

Poza samymi utrudnieniami respondenci dostrzegają również szanse, które stwarza prowadzenie działalności na obszarach prawnie chronionych. Wśród wy-mienianych możliwości przed jakimi stają producenci rolni znalazły się głównie perspektywa uzyskiwania dotacji. Równie ważnym aspektem zauważanym zarów-no przez prowadzących działalność na obszarach Natura 2000 jak i na terenie Par-ków Krajobrazowych i Narodowych są szanse na rozwój szeroko pojętej turystyki wiejskiej. Rozwój różnorodnych form turystyki stwarza bowiem możliwości wyko-rzystania walorów środowiskowych, ale także jest istotnym elementem w dążeniu do rozwoju wielofunkcyjnego wsi. Odczuwalne jest to przez gospodarstwa głównie w aspekcie uzyskiwania dodatkowych dochodów. Walorami o charakterze niema-terialnym, które wskazywane były przez rolników z obszarów chronionych był za-równo ciekawy krajobraz, ale także różnorodność biologiczna. Atrybuty te pełnią znaczącą rolę w budowaniu przewagi konkurencyjnej poszczególnych gospodarstw podejmujących działalność w zakresie świadczenia usług turystycznych.

Produkcja rolnicza jest obszarem aktywności na obszarach wiejskich, który w bardzo znaczącym stopniu oddziałuje na walory i zasoby środowiska przyrod-niczego. Podejmowanie tego rodzaju działalności związane jest z funkcjonowaniem w otoczeniu, które jednocześnie wpływa na gospodarstwa rolne. Oddziaływanie to może mieć różnego rodzaju charakter i zróżnicowaną skalę wpływu.

Jednym z obszarów oddziaływania jest fakt prowadzenia działalności rolniczej na obszarach przyrodniczo cennych i chronionych. W opinii ponad 50% kierowni-ków gospodarstw jest to czynnik wpływający na prowadzenie działalności rolni-czej. Zróżnicowana jest jednakże ocena skali tego wpływu, poziom utrudnień wyni-kających z umiejscowienia na tych terenach został wyżej oceniony przez rolników z gospodarstw z gmin porównawczych. Jednym z czynników wpływających na te utrudnienia jest potrzeba dostosowywania kierunków produkcji rolniczej prowa-dzonej na obszarach chronionych. Opinie taką wyraziło 40% badanych producen-tów rolnych. Prowadzenie działalności na obszarach chronionych stwarza również pewnego rodzaju szanse, głównie związane z możliwością pozyskiwania dotacji. Jest to główna stymulanta wskazana przez rolników.

Analiza wybranych uwarunkowań zewnętrznych wskazała, iż w ocenie producen-tów rolnych wszystkie one zarówno ogólne jak i środowiskowe stanowią destymulan-tę rozwoju gospodarstw rolnych. W ocenie większości determinant można dostrzec, iż opinie respondentów w obu grupach gospodarstw są zbliżone. Jednakże kierujący gospodarstwami w gminach o wyższych walorach przyrodniczych zdecydowanie bardziej odczuwają negatywne skutki w zakresie ilości oraz zmienności przepisów, które należy przestrzegać a także kosztów związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. W odniesieniu do uwarunkowań zewnętrznych ogólnych najbardziej desty-mulująco działają na rozwój rolnictwa koszty niezbędnego dostosowania do zaostrza-jących się przepisów prawa ochrony środowiska. Uzyskane wyniki wskazują, iż jest to zdecydowanie najsilniej wpływający na gospodarstwa czynnik.

123

4.4. Uwarunkowania i czynniki rozwoju przedsiębiorstw

Wśród czynników determinujących rozwój przedsiębiorstwa wymienić nale-ży wewnętrzne, związane z funkcjonowaniem danego podmiotu gospodarczego i z osobą przedsiębiorcy oraz czynniki zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa, wynikające z otoczenia w którym ono funkcjonuje. Do czynników związanych z oso-bą właściciela należą: wiek, płeć, wiedza, wykształcenie, kwalifikacje i kompeten-cje zawodowe, dotychczasowe doświadczenie. Czynniki związane z przedsiębior-stwem obejmują m.in.: okres funkcjonowania na rynku, wielkość przedsiębiorstwa i zasięg jego działania, formę prawną, realizowaną strategię, zasoby przedsiębior-stwa, sprawność, skuteczność i efektywność procesów zarządzania. Do czynników zewnętrznych należą z kolei te związane z otoczeniem konkurencyjnym, otocze-niem regionalnym oraz czynniki makrootoczenia201 .

W niniejszej pracy analizowane są wybrane uwarunkowania wewnętrzne i ze-wnętrzne działalności przedsiębiorstw. Przy rozpatrywaniu zewnętrznych uwa-runkowań przedsiębiorczości uwzględniono kryterium przestrzenne i dokonano rozróżnienia uwarunkowań lokalnych obejmujących obszar gminy oraz ponadlokal-nych, pozostających poza oddziaływaniem gminy. Analiza lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości objęła następujące obszary: lokalizacja i środowisko, warunki w zakresie wyposażenia w infrastrukturę techniczną, lokalne warunki ekonomicz-ne oraz działania władz gminy w zakresie wsparcia przedsiębiorczości.

Biorąc pod uwagę specyfikę badanego obszaru określoną cennością przyrod-niczą w sposób szczególny uwypuklono uwarunkowania ekologiczne działalności gospodarczej. Każde przedsiębiorstwo podlega uwarunkowaniom ekologicznym, wśród których wyróżnić można ograniczenia, wynikające z wykorzystywania w procesach produkcji surowców i energii i konieczności zapewnienia efektyw-ności tego wykorzystywania oraz ograniczenia wiążące się z koniecznością wyko-rzystywania asymilacyjnej pojemności środowiska przyrodniczego. Współcześnie uwzględnia się także uwarunkowania związane głównie z ekologicznym wizerun-kiem firmy i ze zobowiązaniami, jakie każde przedsiębiorstwo posiada z tytułu użytkowania środowiska przyrodniczego202. W przypadku obszarów przyrodniczo cennych znaczenia nabierają także uwarunkowania wynikające z wymogów zwią-zanych z lokalizacją organizacji na obszarach objętych prawnymi formami ochrony przyrody.

4.4.1. Uwarunkowania zewnętrzne

Do najważniejszych, dostrzeganych szczególnie wyraźnie w grupie przedsię-biorstw funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cennych, ponadlokalnych ograniczeń działalności gospodarczej zaliczyć należy postrzegany jako ponadprze-

201 A. Skowronek-Mielczarek 2013: Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Pol-sce, OW SGH w Warszawie, Warszawa, s. 23.

202 S. Czaja, A. Becla 2008: Rozwój prośrodowiskowych systemów zarządzania w przedsiębiorstwie [w:]Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, A. Graczyk (red.), Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław, s. 27–28.


124


ciętnie wysoki poziom kosztów zatrudnienia oraz obciążeń podatkowych i opłat, a także nasiloną biurokrację w urzędach203. Uwarunkowania wynikające z lokali-zacji gminy w regionie peryferyjnym nie były postrzegane jako szczególne ograni-czenie przedsiębiorczości, podobnie jak takie elementy charakterystyki położenia gminy, jak odległości od głównych szlaków komunikacyjnych czy też od większych ośrodków miejskich (tabela 4.9).

Tabela 4.9. Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań działalności gospodar-czej według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania

Przedsiębiorstwa z gminprzyrodniczo


śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

poziom kosztów pracy (ZUS) 3,88 1,144 3,12 0,992poziom obciążeń podatkowych i opłat 3,83 1,178 3,04 1,040położenie gminy w regionie Lubelskim (jako źródło korzyści lokalizacyjnych) 3,79 0,883 3,52 1,054

wielkość popytu na produkty/usługi 3,68 0,822 3,41 0,705odległość od głównych szlaków komunikacyjnych 3,58 0,936 3,71 0,500poziom biurokracji w urzędach 3,51 1,024 2,90 0,905odległości od dużych ośrodków miejskich (rynków zbytu i zaopatrzenia) 3,45 0,997 3,39 0,731

nasilenie konkurencji w branży 3,43 0,929 3,20 0,790występowanie możliwości współpracy z partnerami biznesowymi 3,38 0,702 3,29 0,500

dostępność kredytów 3,28 0,774 3,42 0,577dostępność funduszy UE 3,27 0,838 3,48 0,505jakość i stabilność przepisów regulujących prowa-dzenie działalności gospodarczej 3,25 0,759 3,08 0,767

stan infrastruktury technicznej w regionie 3,24 0,741 3,38 0,640dostępność usług instytucji wspierających przedsię-biorczość w regionie 3,23 0,750 3,15 0,722

dostępność odpowiednich pracowników w regionie 3,20 0,838 3,13 0,850Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, a 1 – bardzo niskąŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

203 Wyniki badań nad uwarunkowaniami zewnętrznymi przedstawiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: In-tegracja funkcji..., dz. cyt. (Rozdział 5 pt. „Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw”, podrozdział nr 1 pt. „Uwarunkowania ponadlokalne” oraz podrozdział nr 2 pt. „Uwarunkowania lokalne”).

125

Przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych formułowali wyższe oceny nasilenia konkurencji w branży oraz dostrzegali istnienie większej skali popytu na oferowane produkty/świadczone usługi oraz większych możliwości podejmowania współpracy z partnerami biznesowymi. Pozostałe uwarunkowania z perspektywy podmiotów z obszarów przyrodniczo cennych ocenione zostały raczej przeciętnie, jednak w porównaniu z podmiotami zlokalizowanymi w gminach porównawczych ujawniły się relatywnie niższe oceny dostępności kredytów i funduszy UE oraz niż-sze oceny stanu infrastruktury technicznej w regionie. Przeciętnie oceniona została jakość i stabilność przepisów regulujących prowadzenie działalności gospodarczej. Do uwarunkowań ocenionych najniżej, porównywalnie w przypadku opisywanych dwóch grup przedsiębiorstw, należały: dostępność pracowników spełniających wymagania pracodawców oraz dostępność instytucji wspierających przedsiębiorczość w regionie.

Statystyczna istotność obserwowanych różnic ocen formułowanych przez przed-siębiorców funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cennych i pozostałych doty-czyła zmiennych: poziom kosztów pracy (t=4,12, p<0,001), poziom obciążeń podat-kowych i opłat (t=4,18, p<0,001), wielkość popytu na produkty i/lub usługi (t=2,09, p=0,038) oraz poziom biurokracji w urzędach (t=3,68, p<0,001).

Ogólna ocena lokalnych warunków funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw w badanych gminach była raczej pozytywna. Ponad połowa badanych uznała je za zdecydowanie i raczej sprzyjające funkcjonowaniu i rozwojowi przedsiębiorstw, w tym 57,4% przedsiębiorców z obszarów przyrodniczo cennych i 52,0% z obsza-rów pozostałych (wykres 4.8).

Wykres 4.8. Ogólna ocena występowania w gminie sprzyjających warunków funkcjono-wania i rozwoju przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw


Respondenci reprezentujący przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach przy-rodniczo cennych rzadziej prezentowali niejednoznaczne stanowisko dotyczące wa-runków rozwoju przedsiębiorczości w gminie i nieznacznie częściej oceniali je nega-tywnie. Obserwowane różnice nie były jednak statystycznie istotne (t=1,04, p=0,3).


126


Wśród lokalnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości badani ocenili po-ziom rozwoju i dostępność infrastruktury technicznej w gminie. Zauważyć należy, że warunki lokalne w zakresie wyposażenia w infrastrukturę techniczną ocenione zostały przez badanych przedsiębiorców ogólnie dość wysoko, przy czym częściej wyższe oceny poszczególnych elementów infrastruktury formułowali przedsiębior-cy z gmin przyrodniczo cennych. W przypadku przedsiębiorców z tych gmin zwra-cały jednak uwagę dość niskie oceny dostępności wysypisk i możliwość unieszkod-liwiania odpadów komunalnych (tabela 4.10).

Tabela 4.10. Ocena lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości w zakresie infrastruk-tury technicznej według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

zaopatrzenie w energię elektryczną 3,94 0,610 3,71 0,582dostępność Internetu 3,77 0,787 3,67 0,63poziom wyposażenia w sieć wodociągową 3,72 0,609 3,62 0,534dostępność kanalizacji 3,67 0,591 3,48 0,684zaopatrzenie w gaz 3,59 0,808 3,40 0,792powierzchnia i wyposażenie terenów do zagospoda-rowania na cele inwestycyjne 3,50 0,917 3,37 0,698

infrastruktura drogowa 3,34 0,781 3,51 0,582dostępność wysypisk i możliwość unieszkodliwiania odpadów komunalnych 3,34 0,803 3,29 0,798

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, 1– bardzo niską, a 0 – brak występowania danego uwarunkowaniaŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Jako ogólnie dobre określone zostały warunki w zakresie zaopatrzenia w ener-gię elektryczną, dostępność Internetu, poziom wyposażenia w sieć wodociągową, dostępność kanalizacji oraz zaopatrzenie w gaz. Niżej z kolei, na przeciętnym po-ziomie, ocenione zostały takie elementy lokalnej infrastruktury technicznej, jak dostępność i jakość wyposażenia terenów inwestycyjnych, infrastruktura drogowa oraz infrastruktura gospodarki odpadami. Istotne statystycznie różnice ocen wy-rażane przez przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie gmin przyrodniczo cennych i porównawczych ujawniono jedynie w przypadku za-opatrzenia w energię elektryczną (t=2,36, p=0,02).

Kolejnym ocenianym przez badanych obszarem lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości były warunki ekonomiczne. Stwierdzić należy, że analizowane

127

elementy składające się na lokalne warunki ekonomiczne ocenione zostały przez przedsiębiorców funkcjonujących na dwóch porównywanych obszarach podobnie, na ponadprzeciętnym poziomie (tabela 4.11).

Tabela 4.11. Ocena lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości w sferze gospodarczej i społecznej według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

dostępność pracowników niewykwalifikowanych 3,69 0,947 3,38 0,606poziom rozwoju gospodarczego gminy 3,58 0,769 3,41 0,610poziom rozwoju nierolniczych działów gospodarki lokalnej 3,44 0,646 3,32 0,587

przedsiębiorczość mieszkańców 3,43 0,655 3,39 0,640sytuacja finansowa budżetu gminy 3,37 0,636 3,17 0,570dostępność i oferta instytucji finansowych, ubezpie-czeniowych itp. 3,37 0,785 3,35 0,668

stosunek mieszkańców do przedsiębiorców 3,37 0,721 3,29 0,582sytuacja ekonomiczna indywidualnych gospodarstw rolnych 3,30 0,675 3,22 0,593

dostępność pracowników wykwalifikowanych 3,26 0,787 3,15 0,825wielkość lokalnego rynku zbytu 3,23 0,870 3,17 0,930możliwości kooperacji z lokalnymi przedsiębiorcami 3,23 0,766 3,21 0,771dostępność i oferta instytucji wspierających przed-siębiorczość 3,16 0,912 3,23 0,660

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, 1 – bardzo niską, a 0 – brak występowania danego uwarunkowaniaŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Uwagę zwracają stosunkowo niskie, na tle pozostałych uwarunkowań, oceny czynników silnie wpływających na rozwój przedsiębiorczości, takich jak dostępność instytucji wspierających przedsiębiorczość oraz możliwości kształtowania lokal-nych powiązań kooperacyjnych. Na obszarach przyrodniczo cennych w kategoriach barier rozwoju o większym znaczeniu przedsiębiorcy ocenili koszty zatrudnienia siły roboczej, natomiast jako lepsze ocenili warunki w zakresie, przede wszystkim, dostępności pracowników niewykwalifikowanych i ocenione nieco niżej – wykwa-lifikowanych, poziomu rozwoju gospodarczego gminy i rozwoju jej pozarolniczych sektorów. Test t-studenta ujawnił statystyczną istotność różnic ocen przedsiębior-ców z porównywanych obszarów jedynie w przypadku dostępności pracowników niewykwalifikowanych (t=2,67, p=0,009).


128


W związku z kluczową rolą władz lokalnych w kształtowaniu lokalnych warun-ków przedsiębiorczości w badaniu ujęto zagadnienie aktywności samorządu te-rytorialnego w tym zakresie. Ogólnie zauważyć należy, że badani przedsiębiorcy dostrzegali wysoki poziom podatków i opłat lokalnych i jednocześnie ponadprze-ciętną aktywność samorządów w zakresie wybranych działań przyczyniających się do tworzenia warunków sprzyjających lokalnej przedsiębiorczości, przy czym nie-co wyższe oceny badanych obszarów były charakterystyczne dla przedsiębiorców prowadzących działalność na obszarach przyrodniczo cennych (tabela 4.12).

Tabela 4.12. Ocena aktywności władz gminy w obszarze kształtowania lokalnych wa-runków przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

poziom podatków i opłat lokalnych 3,77 0,906 3,28 0,852koszt usług komunalnych 3,71 0,792 3,40 0,765jakość usług komunalnych 3,55 0,756 3,36 0,673utrzymywanie kontaktów z lokalnymi przedsiębiorcami 3,48 0,771 3,27 0,644promocja gospodarcza gminy na zewnątrz, przyciąga-nie inwestorów 3,44 0,861 3,11 0,890

jakość obsługi przedsiębiorców w Urzędzie Gminy, w tym upraszczanie procedur formalnych 3,39 0,758 3,25 0,700

działania władz mające na celu promocję lokalnych produktów/usług 3,38 0,887 3,08 0,919

stosunek władz do przedsiębiorców 3,35 0,778 3,17 0,816współpraca/pomoc władz w ramach przedsięwzięć realizowanych przez przedsiębiorców 3,35 0,833 3,13 0,824

pomoc prawna, informacyjna z dziedziny przedsiębior-czości, doradztwo 3,21 0,866 3,13 1,013

założenia i realizacja lokalnej polityki wsparcia przed-siębiorczości 3,19 0,762 3,17 0,663

inwestycje w zakresie infrastruktury technicznej 3,15 0,819 3,21 0,750dotacje i pożyczki udzielane przedsiębiorstwom 3,06 0,939 3,08 0,871informowanie przez władze o preferowanych kierun-kach rozwoju przedsiębiorczości w gminie 3,06 0,928 3,04 0,932

udzielanie poręczeń lub gwarancji kredytowych 2,91 1,048 2,90 1,077Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, 1 – bardzo niską, a 0 – brak występowania danego uwarunkowaniaŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

129

Aktywność władz lokalnych w obszarze kształtowania warunków dla przedsię-biorczości oceniona została najwyżej przez przedsiębiorców w przypadku działań nie wiążących się ze znaczącymi konsekwencjami dla budżetu gminy. Badani jako wysoki określili poziom podatków i opłat lokalnych oraz koszt usług komunalnych, szczególnie w przypadku gmin przyrodniczo cennych. Nie dostrzegali oni także większej aktywności samorządów gmin w zakresie udzielania poręczeń i gwarancji kredytowych, czy udzielania dotacji i pożyczek. Stosunkowo nisko oceniona została także aktywność samorządów w obszarze inwestowania w rozwój infrastruktury technicznej.

Test t-studenta ujawnił statystyczną istotność różnic ocen przedsiębiorców w za-leżności od lokalizacji w przypadku następujących obszarów: koszt usług komunal-nych (t=2,39, p=0,018), poziom podatków i opłat lokalnych (t=3,29, p=0,001), pro-mocja gospodarcza gminy na zewnątrz, przyciąganie inwestorów (t=2,29, p=0,023) oraz działania władz mające na celu promocję lokalnych produktów i usług (t=1,97, p=0,05). Pozytywnie więc należy ocenić wyższe, ponadprzeciętne, zaangażowanie samorządów z obszarów przyrodniczo cennych w działania w ramach promocji lo-kalnej gospodarki.

4.4.2 Uwarunkowania zewnętrzne środowiskowe (makrootoczenie i otocze-nie lokalne)

Badani przedsiębiorcy ocenili wybrane uwarunkowania środowiskowe działal-ności gospodarczej204. Oceny ujawniły występowanie środowiskowych barier ak-tywności proekologicznej, głównie dostrzeganych przez przedsiębiorców z obsza-rów przyrodniczo cennych. Przedsiębiorcy należący do tej grupy dostrzegali przede wszystkim takie bariery, jak rozwiązania prawne poświęcone kwestiom ochrony środowiska oraz ograniczoną dostępność różnych form wsparcia przedsiębiorców w tej aktywności (tabela 4.13).

204 Wyniki badań nad uwarunkowaniami zewnętrznymi o charakterze środowiskowym przedstawiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt. (Rozdział 5 pt. „Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw”, podrozdział nr 2.2. pt. „Lokalizacja i środowisko”, Rozdział 6 pt. „Aktywność pro-ekologiczna przedsiębiorstw i jej uwarunkowania”, podrozdział nr 1 pt. „Uwarunkowania zewnętrz-ne”, Rozdział 7 pt. „Działalność gospodarcza a lokalne środowisko przyrodnicze”, podrozdział nr 2 pt. „Szanse i ograniczenia przedsiębiorczości warunkowane lokalizacją na obszarach przyrodniczo cennych” i podrozdział nr 5 pt. „Rola władz lokalnych w rozwoju przedsiębiorczości wykorzystującej zasoby i walory środowiska przyrodniczego”).


130


Tabela 4.13. Ocena wybranych uwarunkowań środowiskowych działalności gospodar-czej według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

koszty niezbędnego dostosowania się do zaostrzają-cych się przepisów prawa ochrony środowiska 3,42 0,940 3,13 0,793

trudności organizacyjne niezbędnego dostosowania się do przepisów prawa ochrony środowiska 3,32 0,781 3,03 0,747

jakość i stabilność przepisów związanych z ochroną środowiska 3,20 0,770 2,97 0,645

dostęp do przyjaznych środowisku surowców i ma-teriałów 2,97 0,905 3,00 0,739

istnienie popytu na przyjazne środowisku produkty 2,96 0,864 3,03 0,836dostęp do przyjaznych środowisku technologii 2,93 0,878 2,84 0,767obecność na rynku bardziej przyjaznych środowisku substytutów produktów wytwarzanych przez przed-siębiorstwo

2,87 0,947 2,96 0,744

presja ekologicznych organizacji konsumenckich 2,74 1,002 2,76 0,786możliwość wsparcia ze źródeł zewnętrznych pro-ekologicznych prac badawczo-rozwojowych 2,65 1,044 2,93 0,704

możliwość wsparcia finansowego ze źródeł ze-wnętrznych inwestycji ekologicznych 2,64 0,973 2,83 0,699

możliwość wsparcia informacyjno-organizacyjnego działań proekologicznych 2,62 1,042 2,71 0,799

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, a 1 – bardzo niską Listę czynników opracowano na podstawie: M. Witkowska-Dąbrowska za: M. Burchard -Dziubińska, Zarządzanie środowiskiem i zasobami..., dz. cyt., s. 201.Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

W przypadku podmiotów funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cen-nych badani przedsiębiorcy w kategorii barier rozwoju oceniali koszty niezbędne-go dostosowania się do zaostrzających się przepisów prawa ochrony środowiska, trudności organizacyjne związane z niezbędnym dostosowaniem się do zmieniają-cych się przepisów prawa ochrony środowiska oraz jakość i stabilność przepisów związanych z ochroną środowiska. Badanie ujawniło także istnienie takich barier działalności proekologicznej, jak ograniczone możliwości wsparcia informacyjno--organizacyjnego działań proekologicznych oraz wsparcia finansowego ze źródeł zewnętrznych inwestycji proekologicznych i prac badawczo-rozwojowych. Istotne statystycznie różnice średnich ocen przedsiębiorców zlokalizowanych na porów-

131

nywanych typach obszarów dotyczyły trudności organizacyjnych związanych z niezbędnym dostosowaniem się do przepisów prawa ochrony środowiska (t=2,04, p=0,046).

Poza ogólnymi uwarunkowaniami ekologicznymi działalności gospodarczej ba-dani przedsiębiorcy dokonali oceny wybranych uwarunkowań lokalnych. Warunki gminy w zakresie stanu i dostępności wybranych zasobów i walorów środowiska oceniono ogólnie pozytywnie, przy czym respondenci z obszarów przyrodniczo cennych oceniali poszczególne uwarunkowania jako bardziej sprzyjające rozwojo-wi przedsiębiorczości (tabela 4.14).

Tabela 4.14. Ocena warunków lokalnych w obszarze stanu i dostępności wybranych za-sobów i walorów środowiska przyrodniczego według lokalizacji przedsiębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

atrakcyjność krajobrazu lokalnego z elementami kulturowymi, historii gminy 4,05 0,875 3,57 0,791

cechy i stan środowiska przyrodniczego 4,05 0,780 3,55 0,818dostępność i jakość zasobów wodnych 3,69 1,029 3,27 0,861udział w powierzchni gminy obszarów prawnie chronionych 3,65 0,906 3,06 0,932

dostępność lokalnej bazy surowcowej 3,57 1,017 3,33 0,774Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, 1 – bardzo niską, a 0 – brak występowania danego uwarunkowaniaŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Istotne statystycznie różnice średnich ocen, na korzyść obszarów przyrodniczo cennych, dotyczyły warunków w zakresie: dostępności i jakości zasobów wodnych (t=2,60, p=0,01), krajobrazu lokalnego z elementami kulturowymi i historii gminy (t=3,38, p=0,01) oraz cech i stanu środowiska przyrodniczego (t=3,80, p<0,001) i udziału w powierzchni gminy obszarów prawnie chronionych (t=3,86, p<0,001).

Przedsiębiorcy nie dostrzegali istnienia szczególnie silnie odczuwalnych ogra-niczeń działalności gospodarczej wynikających z konieczności ochrony lokalnego środowiska przyrodniczego, jednak w przypadku podmiotów funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cennych ograniczenia te były mocniej artykułowane (ta-bela 4.15).


132


Tabela 4.15. Ocena stopnia oddziaływania na przedsiębiorstwo wybranych ograniczeń działalności gospodarczej wynikających z lokalizacji w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środo-wiska przyrodniczego gminy (gminy porównawcze)

Ograniczenia



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

brak preferencyjnych instrumentów finansowych dla inwestorów 2,86 1,429 - -

brak rekompensat finansowych za utracone korzyści dla prowadzących działalność gospodarczą 2,65 1,312 - -

utrudnienia lub ograniczenia procesu inwestycyj-nego 2,64 1,284 1,98 1,176

ograniczenie terenów przeznaczonych pod rozwój inwestycji 2,58 1,231 2,08 1,259

bieżące ograniczenia tradycyjnych, dotychczaso-wych form gospodarowania 2,37 1,063 1,73 0,863

brak dostępnej wiedzy na temat wymogów praw-nych i administracyjnych odnośnie inwestowania/zasad gospodarczego użytkowania obszarów chro-nionych

2,34 1,229 1,67 0,762

wysokie ryzyko inwestycji powodowane brakiem planów zarządzania dla obszarów Natura 2000 i planów ochrony dla innych obszarów chronionych

2,30 1,162 1,49 0,804

brak możliwości współpracy i wymiany doświad-czeń z przedsiębiorstwami z obszarów cennych przyrodniczo/dotyczących problematyki ochrony środowiska przyrodniczego

2,27 1,185 1,83 0,950

brak pomysłów, wiedzy o możliwościach rozwoju przedsiębiorczości w oparciu o walory środowiska przyrodniczego gminy

2,15 1,091 1,76 0,874

konflikty na tle ochrony środowiska między przed-siębiorstwem a społecznością lokalną/samorządem gminy

1,93 0,964 1,62 0,968

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza, że ograniczenie zdecydowanie dotyczy przedsiębiorstwa, a 1 – że zdecydowanie nie dotyczyŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Do ograniczeń bardziej odczuwanych przez respondentów z obszarów przy-rodniczo cennych należały (różnice istotne statystycznie): niewielka dostępność terenów przeznaczonych pod rozwój inwestycji (t=2,352, p=0,021), utrudnienia

133

lub ograniczenia procesu inwestycyjnego (t=3,231, p=0,002), bieżące ograniczenia tradycyjnych, dotychczasowych form gospodarowania (t=3,601, p<0,001), ryzyko inwestycji powodowane brakiem planów zarządzania dla obszarów Natura 2000 (t=4,355, p<0,001), brak wiedzy na temat wymogów inwestowania na obszarach prawnie chronionych (t=4,109, p,0,001), brak wiedzy o możliwościach rozwoju przedsiębiorczości w oparciu o walory środowiska przyrodniczego gminy (t=2,323, p=0,022) oraz brak możliwości współpracy i wymiany doświadczeń z przedsiębior-stwami w zakresie zagadnień ochrony środowiska (t=2,463, p=0,015).

Biorąc pod uwagę przedsiębiorstwa funkcjonujące na obszarach objętych ochro-ną prawną (stanowiły 37,4% próby)205 przedsiębiorcy wskazywali zarówno szanse, jak i ograniczenia rozwoju przedsiębiorstwa wynikające z takiej lokalizacji. Naj-więcej możliwości badani upatrywali w odniesieniu do mniej restrykcyjnych form ochrony przyrody takich, jak park krajobrazowy czy obszar Natura 2000. W przy-padku wszystkich form ochrony najczęściej dostrzegana szansa wynikała z możli-wości rozwijania turystyki. W parkach krajobrazowych i na terenach objętych siecią Natura 2000 wskazywano także znaczenie lokalizacji dla większego zainteresowa-nia produktami firmy, dostęp do lokalnych surowców, możliwości rozwoju drobne-go przemysłu i działalności rolniczej (tabela 4.16).

205 Problematykę dotyczącą obszarów prawem chronionych przedstawiono na podstawie publikacji M. Zwolińska-Ligaj 2015: The influence of natural valuable areas on the development of entrepreneur-ship (based on the example of Lublin Voivodeship), Proceedings of the 2015 International Conference „Economic Science For Rural Development” no 39, Jelgava, s. 34–46.


134


Tabela 4.16. Szanse i zagrożenia wskazywane przez przedsiębiorców wynikające z lo-kalizacji na obszarze prawnie chronionym według form obszarów chronionych

Obszar Szanse OgraniczeniaNatura 2000 rozwój turystyki, napływ

turystów możliwość korzystania z dotacji, dopłatduże zainteresowanie pro-duktami firmyrozwój działalności w opar-ciu o dostępne zasoby su-rowcówmożliwości rozwoju małego przemysłurozwój gospodarstw rolni-czych

niedostateczny poziom zagospodarowania infrastrukturalnego konieczność stosowania licznych, skompli-kowanych, restrykcyjnych przepisów prawa ochrony środowiskabrak odpowiednich przepisów dotyczących inwestycjiprzepisy ograniczające, utrudniające lub uniemożliwiające proces inwestycyjny zakaz pewnych inwestycji, wycinania drzew

Park Krajobrazowy

duży zasób surowcówdziewicza przyroda, walory przyrodniczerozwój turystyki, wzrost liczby turystów

brak możliwości dofinansowania działalnościkonieczność stosowania skomplikowanych, restrykcyjnych przepisów prawaograniczenia administracyjneograniczenia i utrudnienia inwestycjiwymogi prawne na obszarach cennych przy-rodniczo

Park Narodowy

rozwój turystyki konieczność stosowania skomplikowanych, restrykcyjnych przepisów prawaochrona środowiska, przepisyograniczenia inwestycjiwymogi prawne na obszarach cennych przy-rodniczo

Źródło: M. Zwolińska-Ligaj 2015: The influence of..., dz. cyt., s. 43.

W porównaniu do dostrzeganych szans przedsiębiorcy zgłaszali znacznie wię-cej ograniczeń związanych z funkcjonowaniem na terenie objętym ochroną prawną. Wśród ograniczeń znalazły się: niedostateczny poziom zagospodarowania infra-strukturalnego, konieczność stosowania licznych, skomplikowanych i restrykcyj-nych przepisów prawa ochrony środowiska oraz konieczność podporządkowania się przepisom ograniczającym, utrudniającym lub uniemożliwiającym proces inwe-stycyjny.

W badaniu lokalnych, ekologicznych uwarunkowań działalności gospodarczej uwzględniono także aktywność władz samorządowych w zakresie wybranych ini-cjatyw prośrodowiskowych. W świetle opinii przedsiębiorców aktywność tą uznać można za przeciętną (tabela 4.17).

135

Tabela 4.17. Ocena aktywności władz samorządowych w zakresie lokalnych inicjatyw prośrodowiskowych według lokalizacji przedsiębiorstw

Rodzaje aktywności



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

edukacja ekologiczna przedsiębiorców 2,90 0,866 3,16 0,721wskazywanie kierunków działalności gospodarczej przyczyniających się do ochrony przyrody lub wyko-rzystywania lokalnych zasobów gospodarczych

2,86 0,965 2,79 1,148

podejmowanie inicjatyw proekologicznych z przed-siębiorcami 2,79 1,030 2,85 1,142

wspieranie przedsięwzięć proekologicznych realizo-wanych przez przedsiębiorców 2,77 1,068 2,96 1,148

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza ocenę bardzo wysoką, 1 – bardzo niską, a 0 – brak danej aktywnościŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Podsumowując ocenę lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości o charakterze ekologicznym zauważyć należy, że przedsiębiorcy funkcjonujący na obszarach przy-rodniczo cennych wysoko ocenili warunki w obszarze stanu i dostępności wybranych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, jednocześnie nie dostrzegając szcze-gólnie silnie wpływających na działalność przedsiębiorstwa ograniczeń wynikających z potrzeby ochrony przyrody. Ograniczenia te były jednak w większym stopniu do-strzegane w przypadku tej grupy przedsiębiorców w porównaniu do przedsiębiorców nie prowadzących działalności na obszarach zaliczonych do ekologicznie cennych.

4.4.3. Uwarunkowania wewnętrzne

Oprócz oceny uwarunkowań zewnętrznych aktywności proekologicznej przed-siębiorcy dokonali oceny wybranych elementów potencjału przedsiębiorstwa istot-nych z perspektywy podejmowana działań z zakresu ochrony środowiska. Badane składniki potencjału obejmowały głównie takie jego obszary, jak: wiedza, możliwo-ści organizacyjne i finansowe oraz zasoby materialne przedsiębiorstwa206.

Spośród badanych obszarów najwyżej, na ponadprzeciętnym poziomie ocenione zostały zasoby wiedzy. Oceny poniżej przeciętnej wiązały się m.in. ze znaczną śro-dowiskową uciążliwością wytwarzanych produktów, niewielkimi możliwościami finansowania inwestycji proekologicznych ze środków własnych oraz ograniczony-mi możliwościami uczestnictwa w sieciach współpracy, których celem jest wprowa-dzenie w przedsiębiorstwach rozwiązań proekologicznych (tabela 4.18). 206 Wyniki badań nad uwarunkowaniami wewnętrznymi przedstawiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Inte-

gracja funkcji..., dz. cyt. (Rozdział 6 pt. „Aktywność proekologiczna przedsiębiorstw i jej uwarunkowania”, podrozdział nr 2 pt. „Uwarunkowania wewnętrzne” i podrozdział nr 5 pt. „Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze ochrony środowiska”).


136


Tabela 4.18. Ocena wybranych uwarunkowań wewnętrznych istotnych dla podejmo-wania działań z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego według lokalizacji przed-siębiorstw

Uwarunkowania



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

stopień rozpoznania wpływu działalności na środo-wisko naturalne 3,59 0,79 3,38 0,55

wiedza kierownictwa z zakresu ochrony środowiska i możliwych do wdrożenia działaniach i technolo-giach proekologicznych

3,58 0,76 3,29 0,59

wiedza o środowiskowych możliwościach i ograni-czeniach rozwoju firmy 3,55 0,78 3,30 0,68

zdolność posiadanej infrastruktury do sprostania wy-mogom ochrony środowiska 3,42 0,80 3,27 0,53

świadomość ekologiczna kierownictwa i gotowość podejmowania działań proekologicznych 3,36 0,84 3,27 0,58

znajomość rynku po stronie podaży na ekologiczne produkty 3,30 0,90 3,39 0,50

posiadanie kadr odpowiedzialnych za ochronę środo-wiska i zdolnych do wprowadzenia rozwiązań prośro-dowiskowych

3,29 0,64 3,09 0,61

znajomość rynku po stronie popytu na ekologiczne produkty 3,25 0,89 3,39 0,50

nowoczesność wyposażenia w urządzenia i instalacje służące ochronie środowiska 3,22 0,72 3,30 0,57

wiedza na temat narzędzi wsparcia działalności pro-ekologicznej 3,14 0,83 3,11 0,64

szanse zdobycia ekologicznego znaku towarowego 3,09 0,62 3,15 0,80posiadanie własnego zaplecza badawczego, jego po-tencjał 3,06 0,74 3,13 0,96

stopień zużycia posiadanych budynków, budowli i in-frastruktury technicznej 3,01 0,78 3,14 0,52

szanse wprowadzenia systemu zarządzania środowi-skowego 2,98 0,62 3,11 0,68

zdolność do finansowania badań własnych nad czystą produkcją, produktem 2,87 0,79 3,25 0,86

możliwości uczestnictwa w sieciach współpracy 2,82 0,77 2,71 0,83zdolność do finansowania/współfinansowania inwe-stycji proekologicznych ze środków własnych 2,80 1,06 2,95 1,03

środowiskowa uciążliwość wytwarzanych produktów 2,77 0,87 2,91 0,75Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza bardzo wysoką ocenę, a 1 – bardzo niskąListę czynników opracowano na podstawie: M. Witkowska-Dąbrowska za: M. Burchard-Dziu-bińska 2010: Zarządzanie środowiskiem…, dz.cyt., s. 201. Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

137

Nie odnotowano istotności statystycznej różnic w ocenie elementów potencja-łu organizacji w odniesieniu do podmiotów funkcjonujących na obszarach zaliczo-nych do przyrodniczo najcenniejszych i pozostałych za wyjątkiem wyższych ocen dotyczących znajomości środowiskowych możliwości i ograniczeń rozwoju przed-siębiorstwa charakterystycznych dla podmiotów zlokalizowanych w gminach przy-rodniczo cennych (t=2,13, p=0,036).

Jednym z uwarunkowań działań proekologicznych w organizacji jest ranga prob-lematyki ochrony środowiska przyrodniczego w procesie podejmowania decyzji gospodarczych. Zgodnie z deklaracjami przedsiębiorców, pozaekonomiczne czyn-niki odgrywają ponadprzeciętną rolę w decyzjach dotyczących badanych przedsię-biorstw. Przedsiębiorcy deklarowali istotną rolę trwałości relacji z kontrahentami, interesu pracowników i klientów. Odpowiedzialność wobec społeczności lokalnej oraz dobro środowiska naturalnego ocenione zostały jako obszary mniej ważne na tle pozostałych (tabela 4.19).

Tabela 4.19. Ocena ważności czynników uwzględnianych w decyzjach dotyczących przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw

Przedsię-biorstwa z

gminMiernik

Czynniki

interes klienta

zysk fi-nansowy

interes pracowni-

ków

trwałość relacji

z kontra-hentami

dobro środowi-ska natu-ralnego

odpowie-dzialność

wobec społecz-

ności lokalnej

przyrodni-czo cennych

średnia 4,16 4,59 3,99 4,22 3,91 3,76odchylenie standardo-we

0,765 0,593 0,795 0,778 0,957 0,916

porównaw-czych

średnia 4,28 4,44 4,08 4,42 3,72 3,62odchylenie standardo-we

0,573 0,501 0,778 0,538 0,784 0,987

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza czynnik bardzo ważny, a 0 – nieważnyŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

W grupie przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cennych bardziej istotne w decyzjach gospodarczych były, zgodnie z deklaracjami badanych, takie czynniki, jak zysk, dobro środowiska przyrodniczego i odpowiedzialność wobec społeczno-ści lokalnej. Różnice ocen były statystycznie istotne jedynie w przypadku obszaru: trwałość relacji z kontrahentami (t=-2,05, p=0,043).

Podsumowując dokonaną ocenę uwarunkowań rozwojowych badanych przed-siębiorstw stwierdzić można, że ramach ogólnych, makroekonomicznych uwarun-kowań działalności gospodarczej przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych dostrzegali w większym stopniu oddziaływanie takich barier działalności gospo-darczej, jak poziom kosztów pracy (zatrudnienia), poziom obciążeń podatkowych i opłat oraz znaczną skalę biurokracji w urzędach. Podobnie, na porównywanych


138


obszarach, postrzegany był taki czynnik, jak jakość i stabilność przepisów regulują-cych prowadzenie działalności gospodarczej. Pozostałe uwarunkowania zewnętrz-ne, w tym związane z otoczeniem regionalnym, takie, jak lokalizacja działalności go-spodarczej, dostępność oferty instytucji tworzących otoczenie biznesu, dostępność pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, stan infrastruktury technicznej czy dostępność funduszy Unii Europejskiej nie były postrzegane przez przedsiębiorców prowadzących działalność na obszarach przyrodniczo cennych jako dotykające ich w większym stopniu, niż w przypadku przedsiębiorców z gmin porównawczych, ba-riery. Ogólne warunki w badanych typach obszarów w świetle opinii respondentów można więc uznać za podobne. Różnice w ocenach dotyczyły jednak takiego czynni-ka, jak nasilenie konkurencji w reprezentowanej branży, który przedsiębiorcy z ob-szarów przyrodniczo cennych ocenili jako bardziej intensywny.

W wymiarze lokalnym, w świetle opinii badanych nie stwierdzono istnienia mniej sprzyjających, w porównaniu do obszarów pozostałych, warunków funkcjo-nowania przedsiębiorczości na obszarach przyrodniczo cennych. Nie stwierdzo-no by przedsiębiorcy z obszarów charakteryzujących się przyrodniczą cennością dostrzegali szczególne oddziaływanie barier o charakterze ekonomicznym i in-frastrukturalnym. Dostrzegane były jednak niższe oceny tych aspektów na które oddziaływać mogą poprzez lokalną politykę wsparcia przedsiębiorczości władze samorządowe.

W ramach ogólnych uwarunkowań środowiskowych przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych dostrzegali większe nasilenie trudności organizacyjnych wynikających z dostosowania prowadzonej działalności do przepisów prawa ochro-ny środowiska. Lokalne uwarunkowania środowiskowe na obszarach przyrodniczo cennych postrzegano ogólnie jako sprzyjające przedsiębiorczości. Oceny te wyni-kały głównie z dostępu na terenie gmin do szczególnie cennych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego. Badania opinii przedsiębiorców nie wskazywały na szczególną aktywność lokalnych władz samorządowych na obszarach przyrodniczo cennych (w porównaniu do pozostałych) w zakresie działań przyczyniających się do promowania postaw proekologicznych, stymulowania wykorzystania lokalnych zasobów lub podejmowania bezpośrednich inicjatyw we współpracy z lokalnym środowiskiem biznesu na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego gminy.

Podsumowując analizę uwarunkowań rozwojowych gospodarek lokalnych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych przedstawioną z per-spektywy władz samorządowych, lokalnych przedsiębiorstw oraz gospodarstw rolnych stwierdzić można, że:

• w opinii władz samorządowych, zarówno gmin przyrodniczo cennych, jak i porównawczych, największą szansą rozwoju, był proces integracji z Unią Eu-ropejską i objęcie wspólnotowym systemem wsparcia finansowego w ramach wsparcia rozwoju obszarów wiejskich,

• władze samorządowe gmin przyrodniczo cennych relatywnie częściej niż władze samorządowe gmin porównawczych postrzegały zewnętrzne czynni-ki w aspekcie zagrożeń,

• źródeł zagrożeń rozwoju ankietowani, zarówno z gmin przyrodniczo cen-nych, jak i porównawczych doszukiwali się głównie w peryferyjnym położe-

139

niu w województwie lubelskim, a w przypadku gmin przyrodniczo cennych wskazywano ponadto brak pozytywnego oddziaływania stolic byłych miast wojewódzkich (Chełma, Białej Podlaskie i Zamościa oraz stolicy regionu – Lublina (impulsów rozwojowych w układzie centrum – peryferie),

• uwarunkowania związane z funkcjonowaniem badanych podmiotów: władz samorządowych, przedsiębiorców i rolników na obszarach przyrodniczo cen-nych nie były jednoznacznie postrzegane jako bariera rozwoju, zróżnicowa-na była jednakże ocena skali tego wpływu, poziom utrudnień wynikających z umiejscowienia na tych terenach został wyżej oceniony przez władze samo-rządowe, rolników i przedsiębiorców z gmin porównawczych,

• analiza wybranych uwarunkowań zewnętrznych rozwoju rolnictwa wska-zała, iż w ocenie producentów rolnych głównymi destymulantami były: po-ziom kosztów ubezpieczeń (KRUS), poziom obciążeń podatkowych i opłat oraz znaczna skala biurokracji w urzędach; w ocenie większości determinan-ty zewnętrzne rozwoju w opinii respondentów w obu grupach gospodarstw były zbliżone, jednakże kierujący gospodarstwami w gminach o wyższych walorach przyrodniczych zdecydowanie bardziej odczuwali negatywne skut-ki w zakresie ilości oraz zmienności przepisów, które należy przestrzegać a także kosztów związanych z prowadzeniem działalności rolniczej (na po-dobne problemy wskazywali badani przedsiębiorcy z obszarów przyrodni-czo cennych, którzy dostrzegali większe nasilenie trudności organizacyjnych wynikających z dostosowania prowadzonej działalności do przepisów prawa ochrony środowiska),

• opinie przedsiębiorców odnośnie ogólnych, makroekonomicznych uwarun-kowań działalności produkcyjnej zbieżne były z opiniami badanych produ-centów rolnych – jako główne bariery rozwoju przedsiębiorcy wskazywali: poziom kosztów pracy (zatrudnienia), poziom obciążeń podatkowych i opłat oraz znaczną skalę biurokracji w urzędach; należy jednak zauważyć, że przed-siębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych postrzegali w większym stopniu negatywne ich oddziaływanie w porównaniu z przedsiębiorcami z gmin po-równawczych,

• lokalne uwarunkowania środowiskowe na obszarach przyrodniczo cennych postrzegano ogólnie jako sprzyjające przedsiębiorczości – oceny te wynikały głównie z dostępu na terenie gmin do szczególnie cennych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego,

• relatywnie częściej przez przedsiębiorców z gmin przyrodniczo cennych zgłaszana była natomiast niższa, niż w gminach porównawczych, aktywność lokalnych władz samorządowych w zakresie działań przyczyniających się do promowania postaw proekologicznych, stymulowania wykorzystania lokal-nych zasobów lub podejmowania bezpośrednich inicjatyw we współpracy z lokalnym środowiskiem biznesu na rzecz ochrony środowiska przyrodni-czego gminy.

Należy zatem negatywnie zweryfikować postawioną w pracy hipotezę 1: „Uwa-runkowania środowiskowe związane z funkcjonowaniem na obszarach przyrodni-


140


czo cennych postrzegane są jako relatywnie istotne, na tle pozostałych determinant – barier i zagrożeń rozwoju”.

Wykazano bowiem zbliżone, ale bardziej niekorzystne (w opinii badanych) od-działywanie zewnętrznych determinant rozwoju na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych na obszarach przyrodniczo cennych oraz brak jednoznacznego wskazania uwarunkowań środowiskowych, jako bardziej niekorzystnych w przy-padku podmiotów z gmin przyrodniczo cennych.

141

Rozdział 5

Możliwości rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach i walorach środowiska gmin przyrodniczo cen-nych

5.1. Działalność gospodarcza a ochrona przyrody

Kryteria ekonomiczne wskazują, że obszar przyrodniczo cenny powinien być przedmiotem gospodarowania. W ramach rozwoju obszarów cennych przyrodniczo nie należy zapominać, że podstawowym celem rozwoju jest zaspokajanie potrzeb społecznych. Oznacza to konieczność poszukiwania kierunków rozwoju, które przy zachowaniu odpowiedniego stanu środowiska zapewniałyby społeczności dochody pozwalające zaspokoić ich potrzeby bytowe207. W zależności od charakteru obszaru przyrodniczo cennego można dopuścić następujące formy działalności człowieka: rolnictwo ekologiczne, turystykę zrównoważoną, gospodarkę opartą na wiedzy, proprzyrodniczą działalność gospodarczą, propagowanie i ochronę dziedzictwa kulturowego208 .

A. Kasztelan podkreśla, że regiony o relatywnie czystym środowisku powinny dążyć do ukierunkowania strategii rozwoju na te dziedziny działalności gospo-darczej, które w większym lub mniejszym stopniu wykorzystują zasoby i walory środowiska. „Osiąganie przewagi konkurencyjnej nad innymi regionami w oparciu o istniejący potencjał środowiskowy, umiejętność jego wykorzystania w proce-sach wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego oraz niski poziom antropopre-sji”, określić można według tegoż autora mianem środowiskowej konkurencyjno-ści regionu209. Zjawisko to należy rozpatrywać w sposób dwukierunkowy. Z jednej strony, przewaga konkurencyjna może dotyczyć występujących w danym regionie warunków środowiskowych, z drugiej zaś, kluczowa jest tutaj umiejętność ich prze-kształcenia w efekty społeczno-gospodarcze, które przyczynią się do relatywnie szybszego rozwoju rozpatrywanego regionu. W kontekście tejże definicji obszary chronione prawnie, obszary cenne przyrodniczo charakteryzujące się niskim pozio-mem antropopresji mogą stanowić podstawę kształtowania środowiskowej prze-wagi konkurencyjnej.

Według H. Kruk przyrodnicza konkurencyjność regionów to „właściwość zwią-zana z pozyskiwaniem i (lub) przetwarzaniem zasobów środowiska przyrodniczego przez podmioty istniejące w regionach w celu osiągnięcia poprawy jakości życia”210. H. Kruk podkreśla zależność między konkurencyjnością regionów a konkurencyj-207 B.M. Dobrzańska 2007: Planowanie strategiczne…, dz. cyt., s. 57.208 M. Łuszczyk 2011: Kierunki rozwoju…, dz. cyt., s. 264.209 A. Kasztelan 2010: Środowiskowa konkurencyjność…, dz. cyt., s. 83.210 H. Kruk 2010: Przyrodnicza konkurencyjność…, dz. cyt, s. 199–200.

142


nością podmiotów prowadzących działalność na ich obszarze, wykorzystujących jego zasoby przyrodnicze. Jak podkreśla H. Kruk, „wzrost konkurencyjności pod-miotów korzystających ze środowiska przyrodniczego powinien się przekładać na trwały wzrost konkurencyjności danego regionu pod warunkiem, że działalność tych podmiotów nie prowadzi do powstania znaczących strat ekologicznych”. Waż-nym czynnikiem zrównoważonego rozwoju regionu jest zatem przedsiębiorczość rozwijana zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju211 .

Postępy w technologii i innowacji jak również ograniczoność zasobów środowi-ska naturalnego stworzyły nowe możliwości, ale i utrudnienia w osiąganiu, utrzy-mywaniu i poprawie pozycji konkurencyjnej wobec rywali w coraz bardziej złożo-nej, zglobalizowanej gospodarce212 .

Kształtowanie przewagi konkurencyjnej jest domeną nie tylko przedsiębiorstw, ale także jednostek samorządu terytorialnego, a w tym gmin213. Jednostki samorzą-du terytorialnego uczestniczą w procesie konkurencji i w związku z tym zmuszone są przez rynek do tworzenia i kształtowania przewagi konkurencyjnej214 .

Według M.E. Portera215 klasyczne czynniki produkcji na skutek procesów glo-balizacyjnych stały się bardziej dostępne. Dominujące znaczenie w kształtowaniu lokalnych i regionalnych przewag konkurencyjnych M.E. Porter przypisuje zatem czynnikowi koncentracji geograficznej oraz jakości środowiska lokalnego. Stan środowiska oraz przedsięwzięcia podejmowane w celu jego ochrony coraz częściej traktowane są jako czynnik konkurencyjności. Wynika to ze wzrastającej świado-mości społecznej, dotyczącej konieczności ochrony środowiska naturalnego, które stopniowo zatraca zdolność do samoregulacji.

Jak zauważa się w ekonomii ekologicznej, środowisko przyrodnicze może być traktowane jako wielkość porównywalna z zasobami kapitału rzeczowego i finan-sowego. Zasób środowiska przyrodniczego traktowany jest w kategorii kapitału naturalnego, który obejmuje „wszystkie komponenty i elementy środowiska przy-rodniczego niezbędne do biologicznego zachowania gatunku ludzkiego (istnienia i życia człowieka) oraz funkcjonowania ludzkiej cywilizacji (w tym gospodarki)”216. W ramach ekonomii ekologicznej wymienia się podstawowy kapitał naturalny (ele-menty środowiska przyrodniczego niezbędne do życia) oraz pozostały kapitał na-turalny, który, w opinii zwolenników ekonomii ekologicznej, ma stanowić przedmiot popytu i podaży, ponieważ jest substytucyjny217 .

Naukowcy badający sferę kapitału naturalnego są zgodni, że jest on źródłem funkcji lub usług istotnych dla systemu gospodarczego i dla życia człowieka. Wielu 211 Por. H. Kruk 2010 : Przyrodnicza konkurencyjność…, dz. cyt., s. 201.212 T. Siudek, A. Zawojska 2014: Competitiveness in the Economic Concepts, Theories and Empirical Re-

search, Oeconomia 13 (1), s. 102.213 M.E. Porter 2006: Przewaga konkurencyjna. Osiąganie i utrzymanie lepszych wyników, Wydawnictwo

Helion, Gliwice 2006, s.214 W. Dziemianowicz 2008: Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne- inwestorzy za-

graniczni, Wydawnictwo UW, Warszawa.215 M. E. Porter 1998: The Competitive Advantage of Nations, New York 1998.216 S. Czaja, A. Becla 2007: Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, Wydawnictwo AE im. Oska-

ra Langego we Wrocławiu, Wrocław, s. 62.217 D. Kiełczewski 2010: Zrównoważony rozwój – istota, interpretacje, związek ze społeczeństwem wiedzy

[w:] Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Materiały do studiowania, B. Poskrobko (red.), Białystok, s. 14.

143

z tych funkcji nie można zastąpić (lub przynajmniej nie w przystępnej cenie) przez kapitał stworzony przez człowieka (nowoczesne technologie). Oznacza to, że utrata funkcji ekosystemu może w znaczący sposób wpłynąć na przyszłe szanse rozwojo-we. Ten sposób postrzegania kapitału naturalnego zyskuje coraz większą akcepta-cję również w naukach ekonomicznych218 .

Zaspokojenie potrzeb rozwojowych przyszłych pokoleń możliwe będzie poprzez pozostawienie odpowiedniego kapitału wytworzonego przez człowieka oraz kapi-tału naturalnego. Istotne jest przy tym wyróżnienie krytycznego kapitału natury jako sieci zasobów środowiskowych, które w określonej skali przestrzennej pełnią istotne funkcje środowiskowe i dla których nie ma substytutów w innych elemen-tach kapitału naturalnego, w kapitale produkcyjnym czy ludzkim219. Jako składową kapitału krytycznego można wskazać obszary cenne przyrodniczo.

Jak podkreśla S. Czaja, właściwe wykorzystanie kapitału naturalnego wymaga orientowania się w rozmiarach jego zasobów oraz prowadzenia ewidencji jego roz-chodów. Im zakres informacji jest większy, same zaś informacje dotyczące zasobów kapitału naturalnego i jego rozchodów dokładniejsze, tym możliwość właściwego wykorzystania wyższa. Bilanse takie powinny być prowadzone także w skali lokal-nej. Wiedza o zasobach kapitału naturalnego nie oznacza jeszcze zdobywania prze-wagi nad innymi jednostkami terytorialnymi, ale zapewnia możliwość racjonalnego gospodarowania tym kapitałem220 .

Środowisko naturalne daje różnorakie potencjalne możliwości kształtowania przewag konkurencyjnych przez gminy. Występowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych, historycznych i kulturowych może stanowić podstawę budowania przewagi konkurencyjnej w oparciu o rozwój turystyki. W literaturze nie brak po-glądów, że przyroda jest głównym zasobem motywującym ludzi do uprawiania tu-rystyki221. Badania M. W. Kozaka wskazują jednak, że posiadanie zasobów przyrod-niczych czy dziedzictwa kulturowego jest niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym, ułatwiającym promocję, obniżającym koszty rozwoju turystyki, ale ani koniecz-nym, ani wystarczającym222. Wśród czynników warunkujących sukces w rozwoju turystyki autor ten wskazuje w odpowiedniej kolejności: zasoby ludzkie i społeczne – zdolność do wyłonienia przywódcy, zmobilizowania elit i społeczności do wspól-nych działań na rzecz przekonywującego planu rozwoju turystyki, zagospodarowa-nie turystyczne, zasoby przyrodnicze i kulturowe oraz system instytucjonalny223 .

Należy zatem wskazać, że tradycyjne postrzeganie środowiska przyrodniczego jako źródła przewagi konkurencyjnej głównie w rozwoju turystyki powinno być zrewidowane, w kierunku poszukiwania innych sposobów gospodarczego wyko-rzystania zasobów i walorów przyrodniczych. Jako zalecaną natomiast na obsza-

218 G. Malovics 2007: The Role of Natural Capital in Regional Development, 2nd Central European Confer-ence in Regional Science– CERS, Technical University of Košice, Košice 2007.

219 C. Collados, T. P. Duane 1997: Natural capital and quality of life: a model for evaluating of natural capi-tal: Economics from an ecological footprint perspective, Ecological Economics, t. 20, nr 1, s. 4.

220 Por. S. Czaja, A. Becla 2007: Ekologiczne podstawy…, dz. cyt., s. 63.221 Przegląd literatury w A. Kowalczyk 2000: Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.222 M. W. Kozak 2009: Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 282–283.223 Tamże.

Możliwości rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach i walorach środowiska gmin przyrodniczo cennych

144


rach przyrodniczo cennych formę uprawiania turystyki związaną ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym, ale nie powodującą zmian w tych środowiskach na-leży wskazać turystykę zrównoważoną, a w tym zwłaszcza tzw. ekoturystykę224. Turystyka zrównoważona (sustainable tourism) to „każda forma rozwoju tury-stycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w niezmienionym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów”225. Ekoturystyka (eco-tourism, green tourism) natomiast jest „formą turystyki zrów-noważonej, która z tej szerokiej koncepcji rozwoju turystyki wyróżnia się tym, że aktywnie przyczynia się do ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, an-gażuje lokalne społeczności w planowanie i rozwój, przyczyniając się do ich dobro-bytu, oraz jest skierowana do turystów indywidualnych i podróżujących w małych grupach”226.

Kolejnym możliwym sposobem na uzyskanie przewagi konkurencyjnej z wyko-rzystaniem walorów środowiska jest rozwijanie produkcji ekologicznej. Wprawdzie żywność ekologiczna jest wciąż droższa od tradycyjnej, jednak ma bardzo pozy-tywny wpływ na samopoczucie i zdrowie człowieka. Żywność ekologiczna stano-wi pomost między interesami produkcyjnymi a potrzebą coraz większego posza-nowania walorów środowiskowych227. Rolnictwo ekologiczne to domena regionów o niskim stopniu uprzemysłowienia. Wykorzystanie uwarunkowań naturalnych w procesach produkcji żywności ekologicznej, powinno stanowić jeden z priory-tetów w regionach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Rozwój rolnictwa ekologicznego wiąże się z możliwością lepszego wykorzystania nadmiaru zasobów pracy w rolnictwie, ponieważ ekologiczne metody wytwarzania są zarazem mniej wydajne i bardziej pracochłonne228 .

Rozważając problematykę kształtowania przewag konkurencyjnych przez gmi-ny należy zauważyć, że konkurencja w obszarze gospodarczym może mieć nega-tywne następstwa dla ładu ekologicznego, np. poprzez ekspansję inwestycyjną na terenach przyrodniczo cennych, a także dla ładu społecznego. Występujące sprzecz-ności są tym większe, im niższy poziom rozwoju, warunków życia i wyposażenia w kapitał. W miarę usprawniania narzędzi wspomagania rozwoju, poprawy ładu gospodarczego, społecznego i przestrzennego, wzrostu akumulacji kapitału gene-rowanego we własnym zakresie, sprzeczności te zanikają. Stąd też, wykorzystanie czynników środowiskowych w osiąganiu przewagi konkurencyjnej przez regiony słabiej rozwinięte może przyczynić się w dłuższym okresie do wkroczenia na ścież-kę zrównoważonego rozwoju229 .

Z badań prowadzonych na obszarach cennych przyrodniczo w gminach obję-tych Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000 wynika, że samorządy terytorial-

224 Tamże, s. 70.225 D. Zaręba 2006: Ekoturstyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.226 Quebec Declaration on Ecotourism, 2002 http://www.gdrc.org/uem/eco-tour/quebec-declaration.

pdf, dostęp z dnia 1.08.2015.227 A. Kasztelan 2008: Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko naturalne, Przemysł Spo-

żywczy, 10, s. 60.228 A. Kasztelan 2010: Środowiskowa konkurencyjność…, dz. cyt., s. 77–86.229 Tamże.

145

ne w sposób niewystarczający wykorzystują lokalne walory i zasoby środowiska przyrodniczego oraz kulturowego w procesach rozwoju. Istotne jest aby czerpać z wiedzy i praktycznych doświadczeń samorządów, które w tej dziedzinie osiągnę-ły sukcesy230. Zaznaczyć należy przy tym, że podstawową strategią rozwoju gmin przyrodniczo cennych powinno być racjonalne, długookresowe wykorzystywanie ich cennego kapitału przyrodniczego, który może posłużyć do wzmocnienia lokal-nej aktywności społecznej i ekonomicznej. Ważne jest zwiększenie zdolności lokal-nych instytucji i środowisk do jego wykorzystania na potrzeby rozwoju obszarów wiejskich231.

Pamiętając, że podstawowym celem rozwoju jest zaspokajanie potrzeb społecz-nych, należy poszukiwać takich kierunków rozwoju, które przy zachowaniu odpo-wiedniego stanu środowiska zapewniłyby społeczności dochody pozwalające za-spokoić ich potrzeby bytowe. Właściwe wykorzystanie kapitału naturalnego jako źródła przewagi konkurencyjnej wymaga jego pełnej waloryzacji i poszukiwania kierunków produkcji dóbr/usług racjonalnych ekonomicznie oraz bezpiecznych ekologicznie232.

Jednym z głównych uwarunkowań – ograniczeń prowadzenia działalności go-spodarczej na obszarach przyrodniczo cennych są obostrzenia wynikające z wystę-powania na ich terenie ustanowionych prawem form ochrony przyrody. W ustawie o ochronie przyrody zostały przedstawione zasady użytkowania obszarów przy-rodniczo cennych i dopuszczalne formy działalności gospodarczej. W art. 15, 17, 24, 33 i 45233 wskazano listę ograniczeń i zakazów dotyczących parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i innych form ochrony. Najostrzejsze rygory stosowane są w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, umiarkowane w parkach krajobrazowych oraz w otulinach parków narodowych, najbardziej liberalne na obszarach chronionego krajobrazu i w otulinach parków krajobrazowych. Szczegółowa lista ograniczeń gospodarczego wykorzystania obszarów chronionych została zamieszczona w aneksie w tabeli A6.

Wprowadzone przez ustawę o ochronie przyrody ograniczenia w zakresie go-spodarowania dotyczą tradycyjnych form wykorzystania zasobów środowisko-wych i ochrony komponentów oraz elementów środowiska przyrodniczego. Część zakazów ogranicza możliwości intensyfikacji produkcji rolnej czy wydobywczej oraz rozwoju tradycyjnych form turystyki czy transportu. Ograniczenia dotyczą także zakresu inwestycji budowlanych i infrastrukturalnych oraz inwestycji pod usługi. Nie można też stosować nowoczesnych technik i środków w rolnictwie, ta-kich jak np.: środki ochrony roślin, nawozy sztuczne czy genetycznie modyfikowane organizmy. Nie wolno także dokonywać zbyt istotnych zmian komponentów środo-wiska przyrodniczego np.: w zakresie stosunków wodnych czy przekształceń krajo-brazu. Tego typu ograniczenia mogą być uciążliwe dla lokalnej gospodarki. 230 M. Zwolińska-Ligaj 2011: Rola samorządów gminnych w zarządzaniu zrównoważonym rozwojem ob-

szarów wiejskich regionu Zielone Płuca Polski [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000, A. Bołtromiuk (red.), IRWiR PAN, Warszawa, s. 182.

231 D. Guzal-Dec 2011: Formalne strategie rozwoju badanych gmin objętych siecią Natura 2000 [w:] Uwa-runkowania zrównoważonego..., dz. cyt., s. 162.

232 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 137.233 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880.


146


Inna grupa ograniczeń dotyka przede wszystkim konkretne osoby i lokalną spo-łeczność. Dotyczy to ograniczeń w pozyskiwaniu użytków ekonomicznych i poza-ekonomicznych środowiska przyrodniczego. Nie można korzystać ze środowiska w formie rekreacji i wypoczynku w zbyt szerokim zakresie. Obszary przyrodniczo cenne tworzą także istotne ograniczenia przy tworzeniu lokalnych dokumentów, takich jak plany zagospodarowania przestrzennego, strategie zrównoważonego rozwoju czy lokalne polityki ekologiczne. Ich występowanie zmniejsza zakres kom-petencji lokalnych władz samorządowych i komplikuje procesy decyzyjne234 .

W odniesieniu do poszczególnych kategorii terenów chronionych dopuszczalne są różne formy użytkowania zasobów środowiskowych.

Tabela 5.1. Działalność gospodarcza według form ochrony przyrody

Rodzaj działal-ności

Rezerwat,w tym ochrona:

Park narodowy, w tym ochrona

Park krajo-

brazowy

Obszar chro-

nionego krajo-brazu

Obszar Natura 2000

ścis

ła

częś

ciow

a

ścis

ła

częś

ciow

a

ekoturystyka - x - + + + +agroturystyka - x - x + + +turystyka uzdrowi-skowa - - - + + + +

turystyka krajo-znawczo-eduka-cyjna

- + - + + + +

turystyka rowe-rowa - - - x + + +

turystyka masowa - - - x x + +rolnictwo ekolo-giczne - x - x + + +

pielęgnacyjno--hodowlana gospo-darka leśna

- + x + + + +

pozyskanie runa leśnego, racjonalna gospodarka łowie-cka

- - - - x + +

pamiątkarstwo, rękodzielnictwo - + x + + + +

przemysł - - - - x x x(-) niedopuszczalna; (x) dopuszczalna; (+) zalecanaŹródło: opracowanie na podstawie: A. Zielińska 2009: Abilities of running an economic acti-vity on protected areas, Economics&Sociology, no 2, Vol. 2, s. 110 oraz A. Bołtromiuk 2003: Ekonomiczne aspekty…, dz. cyt., s. 75.

234 S. Czaja, A. Becla 2007: Ekologiczne podstawy…, dz. cyt., s. 371–373.

147

Funkcje ochronne w największym stopniu spełnia forma rezerwatu. Celem re-zerwatu jest bowiem przede wszystkim utrzymanie dotychczasowych stosunków biocenotycznych. Według skali obowiązujących ustawowo ograniczeń wśród wy-mienionej kategorii można wyróżnić rezerwaty o charakterze ścisłym oraz częścio-wym. W rezerwatach ścisłych mogą i powinny być prowadzone wyłącznie badania naukowe oraz, pod pewnymi warunkami, dydaktyka specjalistyczna, natomiast w przypadku rezerwatów częściowych dodatkowym kierunkiem ich użytkowania jest turystyka krajoznawczo-edukacyjna realizowana w formie ich zwiedzania. W rezerwatach o charakterze częściowym dopuszcza się także dalsze użytkowanie rolnicze enklaw, na terenie których przed wprowadzeniem przepisów ochronnych istniały już pewne formy gospodarki rolnej235 .

Prawne ograniczenia działalności człowieka w parkach narodowych są zbliżo-ne do obowiązujących w rezerwatach i podobnie w tym przypadku także zależą od poziomu ochrony (ścisła, częściowa czy krajobrazowa). W parkach priorytetem jest również działalność ochronna, naukowa i dydaktyka specjalistyczna, ale mogą być one udostępniane dla kwalifikowanej turystyki po odpowiednio wyznaczonych szlakach, przy czym lokalizację bazy noclegowej i innych usług turystycznych zale-ca się poza granicami chronionych obiektów. Wyjątkowo dopuszcza się w parkach niektóre z dziedzin turystyki i sportu, jeśli poza terenem chronionym nie ma w kra-ju warunków do ich uprawiania oraz po sformułowaniu odpowiednich rygorów, którym muszą podlegać. Na obszarach parków narodowych w większym zakresie obecna jest gospodarka rolna natomiast istotnym ograniczeniom podlega z reguły gospodarka rybacka, działalność wytwórcza i handlowa (za wyjątkiem prowadzo-nego w schroniskach turystycznych czy obiektach administracji parku). Dąży się też do całkowitej eliminacji transportu zewnętrznego, jak i ograniczenia do niezbęd-nego minimum przewozów osób i rzeczy w obsłudze działalności ochronnej. W go-spodarce leśnej drewno pozyskuje się jedynie w trakcie zabiegów pielęgnacyjno--hodowlanych lub usuwania skutków klęsk żywiołowych236 .

W parkach krajobrazowych obowiązuje stosunkowo mniejszy reżim ochronny w porównaniu z rezerwatami czy parkami narodowymi. Świadczy o tym fakt, że grunty rolne, leśne i inne nieruchomości zlokalizowane w ich granicach pozostawia się w gospodarczym użytkowaniu. Zgodnie z celem tworzenia parków krajobrazo-wych preferowana jest tu edukacja ekologiczna i można rozwijać różne formy tu-rystyki. Większym ograniczeniom w parkach krajobrazowych podlega natomiast działalność przemysłowa (tylko w obrębie jednostek osadniczych dopuszcza się funkcjonowanie niewielkich zakładów przemysłowych, pod warunkiem zachowa-nia wymogów określonych ocenami oddziaływania na środowisko). Niedozwolone jest także intensywne pozyskiwanie drewna czy wielkotowarowe formy gospoda-rowania w rolnictwie, intensywny rozwój osadnictwa, komunikacji i infrastruktu-ry technicznej237. W parku krajobrazowym obowiązuje prowadzenie racjonalnej go-spodarki leśnej. W gospodarce rolnej natomiast powinna zapewniona być ochrona

235 Tamże, s. 76.236 Tamże, s. 76–77.237 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Baranowska-Janota 1996: Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości

użytkowania, IGPiK, Warszawa, s. 93.


148


gruntów rolnych, zapobieganie procesom ich degradacji, dopasowanie struktury zasiewów do lokalnych warunków przyrodniczych, ograniczenia w stosowaniu che-micznych środków plonotwórczych, upraw monokulturowych, a także lokalizacji dużych ferm hodowlanych i obiektów szklarniowych. Ograniczenia w stosunku do realizacji funkcji turystycznej są różnorakie w zależności od rodzaju obiektu. Małe i średnie parki powinny być przeznaczone wyłącznie do ekstensywnego użytkowa-nia turystycznego, w parkach o dużej powierzchni celowe jest wydzielenie trzech sfer użytkowania: ekstensywnego, skoncentrowanego i osadnictwa wypoczynko-wego238 .

Na obszarach chronionego krajobrazu stosowane są relatywnie najbardziej li-beralne rygory ochronne. Restrykcje sprowadzają się jedynie do zakazu lokaliza-cji przemysłu negatywnie oddziałującego na środowisko oraz eliminacji innych uciążliwych dla otoczenia form gospodarowania, np.: intensywnego pozyskiwania drewna, nadmiernego rozwoju komunikacji, osadnictwa i infrastruktury technicz-nej. W rolnictwie wymóg zapewnienia stabilności środowiska oznacza obowiązek utrzymania odpowiedniej proporcji między ekosystemami rolniczym i pozostały-mi, ochronę gleby, wody i użytków ekologicznych zlokalizowanych w obrębie gospo-darstwa, a także właściwego kształtowania krajobrazu rolniczego. W gospodarce leśnej natomiast niedopuszczalne jest przekraczanie etapów cięć rębnych, zakłada-nia plantacji drzew szybko rosnących, stosowania środków chemicznych w hodowli i ochronie lasu. Poza tym na omawianych obszarach lasy pełnią na ogół funkcje pro-dukcyjną i korzystanie z ich zasobów oparte jest na ogólnych zasadach przyjętych w gospodarstwach leśnych. Szerokie możliwości rozwoju turystyki ogranicza na-tomiast konieczność uwzględniania potrzeb miejscowej ludności, warunków przy-rodniczych, realizowanych innych funkcji oraz przede wszystkim wymogi ochron-ne. Stopień wykorzystania i zagospodarowania turystycznego danego obiektu musi być określony zarówno w sensie przestrzennym, jak i ilościowym, jakościowym i czasowym239 .

Jak podkreśla A. Zielińska, efektywne gospodarowanie na obszarach przyrod-niczo cennych jest możliwe poprzez ekologizację gospodarki240. Ekologizacja gospo-darki oznacza takie jej nowe ukierunkowanie, by przynosiła wyniki w większym stopniu zgodne ze zrównoważonym rozwojem […]. Celem gospodarki ekologicznej jest zniesienie powiązania między wzrostem gospodarczym a szkodliwym wpły-wem na środowisko241 .

Do proekologicznej działalności gospodarczej na obszarach przyrodniczo cen-nych należy zaliczyć takie dziedziny, jak242:

• ekoturystykę i agroturystykę, • rolnictwo ekologiczne przyczyniające się do produkcji bezpiecznej żywności, • zrównoważoną gospodarkę leśną (pozyskiwanie drewna, runa leśnego),

238 Tamże, s. 92.239 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Baranowska-Janota 1996: Przyrodnicze obszary…, dz. cyt., s. 102–105.240 A. Zielińska 2013: Gospodarowanie na obszarach…, dz. cyt., s. 44.241 Rio+ 20: w kierunku gospodarki ekologicznej i lepszego zarządzania. Komunikat Komisji do Parla-

mentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Bruksela, dnia 20.6.2011, COM(2011) 363 wersja ostateczna.

242 A. Zielińska 2013: Gospodarowanie na obszarach…, dz. cyt., s. 44.

149

• przyrodolecznictwo i lecznictwo uzdrowiskowe (wykorzystanie naturalnych warunków przyrodniczych do rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego),

• pamiątkarstwo, rękodzielnictwo.Do poszczególnych form aktywności gospodarczej zlokalizowanej na obszarach

chronionych odnoszą się natomiast następujące zalecenia243: • w przemyśle – unikanie lokalizacji inwestycji kolidujących z funkcjami środo-

wiska, preferowanie technologii bezpiecznych dla środowiska oraz instalacji urządzeń ochronnych,

• w rolnictwie – upowszechnienie modelu rolnictwa proekologicznego, mniej uciążliwego dla środowiska,

• w gospodarce leśnej – preferowanie rozwoju funkcji półprodukcyjnych i po-zaprodukcyjnych, racjonalizacja gospodarki, unikanie prowadzenia inten-sywnego ruchu komunikacyjnego przez wartościowe kompleksy leśne,

• w gospodarce komunalnej – preferowanie scentralizowanych źródeł zaopa-trzenia w energię opartych na tzw. czystych nośnikach, właściwa utylizacja ścieków i odpadów, minimalizacja zanieczyszczeń powietrza pochodzących z transportu.

Analiza warunków gospodarowania na obszarach przyrodniczo cennych po-zwala dostrzec, że różne formy ochrony przyrody mogą być zarówno stymulantami, jak i destymulantami rozwoju społeczno-ekonomicznego. Przesądza o tym zdolność do innowacyjnego wykorzystania tych walorów w zrównoważonych formach go-spodarowania.

5.2. Charakterystyka realizowanych przez władze lokalne kie-runków rozwoju lokalnych gospodarek

Implementacja idei zrównoważonego rozwoju w polityce rozwoju władz samo-rządowych wymaga przyjęcia jej jako priorytet rozwoju i obrania przyjaznych dla środowiska kierunków rozwoju gospodarki. Wójtowie i burmistrzowie poproszeni zostali o określenie znaczenia (obecnego i przyszłego) dla rozwoju gmin poszczegól-nych funkcji gospodarczych, a następnie poszczególnych kierunków rozwoju.

Według ankietowanych z gmin przyrodniczo cennych obecne znaczenie dla roz-woju gmin poszczególnych ich funkcji gospodarczych jest równoważne (podobne oceny poszczególnych funkcji). Turystyce zostało przypisane największe znaczenie, ale na poziomie przeciętnym i zbliżone do wagi leśnictwa i rolnictwa. Na ostatnim miejscu znalazła się produkcja pozarolnicza. W najbliżej przyszłości (perspektywa do 2020 r.) władze lokalne zakładają wzrost znaczenia funkcji turystycznej (wzrost średniej oceny znaczenia o 0,8 stopnia oceny) oraz funkcji osadniczej i produkcji pozarolniczej o 0,4 stopnia, a stabilizację rolnictwa i leśnictwa.

W przypadku gmin porównawczych wyżej niż w przypadku gmin przyrodniczo cennych oceniono bieżące i przyszłe – rosnące znaczenie funkcji osadniczej. Wskaza-no także na relatywnie większe znaczenie rolnictwa, a mniejsze leśnictwa, przy sta-

243 Tamże.


150


bilnym ich rozwoju w perspektywie do 2020 r. W przypadku gmin porównawczych większe znaczenie w obecnej strukturze gospodarek przypisane zostało produkcji po-zarolniczej wskazując na oczekiwane szybsze tempo procesu wielofunkcyjności w od-niesieniu do gmin przyrodniczo cennych (wzrost znaczenia produkcji pozarolniczej o 1,2 stopnia oceny w porównaniu do 0,4 w przypadku gmin przyrodniczo cennych).

Tabela 5.2. Znaczenie i bariery rozwoju poszczególnych funkcji gospodarczych – w opi-nii wójtów i burmistrzów

Funkcja:

ZnaczeniefunkcjiŚrednia ocenGdzie 0 – brakznaczenia,a 5 – bardzoduże znaczenie)

wyp

oczy

nkow

a(t

urys

tycz

no-r

ekre

a-cy

jna)

osad

nicz

am

iesz

kaln

ictw

o

roln

ictw

o

leśn

ictw

o

prod

ukcj

a po

zaro

lnic

za

obecnie 3,3 (2,3)* 2,9 (4,0)* 3,1 (3,7)* 3,2 (2,1)* 2,5 (2,9)*w perspektywie do 2020 r. 4,1 (3,3)* 3,3 (4,8)* 3,2 (3,8)* 3,3 (2,3)* 2,9 (3,7)*problemy rozwoju funkcji wskazane w gminach przyrodniczo cennych

brak bazy turystycznej, niedosta-tek kadry w urzędzie gminy, która zajmowałaby się promocją turystyki, brak środków finansowych, niedosta-teczna ilość i jakość usług, ograniczone możliwości finansowania infrastruktury turystycznej

brak planów zagospo-darowania przestrzen-nego, słaba sieć drogowa, niedostatki infrastruk-tury ko-munalnej, mała liczba mieszkań-ców

rozdrob-nienie agrarne, niskie klasy gleb, niska opła-calność, niewiele gospo-darstw rolnych

duża ilość obszarów chro-nionych, kolizja z rozwojem funkcji tu-rystycznej, wylesienie i towarzy-szące im zaburzenia struktury drzewosta-nów

brak in-westorów, trudności ze sprzeda-żą, peryfe-ryjne poło-żenie, brak przejść granicz-nych

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań.* wartości dla gmin porównawczych.

Opinie wójtów i burmistrzów dotyczące oczekiwanych zmian funkcji w rozwo-ju lokalnych gospodarek nie są jednoznaczne w interpretacji. Zakładano wzrost wszystkich wyróżnionych funkcji bez jednoczesnego zmniejszenia żadnej z nich. Może to świadczyć o tym, że władze samorządowe w praktyce nie mają ukształto-wanej realistycznej wizji rozwoju lokalnych gospodarek.

Wśród barier rozwoju turystyki w gminach przyrodniczo cennych wskazywano głównie problemy bazy infrastrukturalnej oraz mało urozmaiconą ofertę turystycz-ną, ale też niedostateczne przygotowanie struktury urzędu – brak kadr zajmujących

151

się promocją turystyki. Wśród ograniczeń rozwoju rolnictwa wskazywano głównie rozdrobnienie agrarne oraz słabą jakość gleb. Rozwój leśnictwa, zdaniem ankieto-wanych, pozostawał często w kolizji z funkcją ochronną i turystyczną. Niekorzystne uwarunkowania infrastrukturalne oraz peryferyjność położenia niekorzystnie wa-runkowały rozwój osadnictwa oraz pozarolniczych funkcji produkcyjnych.

Badanie przeprowadzone wśród władz samorządowych gmin przyrodniczo cen-nych miało także na celu charakterystykę realizowanych obecnie w prowadzonej przez nich polityce i planowanych do realizacji kierunków rozwoju lokalnych gospo-darek oraz określenie ich zgodności z zasadami zrównoważonego rozwoju i rozwoju wielofunkcyjnego.

Tabela 5.3. Wdrażane i planowane przez władze gminne do wdrażania w najbliższej przyszłości (w perspektywie 5 lat) kierunki rozwoju gminy

Kierunek rozwoju: wdrażane obecnie% wskazań

preferowane do wdrażania

w najbliższej przyszłości% wskazań

agroturystyka 75,0 20,0rolnictwo ekologiczne 68,4 15,8turystyka przyrodnicza 68,4 26,3rolnictwo konwencjonalne 56,2 18,7leśnictwo 56,2 18,7budownictwo 43,7 25,0przemysł drzewny 41,2 29,4handel 41,1 35,3produkcja energii z odnawialnych źródeł energii 38,9 38,9przetwórstwo rolno-spożywcze 25,0 43,7rzemiosło 20,0 53,3rolnictwo wysokotowarowe 18,7 43,7wydobycie gazu łupkowego 5,9 29,4zielarstwo - 46,7


Podstawowymi wdrażanymi i planowanymi kierunkami rozwoju lokalnych gospodarek były turystyka przyrodnicza, agroturystyka i rolnictwo ekologiczne. Kierunki te mogły być rozwijane przy wykorzystaniu relatywnie obficie występu-jących w tych gminach zasobów przyrodniczych, a w przypadku rolnictwa ekolo-gicznego wskazywano oprócz dobrych warunków środowiska możliwość korzysta-nia z dopłat UE. Główną barierą rozwoju tych kierunków produkcji zdaniem władz samorządowych były niedostatki infrastruktury turystycznej i brak środków fi-nansowych na jej budowę/rozbudowę, niedostateczna promocja turystyczna oraz względnie niska opłacalność produkcji ekologicznej (zwłaszcza wobec wysokich kosztów ochrony roślin).


152


Ponadto w ramach funkcji rolnictwa władze lokalne preferowały zmniejszenie udziału rolnictwa konwencjonalnego w strukturze gospodarki, a wzrost znaczenia rolnictwa wysokotowarowego. Do rozwoju tego kierunku zdaniem ankietowanych skłaniały: poprawa zyskowności, pewni odbiorcy oraz dobre gleby.

Szczególnie preferowane były niektóre tradycyjne, ale nierozwijane dotąd kie-runki produkcji takie jak: zielarstwo czy rzemiosło. Jako przesłanki ich rozwoju wskazywano bogactwo zasobów przyrodniczo-kulturowych, jako zaś barierę niską opłacalność produkcji i, w przypadku zielarstwa, brak tradycji i praktyki upraw.

Jako potencjał rozwoju władze traktowały także możliwość gospodarczego wyko-rzystania odnawialnych źródeł energii oraz gazu łupkowego. Barierami rozwoju tego kierunku zdaniem ankietowanych były: brak rozpoznania złóż, obawa przed degra-dacją środowiska oraz nieuregulowane stosunki własnościowe gruntów w gminach. Zakładano również wzrost znaczenia przetwórstwa rolno-spożywczego zwłaszcza wobec dużej dostępności surowca. Umiarkowanie korzystne, zdaniem ankietowanych, warunki występowały w badanych gminach do rozwoju handlu, budownictwa (jako ba-rierę rozwoju wskazywano niską opłacalność) leśnictwa i przemysłu drzewnego (jako barierę wskazywano niską lesistość lub kolizje z funkcją ochronną i turystyczną).

W świetle analiz zgłoszonych przez władze samorządowe preferencji kierunków rozwoju lokalnych gospodarek należy stwierdzić, że w badanych gminach nadal na-zbyt powszechnie rozwijane jest rolnictwo konwencjonalne, z preferencją do zmian w kierunku wysokotowarowego. Może to rodzić obawę o wdrażanie zrównoważo-nego rozwoju oraz osłabiać dynamikę zmian w kierunku rozwoju wielofunkcyjnego. Jako pozytywne należy natomiast postrzegać preferencje dla kierunków wykorzy-stujących lokalne zasoby przyrodnicze, charakteryzujące się wysoką jakością ze względu na nieskażone, takie jak: produkcja energii ze źródeł odnawialnych, rze-miosło, przetwórstwo rolno-spożywcze i zielarstwo.

Identyfikacja planowanych do wdrażania przez władze samorządowe kierunków rozwoju badanych gmin dokonana została także na podstawie analizy strategii roz-woju jako narzędzia realizacji polityki władz lokalnych. Na podstawie zapisów wizji oraz analizy szans w ramach analiz SWOT dokumentów strategii rozwoju ogólnego, strategii funkcjonalnych np.: turystyki oraz Lokalnych Strategii Rozwoju Lokalnych Grup Działania (LSR LGD), do których należały badane samorządy, dokonano szcze-gółowego przeglądu preferowanych/planowanych kierunków rozwoju. Szczegółowe zestawienie dla poszczególnych gmin zamieszczono w tabeli A7 w aneksie.

Wskazane w strategiach rozwoju badanych gmin planowane kierunki rozwoju są zgodne z założeniami zrównoważonego rozwoju, a ich różnorodność przyczyniać powinna się do wzrostu wielofunkcyjności badanych obszarów. Szczegółowa ana-liza dokumentów pozwoliła ponadto zauważyć następujące pozytywne kierunki przemian funkcjonalnych planowanych, bądź już wdrażanych244:

• faktyczne przyjęcie jako priorytetu kierunku turystyki zrównoważonej w gminach o największym zagrożeniu nadmiernym ruchem turystycznym245,

244 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny..., dz. cyt., s. 268.245 Strategia turystyki LOT Kraina Lessowych Wąwozów (klaster)- do którego należą Kazimierz Dolny,

Wąwolnica i Janowiec przeniesienie ruchu częściowo do Wąwolnicy i Janowca (przekłada się to na ustabilizowany poziom ruchu w samym Kazimierzu Dolnym), ponadto w Janowcu w 2014 powstała

153

• doprecyzowanie kierunków/wizji rozwoju dzięki posiadaniu funkcjonalnych strategii (strategii rozwoju turystyki) oraz strategiach marki – posiadanie tych dokumentów obok ogólnej strategii rozwoju – zwiększa szanse urealnie-nia zapisów tych strategii246,

• upowszechnianie zrównoważonych kierunków gospodarowania w gminach porównawczych poprzez współrealizację Lokalnych Strategii Rozwoju (LSR) w ramach Lokalnych Grup Działania (LGD),

• różnicowanie działalności gospodarczej w kierunku nierolniczej w ramach LSR LGD.

Analiza stopnia założeń dywersyfikacji gospodarek badanych gmin rodzi jed-nak pewną obawę. Wyższy poziom dywersyfikacji bowiem posiadają te samorządy, które już w znacznym stopniu przekształciły swoją gospodarkę ze struktury mono-funkcyjnej. Gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej, dążą do dalszej jej dywersy-fikacji. Działania te będą powodowały utrzymywanie się różnic w poziomie konku-rencyjności środowiskowej postrzeganej jako zdolność do przyciągania turystów, tak że tylko określone działania innowacyjne pozwolą na poprawę pozycji konku-rencyjnej gmin o miej korzystnym potencjale konkurencyjności.

5.3. Diagnoza stanu i systematyka kierunków wykorzystania za-sobów i walorów środowiska na cele gospodarcze (zgodnych z koncepcją zrównoważonego rozwoju)

5.3.1. Obszary aktywności samorządów gminnych i kierunki wykorzystania walorów i zasobów przyrodniczych w procesie rozwoju

Władze lokalne (wójtowie i burmistrzowie) wszystkich badanych gmin zadekla-rowali podejmowanie działań ukierunkowanych na wykorzystanie zasobów i walo-rów gminy w procesie rozwoju. W ramach działań samorządu ukierunkowanych na wykorzystanie zasobów i walorów gminy wyróżniono te odnoszące się do:

1. zrównoważonego wykorzystania zasobów i walorów przyrodniczych w ra-mach struktur samorządowych, w szczególności poprzez:

• wykorzystanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w budyn-kach użyteczności publicznej,

• wdrażanie organizacyjnych lub technologicznych innowacji ekologicz-nych w urzędzie gminy,

• promowanie tzw. „zielonych zakupów”, • promocję (poprzez uczestnictwo w konkursach) urzędu jako organizacji

działającej proekologicznie,

wioska tematyczna Magiczne Ogrody, co z pewnością także określone grupy turystów w wymiarze pobytu dziennego bądź z zakwaterowaniem; współpracy Zwierzyńca i Narola, przeniesienie części aktywności turystycznej nie wskazanej do realizacji w Zwierzyńcu ze względu na ograniczenia Parku Roztoczańskiego; strategia rozwoju Włodawskiego Obszaru Funkcjonalnego- przeniesienie ruchu na teren przyległych gmin- zwłaszcza Sosnowica, Urszulin- zintegrowanie działań turystycznych.

246 Przykłady Zwierzyńca, Janowa Lubelskiego, Urszulina.


154


2. stymulowania innych podmiotów oraz podejmowania bezpośrednich działań urzędu w celu zrównoważonego wykorzystania zasobów i walorów przyrod-niczych, w szczególności poprzez:

• dbałość o estetykę gminy, • organizowanie imprez kulturalnych, rekreacyjnych lub sportowych, • promocję lokalnego dziedzictwa kulturowego, • kultywowanie tradycyjnych zawodów i rzemiosła, • zachowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego, • promocję lokalnego dziedzictwa przyrodniczego, • tworzenie lub modernizowanie bazy informacji turystycznej oraz stron

internetowych, • wspieranie rozwoju produktów i usług opartych na lokalnych zasobach,

tradycyjnych sektorach gospodarki lub lokalnym dziedzictwie, • budowę, odbudowę lub oznakowanie małej infrastruktury turystycznej, • inicjowanie powstawania i wspieranie lokalnych stowarzyszeń zajmują-

cych się promocją zasobów i walorów gminy, • przygotowywanie i wydawanie folderów oraz innych publikacji informa-

cyjnych o gminie i jej atrakcjach, • wspieranie i promowanie wykorzystania przez mieszkańców lub pod-

mioty działające na terenie gminy lokalnych źródeł energii odnawialnej, • zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego np.: tradycyjnej zabudo-

wy wiejskiej, • zachowanie, odtwarzanie, zabezpieczanie lub oznakowanie lokalnego

dziedzictwa krajobrazowego, • promocję gospodarczą gminy na targach i imprezach np.: turystycznych, • realizacja projektów promocji zasobów i walorów gminy finansowanych

ze środków zagranicznych, • współtworzenie lokalnej organizacji turystycznej (LOT), • promocję rolnictwa ekologicznego lub innych działań poprawiających

stan gleb, powietrza lub wód, • promocję innych ekologicznych kierunków i form działalności gospodar-

czej.W tabeli 5.4 przedstawiono szczegółowe informacje na temat aktywności samo-

rządów w podejmowaniu wyżej wymienionych działań.

155

Tabela 5.4. Działania urzędów gmin ukierunkowane na wykorzystanie zasobów i wa-lorów gminy w procesie rozwoju

Działania w obszarze:

Liczba wskazańgminy przyrodni-

czo cenne (ogó-łem 30)

gminy porów-nawcze (ogółem

10)wykorzystanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w budynkach użyteczności publicznej 17 5

wdrażanie organizacyjnych lub technologicznych innowacji ekologicznych w urzędzie gminy 13 4

promowanie tzw. „zielonych zakupów” 8 4promocja (poprzez uczestnictwo w konkursach) urzędu jako organizacji działającej proekologicznie 6 3

dbałość o estetykę gminy 30 10organizowanie imprez kulturalnych, rekreacyjnych lub spor-towych 29 10

promocja lokalnego dziedzictwa kulturowego 27 10zachowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego 27 10promocja lokalnego dziedzictwa przyrodniczego 25 7tworzenie lub modernizowanie bazy informacji turystycznej oraz stron internetowych 22 10

wspieranie rozwoju produktów i usług opartych na lokal-nych zasobach, tradycyjnych sektorach gospodarki lub lokal-nym dziedzictwie

21 4

budowa, odbudowa lub oznakowanie małej infrastruktury turystycznej 21 8

inicjowanie powstawania i wspieranie lokalnych stowarzy-szeń zajmujących się promocją zasobów i walorów gminy 21 4

przygotowywanie i wydawanie folderów oraz innych publi-kacji informacyjnych o gminie i jej atrakcjach 20 8

wspieranie i promowanie wykorzystania przez mieszkań-ców lub podmioty działające na terenie gminy lokalnych źródeł energii odnawialnej

19 7

zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego np.: trady-cyjnej zabudowy wiejskiej 19 6

zachowanie, odtwarzanie, zabezpieczanie lub oznakowanie lokalnego dziedzictwa krajobrazowego 18 7

promocja gospodarcza gminy na targach i imprezach np.: turystycznych 18 4

realizacja projektów promocji zasobów i walorów gminy finansowanych ze środków zagranicznych 16 1

kultywowanie tradycyjnych zawodów i rzemiosła 15 4współtworzenie lokalnej organizacji turystycznej (LOT) 15 3promocja rolnictwa ekologicznego lub innych działań popra-wiających stan gleb, powietrza lub wód 12 4

promocja innych ekologicznych kierunków i form działalno-ści gospodarczej 5 1

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec zamiast na podstawie wyników badań.


156


W obszarze działań służących zrównoważonemu wykorzystania zasobów i wa-lorów przyrodniczych (w ramach struktur samorządowych – w urzędach gmin) najczęściej wskazywano wdrażanie technologii ekologicznych polegajacych na oszczędności energii i/lub zmianie nośnika energiiw budynkach użyteczności pub-licznej. Rzadko natomiast starano się promować tzw. „zielone zakupy publiczne” w trakcie realizowanych zakupów.

Wśród działań skierowanych na stymulowanie innych podmiotów oraz podej-mowanie bezpośrednich działań urzędu w celu zrównoważonego wykorzystania zasobów i walorów przyrodniczych najczęściej podejmowane były bezpośrednie działania promocyjne samorządów. Niestety bardzo rzadko podejmowano działa-nia aktywizujące inne podmioty lokalne do proekologicznego wykorzystania za-sobów i walorów gminy w procesie rozwoju takie jak np.: promocja ekologicznych kierunków i form działalności gospodarczej.

Aktywność władz samorządowych gmin przyrodniczo cennych była wyższa niż władz samorządowych gmin porównawczych przede wszystkim w takich obszarach jak: wspieranie rozwoju produktów i usług opartych na lokalnych zasobach, trady-cyjnych sektorach gospodarki lub lokalnym dziedzictwie oraz realizacji projektów promocji zasobów i walorów gminy finansowanych ze środków zagranicznych. Jako interesujące należy natomiast wskazać, że samorządy gmin porównawczych wyka-zywały wyższą aktywność w niektórych obszarach wspierania turystyki, w tym np.: w tworzeniu lub modernizowaniu bazy informacji turystycznej oraz stron in-ternetowych, a także budowie, odbudowie lub oznakowaniu małej infrastruktury turystycznej.

W celu identyfikacji problemów i ograniczeń związanych z wykorzystaniem zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze postrzeganych z perspekty-wy władz samorządowych zebrano opinie wójtów i burmistrzów badanych gmin. Dokonano także analizy strategii i planów rozwoju lokalnego gmin przyrodniczo cennych – w obszarze problemów rozwojowych ze szczególnym uwzględnieniem problemów środowiskowych.

Pierwszym etapem analizy było zbadanie opinii władz samorządowych (tabela 5.5).

157

Tabela 5.5. Ograniczenia gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów przyrodni-czych gminy procesie rozwoju postrzegane z perspektywy wójtów i burmistrzów

Ograniczenia:

Liczba wskazańgminy przy-

rodniczo cenne (ogółem 30)

gminy porów-nawcze (ogó-

łem 10)niska zdolność do finansowania inwestycji proekolo-gicznych ze środków własnych budżetu 13 4

niska aktywność obywatelska mieszkańców w za-kresie organizowania się w różnego rodzaju grupy działające na rzecz promocji lokalnych zasobów i wa-lorów przyrodniczych gminy

12 1

niski poziom kooperacji różnych podmiotów z terenu gminy (przedsiębiorców, rolników i innych) na rzecz gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych

12 1

niski poziom wyposażenia i zły stan infrastruktury technicznej (wodno-kanalizacyjnej) 8 1

ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finanso-wania działalności proekologicznej 8 2

niski poziom wyposażenia i zły stan infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej 7 1

niedostateczna wiedza społeczności lokalnej o moż-liwościach gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów gminy

7 -

niski poziom kooperacji samorządów gminnych wo-jewództwa lubelskiego w zakresie tworzenia wspól-nych programów promocji lokalnych zasobów i walo-rów przyrodniczych

6 2

niski poziom kooperacji samorządów gminnych wo-jewództwa lubelskiego w zakresie tworzenia wspól-nych programów wykorzystania gospodarczego lokal-nych zasobów i walorów przyrodniczych, np.: poprzez tworzenie lokalnych produktów)

6 2

niski poziom innowacyjności lokalnych przedsię-biorstw w zakresie wykorzystania zasobów i walorów gminy

6 2


Wśród ograniczeń gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów gminy w procesie rozwoju wójtowie i burmistrzowe zarówno gmin przyrodniczo cen-nych, jak i porównawczych, wskazywali najczęściej niską zdolność do finansowa-nia inwestycji proekologicznych ze środków własnych budżetu. W przypadku gmin przyrodniczo cennych relatywnie często w odniesieniu do gmin porównawczych wskazywano bariery związane z niskim poziomem rozwoju kapitału społecznego


158


w strukturach lokalnych przejawiającym się w niedostatecznej kooperacji na rzecz gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych.

Jako pozytywne można podać, że stosunkowo rzadko jako barierę zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych wskazywano: niski poziom kooperacji samorządów gminnych województwa lubelskiego w zakresie tworzenia wspólnych programów promocji lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych oraz wykorzystania gospodarczego lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych, np.: poprzez tworzenie lokalnych produktów. Świadczy to o tym, że wójtowie i burmi-strzowie dostrzegali możliwości wykorzystania strategii współpracy w celu pro-mocji i wykorzystania gospodarczego lokalnych zasobów i walorów przyrodni-czych. Relatywie rzadko wyróżnianą przez wójtów i burmistrzów barierą był także niski poziom innowacyjności lokalnych przedsiębiorstw w zakresie wykorzystania zasobów i walorów gminy, a zatem władze lokalne upatrują możliwości zintensyfi-kowania gospodarczego wykorzystania lokalnych walorów i zasobów w innowacyj-nych zastosowaniach realizowanych przez lokalne przedsiębiorstwa.

Dalszym etapem analizy było określenie i systematyka problemów i barier go-spodarczego wykorzystania zasobów i walorów gminy w procesie rozwoju na pod-stawie przeglądu dokumentów strategii rozwoju gminy w części poświęconej cha-rakterystyce problemów247 rozwoju ze wskazaniem problemów środowiskowych. W ramach problemów i barier gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów gminy w procesie rozwoju wyodrębniono uwarunkowania związane z występowa-niem obszarów chronionych określające dostępność walorów i zasobów środowi-skowych oraz uwarunkowania dotyczące stanu ilościowego i jakościowego lokal-nych zasobów i walorów przyrodniczych i kulturowych.

Wśród problemów związanych z występowaniem obszarów chronionych wyróż-niono utrudnienia w realizacji inwestycji oraz ograniczenia dopuszczalnych rodza-jów działalności gospodarczej (6 wskazań w gminach przyrodniczo cennych). Prob-lemy te pozostają poza bezpośrednią możliwością oddziaływania władz lokalnych. Władze powinny dostosować do występujących ograniczeń korzystania z zasobów, realizowaną politykę rozwoju i preferować kierunki rozwoju dopuszczalne w da-nych warunkach. Jednocześnie zrównoważone kierunki rozwoju gospodarczego wywołując relatywnie, w porównaniu do tradycyjnych kierunków gospodarowa-nia, niską presję na środowisko będą korzystnie warunkować wartość użytkową i pozaużytkową dóbr środowiskowych.

Niedostatecznie rozwinięta infrastruktura ochrony środowiska (6 wskazań) była najczęściej w badanych gminach wskazywanym problemem oddziałującym na ilość i jakość lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych. Pozostałe problemy związane ze stanem ilościowym i jakością lokalnych zasobów i walorów przyrod-niczych to te mające swoje podłoże w antropopresji, a w tym szczególnie w dzia-łalności rolniczej (4 wskazania). W celu neutralizacji problemów dotyczących ilo-ści i jakości lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych w gestii władz lokalnych znajduje się: zapewnienie zorganizowanej gospodarki odpadami oraz utrzymanie

247 Analizy w oparciu o przegląd części problemowych lokalnych strategii/planów rozwoju przeprowa-dzono wyłącznie dla gmin przyrodniczo cennych z uwagi na fakt, że dla tej grupy gminy sporządzona ona była w 17 z 30 dokumentów strategii/planów rozwoju, a tylko w 1 z 10 gmin porównawczych.

159

czystości i porządku w gminach, budowa/rozbudowa infrastruktury ochrony śro-dowiska, tworzenie form ochrony przyrody oraz organizacja edukacji ekologicznej.

Problemy związane z jakością lokalnych zasobów i walorów kulturowych to głównie problemy złego stanu technicznego obiektów zabytkowych (6 wskazań w gminach przyrodniczo cennych), braku środków finansowych na ich renowację oraz pozyskania inwestorów w celu atrakcyjnego zabudowania tych obiektów (4 wskazania w gminach przyrodniczo cennych).

Jednym z czynników aktywizujących wykorzystanie zasobów i walorów środo-wiska na cele gospodarcze są działania podejmowane przez Lokalne Grupy Działa-nia w ramach realizacji strategii rozwoju – LSR. Wszystkie badane gminy należały do LGD, łącznie do 16, a w tym gminy przyrodniczo cenne do 13 LGD248. Przegląd dokumentów LSR w zakresie zapisów wizji/misji i celów pozwolił na identyfikację i systematykę kierunków wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele go-spodarcze.

248 Badane gminy zrzeszone były w następujących LGD: „Bialskopodlaska LGD” (BLGD) – gminy Sława-tycze, Konstantynów, Janów Podlaski, Rossosz, Biała Podlaska*, „Roztocze Tomaszowskie”– gminy Lubycza Królewska, Susiec, Tarnawatka, Tomaszów Lubelski , „Zielony Pierścień”– Janowiec, Kazi-mierz Dolny, Wąwolnica, „Lepsza przyszłość Ziemi Ryckiej”– Stężyca, Ryki* „Poleska Dolina Bugu”– Włodawa, „Ziemia Biłgorajska”- Łukowa, Obsza, Turobin*, „Ziemia Zamojska”– Skierbieszów, Łabunie, Stary Zamość, „Polesie”– Sosnowica, Urszulin, „Leśny Krąg”– Janów Lubelski, Modliborzyce, Dzwola, „Nasze Roztocze”- Adamów (zamojski), Józefów, Krasnobród, Zwierzyniec, „Krasnystaw Plus”- Kraś-niczyn, Fajsławice*, „Jagiellońska Przystań”– Dębowa Kłoda, „Owocowy Szlak”– Wilków, LGD Zapie-cek- Radzyń Podlaski*, Komarówka Podlaska*, Wohyń*, LGD „Doliną Wieprza i leśnym szlakiem” – Kamionka*, Niemce*, Stowarzyszenie G6 – Tyszowce*.


160


Tabela 5.6. Kierunki wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodar-cze w badanych gminach* w ramach aktywności LGD

Nazwa LGD Kierunki wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarczeLGD „Krasnystaw Plus”

agroturystyka, turystyka wiejska, uprawa chmielu, tytoniu, ziół, owoców mięk-kich, gospodarstwa ekologiczne, wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych, uprawy energetyczne

„Bialskopodlaska LGD”- BLGD

agroturystyka, turystyka wiejska, turystyka kwalifikowana (turystyka wodna, konna, rowerowa), tworzenie gospodarstw i wiosek tematycznych

LGD „Nasze Roztocze” turystyka wiejska, agroturystyka,przetwórstwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych,wytwarzanie produktów energetycznych z biomasy

LGD „Roztocze Toma-szowskie”

turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne,przetwórstwo ekologicznych płodów rolnych, produkcja energii odnawialnej

LGD „Ziemia Zamoj-ska”

agroturystyka i turystyka wiejska, rzemiosło lub rękodzielnictwo,przetwórstwo produktów rolnych i leśnych, usługi budowlane towarów

LGD „Owocowy szlak” produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw agroturystyka i turystyka wiejska, produkcja energii odnawialnej, tworzenie wiosek i gospodarstw tematycznych oraz rozwijanie „turystyki blisko natury” (agroturystyki, turystyki wiejskiej i przyrodniczej), wpieranie ekologicznego stylu życia, „slow-food’u”, edukacji ekologicznej o racjonalnym wykorzystaniu istniejących zasobów (tzw. greenno-wacje), rolnictwo ekologiczne, turystyka edukacyjna i tematyczna, ekomuzeum

LGD „Leśny krąg” agroturystyka, turystyka wiejska, wzmocnienie turystycznej funkcji regionu op-artej głównie na zasobach przyrodniczych, produkcja zdrowej żywności, a w tym tradycyjnie uprawiane na tym terenie: gryka i jej przetwory, siemię i olej lniany, runo leśne i owoce miękkie,produkcja i usługi oparte na lokalnych zasobach przyrodniczych oraz rzemiosło i rękodzielnictwo, planowana wioska tematyczna w Łążku Garncarskim oraz Centrum Certyfikacji Produktu Lokalnego

LGD „Zielony pier-ścień”

agroturystyka, turystyka wiejska, kultywowanie tradycyjnego rzemiosła (jak np. kowalstwa, tkactwa, garncarstwa, winiarstwa, młynarstwa itp.), turystyka w oparciu o dziedzictwo historyczno-kulturowe

LGD „Lepsza przy-szłość ziemi ryckiej”

produkcja energii ze źródeł odnawialnych

LGD „Jagiellońska przystań”

usługi turystyczne i wspomagające turystykę, agroturystyka, promocja lokal-nych produktów i tradycji produkcja dóbr usług opartych na lokalnych zaso-bach, tradycyjnych sektorach gospodarki lub lokalnym dziedzictwie, w tym kulturowym, historycznym lub przyrodniczym

LGD „Polesie” rolnictwo ekologiczne, agroturystyka, turystyka wiejska, jednym z kierunków tego rozwoju powinno być propagowanie produktów regionalnych (np. wyroby z wikliny, wyroby kulinarne, itp.)

LGD „Poleska dolina Bugu”

agroturystyka, turystyka zrównoważona nad jeziorem Białym, rolnictwo ekologicz-ne, produkcja energii ze źródeł odnawialnych, usługi transportowe, budowlane

LGD „ Zapiecek” turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne, przetwórstwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, wytwarzanie produktów z biomasy

LGD „Doliną Wieprza i leśnym szlakiem”

turystyka wiejska

LGD „Stowarzyszenie G6 Grzędy Sokalskiej”

turystyka wiejska, rzemiosło, rękodzielnictwo

LGD „Ziemia Biłgo-rajska”

turystyka, usługi dla rolnictwa

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie analizy dokumentów LSR LGD, do których należały badane gminy, * przyrodniczo cennych i porównawczych

161

Analiza zapisów LSR oraz ogólnych i funkcjonalnych strategii rozwoju badanych gmin powala na dokonanie systematyki kierunków wykorzystania zasobów i walo-rów środowiska na cele gospodarcze w badanych gminach. Wyodrębniono 11 kie-runków zastosowań zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze. Są to249:

1. turystyka ze wskazaniem na turystykę zrównoważoną – turystyka (różne jej odmiany i kategorie), a w tym turystyka wiejska, przyrodnicza, agrotury-styka, kwalifikowana, aktywna, wodna, edukacyjna, przygodowa, kulinarna, transgraniczna, pielgrzymkowa,

2. rolnictwo ekologiczne (produkcja zdrowej żywności),3. rolnictwo specjalistyczne (m.in. chmiel, tytoń, owoce miękkie),4. zielarstwo,5. rzemiosło i rękodzieło (np.: wyroby garncarskie),6. wytwarzanie produktów regionalnych i lokalnych,7. działalność usługowa zrównoważona przyrodniczo np.: ekomuzeum,8. drobne przetwórstwo na bazie produkcji gospodarstw ekologicznych,9. drobne przetwórstwo na bazie produktów leśnych,

10. sprzedaż bezpośrednia płodów rolnych,11. produkcja energii ze źródeł odnawialnych (energia słońca – bardzo korzyst-

ne warunki nasłonecznienia w regionie, wiatru, ziemi, energia pochodząca ze szczątków organicznych – biomasy).

5.3.2. Diagnoza stanu, systematyka kierunków wykorzystania zasobów i wa-lorów środowiska na cele gospodarcze – perspektywa przedsiębiorstw

Przedsiębiorcy prowadzący działalność na obszarach przyrodniczo cennych częściej w porównaniu do prowadzących działalność na terenach gmin porównaw-czych, deklarowali, że wykorzystują zasoby i walory środowiska geograficznego gminy w ramach realizowanej aktywności gospodarczej (tabela 5.7)250.

249 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny..., dz. cyt., s. 304.250 Wyniki badań nad wykorzystaniem zasobów i walorów środowiska przyrodniczego na cele gospo-

darcze opracowano z wykorzystaniem źródła: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji ..., dz. cyt. (Rozdział 6 pt. „Aktywność proekologiczna przedsiębiorstw i jej uwarunkowania”, podrozdział 4 pt. „Obszary aktywności proekologicznej”, Rozdział 7 pt. ”Działalność gospodarcza a lokalne środowisko przyrodnicze”, podrozdział 2 pt. „Szanse i ograniczenia przedsiębiorczości warunkowane lokalizacją na obszarach przyrodniczo cennych”, podrozdział 3 pt. „Oddziaływanie przedsiębiorczości na środo-wisko przyrodnicze”, podrozdział 4 pt. „Przedsiębiorczość wykorzystująca zasoby i walory środowi-ska przyrodniczego jako przejaw integracji lokalnej gospodarki i środowiska przyrodniczego” oraz Rozdział 4 pt. „Organizacja badań i charakterystyka próby badawczej”).


162


Tabela 5.7. Ocena stopnia wykorzystania zasobów i walorów środowiska geograficzne-go gminy według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań)

Ocena Przedsiębiorstwa z gminprzyrodniczo cennych porównawczych

zdecydowanie tak 12,9 2,0raczej tak 25,9 20,0trudno powiedzieć 6,8 6,0raczej nie 2,7 10,0zdecydowanie nie 51,7 62,0

Ocena dokonana według skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza, że przedsiębiorstwo zdecydowanie wykorzystuje, a 1 – zdecydowanie nie wykorzystuje zasobówŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Wykorzystanie zasobów w działalności gospodarczej potwierdziło 38,9% przed-stawicieli przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie gmin przyrodniczo cennych – o 16,9 p. p. więcej w porównaniu do przedsiębiorców z obszarów gmin porównaw-czych. Cechy środowiska gminy stanowiły więc istotny czynnik oddziałujący na wa-runki rozwoju lokalnej przedsiębiorczości, lokalizacja przedsiębiorstwa determino-wała zaś stopień wykorzystywania poszczególnych zasobów i walorów środowiska geograficznego gminy (tabela 5.8).

Tabela 5.8. Ocena stopnia wykorzystania w działalności przedsiębiorstw wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego gminy według lokalizacji przedsię-biorstw

Zasoby i walory



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

świat roślinny 3,36 1,784 1,94 1,924powietrze atmosferyczne 3,00 2,076 1,47 1,875cechy estetyczne krajobrazu 2,86 2,191 0,73 1,486zróżnicowane i cenne środowisko naturalne (obszary chronione) 2,85 2,023 1,71 1,829

wody 2,74 2,074 1,13 1,586gleby 2,53 1,989 1,41 1,805wolna przestrzeń 1,77 1,891 0,73 1,486bogactwa mineralne 1,50 1,852 0,73 1,280świat zwierzęcy 1,47 1,938 1,20 1,859energia słoneczna 1,14 1,714 0,27 0,799energia kinetyczna rzek 0,80 1,414 0,07 0,258energia geotermiczna 0,70 1,282 0,07 0,258

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza bardzo duży stopień wykorzystania, a 0 – brak wykorzystania Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

163

Na obszarach przyrodniczo cennych przedsiębiorcy, zgodnie z wyrażonymi opi-niami, bardziej intensywnie wykorzystywali poszczególne zasoby i walory środo-wiska geograficznego gminy. Przedsiębiorcy z tej grupy jako ponadprzeciętny oce-nili stopień wykorzystywania takich zasobów i walorów środowiska geograficzne-go gminy, jak: świat roślinny, powietrze, cenne środowisko objęte różnymi formami ochrony przyrody i krajobraz, a także wody i gleby. Ponadto na terenie gmin przy-rodniczo cennych w większym stopniu deklarowano wykorzystywanie odnawial-nych źródeł energii. Różnice w intensywności wykorzystywania w działalności go-spodarczej poszczególnych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego gminy między obszarami przyrodniczo cennymi i pozostałymi wykazywały statystyczną istotność za wyjątkiem intensywności wykorzystywania bogactw mineralnych i zasobów świata zwierzęcego.

Wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa zasobów i walorów środowiska geo-graficznego gmin nie charakteryzowało się wysokim stopniem innowacyjności w świetle opinii badanych (tabela 5.9).

Tabela 5.9. Odsetek przedsiębiorców wykorzystujących w sposób innowacyjny wy-brane zasoby i walory środowiska geograficznego gminy według lokalizacji przedsię-biorstw

Zasoby i waloryPrzedsiębiorstwa z gmin

przyrodniczocennych porównawczych

zróżnicowane i cenne środowisko naturalne(obszary chronione) 3,7 6,7

wody 1,9 0,0bogactwa mineralne 0,0 0,0powietrze atmosferyczne 0,0 0,0gleby 0,0 0,0świat roślinny 0,0 0,0świat zwierzęcy 0,0 0,0energia słoneczna 0,0 0,0energia geotermiczna 0,0 0,0energia kinetyczna rzek 0,0 0,0cechy estetyczne krajobrazu 0,0 7,7wolna przestrzeń 0,0 7,7

Źródło: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt., tab. 60, s. 323.

Biorąc pod uwagę wybrane rodzaje działalności gospodarczej, które w sposób naturalny są powiązane z wykorzystywaniem zasobów i walorów lokalnego śro-dowiska przyrodniczego takie, jak rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo czy przetwórstwo przemysłowe zwracają uwagę dosyć niskie oceny przedsiębiorców dotyczące wykorzystywania poszczególnych elementów środowiska geograficzne-go gmin przyrodniczo cennych (tabela 5.10).


164


Tabela 5.10. Ocena stopnia wykorzystania poszczególnych zasobów i walorów środowi-ska geograficznego gmin przyrodniczo cennych przez przedsiębiorstwa reprezentują-ce wybrane rodzaje działalności gospodarczej

Rodzajedziałalności

Zasoby i walory

rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo

przetwór-stwo prze-mysłowe

dzia-łalność

związana z zakwate-rowaniem i usługami gastrono-micznymi

edukacja

dzia-łalność

związana z kulturą, rozrywką

i rekreacją

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

świat roślinny 3,41 1,37 3,33 1,67 3,64 2,10 3,00 1,41 3,75 2,50gleby 2,07 1,79 2,42 2,19 2,62 2,33 3,00 1,41 4,00 1,15powietrze atmosfe-ryczne 2,06 1,95 2,45 2,07 4,27 1,75 2,50 0,71 5,00 0,00

zróżnicowane i cenne środowisko naturalne (obszary chronione)

1,94 2,05 1,91 1,92 4,25 1,34 3,00 1,41 4,40 1,34

świat zwierzęcy 1,47 1,96 1,58 2,02 0,82 1,47 3,00 1,41 1,67 2,89wody 1,40 1,80 2,50 2,02 3,36 2,24 2,50 0,71 4,50 1,00wolna przestrzeń 1,36 1,60 1,55 1,86 2,00 2,40 3,00 1,41 2,00 2,83bogactwa mineralne 1,07 1,94 1,73 1,74 1,46 2,07 3,00 1,41 0,00 0,00cechy estetyczne krajo-brazu 1,00 1,75 1,55 1,86 4,47 1,46 3,00 1,41 5,00 0,00

energia słoneczna 0,80 1,78 1,45 1,75 0,91 1,70 2,50 0,71 0,00 0,00energia kinetyczna rzek 0,60 1,40 0,91 1,38 0,55 1,29 2,50 0,71 0,00 0,00energia geotermiczna 0,13 0,52 1,00 1,48 0,82 1,47 2,50 0,71 0,00 0,00

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza bardzo duży stopień wykorzystania, a 0 – brak wykorzystania Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Formułowanie dość niskich ocen dotyczących wykorzystywanych elementów środowiska geograficznego gmin w przypadku analizowanych dziedzin działalno-ści wynikać może z braku uświadomienia występujących współpowiązań między środowiskiem przyrodniczym i działalnością gospodarczą lub z niepełnego jeszcze wykorzystania możliwości jakie wybranym branżom tworzą obszary przyrodni-czo cenne. Dotyczyć to może m. in. branży edukacji. Ponadprzeciętne oceny stopnia wykorzystywania zasobów i walorów środowiska geograficznego gmin dotyczyły głównie działalności usługowej w dziedzinie turystyki.

165

Niemal wszyscy badani przedsiębiorcy dostrzegali walory i zasoby środowiska przyrodniczego gmin, które należałoby wykorzystywać w procesie ich rozwoju. Pod tym względem wyróżniały się oceny przedsiębiorców funkcjonujących na tere-nie gmin zaliczonych do przyrodniczo cennych (tabela 5.11).

Tabela 5.11. Walory środowiska geograficznego gminy, które należy wykorzystywać w procesach jej rozwoju według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań)

Zasoby i waloryPrzedsiębiorstwa z gmin


cenne środowisko przyrodnicze, występowanie ob-szarów chronionych 27,0 19,0

cechy estetyczne krajobrazu 19,3 25,4czyste powietrze atmosferyczne 13,7 15,9lokalizacja 12,0 11,1świat roślinny 9,9 6,3tereny inwestycyjne, rekreacyjne i mieszkaniowe 6,4 12,7wody 3,4 3,2gleby 3,0 0,0świat zwierzęcy 2,1 1,6bogactwa mineralne 1,7 0,0inne 0,9 0,0gmina nie posiada szczególnych walorów 0,4 4,8ogółem 100 100


Respondenci prowadzący działalność na obszarach zaliczonych do najcenniej-szych przyrodniczo przede wszystkim zwracali uwagę na ogólnie cenne środo-wisko przyrodnicze objęte różnymi formami ochrony przyrody, cechy estetyczne krajobrazu obejmujące elementy przyrodnicze i antropogeniczne, czyste powietrze atmosferyczne i sprzyjającą lokalizację. Przedsiębiorcy z pozostałych obszarów wskazywali nieco inny układ walorów wyróżniając na pierwszym miejscu cechy estetyczne krajobrazu, następnie cenne środowisko przyrodnicze oraz czyste po-wietrze. W ocenie tej grupy badanych do najważniejszych walorów gmin należała także, częściej dostrzegana niż w przypadku przedsiębiorców z gmin cennych przy-rodniczo, dostateczna ilość terenów inwestycyjnych, rekreacyjnych i mieszkanio-wych. Znikomy odsetek badanych uznał, że gminie brak jest szczególnych walorów środowiskowych.

Badani przedsiębiorcy dostrzegali więc potencjał tkwiący w walorach lokalnego środowiska geograficznego, możliwy do wykorzystania w ramach rozwijania róż-nych dziedzin działalności gospodarczej. Dotyczyło to zarówno gmin przyrodniczo cennych, jak i pozostałych, jednak jego stopień wykorzystania w warunkach lokal-nych badani określili jako raczej niewielki (tabela 5.12).


166


Tabela 5.12. Ocena pełnego wykorzystania walorów środowiska geograficznego gminy przez lokalne przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań)

OcenaPrzedsiębiorstwa z gmin

przyrodniczo cennych porównawczychzdecydowanie tak 9,3 0,0raczej tak 20,7 24,5trudno powiedzieć 32,7 32,7raczej nie 26,0 36,7zdecydowanie nie 11,3 6,1


Na obszarach cennych przyrodniczo tylko 30,0% respondentów uznało, że po-tencjał tkwiący w walorach lokalnego środowiska geograficznego jest w pełni wy-korzystany, przy czym w porównaniu do respondentów z gmin pozostałych odsetek ocen pełnego wykorzystania był wyższy o 5,5 p. p.

Przedsiębiorcy prowadzący działalność na obszarach gmin przyrodniczo cen-nych wśród wielu, mających ich zdaniem szanse rozwoju, rodzajów działalności gospodarczej wskazywali: proekologiczne usługi turystyczne, rekreacyjno-wypo-czynkowe i sportowe, rolnictwo ekologiczne i produkcję zdrowej żywności, tra-dycyjne produkty i usługi oparte na lokalnych zasobach, przetwórstwo i sprzedaż żywności, pozyskiwanie użytków leśnych podstawowych i ubocznych. Przedsię-biorcy z obszarów pozostałych częściej dostrzegali możliwości rozwoju takich dzie-dzin, jak: proekologiczne usługi turystyczne, rekreacyjne, wypoczynkowe i spor-towe, pozyskiwanie użytków leśnych podstawowych i ubocznych oraz transport (tabela 5.13).

167

Tabela 5.13. Kierunki lokalnej przedsiębiorczości mające szanse rozwoju według loka-lizacji przedsiębiorstw

Kierunki przedsiębiorczości



liczb

a w

skaz

ań

odse

tek

wsk

azań

liczb

a w

skaz

ań

odse

tek

wsk

azań

proekologiczne usługi turystyczne, rekreacyjno--wypoczynkowe i sportowe 68 28,7 20 30,8

rolnictwo ekologiczne i produkcja zdrowej żywności 48 20,3 9 13,8tradycyjne produkty i usługi oparte na lokalnych zasobach 29 12,2 3 4,6

pozyskanie drewna i produktów leśnych 26 11,0 9 13,8przetwórstwo i sprzedaż hurtowa i detaliczna żyw-ności 20 8,4 9 13,8

ekologiczna edukacja, badania naukowe 14 5,9 3 4,6produkcja i sprzedaż wyrobów z surowców natural-nych 13 5,5 5 7,7

pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych 7 3,0 2 3,1budownictwo 6 2,5 1 1,5przyrodolecznictwo oraz lecznictwo uzdrowiskowe 5 2,1 2 3,1transport 0 0,0 2 3,1inne 0 0,0 0 0,0nie dostrzegam możliwości rozwoju przedsiębior-czości w gminie 1 0,4 0 0,0

ogółem 237 100 65 100Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

W badanej grupie przedsiębiorstw wystąpiło wiele przykładów produktów i usług opartych na zasobach środowiska przyrodniczego, w tym przyczyniających się do ochrony przyrody. Związane były z wytwarzaniem surowców, pozyskiwa-niem podstawowych i ubocznych surowców dostarczanych przez las, przetwór-stwem żywności oraz turystyką i rekreacją (tabela 5.14).


168


Tabela 5.14. Przykłady działalności opartych na zasobach i walorach lokalnego środo-wiska przyrodniczego według funkcji obszarów wiejskich

Istota funkcji Przykłady/przejawyochrona przyrody budowa przydomowych oczyszczalni, pielęgnacja zieleni, sadze-

nie drzew, projektowanie i zakładanie ogrodów, wytwarzanie energii z poboru wody, gospodarka odpadami, zbieranie nasion, prowadzenie szkoleń o tematyce środowiskowej

wytwarzanie surowców żywnościowych

produkcja warzyw i owoców, w tym jagód i borówek, hodowla ryb, produkcja mięsa

pozyskiwanie i przetwa-rzanie surowców leśnych

pozyskiwanie drewna, wytwarzanie pali sosnowych korowa-nych, palet, opakowań, palisad toczonych, sprzedaż drewna, pozyskanie i sprzedaż grzybów

przetwórstwo i wytwa-rzanie żywności

produkcja takich wyrobów, jak: dżemy, konfitury, produkty mleczne, przetwory, ketchup, koncentraty, przeciery, mrożonki, produkcja zdrowej żywności

korzystanie z walorów i zasobów środowiska przyrodniczego, w tym z krajobrazu

turystyka i rekreacja, w tym agroturystyka, działalność agrotu-rystyczna w miejscach o dużych walorach przyrodniczych, czy-ste powietrze, aromaty, spacery, możliwość zwiedzania, w tym rezerwatów i parków, piękne krajobrazy, funkcjonowanie stajni, rajdy konne, jazdy konne w terenie, połów ryb, transport wodny, odpoczynek nad wodą, turystyka wodna, cisza, lasy

Źródło: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt., tab. 61, s. 324.

Wykorzystywanie zasobów i walorów środowiska przyrodniczego obszarów przyrodniczo cennych w procesie ich zrównoważonego rozwoju uwzględniać po-winno kryteria ekologiczne. Ważnym obszarem badania była więc charakterystyka aktywności proekologicznej przedsiębiorstw uwzględniająca ich powiązania z lo-kalnymi zasobami i walorami środowiska przyrodniczego.

W badanej grupie 200 przedsiębiorstw wyodrębniono 111 podmiotów opierają-cych działalność na wykorzystaniu zasobów naturalnych (tabela 5.15). Do wyłonio-nej grupy zaliczono podmioty, w przypadku których uwarunkowania przyrodnicze decydowały o możliwościach prowadzenia podstawowej działalności gospodarczej i oferowania określonych typów produktów/usług. Była to działalność gospodar-cza konsumująca zasoby przyrodnicze oraz funkcje i usługi ekosystemów251. Bazu-jąc na wyodrębnionych przez Z. Tederko252 40 klasach działalności gospodarczych (według PKD) opierających się na zasobach naturalnych i mogących wywierać po-zytywny wpływ na stan środowiska przyrodniczego (branże potencjalnie proprzy-rodnicze), wyłoniono następujące rodzaje działalności zaliczone w badaniu do wy-korzystujących zasoby naturalne:

• przetwórstwo surowca drzewnego, produkcja na jego bazie; • gospodarka leśna i jej obsługa, łowiectwo, pozyskanie dziko rosnących pro-

duktów leśnych;

251 Z. Tederko 2010: Ochrona bioróżnorodności w działalności przedsiębiorstw. Realizacja unijnej ini-cjatywy Biznes i Różnorodność, Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce, Posiedzenie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa, s. 4.

252 Tamże, s. 9.

169

• turystyka, obiekty zakwaterowania; • działalność obszarów i obiektów ochrony przyrody, ogrodów botanicznych

i zoologicznych, zagospodarowanie terenów zieleni; • przetwórstwo surowców rolnych, produkcja artykułów spożywczych; • gospodarka odpadami, inne działania na rzecz środowiska; • chów i hodowla zwierząt, ryb, inne działy rolnictwa; • edukacja, badania naukowe; • pozyskanie energii; • transport wodny; • pozyskanie i przetwórstwo surowca do produkcji kosmetyków, leków, wyro-

bów farmaceutycznych, chemikaliów organicznych, olejków eterycznych.

Tabela 5.15. Przedsiębiorstwa wykorzystujące zasoby naturalne i pozostałe według lokalizacji

Rodzaj przedsiębiorstwPrzedsiębiorstwa z gmin

przyrodniczo cennych porównawczych ogółem

wykorzystujące zasoby naturalne 85 26 111pozostałe 65 24 89ogółem 150 50 200


Działania z zakresu aktywności proekologicznej uporządkowano wyodrębnia-jąc aktywności podejmowane w zakresie: stosowanych technologii i rozwiązań pro-ekologicznych, zaangażowania w innowacyjną działalność proekologiczną, przy-jazności wytwarzanych produktów/usług dla środowiska, działań z obszaru BHP i bieżącej aktywności przedsiębiorstwa na rzecz ochrony środowiska oraz obsługi klientów uwzględniającej ochronę środowiska. Ujęto także aktywności polegające na współpracy z partnerami biznesowymi w zakresie ochrony i racjonalnego wy-korzystania zasobów naturalnych oraz współpracy z otoczeniem lokalnym, w tym władzami lokalnymi oraz organizacjami pozarządowymi na rzecz ochrony środo-wiska.

Wyniki badań wskazują, że rola wszystkich badanych obszarów realizacji ak-tywności proekologicznej w działalności przedsiębiorstw została oceniona jako mała lub bardzo mała. Stosunkowo najwyżej oceniono obszar obsługi klientów uwzględniającej ochronę środowiska oraz działania z zakresu BHP i organizacji ochrony środowiska. Najniżej oceniono rolę tych rodzajów działań, których podej-mowanie wiąże się z nakładami inwestycyjnymi, polegających na zmianach w sto-sowanych technologiach i aktywności w ramach proekologicznej działalności inno-wacyjnej (tabela 5.16).


170


Tabela 5.16. Ocena roli wybranych obszarów aktywności proekologicznej w działalno-ści przedsiębiorstw wykorzystujących zasoby naturalne i pozostałych zlokalizowanych na obszarach przyrodniczo cennych

Obszary aktywności proekologicznej

Rodzaj przedsiębiorstwwykorzystujące

zasoby naturalne pozostałe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

obsługa klientów uwzględniająca ochronę środo-wiska 2,76 1,719 1,52 1,727

wykorzystanie możliwych kierunków rozwoju w oparciu o zasoby naturalne gminy 2,58 1,740 0,93 1,538

wytwarzanie produktów/usług przyjaznych śro-dowisku 2,46 1,796 1,05 1,645

proekologiczny wizerunek marki 2,40 1,804 0,76 1,440BHP w zakresie ochrony środowiska 2,34 1,800 1,56 1,732współpraca z otoczeniem lokalnym na rzecz ochrony środowiska 2,23 1,669 1,08 1,545

powiązania z partnerami w zakresie ochrony i ra-cjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych 2,01 1,661 0,67 1,213

proekologiczna działalność innowacyjna 1,74 1,636 1,03 1,578stosowane technologie proekologiczne 1,67 1,609 0,95 1,529

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza bardzo dużą rolę, a 0 – brakŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Na obszarach przyrodniczo cennych we wszystkich badanych obszarach przed-siębiorcy wykorzystujący w działalności gospodarczej zasoby naturalne deklaro-wali większą rolę analizowanych przejawów aktywności proekologicznej w przed-siębiorstwach w porównaniu do pozostałych podmiotów. Najwyżej oceniono rolę obsługi klientów uwzględniającą ochronę środowiska oraz wykorzystywanie w rozwoju przedsiębiorstwa zasobów naturalnych gminy.

Podsumowując aktywność badanych przedsiębiorstw w obszarze wykorzysty-wania walorów i zasobów środowiska geograficznego gminy stwierdzić należy, że badane podmioty gospodarcze w niedostatecznym stopniu, zwłaszcza w zastoso-waniach innowacyjnych, wykorzystują lokalne walory i zasoby w procesach gospo-darowania. Czynnikiem, który wzmocnić może stopień wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego jest wsparcie różnego typu instytucji do-starczających środki finansowe i informacje związane z działalnością gospodarczą na obszarach przyrodniczo cennych. Badani przedsiębiorcy jednak na przeciętnym poziomie określili swoje zapotrzebowanie na wybrane formy wsparcia działalności gospodarczej ukierunkowane na zwiększenie stopnia wykorzystania lokalnych za-sobów naturalnych (tabela 5.17).

171

Tabela 5.17. Ocena stopnia zapotrzebowania na poszczególne formy wsparcia wyko-rzystania przez przedsiębiorstwa lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych na ob-szarach przyrodniczo cennych

Formy wsparciaOcena

średnia odchylenie standardowe

łatwiejszy dostęp do zewnętrznych środków finansowych, pre-ferencyjnych kredytów i pożyczek 2,89 1,645

dostęp do informacji o rynkach, klientach i partnerach do współpracy 2,72 1,550

większa promocja obszarów przyrodniczo cennych regionu w kraju i za granicą 2,63 1,615

porady na temat pozyskiwania funduszy na rozwój przedsię-biorstw na obszarach wiejskich 2,63 1,583

dostęp do informacji związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej i inwestowaniem 2,55 1,488

porady w zakresie rozwoju produktów oraz planu marketingo-wego 2,41 1,498

porady/wsparcie w dostosowaniu profilu firmy do wymogów obszarów chronionych 2,30 1,580

wsparcie w przygotowaniu studiów wykonalności/biznes pla-nów inwestycji przyjaznych środowisku 2,06 1,540

wsparcie w realizowaniu Oceny Oddziaływania na Środowisko (jeśli inwestycja jest zlokalizowana w pobliżu lub na obszarach Natura 2000)

1,86 1,510

Ocena dokonana w skali od 5 o 0, gdzie 5 oznacza bardzo duże zapotrzebowanie, a 0 – brakŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Do form wsparcia na które zgłaszano największe, ponadprzeciętne zapotrzebo-wanie należały: łatwiejszy dostęp do zewnętrznych środków finansowych, prefe-rencyjnych kredytów i pożyczek, dostęp do informacji o rynkach, klientach i part-nerach do współpracy, większa promocja obszarów przyrodniczo cennych regionu w kraju i za granicą oraz porady na temat pozyskiwania funduszy na rozwój przed-siębiorstw na obszarach wiejskich.


172


5.3.3. Diagnoza stanu, systematyka kierunków wykorzystania zasobów i wa-lorów środowiska na cele gospodarcze – działania realizowane przez gospodarstwa rolne

Konkurencyjność środowiskowa obszarów przyrodniczo cennych kształtowana na bazie aktywności rolniczej powinna uwzględniać zrównoważone wykorzysta-nie lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych, a więc metody produkcji rolni-czej przyjazne środowisku. Jedną z metod produkcji przyjaznych środowisku jest integrowana produkcja rolnicza. Produkcja taka charakteryzuje się dążeniem do uzyskania wysokich plonów dobrej jakości dzięki zwiększaniu poziomu nakładów bez naruszania równowagi przyrodniczej253. Produkcja integrowana to produkcja umożliwiająca realizację celów ekonomicznych i ekologicznych dzięki świadomemu wykorzystywaniu nowoczesnych technik wytwarzania, usprawnianiu systemu za-rządzania, a także wdrażaniu różnorodnych form postępu254. W koncepcję systemu produkcji integrowanej wpisuje się system produkcji ekologicznej czy też konwen-cjonalnej. Jednakże wszystkie gospodarstwa prowadzące ten typ produkcji muszą stosować Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej.255

W koncepcję konkurencyjności środowiskowej obszarów przyrodniczo cennych wpisuje także się idea rolnictwa zrównoważonego Efektywnemu zrównoważone-mu wykorzystywaniu zasobów i walorów środowiska przyrodniczego sprzyja rol-nictwo zrównoważone. Gospodarstwa rolne realizujące rolnictwo zrównoważone powinny przestrzegać Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej256 .

Wśród badanych podmiotów 65,2% wskazało, iż stosuje KDPR (tabela 5.18).

Tabela 5.18. Udział gospodarstw rolnych stosujących Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

Deklaracja stosowaniaOdsetek go-spodarstw

ogółem

Odsetek go-spodarstw

z gmin przy-rodniczo cen-

nych

Odsetek go-spodarstw z gmin po-

równawczych

zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej 74,4 72,2 80,5kodeksu dobrej praktyki rolniczej 65,2 70,2 51,2


Deklaracja stosowania kodeksu dobrej praktyki rolniczej relatywnie częściej wskazywana była przez rolników z gmin przyrodniczo cennych (70,2% wskazań). Niestety niewiele więcej gospodarstw w ramach tej grupy stosowało zasady zwy-kłej dobrej praktyki rolniczej. Pod tym względem sytuacja przedstawiała się ko-

253 H. Pondel 2013: Środowisko przyrodnicze w procesie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie Wielkopolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań, s. 86.

254 Tamże, za: P. Ilnicki 2004: Polskie rolnictwo a ochrona środowiska, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań, s. 392.

255 H. Pondel 2013: Środowisko przyrodnicze…, dz. cyt., s. 87.256 W. Ziętara 2000: Tradycyjne i współczesne podejście do równowago w gospodarstwach i przedsię-

biorstwach rolniczych, Pamiętnik Puławski, zeszyt 120(II), s. 553–563.

173

rzystniej w gminach porównawczych, gdzie znaczący odsetek – 80,5% gospodarstw stosowało te zasady.

Analizując stopień wykorzystania poszczególnych omawianych walorów i za-sobów środowiskowych można zaobserwować, iż w przypadku gospodarstw sto-sujących KDPR wystąpił wyższy poziom ich wykorzystywania. Średni poziom wy-korzystania zasobu najistotniejszego w produkcji rolniczej jakim jest gleba w go-spodarstwach stosujących KDPR wynosił 3,35 (odchylenie standardowe 1,12), zaś w gospodarstwach nie stosujących KDPR 3,15 (odchylenie standardowe 1,21). Po-głębiona analiza w grupie gospodarstw stosujących KDPR pozwala stwierdzić, iż świadomość wykorzystywania zasobów środowiskowych jest wyższa w gospodar-stwach z gmin przyrodniczo cennych (tabela 5.19).

Tabela 5.19. Stopień wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zasobów i wa-lorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa stosujące Kodeks Dobrej Prak-tyki Rolniczej

Zasoby/walory

Gospodarstwa stosują-ce KDPR z gmin przy-

rodniczo cennych

Gospodarstwa stosują-ce KDPR z gmin porów-

nawczych

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

zróżnicowane i cenne środowisko naturalne (obszary chronione) 2,90 1,29 2,50 0,83

bogactwa mineralne 3,40 1,17 1,33 0,57powietrze atmosferyczne 3,29 0,99 2,77 1,20wody 3,0 1,16 1,25 0,50gleby 3,46 1,13 3,0 1,06świat roślinny 3,33 1,29 2,2 0,83świat zwierzęcy 3,0 1,27 1,0 0,80energia słoneczna 3,15 1,18 2,88 1,26energia geotermiczna 2,0 0,81 1,0 0,500energia kinetyczna rzek 2,0 0,81 1,0 0,50cechy estetyczne krajobrazu 3,27 1,42 2,25 0,95wolna przestrzeń 3,28 1,20 1,5 0,70


Gospodarstwa rolne realizujące produkcję rolniczą na obszarach o wyższej cen-ności przyrodniczej zdecydowanie wyżej oceniły stopień wykorzystania między innymi takich zasobów jak: wolna przestrzeń, cechy estetyczne krajobrazu, ener-gia słoneczna czy też wykorzystanie wody i gleb. Świadomość wykorzystywania walorów środowiskowych w odniesieniu do realizacji produkcji zrównoważonej jest niezwykle istotna. Bo tak jak wskazuje S. Krasowicz rozpoznanie istniejących


174


czynników produkcji, optymalizacja ich wykorzystania to podstawa dla osiągnięcia równowagi257 .

W aspekcie analizy zrównoważonego wykorzystania zasobów i walorów środo-wiska przyrodniczego w rolnictwie uwzględniono te kierunki produkcji, które są zgodne z koncepcją zrównoważonej produkcji rolniczej. Zrównoważona produkcja rolnicza, jest to produkcja opierająca się na gospodarowaniu w taki sposób, by za-soby naturalne zachowały zdolność samoodnawiania. Natomiast wykorzystywa-ne technologie umożliwiały wzrost produkcji przy jednoczesnym zachowaniu za-sobów w niepogorszonym stanie258. Zgodnie z tymi założeniami gospodarstwami spełniającymi założenia zrównoważonej produkcji rolniczej są podmioty realizu-jące programy rolnośrodowiskowe. Bowiem celem programów rolnośrodowisko-wych jest dążenie do poprawy jakości środowiska przyrodniczego oraz obszarów wiejskich. Programy mają przyczynić się do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i zachowania różnorodności biologicznej na tych terenach. Jednocześnie z uwagi, na potrzebę rozwijania wielofunkcyjności i poszukiwania alternatywnych sposobów wykorzystania walorów i zasobów przyrodniczych w tym w innych za-stosowaniach niż rolnictwo analizie poddano także potencjał i perspektywy rozwo-ju gospodarstw agroturystycznych.

Gospodarstwa rolne realizujące program rolno środowiskowyProdukcja rolnicza podobnie jak działalność przedsiębiorstw w klasycznym

ujęciu ekonomicznym koncentruje się na wykorzystaniu trzech głównych czynni-ków produkcji: ziemi, pracy i kapitału259. Jednakże poza klasycznymi czynnikami na wynik produkcji rolniczej wpływ mają także walory i inne poza ziemią zasoby środowiskowe. Wśród głównych zasobów środowiska wykorzystywanych w pro-dukcji rolniczej wymienić należy: glebę, wodę, powietrze atmosferyczne oraz zaso-by krajobrazowe. Rozwój funkcji gospodarczych związany jest z poziomem wyko-rzystania w prowadzonej działalności rolniczej zasobów oraz walorów środowiska geograficznego.

Respondenci realizujący programy rolnośrodowiskowe poddali ocenie stopień wykorzystania 12 zasobów i walorów środowiskowych, które mogą być na zróżni-cowanym poziomie wykorzystywane w prowadzonej działalności rolniczej. Ocena ta dokonywana była w skali od 1 do 5, gdzie jeden oznaczało bardzo niski poziom wykorzystania waloru, zaś 5 bardzo wysoki poziom.

257 S. Krasowicz 2006: Sposoby realizacji zrównoważonego rozwoju w gospodarstwie rolniczym, Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu, tom 87, zeszyt 540, Wrocław, s. 255–261.

258 A. Szeptycki 2006: Znaczenie techniki w systemie zrównoważonej produkcji rolniczej, Journal of Re-search and Applications in Agricultural Engineering, tom 51, nr 2, s. 183.

259 J. Fereniec 1999: Ekonomika i organizacja rolnictwa, Wydawnictwo Key Tex, Warszawa, s. 493.

175

Wykres 5.1. Ocena stopienia wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zaso-bów i walorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa realizujące program rolnośrodowiskowy

Ocena stopnia wykorzystania od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało bardzo niski poziom wykorzysty-wania, 5 bardzo wysoki poziom wykorzystania.Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Ekstensywna produkcja rolnicza wpływa na degradację zarówno zasobów jak i walorów środowiska przyrodniczego. W odniesieniu do podstawowych zasobów skutkami degradacji mogą być między innymi260:

• gleba: erozja, spadek zawartości próchnicy, ryzyko zakwaszenia, ryzyko ska-żenia środkami ochrony roślin,

• wody: zanieczyszczenia, • powietrze: emisja gazów.

Stąd też wynika potrzeba aby rolnicy mieli świadomość wykorzystywania zaso-bów, wpływu ich działalności na ich jakość.

260 I. Domagała-Świątkiewicz 2005: Wpływ działalności rolniczej na środowisko naturalne [w:] Ochrona środowiska naturalnego w XXI wieku nowe wyzwania i zagrożenia, K. Wiech, H. Kołoczko, Kaszycki P. (red.), Fundacja na Rzecz Wspierania Badań Naukowych, Wydziału Ogrodniczego Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Kraków, s. 57.


176


Podstawowym zasobem wykorzystywanym do produkcji rolniczej jest ziemia. Jest to także zasób, który łatwo ulega degradacji. Z uwagi na jego dużą wartość za-równo w produkcji roślinnej jak i zwierzęcej można było przypuszczać, iż wśród analizowanych zasobów i walorów środowiskowych zostanie tu wskazany najwyż-szy poziom wykorzystania. Średnia ocena stopnia wykorzystania kształtowała się na poziomie 3,24, przy odchyleniu standardowym 1,15.

Powietrze atmosferyczne jest kolejnym zasobem wykorzystywanym i zasobem na który oddziałuje silnie produkcja rolnicza. Wynika to między innymi z faktu, iż w wyniku produkcji rolniczej powstają międzygazowe, nieorganiczne związki azo-tu: amoniak (NH3), tlenki azotu– NOx i tlenek azotu (I) – N2O, powszechnie okre-ślany mianem „podtlenku azotu”. Wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia czy to w po-staci substancji ciekłych czy gazowych dostające się do atmosfery stanowią niebez-pieczeństwo nie tylko dla ludzi, ale i dla pozostałego świata przyrody261. Dlatego też istotne wydaje się to, iż rolnicy mają świadomość o tym, że wykorzystują powietrze atmosferyczne do swojej produkcji (średnia 3,18; odchylenie standardowe 1,14).

Kolejnymi zasobami i walorami, które charakteryzowały się ponad przeciętnym poziomem wykorzystania w opinii respondentów była wolna przestrzeń (średnia 3,0;odchylenie standardowe 1,25) oraz cechy estetyczne krajobrazu (średnia 3,17; odchylenie standardowe 1,13).

Zasobem, który stanowi od paru lat istotny element dyskusji nie tylko w aspek-cie wykorzystywania go w rolnictwie, ale także w gospodarstwach domowych jest energia słoneczna. Problem nabiera szczególnego znaczenia w momencie podej-mowania dyskusji na temat odnawialnych źródeł energii, ich wykorzystywania do produkcji energii nie tylko na cele gospodarstw. W przypadku rolnictwa energia słoneczna ma szczególne znaczenie związane z produkcją rolniczą. Średni stopień wykorzystania w działalności rolniczej tego zasobu w opinii producentów realizu-jących programy rolnośrodowiskowe kształtował się na poziomie 3,03 (odchylenie standardowe 1,25).

Niezbędnym w produkcji rolniczej zasobem, również w dużym stopniu narażo-nym na negatywne skutki tej działalności są zasoby wody. Jest to zasób, który łatwo może ulec degradacji w wyniku chemizacji rolnictwa, stąd też niezwykle ważne jest zachowanie jego walorów. Średnia ocena stopnia wykorzystywania go w opinii pro-ducentów rolnych kształtowała się na poziomie 3,0 (odchylenie standardowe 1,34).

W przypadku pozostałych analizowanych walorów i zasobów środowiska śred-nia dla stopnia wykorzystania wynosiła poniżej 3,0.

261 T. Marcinkowski 2010: Emisja gazowych związków azotu z rolnictwa, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie tom 10, zeszyt 3 (31), Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, s. 176.

177

Tabela 5.20. Innowacyjne rozwiązania proekologiczne względem wybranych zasobów i walorów środowiskowych wskazane przez rolników prowadzących gospodarstwa re-alizujące program rolnośrodowiskowe

Zasoby/walory Wskazane innowacyjne rozwiązania proekologicznego

zróżnicowane i cenne środowisko naturalne (obszary chronione)

zadrzewianie określonymi gatunkami drzew i krzewów

bogactwa mineralne brak wskazańpowietrze atmosferyczne brak wskazańwody stosowanie wtórnego obiegu

zbieranie deszczówkiprzydomowa oczyszczalnia ściekówekologiczne stawy

gleby stosowanie naturalnych nawozówstosowanie poplonów

świat roślinny zakrzewianie świat zwierzęcy zamknięte gnojownikienergia słoneczna stosowanie kolektorów słonecznychenergia geotermiczna brak wskazańenergia kinetyczna rzek brak wskazańcechy estetyczne krajobrazu brak wskazańwolna przestrzeń brak wskazań


Przeciwdziałanie negatywnym skutkom oddziaływania produkcji rolniczej na środowisko przyrodnicze może być realizowane w różnorodny sposób, zarówno poprzez działania związane z inwestycjami proekologicznym i przez stosowanie KDPR i dążenie do produkcji zgodnej z zasadami zrównoważonej produkcji. Re-spondenci wśród rozwiązań proekologicznych, które podejmowane są w ich gospo-darstwie rolnym w odniesieniu do poszczególnych walorów oraz zasobów głównie wskazywali na działania w zakresie dbania o zasoby wody, gleb. W odniesieniu do rozwiązań innowacyjnych względem zasobów wody, działania koncentrowały się na stosowaniu wtórnego obiegu wody, zbieraniu deszczówki, czy też posiadaniu przydomowej oczyszczalni ścieków. W przypadku gleb koncentrowano się głównie na stosowaniu naturalnych nawozów oraz poplonów. Energia słoneczna w opinii zdecydowanej większości respondentów wskazujących innowacyjne rozwiązania względem tego zasobu to wykorzystywanie kolektorów słonecznych. W przypadku pozostałych walorów i zasobów wskazano pojedyncze rozwiązania.

Analizując poziom wykorzystania zasobów i walorów w gospodarstwach reali-zujących programy rolnośrodowiskowe w grupie gospodarstw realizujących pro-dukcję na terenie gmin przyrodniczo cennych i porównawczych można zaobserwo-wać różnice w ocenie.

Kolejnym niezwykle ważnym aspektem związanym z wykorzystywaniem zaso-bów i walorów środowiska przyrodniczego jest podejmowanie działań mających na celu ich ochronę.


178


Tabela 5.21. Ocena stopnia wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa realizujące program rolno-środowiskowe

Zasoby



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

zróżnicowane i cenne środowisko naturalne (obsza-ry chronione) 2,73 1,25 2,33 1,07

bogactwa mineralne 2,90 1,28 1,50 0,70powietrze atmosferyczne 3,29 1,15 3,0 1,15wody 3,31 1,25 2,15 1,32gleby 3,3 1,26 3,11 0,92świat roślinny 3,07 1,38 2,66 0,86świat zwierzęcy 2,81 1,32 2,25 0,95energia słoneczna 3,0 1,32 3,11 1,16energia geotermiczna 2,16 0,75 1,66 0,57energia kinetyczna rzek 2,33 0,81 1,33 0,57cechy estetyczne krajobrazu 3,50 1,19 2,88 1,05wolna przestrzeń 3,27 1,19 2,25 1,25

Ocena stopnia wykorzystania od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało bardzo niski poziom wykorzysty-wania, 5 bardzo wysoki poziom wykorzystania.Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

We wszystkich omawianych przypadkach poza energią słoneczną średnia ocena stopnia wykorzystania walorów i zasobów jest wyższa w gospodarstwach umiej-scowionych w gminach o wyższych walorach środowiskowych. Największe różni-ce w średniej ocenie wykorzystania walorów i zasobów wystąpiły w przypadku: bogactw mineralnych, wody, wolnej przestrzeni, energii kinetycznej rzek, estetyki krajobrazu. Można przypuszczać, iż różnice te mogą wynikać z większej świado-mości rolników z gmin przyrodniczo cennych, większego zaangażowania w kwestie środowiskowe. Jednakże po raz kolejny nasuwa się wniosek, iż wskazane byłoby poszerzanie wiedzy i budowanie świadomości rolników w kwestiach środowiska przyrodniczego. Nie tylko w aspekcie przeciwdziałania degradacji zasobów i walo-rów środowiskowych, ale także samej świadomości poziomu ich wykorzystywania w gospodarstwach. Bowiem w wielu przypadkach respondenci pomimo, że prowa-dzą produkcję roślinną na znacznym areale nie wskazywali, iż gospodarstwo rolne wykorzystuje którykolwiek z zasobów na wysokim czy też bardzo wysokim pozio-mie. Wydaje się zasadny wniosek, iż wynika to w głównej mierze z braku wiedzy w tym zakresie.

179

Respondenci poddali ocenie ważność ośmiu wybranych form wsparcia wyko-rzystania lokalnych zasobów i walorów w procesach gospodarowania w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznaczało bardzo dużą potrzebę wsparcia a 1 –bardzo małą potrzebę wsparcia.

W opinii wszystkich respondentów największe zapotrzebowanie występu-je w obszarze poradnictwa, obejmującego informacje o sposobach pozyskiwania środków na rozwój gospodarstwa rolnego (średnia 3,43, odchylenie standardowe 0,80). Problemem wydaje się również przygotowywanie dokumentów związanych ze składaniem wniosków o płatności, ta forma wsparcia stanowi w opinii kierowni-ków gospodarstw ważny element ułatwiający prowadzenie działalności na obsza-rach przyrodniczo cennych.

Co ciekawe, wystąpiły istotne statystycznie różnice w ocenie ważności i potrzeb poszczególnych form wsparcia w grupie gospodarstw prowadzących działalność rolniczą na obszarach przyrodniczo cennych a opinią kierowników prowadzących gospodarstwa w gminach porównawczych. Istotne statystycznie różnice w ocenie zapotrzebowania na poszczególne formy wsparcia wystąpiły w przypadku czterech kategorii: dostępu do zewnętrznych środków finansowych, preferencyjnych kredy-tów i pożyczek, dostępu do informacji związanych z prowadzeniem działalności rol-niczej, wsparcia w przygotowaniu dokumentacji przyrodniczej oraz porad na temat pozyskiwania funduszy na rozwój gospodarstwa.


180


Tabela 5.22. Ocena stopnia zapotrzebowania w poszczególne formy wsparcia wykorzy-stania przez rolników lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych w opinii kierowni-ków prowadzących gospodarstwo rolne

Formy wsparcia



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

łatwiejszy dostęp do zewnętrznych środków fi-nansowych, preferencyjnych kredytów i pożyczek (p=0,02)

3,27 0,94 3,18 0,58

dostęp do informacji o rynkach zbytu 3,19 0,89 3,29 0,52większa promocja obszarów przyrodniczo cennych regionu w kraju i za granicą 3,23 1,01 3,25 0,76

dostęp do informacji związanych z prowadzeniem działalności rolniczej (p=0,016) 3,18 0,84 3,11 0,52

porady w zakresie składania wniosków o płatność 3,43 0,86 3,20 0,75wsparcie w przygotowaniu planów działalności rol-nośrodowiskowej 3,32 0,90 3,16 0,69

wsparcie w przygotowaniu dokumentacji przyrodni-czej (p=0,017) 3,23 0,92 3,09 0,69

porady na temat pozyskiwania funduszy na rozwój gospodarstwa (p=0,001) 3,48 0,88 3,31 0,52

Oceny respondenci dokonali w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznaczało bardzo dużą potrzebę wspar-cia a 1 – bardzo małą potrzebę wsparcia.p – poziom istotnościŹródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Pozyskiwanie środków finansowych zarówno na prowadzenie działalności rol-niczej, jak również innych form działalności gospodarczej jest przedmiotem zain-teresowania większości podmiotów gospodarczych funkcjonujących w systemie ekonomicznym. Prowadzenie działalności rolniczej na obszarach przyrodniczo cennych związane jest z pewnego rodzaju ograniczeniami, które w mniejszym bądź większym stopniu wpływają na prowadzenie działalności przez to również oddzia-łują na potrzebę pozyskiwania środków finansowych z zewnętrznych źródeł. Re-spondenci z gospodarstw rolnych z gmin przyrodniczo cennych wskazali, iż w więk-szym stopniu dostrzegają potrzebę wsparcia w tym zakresie. Średnia ocena w tej grupie wyniosła 3,27 (odchylenie standardowe 0,94), zaś w opinii kierowników gospodarstw z gmin porównawczych średnia ocenia kształtowała się na poziomie 3,18 (odchylenie standardowe 0,58).

Opinie respondentów z gmin przyrodniczo cennych i porównawczych były także zróżnicowane jeżeli chodzi o ocenę dostępu do informacji związanych z prowadze-

181

niem działalności rolniczej. Respondenci prowadzący działalność rolniczą w gmi-nach o wyższych walorach środowiskowych dostrzegali w większym stopniu po-trzebę takiej formy wsparcia.

Gospodarstwa ekologiczne i agroturystyczneGospodarstwami, które w znaczący sposób wykorzystują zasoby i walory środo-

wiska przyrodniczego są gospodarstwa podejmujące produkcję ekologiczną i dzia-łalność w zakresie świadczenia usług agroturystycznych.

Gospodarstwa ekologiczne z obszarów przyrodniczo cennychProdukcja ekologiczna jest jednym z obszarów produkcji rolniczej realizowa-

nych na terenie województwa lubelskiego. Szczególne możliwości do realizacji tego rodzaju produkcji tworzą obszary przyrodniczo cenne. Spośród 60 gospodarstw objętych badaniem ankietowych 72% to podmioty zlokalizowane na terenie gmin przyrodniczo cennych. Zdecydowana większość podmiotów to gospodarstwa w przypadku których głównym kierunkiem produkcji jest produkcja roślinna – 72,1%. Pozostałe gospodarstwa specjalizują się w produkcji mieszanej, zarówno zwierzęcej jak i roślinnej.

Gospodarstwa te charakteryzowały się średnią ogólną powierzchnią – 23,90 ha (odchylenie standardowe 28,34). Wielkość średniej powierzchni użytków prze-znaczonych pod produkcję ekologiczną wynosiła 21,92 ha (odchylenie standardowe 29,80).

W przypadku każdego rodzaju prowadzonej działalności znaczącym wyznacz-nikiem jego rozwoju jest okres aktywności. Uwzględniając zmiany zachodzące w polskiej gospodarce można mówić o maksymalnym zainteresowaniu rozwojem produkcji ekologicznej w latach z przełomu XX i XXI wieku, oraz bezpośrednio po wejściu Polski do Unii Europejskiej. W dużej mierze związane było to z możliwościa-mi otrzymywania wsparcia finansowego przez rolników w momencie realizacji ta-kiego rodzaju produkcji. Jednakże należy zauważyć, iż gospodarstwa rolne biorące udział w badaniu, to podmioty młode w przypadku których średni okres realizacji certyfikowanej produkcji żywności wyniósł 4,27 lat (odchylenie standardowe 3,26).

Rolnicy realizujący produkcję ekologiczną mają świadomość, iż determinanta-mi, które w zdecydowanie największym stopniu wpływają na rozwój tego rodzaju produkcji są czynniki środowiskowe, zarówno zasoby jak i walory środowiska przy-rodniczego. Analizując uwarunkowania sprzyjające rozwojowi tego typu produkcji na terenie województwa lubelskiego ocenie badanych poddano 19 różnych uwarun-kowań i czynników. Rolnicy poddali je ocenie w skali od 1 do 5, gdzie pięć oznaczało uwarunkowanie zdecydowanie sprzyjające rozwojowi produkcji ekologicznej, zaś jeden uwarunkowanie zdecydowanie nie sprzyjające rozwojowi produkcji ekolo-gicznej.


182


Tabela 5.23. Ocena uwarunkowań rozwoju produkcji ekologicznej w opinii producen-tów z obszaru gmin przyrodniczo cennych

Wyszczególnienie Średnia Odchyleniestandardowe

stan środowiska 4,44 0,50rolniczy charakter regionu 4,31 0,76dotacje unijne 4,26 0,59warunki glebowe 4,21 0,62brak przemysłu w regionie 4,10 0,81rosnąca świadomość ekologiczna w społeczeństwie 4,04 0,64położenie geograficzne województwa lubelskiego 4,0 0,66warunki klimatyczne 3,96 0,69rozdrobnienie gospodarstw rolnych 3,71 0,85wyższy poziom cen produktów ekologicznych w porówna-niu z produkcją tradycyjną w województwie 3,71 0,76

pozytywnie odbierana produkcja ekologiczna wśród mieszkańców województwa lubelskiego 3,60 0,95

możliwość uzyskania dofinansowania w ramach progra-mów wsparcia skierowanych do podmiotów z terenu województwa

3,59 0,93

rosnący popyt 3,50 0,57moda na zdrowy styl życia wśród konsumentów woje-wództwa lubelskiego 3,46 0,69

poprawiający się system dystrybucji 3,46 0,50możliwość uzyskania dofinansowania w ramach progra-mów wsparcia realizowanych przez władze wojewódzkie 3,29 1,03

przyjazna polityka polskiego państwa 3,23 0,90występująca duża podaż pracy/nadmiar siły roboczej 3,15 0,83występująca baza przetwórstwa 3,07 0,81

Ocena uwarunkowań w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznaczało uwarunkowanie zdecydowanie sprzyjające rozwojowi produkcji ekologicznej, zaś 1 – uwarunkowanie zdecydowanie nie sprzyjające rozwojowi produkcji ekologicznej.Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Analiza uzyskanego materiału wskazuje, iż w opinii respondentów najistotniej-sze znaczenie dla rozwoju produkcji ekologicznej ma stan środowiska (średnia 4,44; odchylenie 0,50). Równie ważny jest rolniczy charakter regionu (rozumiany jako udział terenów rolniczych w województwie) oraz warunki glebowe. Można wska-zać, że w grupie wszystkich dziewiętnastu badanych uwarunkowań to walory oraz zasoby środowiskowe stanowią podstawę rozwoju tego rodzaju produkcji rolniczej w województwie w opinii respondentów.

Świadomość ważności zasobów i walorów środowiskowych może być czynni-kiem decydującym o podejmowaniu konkretnych działań w zakresie realizowanej produkcji rolnej. W celu określenia, w jakim stopniu kwestie środowiskowe wpły-

183

nęły na decyzje producentów z gmin przyrodniczo cennych poddano ocenie przez respondentów dziewięciu powodów przestawienia się na produkcję ekologiczną. Rolnicy określali wpływ wyodrębnionych czynników w skali od 1 do 5, gdzie pięć oznaczało zdecydowanie duży wpływ czynnika na podjęcie decyzji, zaś jeden zde-cydowanie mały wpływ czynnika na podjęcie decyzji o produkcji ekologicznej (ta-bela 5.24).

Tabela 5.24. Ocena wpływu wybranych czynników na podjęcie decyzji o podjęciu pro-dukcji ekologicznej w opinii producentów z obszaru gmin przyrodniczo cennych

Wyszczególnienie Średnia Odchylenie standardowe

dopłaty do produkcji 4,20 0,95produkcja zdrowej i świeżej żywności 3,92 1,01świadomość jakości żywności ekologicznej 3,61 0,81wyższe ceny produktów ekologicznych 3,61 0,96chęć ochrony środowiska 3,58 0,67warunki glebowe 3,56 0,64opłacalność produkcji 3,43 0,64względy zdrowotne 3,41 0,93przypadek 2,28 1,23

Ocena wpływu czynnika w skali od 1 do 5, gdzie pięć oznaczało zdecydowanie duży wpływ, zaś jeden zdecydowanie mały wpływ na decyzję.Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Analizując czynniki, które wpłynęły na producentów w zakresie podjęcia de-cyzji o przestawieniu się i rozpoczęciu produkcji ekologicznej można zaobserwo-wać, iż najistotniejszym z nich był czynnik ekonomiczny, związany z możliwością uzyskania dopłat do podejmowanej produkcji (średnia 4,20; odchylenie standardo-we 0,95) oraz większe dochody wynikające z możliwości uzyskania wyższych cen w porównaniu z tradycyjną produkcją żywności (średnia 3,61; odchylenie 0,96). Drugą grupę tworzą czynniki związane z samą żywnością ekologiczną – po pierw-sze chęcią produkcji żywności zdrowej (średnia 3,92; odchylenie standardowe 1,01), po drugie jej jakością (średnia 3,61; odchylenie standardowe 3,61; odchylenie 0,81). Wśród kolejnych czynników znalazły się czynniki o charakterze środowiskowym. Wśród nich warto zwrócić uwagę na fakt, iż rolnicy odczuwają wewnętrzną potrze-bę dbania o środowisko przyrodnicze, bowiem średnia dla tego czynnika kształto-wała się na poziomie 3,58 (odchylenie standardowe 0,67) i była nieznacznie wyższa w porównaniu z wpływem warunków glebowych na podejmowaną decyzję o zmia-nie profilu produkcji.

Wśród korzyści, jakie osiągają producenci w związku z prowadzoną działalnoś-cią w zakresie produkcji ekologicznej poza korzyściami finansowymi wymieniano również zadowolenie z otrzymywania zdrowej żywności i jej konsumpcji, życie w zgodzie ze środowiskiem przyrodniczym, świadomość i satysfakcję z ochrony środowiska.


184


Wszystkie te czynniki zarówno o charakterze ekonomicznym jak i środowi-skowym wpływają na decyzje związane z perspektywami rozwoju gospodarstwa w przyszłości. Zdecydowana większość producentów żywności ekologicznej zakła-da, iż produkcja będzie realizowana, jedynie jeden rolnik, rozważa zaprzestanie produkcji w okresie nadchodzących 3 lat. W przypadku pozostałej grupy przeważa-ły gospodarstwa zamierzające utrzymać dotychczasowy poziom produkcji (71,3%) lub zakładające jego zwiększenie (15,0%). Wśród innych planów, jakie producenci wskazali do realizacji w nadchodzącym okresie znalazły się koncepcje związane z rozszerzeniem dotychczasowego poziomu produkcji i wprowadzeniem nowych upraw (22,5%) lub też zwiększeniem poziomu produkcji ekologicznej, ale zreduko-waniem liczby prowadzonych upraw (10%).

Badani rolnicy dostrzegają rolę i znaczenie walorów i zasobów środowisko-wych w swojej działalności. Był to czynnik mający wpływ na podejmowanie decyzji związanej z prowadzoną działalnością rolniczą, jak także oddziałujący na decyzje w trakcie funkcjonowania gospodarstwa.

Gospodarstwa agroturystyczne z obszarów przyrodniczo cennychCelem określenia szans rozwoju funkcji gospodarczych opartych na zasobach

i walorach środowiskowych przeprowadzone zostały badania ankietowe także w grupie gospodarstw rolnych świadczących usługi agroturystyczne. Spośród 50 gospodarstw agroturystycznych uwzględnionych w procesie badawczym, 78% podmiotów to gospodarstwa świadczące usługi na obszarach przyrodniczo cen-nych. Gospodarstwa te charakteryzowały się średnią powierzchnia gospodarstwa rolnego na poziomie 12,36 ha (odchylenie standardowe 18,11). Gospodarstwa cha-rakteryzowały się także dużą rozpiętością w przypadku powierzchni gospodar-stwa rolnego, bowiem powierzchnia minimalna gospodarstw wynosiła 5 ha zaś maksymalna – 80,5 ha.

Równie zróżnicowane były gospodarstwa pod względem liczby miejsc noclego-wych oraz pokoi. Średnia liczba miejsc noclegowych w badanych gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych w domu gospodarza oraz w oddzielnym budynku mieszkalnym wynosiła odpowiednio: 9,17 (odchylenie standardowe 5,26), 16,1 (od-chylenie standardowe 15,85). Średnia liczba pokoi z łazienką w domu właściciela kształtowała się na poziomie 2,44 (odchylenie standardowe 1,61), zaś w oddziel-nym budynku mieszkalnym – 3,35 (odchylenie standardowe 5,27).

Decyzje o podjęciu działalności agroturystycznej związane są w przypadku rol-ników z podejmowaniem nowego wyzwania związanego z poszerzeniem podstawo-wej swojej działalności jaką jest produkcja rolnicza. Tak jak w przypadku każdej in-nej działalności gospodarczej rozważane są różne czynniki wpływające na podjęcie ostatecznej decyzji, zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i pozaekonomicz-nym. Respondenci oceniali wpływ wybranych czynników na ich decyzję dotyczącą rozpoczęcia świadczenia usług agroturystycznych w skali od 1 do 5, gdzie 5 ozna-czało bardzo duży wpływ danego czynnika, zaś 1 bardzo mały wpływ czynnika na decyzję.

Jak można było przypuszczać, najistotniejszy wpływ na aktywność gospodarstw domowych w zakresie poszerzania działalności miały względy ekonomiczne, czyli

185

możliwość uzyskania dodatkowego dochodu dla gospodarstwa domowego (średnia 4,56; odchylenie standardowe 0,83). Szczególnie jest to ważne, ze względu na fakt, iż dochody z turystyki stanowią średnio 42% dochodów ogółem badanych gospodarstw.

Wykres 5.2. Ocena wpływu poszczególnych czynników na podjęcie działalności agrotu-rystycznej w gospodarstwach z obszarów przyrodniczo cennych

Ocena wpływu w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznaczał bardzo duży wpływ, zaś 1 bardzo mały wpływ na decyzję. Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

Podstawą świadczenia usług turystycznych jest posiadanie odpowiedniej bazy, którą tworzą wolne pokoje lub też wolne budynki będące własnością gospodarstwa. Można przypuszczać, iż z tego powodu czynnik jakim są warunki lokalowe został wskazany przez respondentów jako ważny w podejmowaniu decyzji związanej z po-dejmowaniem nowej działalności (średnia 4,35; odchylenie standardowe 0,78).

Świadczenie usług agroturystycznych wiąże się z wykorzystaniem walorów śro-dowiskowych, kulturowych jakie dostępne są w miejscu prowadzenia działalności agroturystycznej. Warto zauważyć, iż w opinii respondentów zarówno atrakcyjne położenie, jak i położenie w regionie turystycznym województwa miały znaczący wpływ na decyzję o rozpoczęciu działalności usługowej. Również życie w zgodzie z naturą, z jej zasadami stanowiło dla większości respondentów istotny czynnik przy podejmowaniu decyzji (średnia 3,63; odchylenie standardowe 1,12).

Prowadzenie działalności agroturystycznej wiąże się z korzystaniem z walorów i zasobów środowiskowych, które wpływają na atrakcyjność turystyczną danego miejsca. W opinii wszystkich respondentów zarówno walory krajobrazowe jak także bliskość lasów są czynnikami decydującymi o atrakcyjności ich najbliższej okolicy.


186


Tabela 5.25. Czynniki decydujące o atrakcyjności najbliższej okolicy w opinii usługo-dawców z gmin przyrodniczo cennych

Wyszczególnienie % wskazańwalory krajobrazowe 100,0bliskość lasów 100,0łatwy dojazd 97,2spokój i cisza 97,2wiele szlaków turystycznych w okolicy 86,8interesujący folklor i tradycja 75,7bliskość kąpielisk, stawów, basenów 69,4bliskość jezior, rzek, po których można pływać, żeglować 66,7wiele zabytków, skansenów i muzeów w okolicy 62,2bliskość zimowych atrakcji (wyciągi narciarskie, trasy biegowe) 50,0częste festiwale, koncerty w okolicy 41,7

Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań. Blisko 90% usługodawców była zdania, że czynnikiem sprzyjającym atrakcyj-

ności ich gmin w aspekcie rozwoju agroturystyki są szlaki turystyczne, które mogą uatrakcyjniać odpoczynek turystów. Uzyskane wyniki wskazują, iż walory środo-wiskowe są ważnym elementem budowania przewagi konkurencyjnej gospodarstw agroturystycznych. Zdecydowana większość usługodawców z gmin przyrodniczo cennych była zadania, iż przyroda i krajobraz są głównymi czynnikami wpływa-jącymi na decyzje turystów w wyborze oferty gospodarstwa. Spośród wszystkich ocenianych czynników, w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznaczało bardzo duży wpływ czynnika na decyzje klientów, zaś 1 bardzo mały wpływ na decyzję klientów, przy-roda i krajobraz były zdaniem usługodawców najważniejsze.

Wykres 5.3. Ocena wpływu poszczególnych czynników i walorów na decyzje turystów w wyborze oferty gospodarstwa w opinii usługodawców z gmin przyrodniczo cennych

Ocena wpływu w skali od 1 do 5, gdzie 5 oznaczało bardzo duży wpływ czynnika na decyzje klientów, zaś 1 bardzo mały wpływ na decyzję klientów. Źródło: opracowanie A. Siedlecka na podstawie wyników badań.

187

Wśród innych wysoko ocenionych czynników znalazły się między innymi cisza i spokój, które w sposób pośredni powiązane są z walorami środowiska przyrod-niczego (średnia 4,92; odchylenie standardowe 0,27). Można wskazać, iż w opinii respondentów wszystkie czynniki mają znaczący wpływ na decyzje usługobiorców (średnia ocena powyżej 4,5).

5.4. Możliwości i systematyka form wykorzystania zasobów i wa-lorów środowiska przyrodniczego w procesach stymulowa-nia rozwoju lokalnego

Kształtowanie konkurencyjności środowiskowej wymaga najpierw rozpozna-nia strategicznych obszarów (kierunków i form) wykorzystania lokalnych walorów i zasobów przyrodniczych (naturalnych) by na tej podstawie określić lokalną inteli-gentną specjalizację.

W przypadku badanych gmin szczególnie wskazane wydają się kierunki służące osiąganiu zrównoważonej konkurencyjności (w ramach zrównoważonej turystyki i biogospodarki). Podstawą wskazania postulowanych kierunków rozwoju poszcze-gólnych gmin była analiza strategii rozwoju – uwarunkowań i wizji oraz występują-cych typów funkcjonalnych. W oparciu o przeprowadzone analizy wskazano na262:

• ekoturystykę i turystykę edukacyjną – zalecany rozwój we wszystkich gmi-nach, ze względu na ich znaczenie w upowszechnianiu się postaw ekologicz-nych nie tylko wśród turystów, ale i mieszkańców,

• agroturystykę w koncepcji NERAF (Nature tourism, Eco tourism, Ruraltou-rism, Agritourism, Food tourism – jako nowoczesne podejście do agrotury-styki nawiązujące do: turystyki przyrodniczej, ekoturystyki, turystyki wiej-skiej oraz turystyki kulinarnej (może być wdrażana we wszystkich gminach, a zalecana w gminach posiadających znane już na rynku produkty tradycyjne: Janów Lubelski, Wilków, Rossosz, Sławatycze),

• zrównoważoną turystykę kulturową (zwłaszcza pielgrzymkowo-religijną i krajoznawczą) zalecana dla gmin: Włodawa, Janów Podlaski, Krasnobród, Kazimierz Dolny, Zwierzyniec,

• turystykę aktywną – ze względu m.in. na występujące trasy rowerowe oraz jeziora i cieki wodne zalecana dla gmin: Urszulin, Janów Lubelski, Wąwolnica, Janowiec, Kazimierz Dolny, Józefów, Zwierzyniec, Sławatycze, Janów Podlaski, Włodawa, Susiec,

• turystykę zdrowotną – ze względu na szczególnie korzystne warunki kli-matyczne oraz występowanie źródeł geotermalnych postulowana dla gmin: Krasnobród, Zwierzyniec, Kazimierz Dolny, Wąwolnica, Janowiec, Łukowa,

• rolnictwo ekologiczne – może być wdrażane we wszystkich gminach, zalecane jako kierunek dywersyfikujący gospodarkę w gminach charakteryzujących się znaczącym udziałem użytków rolnych w strukturze gruntów, a jedno-cześnie relatywnie mniej na tle województwa żyznymi glebami263: Włodawa,

262 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 358–359.263 Wskaźnik wrpp niższy niż średnia dla województwa.


188


Tomaszów Lubelski, Tarnawatka, Susiec, Sosnowica, Janowiec, Dzwola, Janów Lubelski, Modliborzyce, Obsza, Józefów, Janów Podlaski,

• rolnictwo specjalistyczne ze względu na wysoką jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i/lub doświadczenie w specjalistycznej produkcji roślinnej lub zwierzęcej może być rozwijane w gminach: Wilków, Kraśniczyn, Janowiec, Ja-nów Podlaski,

• zrównoważone budownictwo – którego priorytetem jest ograniczenie zuży-cia energii i zużywania zasobów naturalnych, a także zmniejszenie produkcji odpadów i zanieczyszczeń z transportu materiałów budowlanych264–zalecane we wszystkich gminach,

• rozwój rzemiosła – przyczyni się do kultywowania bogatej tradycji rzemieśl-niczej gmin: Stary Zamość, Kazimierz Dolny, Janowiec, Wąwolnica, Dzwola, Janów Lubelski, Modliborzyce,

• rozwój zielarstwa (szczególnie wskazany przy dużej podaży dobrego jakościo-wo surowca i tradycjach w uprawie ziół – Rossosz, Zwierzyniec, Kraśniczyn),

• „małe przetwórstwo” ekologicznych płodów rolnych – rozwijane w celu stwo-rzenia warunków do poprawy sytuacji dochodowej lokalnych producentów żywności, zalecane zwłaszcza w gminach dysponujących dużą ilością surow-ca i bazą firm kooperantów: Tomaszów Lubelski, Wilków, Józefów, Stary Za-mość, Krasnobród, Adamów, Tarnawatka, Susiec, Lubycza Królewska, Dębowa Kłoda, Wilków, Obsza,

• produkcja surowców energetycznych/odnawialne źródła energii – wskazana, wobec szczególnych warunków nasłonecznienia i/lub pozyskiwania energii wiatru, w takich gminach jak: Zwierzyniec, Krasnobród, Adamów, Włodawa, Rossosz, Tomaszów Lubelski, Tarnawatka, Stężyca, Susiec, Lubycza Królew-ska, Sosnowica, Wilków, Kraśniczyn, Obsza, Łukowa, Józefów,

• zrównoważona gospodarka leśna i przemysł drzewny – wskazane w gminach o rozwiniętej funkcji leśnej – Józefów, Dzwola, Łukowa.

Preferowane przez samorządy formy wykorzystania lokalnych walorów i za-sobów przyrodniczych

W przypadku samorządów lokalnych Lokalne Grupy Działania będące forum współpracy podmiotów sektora samorządowego, społecznego i gospodarczego stanowią potencjalne narzędzie do wykorzystywania, w tym innowacyjnego, lo-kalnych zasobów i walorów przyrodniczych. Możliwości te wynikają bezpośrednio z dwóch przesłanek: po pierwsze w ramach LGD realizowane są tzw. małe projekty, które służą rozwijaniu pozarolniczej aktywności gospodarczej w oparciu o lokalne zasoby i walory przyrodnicze oraz projekty współpracy, których zasięg może być ponadregionalny i ponadkrajowy – co służy przenoszeniu dobrych praktyk i dyfuzji innowacji.

Działanie, jakim jest „wdrażanie projektów współpracy” pozwala, jak wspo-mniano, na realizację wspólnych przedsięwzięć w ramach współpracy międzyre-gionalnej (międzyterytorialnej) lub międzynarodowej (transnarodowej). W ramach 264 Strategia na rzecz zrównoważonej konkurencyjności branży budowlanej i jej przedsiębiorstw,

COM(2012) 433 final dostęp z dnia 01.08.2015.

189

działania pomoc jest przyznawana na projekty zawarte w strategiach rozwoju LGD (Lokalnych Strategiach Rozwoju –LSR) lub nieuwzględnione w LSR, ale zgodne z ce-lami LSR. Projekty te muszą zakładać realizację wspólnych przedsięwzięć i mogą angażować, poza LGD, inne partnerstwa z państw członkowskich UE lub państw trzecich, będące grupami lokalnych partnerów, które zajmują się zagadnieniem roz-woju obszarów wiejskich265 .

Zakres realizacji małych projektów obejmuje natomiast rozwijanie aktywności społeczności lokalnej m.in.: przez promocję i organizację lokalnej twórczości kul-turalnej, promowanie, zachowanie, odtworzenie lokalnego dziedzictwa krajobrazo-wego i przyrodniczego, zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycz-nego, inicjowanie powstawania produktów i usług lokalnych, wykorzystanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w celu poprawienia warunków prowadzenia działalności kulturalnej lub gospodarczej266.

Funkcjonowanie LGD można wskazać jako modelowy przykład współpracy, którego istotą jest uruchomienie lokalnego potencjału zasobów ludzkich (kapitał ludzki, społeczny, relacyjny) w celu identyfikacji i mobilizacji wykorzystania (z za-łożenia w sposób innowacyjny267) zasobów (w tym zwłaszcza przyrodniczo-kultu-rowych) w procesie rozwoju lokalnego.

Jednym z głównych przedsięwzięć, w ramach funkcjonowania LGD, służących wykorzystaniu lokalnych zasobów w procesach rozwoju lokalnego są „Małe projek-ty”. Zakres ich realizacji obejmuje inicjowanie powstawania produktów i usług, któ-rych podstawę stanowią lokalne zasoby, tradycyjne sektory gospodarki lub lokalne dziedzictwo, w tym kulturowe, historyczne lub przyrodnicze, zwanych „produk-tami lub usługami lokalnymi”. Jedynie 3 z 13 badanych LGD –„Owocowy Szlak268”, „Roztocze Tomaszowskie” i „Bialskopodlaska LGD” w założeniach LSR planowało wytwarzanie lokalnych produktów269.

Badane LGD przystąpiły do 15 projektów współpracy, w tym 2 o zasięgu mię-dzynarodowym. Liczba partnerów współpracy kształtowała się od 2 do 12. W pro-jektach współpracy inwestowano zatem przede wszystkim w infrastrukturę tury-styczną i promocję atrakcji turystycznych270. Poniżej przedstawiono szczegółowo zakres przedsięwzięć tych projektów.

265 K. Zajda 2013: Współpraca Lokalnych Grup Działania porównanie sieci tworzonych przez organizacje z województwa lubuskiego i małopolskiego, Journal of Agribusiness and Rural Development, tom 27, nr 1, s. 3.

266 www. minrol.gov.pl dostęp z dnia 10.05.2014267 Należy zauważyć, że pojęcie innowacji i innowacyjności działania LGD jest definiowane bardzo sze-

roko. Daje to dużą swobodę interpretacyjną i często za innowacyjne LGD uznają, każde działanie nie-obecne wcześniej na terenie, który grupa obejmuje wsparciem, za: K. Zajda 2013: Projekty współpra-cy Lokalnych Grup Działania z województwa łódzkiego, Wieś i Rolnictwo, tom 161, nr 4, s. 119.

268 Wskazanie na rejestrację i certyfikację do 2015 r.269 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt. s. 340.270 Tamże, s. 341.


190


Tabela 5.26. Zakres przedsięwzięć projektów współpracy realizowanych przez LGD zrzeszające badane gminy

Tytuł projektu Przedsięwzięcia projektuTEAZ turystyka-Ekologia--Aktywność-Zarządzanie

wytyczenie i oznakowanie nowym, innowacyjnym systemem szlaków rowerowych w regionie bialskim, utworzenie innowacyjnej formy współpracy trójsektorowej „Dom Regionu” oraz promocję tych działań w kraju i za granicą.

„Zapraszamy na Roztocze” przygotowanie i wydanie informatora turystycznego o Roztoczu na 2011 rok, instalacja tablic informacyjnych, udział w Krakowskim Salonie Turystycznym, targach, konferencja podsumowująca jego rezultaty

Ekomuzeum Lubelszczyzny „Żywa Tradycja”

oznakowanie obiektów tworzących Ekomuzeum, wykonanie paszpor-tów turystycznych i ulotek promocyjnych, wykonanie strony interneto-wej, szkolenia gestorów obiektów

Utworzenie Szlaku Kajako-wego „Pradoliną Wieprza”

utworzenie sieciowego produktu turystycznego w postaci oznakowa-nego szlaku kajakowego oraz zorganizowanie wspólnej promocji szlaku kajakowego poprzez utworzenie polsko-angielskiego portalu interneto-wego, druk przewodnika turystycznego wraz z mapą oraz zorganizowa-nie imprez kajakowych

Kuźnia Regionalnych Arty-stów „MISTRZ” o akronimie KRAM

przeprowadzenie warsztatów dla mieszkańców z zakresu twórczości ludowej, organizacja konferencji podsumowującej, wydanie folderu na temat twórczości ludowe, stworzenie ośrodków twórczości artystycznej w każdej współpracującej LGD, przygotowanie plakatu i innych materia-łów promocyjnych oraz ich rozdysponowanie, założenie i prowadzenie strony internetowej projektu współpracy

Niezwykły Urok Rzek – Tu-rystyka NURT

organizacja spływów kajakowych, warsztaty fotograficzne oraz konkurs fotograficzny, wydanie folderu promującego lokalne rzeki oraz lokalne grupy działania

Śladami przeszłości- dziedzictwo historyczno-kulturowe środkowo-wschodniej Lubelszczyzny

przeprowadzenie inwentaryzacji, renowacji oraz oznakowania zasobów dziedzictwa historyczno – kulturowego, wydanie Atlasu Regionalnego obszaru objętego projektem, stworzenie Przewodnika Multimedialnego jako rozbudowanej aplikacji zawierającej propozycje tras, opis cieka-wych miejsc, fotografie oraz filmy pozwalające na zaplanowanie wy-cieczki, multimedialny Przewodnik funkcjonuje jako samodzielny portal internetowy powiązany ze stronami partnerskich LGD

„Zasmakuj w Tradycji” zorganizowanie warsztatów kulinarnych, realizacja cyklu programów „Zasmakuj w Tradycji” w TVP Lublin, opracowanie przewodnika kuli-narnego, zorganizowanie Festiwali Produktów Tradycyjnych „Zasmakuj w Tradycji”

„Skarby przyrody i kultury” opracowanie i publikacja albumu, zaprojektowanie interaktywnej promocyjno- informacyjnej witryny www, przygotowanie wielkoforma-towych tablic informacyjnych, zakup i dystrybucja materiałów promo-cyjnych, organizacja konferencji, przygotowanie filmu promocyjnego, publikacja artykułów w prasie lokalnej

„Gotowanie Atrakcją Re-gionu”

opracowanie i druk przewodnika kulinarnego, organizacja warsztatów kulinarnych

„Między Bugiem a Wie-przem”

wykonanie serwisu internetowego, opracowanie i dystrybucja folderu, produkcja spotów promocyjnych

„ Learning by doing” – Inter-national Youth Project

świadczenie usług grupowych w oparciu o przeprowadzoną diagnozę potrzeb i predyspozycji zawodowych indywidualnych beneficjentów, spotkania grupowe, nawiązanie współpracy międzynarodowej z grupą młodzieży z Finlandii i Rosji przy wykorzystywaniu platformy interneto-wej, wyjazdy studyjne, w oparciu o opracowane programy, konferencja zamykająca projekt

191

Tytuł projektu Przedsięwzięcia projektu„Lokalne Centra Obsługi Inwestora Eastern Europen Gateway”

stworzenie nowoczesnego systemu komunikacji biznesowej i przekazu informacji gospodarczych w najnowszej technologii IT,

„Wirtualny Obszar Tury-styczny”

promocja obszarów LGD poprzez innowacyjne narzędzie, jakim jest „wirtualny spacer” – wykonanie m.in. panoramy z zastosowaniem mo-dułów

„Dziedzictwo Naszą Atrakcją”-DNA

udział w imprezach targowych, organizacja konferencji promujących ofertę turystyczną obszaru, zaangażowanie społeczności lokalnych do odtworzenia i zachowania dziedzictwa kulturowego (obozy naukowe, Młodzieżowa Akademia Dziedzictwa Kulturowego „Madzik”), spotkania z branżą turystyczną, wydanie folderu turystycznego, spotkania z twór-cami lokalnymi z różnych regionów

Źródło: www.kajakiempowieprzu.pl, www.ekomuzeumlubelszczyzny.pl, www.lgdkram.pl, http://dna.lgd-region-wloszczowa.pl, oraz strony internetowe badanych LGD.

Wszystkie analizowane projekty współpracy posiadają znamiona innowacyjno-ści w rozumieniu definicji i wytycznych z „Przewodnika po projektach współpracy……”271 oraz „Przeglądu Obszarów Wiejskich…”272 opracowanych jako przewodniki na potrzeby realizacji inicjatywy LEADER. Jednakże tylko w siedmiu projektach (w tym w 2 międzynarodowych) zasoby lokalne zostały wykorzystane w sposób in-nowacyjny według interpretacji innowacyjnego wykorzystania zasobów S. Michal-skiej i K. Zajdy. Według wskazania tychże autorek za innowacyjne można uznać wy-korzystanie zasobów unikatowych w sposób niestandardowy, w związku z lokalną tradycją, specyfiką, ale też wykorzystanie zasobów powszechnych, typowych dla wielu obszarów w sposób niestandardowy, unikatowy, związany z lokalną specy-fiką. Poniżej przedstawiono założenia projektów wykazujących znamiona innowa-cyjności według wskazanej interpreatcji.

Projekt „Learning by doing” – International Youth Project skierowany był do młodych wchodzących na rynek pracy. Miał on na celu pokazanie i udostępnienie nowych możliwości oraz pomysłów na rozwijanie lokalnego biznesu poprzez np. samozatrudnienie. Zakres tematyczny obejmował świadczenie usług grupowych dla uczestników projektu w oparciu o wcześniej przeprowadzoną diagnozę potrzeb i predyspozycji zawodowych indywidualnych beneficjentów, nawiązanie współpra-cy międzynarodowej z młodzieżą z Finlandii i Rosji przy wykorzystywaniu platfor-my internetowej, poprzez realizację opracowanego harmonogramu spotkań. Eko-muzeum Lubelszczyzny „Żywa Tradycja”273 to projekt, w ramach którego z inicja-tywy lokalnych społeczności, utworzono sieć 31 obiektów, o których opowiadają autentyczni pasjonaci, turyści zapraszani są do udziału w zajęciach artystycznych i wyrobu ozdób ludowych oraz w warsztatach, możliwość degustacji lokalnej kuch-271 Przewodnik po projektach współpracy osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata

2007–2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2012.272 Kreatywność i innowacje w Unii Europejskiej na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, Przegląd Obsza-

rów Wiejskich, Magazyn Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Wspólnoty Euro-pejskie, Luxemburg 2009.

273 Na VI Międzynarodowych Targach Turystyki Wiejskiej i Agroturystyki AGROTRAVEL 2014, stoisko Województwa Lubelskiego zdobyło pierwszą nagrodę, a twórcy Ekomuzeum Lubelszczyzny „Żywa Tradycja” otrzymali wyróżnienie za najciekawszy pakiet turystyki wiejskiej.


192


ni oraz kupna wyrobów rękodzieła. Projekt „Śladami przeszłości – dziedzictwo historyczno-kulturowe środkowo-wschodniej Lubelszczyzny” zakładał m.in. stwo-rzenie Przewodnika Multimedialnego. W ramach projektu „Lokalne Centra Obsługi Inwestora Eastern Europen Gateway” stworzono nowoczesny system komunikacji biznesowej i przekazu informacji gospodarczych, który służy kojarzeniu partnerów oraz dopasowaniu ofert do zgłoszonych zapotrzebowań na bazie innowacyjnych programów/aplikacji komputerowych zainstalowanych na „Vortalu LCOI” – Lokal-ne Centra Obsługi Inwestora. Projekt „Wirtualny Obszar Turystyczny” będzie pro-mował obszar LGD poprzez innowacyjne narzędzie, jakim jest „wirtualny spacer” – zakłada wykonanie m.in. panoramy z zastosowaniem modułów. Celem projektu TEAZ Turystyka-Ekologia-Aktywność-Zarządzanie było opracowanie spójnego, in-nowacyjnego systemu oznakowania i wizualizacji szlaków i produktów turystycz-nych powstałych w ramach realizacji LSR oraz opracowanie metodologii utworze-nia innowacyjnej instytucji działającej na rzecz rozwoju obszarów wiejskich „Dom Regionów”. Projekt „Skarby przyrody i kultury” zakładał m.in.: zaprojektowanie interaktywnej promocyjno-informacyjnej witryny WWW274 .

W wyróżnionej grupie innowacyjnych projektów cztery natomiast dotyczą bez-pośrednio promocji lokalnych walorów i zasobów przyrodniczych. Wśród wskaza-nych form wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych szczególnie wskazana ze względu na szereg funkcji edukacyjnych jest idea ekomuzeum – zaleca-na w literaturze przedmiotu275 jako odpowiednia do warunków obszarów przyrod-niczo cennych forma usług zorientowanych środowiskowo.

Wskazanie możliwości wykorzystania zasobów i walorów środowiska przy-rodniczego przez gospodarstwa rolne

Agroturystyka jest szczególną formą aktywności gospodarczej, która stwarza szanse na znaczące wykorzystanie zarówno walorów środowiska przyrodniczego jak również prowadzonej działalności rolniczej. Ze świadczeniem usług turystycz-nych przez gospodarstwo rolne wiąże się aktywność i przedsiębiorczość wynikiem której jest stworzenie produktu turystycznego. W celu sprostania konkurencji na rynku usług, gospodarstwa świadczące usługi agroturystyczne ciągle powinny pra-cować nad swoją ofertą. Szczególną szansą jest pokazanie potencjalnym klientom możliwości „drzemiących” w środowisku i krajobrazie.

274 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt. s. 342.275 A. Zielińska 2013: Gospodarowanie na obszarach…, dz. cyt.

193

Wykres 5.4. Atrakcje oraz usługi dostępne w ofercie turystycznej gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych


W badanej grupie gospodarstw agroturystycznych zakres oferty jest bardzo zróżnicowany. Zadecydowana większość (blisko 90%) gospodarstw oferuje swoim klientom możliwość skorzystania z grilla/ogniska oraz kuchni. Blisko 70% usługo-dawców posiada plac zabaw na swojej posesji. Innymi usługami i atrakcjami, które znajdują się w ofercie ponad 50% gospodarstw są rowery oraz możliwość wędko-wania czy korzystanie z usług w zakresie całodziennego wyżywienia. Możliwość nauki codziennego rzemiosła w swojej ofercie posiada jedynie 8% gospodarstw, zaś pole namiotowe 48,6%.

Można poszukiwać odpowiedzi na pytanie czy oferta w badanych gospodar-stwach jest szeroka i czy nie ma szans na jej poszerzenie. Wydaje się, iż gospodar-stwa w zdecydowanie większym stopniu powinny wykorzystywać walory otacza-jącego je środowiska oraz walory kulturowe. Usługami, które między innymi znaj-dują się w ofercie gospodarstw związane z wykorzystywanymi walorami są między innymi: usługi przewodnickie (32,4%), przejażdżki bryczką/saniami (32,4%), pole namiotowe/camping (48,6%), boisko np. do siatkówki (33,3%), możliwość wędko-wania (50%), organizacja spływów kajakowych (24,3%). W przypadku niektórych z nich usługodawcy nie mają wpływu na otaczające je środowisko przyrodnicze.


194


Jednakże w przypadku innych istnieje możliwość poszerzenia oferty, szczególnie w obszarze wykorzystania posiadanej powierzchni w celu zorganizowania pola na-miotowego, boiska czy miejsca na ognisko.

W wielu przypadkach gospodarstwa nie są zainteresowane rozwijaniem działal-ności agroturystycznej (68%). Jako główne powody zaniechania aktywności w tym obszarze wskazują: brak środków finansowych (40%) oraz brak czasu (37,5%). Jed-nakże jak wskazały badania najczęściej wskazywanym powodem jest przekonanie o wysokiej jakości oferowanych usług. 80% respondentów prowadzących działal-ność agroturystyczną na terenie gmin przyrodniczo cennych wskazało, iż obecna oferta jest wystarczająca.

Jak wskazują uzyskane wyniki badań walory i zasoby środowiskowe są ważnym czynnikiem w podejmowanych działaniach i inicjatywach przez rolników. Zarówno w aspekcie produkcji rolniczej jak i świadczonych usług agroturystycznych.

Niepokojący jest jedynie poziom świadomości korzystania z poszczególnych walorów i zasobów środowiskowych, który w przypadku gospodarstw realizują-cych programy rolnośrodowiskowe jest jednak niewielki. Może on wynikać z tego, iż uznaje się walory i zasoby środowiskowe jako element stale będący w otoczeniu rolnika, na który niekoniecznie zwraca się szczególną uwagę. Zasadne w takim ra-zie wydaje się wprowadzenie systemu przekazywania informacji czy to w formie szkoleń, czy we współpracy z doradcami o istocie i ważności tych walorów, a także poziomie i skali ich wykorzystywania w zarówno w gospodarstwach domowych jak również głównie przy produkcji rolnej.

Rola czynnika ekologicznego w strategiach rozwojowych i kształtowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw

Badani przedsiębiorcy formułowali oceny wskazujące na raczej przeciętną siłę wpływu środowiska przyrodniczego na lokalną przedsiębiorczość276. Zauważyć na-leży jednak, że przedsiębiorcy prowadzący działalność na obszarach przyrodniczo cennych w stosunku do podmiotów zlokalizowanych w gminach pozostałych wyżej oceniali wpływ środowiska przyrodniczego na obecną działalność firmy, a obser-wowane różnice charakteryzowała statystyczna istotność (t=2,22, p=0,028). Przed-siębiorcy na obu typach obszarów silniejszy wpływ środowiska na przedsiębior-czość postrzegali w odniesieniu do innych podmiotów (tabela 5.27).

276 Wyniki badań nad rolą czynnika ekologicznego w strategiach rozwojowych i kształtowaniu przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw przedstawiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt. (Rozdział 6 pt. „Aktywność proekologiczna przedsiębiorstw i jej uwarunkowania”, podrozdział 6 pt. „Rola czynnika ekologicznego w rozwoju przedsiębiorstw” oraz podrozdział 7 pt. „Efekty i czynniki działalności proekologicznej przedsiębiorstw”, Rozdział 7 pt. „Działalność gospodarcza a lokalne śro-dowisko przyrodnicze”, podrozdział 1 pt. „Wpływ środowiska przyrodniczego na przedsiębiorczość” i podrozdział 2 pt. „Szanse i ograniczenia przedsiębiorczości warunkowane lokalizacją na obszarach przyrodniczo cennych”).

195

Tabela 5.27. Ocena siły oddziaływania środowiska przyrodniczego gminy na wybrane obszary lokalnej przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw

Obszary lokalnej przedsiębiorczości



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

inne firmy z terenu gminy 2,90 0,90 3,10 0,74zakładanie przez mieszkańców nowych firm 2,88 0,74 3,02 0,77przyciąganie inwestorów spoza gminy 2,83 1,00 3,00 0,89prowadzona obecnie działalność firmy 2,81 1,58 2,24 1,49przyszły rozwój firmy 2,75 1,51 2,30 1,49

Ocena dokonana w skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza bardzo duży wpływ, a 0 – brak wpływuŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Oceny wpływu środowiska przyrodniczego na lokalną działalność gospodarczą i perspektywy jej rozwoju wiążą się z dostrzeganiem i wykorzystywaniem szans wynikających z tego uwarunkowania. Zauważyć należy, że ponad połowa badanych przedsiębiorców uznała, że w działalności gospodarczej nie wykorzystuje szans wy-nikających z lokalizacji w gminie o cennych walorach przyrodniczych (w przypadku przedsiębiorstw z gmin przyrodniczo cennych) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska przyrodniczego gminy (w przypadku przedsiębiorstw zlokalizowanych w gminach porównawczych) (tabela 5.28).

Tabela 5.28. Ocena wykorzystywania szans działalności gospodarczej wynikających z lokalizacji w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska przyrodniczego (gminy porównawcze) (% wskazań)

OcenaPrzedsiębiorstwa z gmin

przyrodniczo cennych porównawczychzdecydowanie tak 10,7 8,3raczej tak 25,0 14,6trudno powiedzieć 10,7 14,6raczej nie 5,7 8,3zdecydowanie nie 47,9 54,2


Charakterystyczne jest, że przedsiębiorcy prowadzący działalność na terenach cennych przyrodniczo częściej niż pozostali potwierdzali wykorzystywanie takich szans – 35,7% wobec 22,9% w pozostałej grupie badanych podmiotów. Nie odnoto-wano jednak statystycznej istotności obserwowanych różnic (t=1,20, p=0,23).


196


Przedsiębiorcy wykorzystywali w różnym stopniu różnorodne szanse wynika-jące z dostępu do zasobów i walorów lokalnego środowiska przyrodniczego, przy czym przede wszystkim dotyczyły one grupy podmiotów prowadzących działal-ność na obszarach przyrodniczo cennych (tabela 5.29).

Tabela 5.29. Stopień wykorzystywania wybranych szans działalności gospodarczej wy-nikających z lokalizacji przedsiębiorstw w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska (gminy po-równawcze)

Szanse



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

warunki naturalne umożliwiają prowadzenie i roz-wój działalności 3,99 0,919 3,58 1,176

możliwości rozwoju przedsiębiorczości w sektorze usług dla przyrody 3,78 6,544 2,81 1,250

zapewnienie wysokiej jakości produktów/usług dzięki wykorzystywaniu zasobów lokalnych 3,65 1,027 3,48 1,123

produkty/usługi firmy cieszą się większym zaintere-sowaniem ze względu na miejsce powstawania 3,63 0,795 3,22 1,166

możliwość kreowania proekologicznego wizerunku firmy 3,22 1,256 2,86 1,207

ułatwienia dostępu do zewnętrznych, preferencyj-nych źródeł finansowania inwestycji 2,94 0,821 2,57 1,397

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza zdecydowane wykorzystywanie szans, a 1 – zdecydowany brak wykorzystywania szansŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

W grupie przedsiębiorstw funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cennych wskazywano, że zasoby naturalne są warunkiem istnienia podmiotu i podstawową determinantą jego rozwoju. Obszary przyrodniczo cenne tworzyły także, zdaniem badanych, możliwości rozwoju działalności gospodarczej w sektorze usług dla przy-rody. W szczególności, lokalne warunki ekologiczne umożliwiały zapewnienie wy-sokiej jakości produktów/usług, których miejsce powstawania sprawia, że cieszą się one większym zainteresowaniem klientów. Jako przeciętny respondenci ocenili sto-pień wykorzystywania szans wynikających z możliwości kreowania proekologiczne-go wizerunku firmy oraz z ułatwień w dostępie do zewnętrznych, preferencyjnych źródeł finansowania inwestycji. Nie odnotowano statystycznie istotnych różnic po-między skalą wykorzystywania poszczególnych szans pomiędzy przedsiębiorstwami funkcjonującymi na terenach gmin przyrodniczo cennych i pozostałych.

197

Respondenci raczej nie dostrzegali wyraźnych szans na zwiększenie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa wynikających z podejmowania działań proekolo-gicznych, korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego czy wykorzystywania szans wynikających z dostępu do chronionych zasobów środowiska przyrodniczego gminy. Do najważniejszych czynników wzmacniania pozycji konkurencyjnej badani przedsiębiorcy zaliczyli: jakość obsługi klienta, jakość produktów i usług, cenę oraz rozpoznanie rynku i umiejętne dostosowanie oferty do wymagań klienta (tabela 5.30).

Tabela 5.30. Ocena znaczenia wybranych czynników wzmacniania pozycji konkuren-cyjnej przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw

Czynniki



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

jakość obsługi klienta/trwałe relacje z klientami 4,27 0,670 4,16 0,618jakość produktów/usług 4,27 0,650 4,27 0,605cena produktów/usług 4,18 0,677 4,02 0,601zdolność do dostosowania produktów/usług do wy-magań klienta 4,08 0,685 4,17 0,559

rozpoznanie rynku 4,03 0,674 4,09 0,545nowatorski, innowacyjny charakter produktów/usług 3,90 0,987 3,59 0,911

wąska specjalizacja, specjalistyczna wiedza i umie-jętności 3,77 0,858 3,53 0,776

wiedza o tym jak wykorzystać szanse i dostosować się do ograniczeń wynikających z funkcjonowania na obszarach przyrodniczo cennych

3,28 1,021 2,85 0,942

lokalizacja firmy na obszarze cennym przyrodniczo 3,09 1,151 2,61 1,164działania proekologiczne/proekologiczny wizeru-nek firmy 2,81 1,323 2,35 1,178

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza, że czynnik zdecydowanie umożliwia wzmacnianie pozycji konkurencyjnej, a 1 – zdecydowanie nie umożliwia Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Zwrócić można jednak uwagę, że przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych dostrzegali większe możliwości wzmacniania pozycji konkurencyjnej w oparciu o dostęp do lokalnych zasobów naturalnych oraz przyjmowanie postaw proekologicznych w działalności gospodarczej w stosunku do podmiotów z gmin porównawczych. Istotne statystycznie różnice w postrzeganiu wybranych czynni-ków wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa między przedsiębior-


198


cami zlokalizowanymi na obszarach przyrodniczo cennych i pozostałych dotyczyły: działań proekologicznych (t=2,05, p=0,042), lokalizacji firmy na obszarze przyrod-niczo cennym lub dostępu do zasobów/walorów środowiska przyrodniczego gminy (w gminach pozostałych) (t=2,37, p=0,019), wiedzy o tym jak wykorzystać szanse i dostosować się do ograniczeń wynikających z funkcjonowania na obszarach przy-rodniczo cennych lub wiedzy o tym jak wykorzystać szanse i dostosować się do ograniczeń wynikających z potrzeby ochrony środowiska przyrodniczego gminy (w gminach pozostałych) (t=2,42, p=0,017).

Możliwości wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa w oparciu o wykorzystywanie dostępnych zasobów środowiska przyrodniczego dostrzegali przede wszystkim przedsiębiorcy działający w oparciu o wykorzystanie lokalnych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego. Możliwości te jednak oceniono na przeciętnym poziomie.

Na obszarach przyrodniczo cennych działalność w sektorach wykorzystujących zasoby naturalne determinowała wyższe oceny możliwości wzmacniania pozycji konkurencyjnej w przypadku działań proekologicznych (t=2,98, p=0,004), lokaliza-cji umożliwiającej wykorzystywanie zasobów naturalnych gminy (t=4,91, p<0,001) oraz wiedzy o tym jak wykorzystać szanse i dostosować się do ograniczeń wyni-kających z funkcjonowania na obszarach przyrodniczo cennych (t=3,30, p=0,002). Najważniejszymi czynnikami umożliwiającymi wzmocnienie pozycji konkurencyj-nej dostrzeganymi przez przedsiębiorców działających w sektorach wykorzystują-cych zasoby naturalne były: jakość obsługi klienta i jakość produktów/usług (tabela 5.31).

199

Tabela 5.31. Ocena znaczenia wybranych czynników wzmacniania pozycji konkuren-cyjnej przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cennych według wybranych czynni-ków i rodzaju działalności przedsiębiorstw

Czynniki Rodzaj działalności Ocena


innowacyjne produkty/usługi

przedsiębiorstwa wykorzystują-ce zasoby naturalne 3,99 0,92

przedsiębiorstwa pozostałe 3,76 1,08działania proekologiczne/proekologiczny wizerunek firmy


przedsiębiorstwa pozostałe 2,35 1,31

lokalizacja na obszarze cen-nym przyrodniczo



dostosowanie produkcji/usług do wymagań klienta



wąska specjalizacja, wiedza i umiejętności



jakość obsługi klientaprzedsiębiorstwa wykorzystują-ce zasoby naturalne 4,22 0,65


jakość produktów/usługprzedsiębiorstwa wykorzystują-ce zasoby naturalne 4,21 0,64


cena produktów/usługprzedsiębiorstwa wykorzystują-ce zasoby naturalne 4,09 0,65


rozpoznanie rynkuprzedsiębiorstwa wykorzystują-ce zasoby naturalne 4,03 0,60

przedsiębiorstwa pozostałe 4,02 0,78wiedza o tym jak wykorzy-stać szanse i dostosować się do ograniczeń wynikających z funkcjonowania na obsza-rach przyrodniczo cennych



Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza, że czynnik zdecydowanie umożliwia wzmacnianie pozycji konkurencyjnej, a 1 – zdecydowanie nie umożliwia Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Działania proekologiczne nie były uznawane za istotny czynnik kształtowania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw. Sytuacja ta powiązana była z brakiem uwzględniania kwestii ekologicznych w strategiach rozwoju badanych przedsię-


200


biorstw, które z kolei nie wykazywały dojrzałości w zakresie zarządzania strate-gicznego. W badanej grupie tylko w przypadku 12,2% podmiotów zadeklarowano realizowanie funkcji planowania strategicznego. Ponad połowa badanych przed-siębiorców – 53,3% – przyznała, że nie realizuje planowania, a 34,5% podało, że planowanie ma miejsce jedynie w świadomości właściciela/menedżera. Planowanie strategiczne było zdecydowanie mniej powszechne na obszarach przyrodniczo cen-nych, gdzie posiadanie dokumentu strategii zadeklarowało 11,6% przedsiębiorców (w gminach porównawczych – 14,0%), zaś istnienie planu w świadomości menedże-ra – 28,6% (w gminach porównawczych – 52,0%).

W nielicznej grupie podmiotów, w przypadku których deklarowano realizowa-nie planowania w wymiarze strategicznym, kwestie ochrony środowiska przyrod-niczego znajdowały najczęściej odzwierciedlenie w odniesieniu się w dokumencie strategii do wybranych zagadnień ochrony środowiska – 72,1% w grupie przed-siębiorstw z terenów przyrodniczo cennych i 75,8% w grupie pozostałych. Tylko w przypadku 4,9% podmiotów z obszarów przyrodniczo cennych i 3% podmiotów z gmin porównawczych w sformułowanych strategiach rozwoju zdefiniowano jed-noznacznie cele środowiskowe. W przypadku pozostałych podmiotów w dokumen-tach brak było odniesień do zagadnień z zakresu ochrony środowiska.

W obliczu nieznacznej roli kwestii środowiskowych w planowaniu strategicz-nym i ograniczonego postrzegania ich jako istotnego czynnika kształtowania po-zycji konkurencyjnej przedsiębiorstw poszukiwać należy sposobów wsparcia pro-ekologicznych zmian w przedsiębiorstwach. Badani przedsiębiorcy ocenili więc wybrane czynniki lub formy wsparcia działalności przedsiębiorstw pod względem ich istotności w tworzeniu zachęt do wdrażania innowacyjnych rozwiązań proeko-logicznych. Do czynników uznanych za najbardziej istotne zaliczono te które powo-dowały pozytywne konsekwencje finansowe, w tym głównie: wprowadzanie dopłat do produktów przyjaznych środowisku wykorzystywanych przez firmę, możliwość pozyskania bezpośredniego wsparcia finansowego inwestycji, opłacalność finanso-wą inwestycji czy też wprowadzanie preferencji podatkowych (tabela 5.32).

201

Tabela 5.32. Ocena znaczenia poszczególnych czynników we wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań proekologicznych według lokalizacji przedsiębiorstw

Czynniki



śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

wprowadzenie dopłat do produktów przyjaznych dla środowiska wykorzystywanych przez firmę 3,86 1,08 3,62 0,95

możliwość pozyskania bezpośredniego wsparcia finansowego inwestycji 3,78 1,04 3,84 0,89

opłacalność finansowa inwestycji 3,59 1,14 3,72 1,03wprowadzanie preferencji podatkowych na pozio-mie lokalnym lub krajowym 3,56 1,15 3,56 0,99

wprowadzenie preferencyjnych kredytów 3,55 1,07 3,76 0,98możliwość bezpłatnej promocji przedsiębiorstw zorientowanych proekologicznie 3,54 1,13 3,44 0,99

możliwość bezpłatnego przeszkolenia pracowników 3,37 1,10 3,66 0,98wsparcie merytoryczne i organizacyjne udzielane w trakcie wdrażania rozwiązań proekologicznych 3,33 1,04 3,46 0,95

wymiana doświadczeń z innymi firmami związa-nych z wdrażaniem rozwiązań proekologicznych 2,98 1,11 3,34 1,08

zaostrzenie przepisów środowiskowych, w tym opłat i kar 2,72 1,31 3,20 1,23

częstsze użycie kryteriów środowiskowych w prze-targach publicznych 2,70 1,21 3,02 1,06

współpraca z instytucjami sektora badawczo--naukowego 2,63 1,28 3,00 1,21

Ocena dokonana według skali od 5 do 0, gdzie 5 oznacza czynnik bardzo istotny, a 0 – nie-istotny Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Badani przedsiębiorcy nie dostrzegali szans na zwiększenie aktywności inno-wacyjnej w wymiarze ochrony środowiska wynikających ze współpracy z instytu-cjami sektora badawczo-naukowego czy też częstszym użyciem kryteriów środo-wiskowych w przetargach publicznych. Lokalizacja przedsiębiorstwa (na obszarze przyrodniczo cennym lub pozostałym) nie wykazywała związku z oceną znaczenia istotności badanych czynników za wyjątkiem dwóch: zaostrzenie przepisów śro-dowiskowych (t=-2,276, p=0,024) oraz wymiana doświadczeń z innymi firmami w obszarze wdrażania rozwiązań proekologicznych (t=-1,987, p=0,048). W przed-siębiorstwach zlokalizowanych na obszarach zaliczonych do ekologicznie cennych


202


te czynniki oceniono jako mniej istotne z punktu widzenia ich stymulującego wpły-wu na aktywność proekologiczną organizacji.

Przedsiębiorcy opierający działalność na wykorzystaniu zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, szczególnie na obszarach przyrodniczo cennych, do-strzegali większe możliwości wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębior-stwa w oparciu o dostępność elementów środowiska przyrodniczego gminy czy podejmowanie działań proekologicznych. Wydaje się, że potencjał tych czynników wzmacniania konkurencyjności przedsiębiorstw nie jest dostatecznie wykorzy-stany, zaś jego szersze wykorzystanie wymaga wsparcia działań przedsiębiorców w obszarze rozszerzania wiedzy z zakresu zarządzania i działań marketingowych, zwłaszcza w obliczu ujawnionego niskiego stanu zaawansowania działań z dziedzi-ny zarządzania strategicznego.

Badani przedsiębiorcy dostrzegali potencjał tkwiący w walorach lokalnego śro-dowiska geograficznego, możliwy do wykorzystania w ramach rozwijania działal-ności gospodarczej. Dotyczyło to zarówno gmin przyrodniczo cennych, jak i pozo-stałych, jednak jego stopień wykorzystania w warunkach lokalnych badani określili jako raczej niewielki. Ponadto wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa zasobów i walorów środowiska geograficznego gmin nie charakteryzowało się wysokim stopniem innowacyjności w świetle opinii badanych.

Przedsiębiorcy prowadzący działalność na obszarach gmin przyrodniczo cen-nych wśród wielu, mających ich zdaniem szanse rozwoju, rodzajów działalności gospodarczej wskazywali: proekologiczne usługi turystyczne, rekreacyjno-wypo-czynkowe i sportowe, rolnictwo ekologiczne i produkcję zdrowej żywności, tra-dycyjne produkty i usługi oparte na lokalnych zasobach, przetwórstwo i sprzedaż żywności oraz pozyskiwanie użytków leśnych podstawowych i ubocznych.

Do rodzajów wsparcia działalności gospodarczej na obszarach przyrodniczo cennych, na które zgłaszano największe zapotrzebowanie należały: łatwiejszy do-stęp do zewnętrznych środków finansowych, preferencyjnych kredytów i pożyczek, dostęp do informacji o rynkach, klientach i partnerach do współpracy większa pro-mocja obszarów przyrodniczo cennych regionu w kraju i za granicą oraz porady na temat pozyskiwania funduszy na rozwój przedsiębiorstw na obszarach wiejskich.

Aktywność władz samorządowych gmin przyrodniczo cennych była wyższa niż władz samorządowych gmin porównawczych przede wszystkim w takich obszarach jak: wspieranie rozwoju produktów i usług opartych na lokalnych zasobach, trady-cyjnych sektorach gospodarki lub lokalnym dziedzictwie oraz realizacji projektów promocji zasobów i walorów gminy finansowanych ze środków zagranicznych. Jako interesujące należy natomiast wskazać, że samorządy gmin porównawczych wyka-zywały wyższą aktywność w niektórych obszarach wspierania turystyki, w tym np.: w tworzeniu lub modernizowaniu bazy informacji turystycznej oraz stron in-ternetowych, a także budowie, odbudowie lub oznakowaniu małej infrastruktury turystycznej.

Wśród ograniczeń gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów gminy w procesie rozwoju wójtowie i burmistrzowe zarówno gmin przyrodniczo cen-nych, jak i porównawczych, wskazywali najczęściej niską zdolność do finansowa-nia inwestycji proekologicznych ze środków własnych budżetu. W przypadku gmin

203

przyrodniczo cennych relatywnie często w odniesieniu do gmin porównawczych wskazywano na bariery związane z niskim poziomem rozwoju kapitału społecz-nego w strukturach lokalnych przejawiającym niedostateczną kooperacją na rzecz gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych.

Podsumowując aktywność badanych podmiotów lokalnych w obszarze wyko-rzystywania walorów i zasobów środowiska geograficznego gminy potwierdzić należy, że „badane podmioty gospodarcze w niedostatecznym stopniu, zwłaszcza w zastosowaniach innowacyjnych,wykorzystują lokalne walory i zasoby w proce-sach gospodarowania i w związku z czym wymagają w tym obszarze instytucjo-nalno-organizacyjnego wsparcia”. Wykazano bowiem niski poziom aktywności w obszarze indywidualnych działań podejmowanych przez badane podmioty oraz ni-ski poziom kooperacji na rzecz zrównoważonego gospodarczego wykorzystania lo-kalnych zasobów i walorów, w tym w zastosowaniach innowacyjnych - tym samym 2 hipoteza postawiona w pracy została zweryfikowana pozytywnie.

Badani przedsiębiorcy oraz rolnicy prowadzący działalność na obszarach przy-rodniczo cennych wśród zgłaszanych form wsparcia gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych wskazywali głównie na potrzebę pre-ferencji w dostępie do zewnętrznych środków finansowania inwestycji oraz wspar-cie informacyjne związane z działalnością gospodarczą.

Należy zatem pozytywnie zweryfikować postawioną w pracy hipotezę 3 i po-twierdzić, że „barierami gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walo-rów przyrodniczych są w opinii podmiotów lokalnych: brak preferencji w dostępie do zewnętrznych środków finansowania inwestycji proekologicznych, utrudniony dostęp do informacji związanych z działalnością gospodarczą na obszarach przy-rodniczo cennych oraz niski poziom kooperacji między władzą samorządową a pod-miotami lokalnymi w zakresie gospodarczego wykorzystania tych zasobów”.


205

Rozdział 6

Możliwości upowszechniania zarządzania środowisko-wego w samorządach, przedsiębiorstwach i gospodar-stwach rolnych

6.1. Podstawy teoretyczne zarządzania środowiskowego w orga-nizacji

Zrównoważony rozwój, który stanowi wyzwanie dla sektora gospodarczego, wymaga w coraz większym stopniu zintegrowanych działań na rzecz ochrony śro-dowiska. Powstają więc nowe wyzwania w zakresie operacyjnego zarządzania w tej dziedzinie277. Zarządzanie środowiskowe w jednostce organizacyjnej jest to „zarzą-dzanie procesami użytkowania, ochrony i kształtowania środowiska, zintegrowane z ogólnym systemem zarządzania jednostką i obejmuje: strukturę organizacyjną, planowanie, procedury, procesy oraz zasoby służące wdrażaniu i prowadzeniu za-rządzania jednostką w sposób uwzględniający problemy środowiska”278. W innym ujęciu zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie określić można jako „proces planowania, organizowania, motywowania oraz kontroli, w wyniku którego nastę-puje zmniejszenie negatywnego oddziaływania danej jednostki organizacyjnej na otoczenie”279. W ramach zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie podej-mowane są następujące działania280:

• redukcja zużycia zasobów; • ponowne wykorzystanie komponentów (recykling); • zastępowanie technologii szkodliwych dla środowiska technologiami bez-

piecznymi; • nieszkodliwa dla środowiska polityka produkcji i świadczenia usług; • zapobieganie zanieczyszczeniom; • usuwanie i zmniejszanie szkód w środowisku przez aktywną jego ochronę; • kształtowanie świadomości ekologicznej; • intensyfikacja edukacji proekologicznej.

Międzynarodowa Izba Handlowa (International Chamber of Commerce – ICC) w odpowiedzi na raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju w 1991 roku opracowała „Kartę na rzecz zrównoważonego rozwoju”, w której zawarto 16 zasad

277 M. Kramer, H. Strebel, L. Buzek (red.) 2005: Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem. Tom III: Operacyjne zarządzanie środowiskiem w aspekcie międzynarodowym i interdyscyplinarnym, C. H. Beck, Warszawa, s. 2.

278 B. Poskrobko, T. Poskrobko 2012: Zarządzanie środowiskiem w Polsce, PWE, Warszawa, s. 16.279 A. Katoła 2012: Geneza zarządzania środowiskowego [w:] Gospodarowanie i zarządzanie środowi-

skiem, B. Kryk (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 240, 242. 280 Tamże.

206


zarządzania środowiskowego. Karta objęła środowiskowe aspekty ochrony zdro-wia, bezpieczeństwa i zarządzania produktem. Jej celem było zobowiązanie się jak największej liczby przedsiębiorstw do poprawy w obszarze ich oddziaływania na środowisko, zgodnie z przyjętymi zasadami. Do zasad tych należały281:

1. przyjęcie ochrony środowiska za priorytet działania organizacji;2. wdrażanie zintegrowanych systemów zarządzania;3. zapewnienie ciągłej poprawy polityki, programów i proekologicznych przed-

sięwzięć z uwzględnieniem postępu technicznego, naukowego zrozumienia oraz troski o potrzeby konsumentów i oczekiwania społeczności lokalnej;

4. kształcenie i motywowanie pracowników aby wykonywali obowiązki w spo-sób odpowiedzialny względem środowiska;

5. przeprowadzanie ocen oddziaływania na środowisko nowych działalności i projektów;

6. dostarczanie produktów i usług, które nie wywierają nadmiernego wpływu na środowisko i są bezpieczne w użytkowaniu, wydajne pod względem zuży-cia energii i zasobów naturalnych, i które mogą być poddane recyklingowi, ponownie wykorzystane lub usunięte w sposób bezpieczny;

7. doradzanie, edukowanie klientów, dystrybutorów i społeczeństwa w zakre-sie bezpiecznego użytkowania, transportu, przechowywania i usuwania pro-duktów oraz stosowania podobnych działań przy świadczeniu usług;

8. rozwój, projektowanie i eksploatacja urządzeń i procesów produkcyjnych z uwzględnieniem racjonalnego wykorzystania energii i materiałów, zrów-noważonego wykorzystania zasobów odnawialnych, minimalizacji negatyw-nych oddziaływań na środowisko wytwarzanych odpadów oraz bezpieczne-go i odpowiedzialnego unieszkodliwiania odpadów resztkowych;

9. prowadzenie lub wspieranie badań oddziaływania na środowisko surowców, produktów, wyrobów, procesów i odpadów, emisji związanych z działalnoś-cią przedsiębiorstwa mających na celu minimalizację ich negatywnych skut-ków środowiskowych;

10. stosowanie podejścia prewencyjnego, ukierunkowanego na modyfikację pro-dukcji, obrotu lub stosowania produktów lub usług w celu zapobiegania po-ważnej i nieodwracalnej degradacji środowiska;

11. oddziaływanie na podwykonawców i dostawców w kierunku przyjęcia wy-żej wymienionych zasad;

12. przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska, rozwijanie i utrzymywanie awaryjnych planów gotowości;

13. wprowadzanie technologii i zasad zarządzania przyjaznych środowisku;14. zaangażowanie organizacji w inicjatywy zwiększające świadomość ekolo-

giczną i w działalność proekologiczną;15. prowadzenie dialogu z pracownikami i społeczeństwem, przewidywanie

i reagowanie na ich obawy o potencjalne zagrożenia i skutki działań, produk-tów, odpadów lub usług;

16. przestrzeganie norm ochrony środowiska i raportowanie.281 ICC Business Charter for Sustainable Development, https://www.iisd.org/business/tools/principles_

icc.aspx, dostęp z dnia 20.02.2015.

207

Zarządzanie środowiskiem stwarza ogólne ramy problemu poprawy stanu śro-dowiska – wytycza ono podstawy i ułatwia282: identyfikację oddziaływań środo-wiskowych w poszczególnych procesach produkcyjnych wraz z analizą możliwości ich przeprojektowania; opracowanie programu ekologicznego stanowiącego opis celów, działań przedsiębiorstwa w zakresie ochrony środowiska w perspektywie średniookresowej; usprawnienie sterowania operacyjnego dla potrzeb ochrony środowiska; realizację działań na rzecz zapobiegania awariom oraz minimalizo-wania ich skutków; prowadzenie bilansów materiałowych i energetycznych w celu minimalizowania zużycia energii i materiałów; monitorowanie oddziaływań środo-wiskowych wyrobów; kierowanie się zasadą BAT (ang. Best Available Techniques – Najlepsze Dostępne Techniki) w planowaniu nowych inwestycji; ciągłe podnoszenie kwalifikacji i świadomości ekologicznej pracowników.

Jak podają T. Borys i G. Kobyłko, każde przedsiębiorstwo świadomie lub nieświa-domie buduje własny system zarządzania środowiskowego. Gdy buduje go świado-mie przyjmuje jeden z dwóch sposobów postępowania. Pierwszy polega na stwo-rzeniu, w oparciu o wiedzę pracowników lub konsultantów z zewnątrz, indywidu-alnego systemu zarządzania środowiskowego. Drugi sposób postępowania polega na wykorzystaniu jednego z funkcjonujących standardów. W praktyce gospodarczej przez pojęcie systemu zarządzania środowiskowego przyjęło się rozumieć tylko sy-stemy oparte na przyjętych standardach283.

W innym ujęciu rozróżnia się dwa rodzaje koncepcji zarządzania środowisko-wego284:

• międzynarodowo, formalnie uznane systemy zarządzania środowiskowego; • tzw. metody zarządzania środowiskowego będące narzędziami służącymi do

wdrażania proekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem i których wy-magania merytoryczne pod względem jakościowym i ilościowym są niższe od wymagań systemów zarządzania środowiskowego, ale umożliwiają przedsię-biorstwom stopniowe wypełnianie wymogów stawianych przez sformalizo-wane systemy zarządzania środowiskowego (rysunek 6.1).

282 A. Leszczyńska 2011: Absorpcja innowacji ekologicznych w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 34–35.

283 T. Borys, G. Kobyłko 2007: Wybrane narzędzia zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie [w:] Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, G. Kobyłko (red.), Wydawnictwo AE im. Oskara Lan-gego we Wrocławiu, Wrocław, s. 119–120.

284 J. Brauweiler 2013: Rodzaje i zastosowanie koncepcji zarządzania środowiskiem [w:] Zintegrowane zarządzanie środowiskiem. Systemowe zależności między polityką, prawem, zarządzaniem i techniką, A. Kryński, M. Kramer, A. F. Caekelbergh (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, s. 313.

Możliwości upowszechniania zarządzania środowiskowego w samorządach, przedsiębiorstwach...

208


Rysunek 6.1. Klasyfikacja rodzajowa metod i systemów zarządzania prośrodowiskowe-go w przedsiębiorstwie

Źródło: opracowanie na podstawie: A. Becla, S. Czaja 2008: Rozwój prośrodowiskowych…, dz. cyt., s. 34.

A. Ryszko wyodrębnia siedem wymiarów proaktywności przedsiębiorstwa cha-rakteryzujących postawy w zakresie zarządzania środowiskowego285:

• planowanie i organizację zarządzania środowiskowego; • strukturę organizacyjną zarządzania środowiskowego; • proekologiczny rozwój produktów oraz proekologiczne zaopatrzenie i dys-

trybucję; • proekologiczne zarządzanie produkcją; • zakres recyklingu i minimalizacji odpadów; • elementy marketingu ekologicznego oraz komunikowanie i współpracę z oto-

czeniem w obszarze zarządzania środowiskowego; • ocenę i doskonalenie efektów działalności proekologicznej.

W obszarze zarządzania środowiskowego mogą być podejmowane różnorodne inicjatywy, w tym: podnoszenie ekoefektywności, ekologiczna analiza cyklu życia produktu, przeprowadzanie audytów ekologicznych, wdrażanie systemów zarzą-dzania środowiskowego zgodnych z normami ISO 14001 i systemem EMAS, rapor-towanie, ekoznakowanie, opracowywanie i rozwój programów szczegółowych286. Ponadto współcześnie odnotowuje się zwiększającą się rolę różnorodnych syste-mów wsparcia informacyjnego procesu prośrodowiskowego zarządzania w przed-siębiorstwie, w tym287:285 A. Ryszko 2007: Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskowym, Wydawnictwo Poli-

techniki Śląskiej, Gliwice, s. 109.286 M. Burchard-Dziubińska, A. Rzeńca, D. Drzazga 2014: Zrównoważony rozwój – naturalny wybór, Wy-

dawnictwo UŁ, Łódź, s. 136.287 A. Becla, S. Czaja 2008: Rozwój prośrodowiskowych…, dz.cyt., s. 34.

209

• systemów informacji ekologicznej; • rachunkowości ekologicznej i systemów controllingu ekologicznego; • informacyjnej analizy linii produktu; • list odpowiedzialności; • narzędzi zarządzania danymi; • wewnętrznego systemu komunikowania się; • zewnętrznego systemu informacji ekologicznej.

Wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego według obowiązujących standardów jest dobrowolne i ma na celu zmniejszenie uciążliwości przedsiębior-stwa dla środowiska. Działania takie są podstawą ekologizacji organizacji i pozwa-lają na integrację celów środowiskowych z innymi dążeniami firmy288 oraz na ujed-nolicenie działań na rzecz ochrony środowiska w przedsiębiorstwie podejmowa-nych na szczeblu normatywnym, operacyjnym i strategicznym289 .

System zarządzania środowiskowego zdefiniować można jako „stale powtarza-jący się proces zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwie o zinstytucjonalizo-wanej organizacji strukturalnej i procesowej, według krajowych lub międzynaro-dowych standardów”290. W innym ujęciu jest to „część systemu zarządzania orga-nizacją, wykorzystywana do opracowania i wdrożenia jej polityki środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi. Jest zbiorem wzajemnie powiązanych elementów wykorzystywanych do ustanowienia polityki i jej celów oraz do osiąga-nia tych celów. Obejmuje on: strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzial-ność, praktyki, procedury, procesy i zasoby”291 .

Elementy systemu zarządzania środowiskowego tworzą292: • ustanowienie polityki środowiskowej przedsiębiorstwa; • analiza stanu faktycznego w przedsiębiorstwie (przeprowadzenie wstępnego

przeglądu środowiskowego); • wyznaczenie celów środowiskowych; • opracowanie programu środowiskowego; • określenie organizacji strukturalnej i procesowej; • informowanie i komunikacja; • dokumentacja; • regularne przeprowadzanie audytów.

W ramach niesformalizowanych systemów zarządzania środowiskiem wskazać można przede wszystkim dwie inicjatywy: Program Czystej Produkcji (CP – Clean (Cleaner) Production) oraz „Odpowiedzialność i Troska” (RC – Responsible Care). Program CP został ogłoszony w 1989 roku w Paryżu przez działające w strukturze

288 A. Kucińska-Landwójtowicz 2013: Oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko [w:] E. Kowal, A. Kucińska-Landwójtowicz, A. Miziołek, Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa, s. 116.

289 J. Brauweiler, K. Helling, M. Kramer 2005: Koncepcje kompleksowego zarządzania środowiskiem [w:]Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, Tom II: Instrumenty i systemy zarządzania, M. Kramer, J. Brauweiler, Z. Nowak (red.), C. H. Beck, Warszawa, s. 119–120.

290 Tamże.291 J. Łańcucki 2010: Trzy filary zrównoważonego rozwoju. Metrologia, ocena zgodności, normalizacja [w:]

Znormalizowane systemy zarzadzania, J. Łańcucki (red.), Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań 2010, s. 69.

292 J. Brauweiler, K. Helling, M. Kramer 2005: Koncepcje kompleksowego…, dz. cyt., s. 121–124.


210


UNEP Centrum Programowania Działalności/Przemysł i Środowisko (Industry and Environment Programme and Activity Centre – UNEP – IE/PAC). Czysta Produkcja jest strategią ochrony środowiska polegającą, jak podaje A. Matuszak-Flejszman, na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Strategia może być wdrażana w każdego rodzaju przedsiębiorstwie i innych podmiotach gospodar-czych i zakłada293:

• oszczędne gospodarowanie surowcami i materiałami stosowanymi w proce-sach wytwarzania;

• oszczędne gospodarowanie nośnikami energii; • eliminację surowców i produktów nieprzyjaznych dla środowiska i zdrowia

ludzi; • zapobieganie wytwarzaniu odpadów i odchodzenie od metod ich poproduk-

cyjnej utylizacji.W Polsce funkcjonuje Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystszej Produkcji”, odpo-

wiadające na zobowiązania, wynikające z Międzynarodowej Deklaracji CP UNEP. Stowarzyszenie przygotowuje organizacje do ewentualnej certyfikacji na zgodność z normami ISO serii 14000 oraz z rozporządzeniem Unii Europejskiej w sprawie EMAS, a także prowadzi i rozwija System Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych obejmujących Polski Rejestr Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębior-czości oraz Rejestr Świadectw Czystszej Produkcji. Jego celem jest m.in.294:

• rozwijanie i propagowanie inicjatyw, postaw i działań, sprzyjających wpro-wadzeniu idei zrównoważonego rozwoju poprzez wdrażanie i rozwijanie za-sad CP;

• promocja i rozwijanie Systemu Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych; • organizowanie systematycznych szkoleń Ekspertów CP; • doradztwo i konsulting w zakresie ochrony, zarządzania środowiskiem

i Czystszej Produkcji; • zbieranie informacji i wymiana doświadczeń w wymienionych dziedzinach

z innymi instytucjami polskimi i zagranicznymi.Przykładem kolejnego, niesformalizowanego systemu zarządzania środowi-

skiem, jest Program Responsible Care („Odpowiedzialność i Troska”), który jest międzynarodowym programem zarządzania realizowanym przez przedsiębior-stwa branży chemicznej. Stanowi on publiczne i dobrowolne zobowiązanie się przedsiębiorcy do realizacji działań dotyczących poprawy działalności w zakresie ochrony środowiska, bezpieczeństwa procesowego oraz ochrony zdrowia pracow-ników. Idea programu polega na prowadzeniu działalności gospodarczej opierającej się na solidnych i wiarygodnych podstawach zrównoważonego rozwoju. Wśród za-sad Programu wskazać można następujące295:

293 A. Matuszak-Flejszman 2007: System zarządzania środowiskowego w organizacji, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań, s. 12–15.

294 http://www.programcp.org.pl/polpcp.html, dostęp z dnia 7.04.2015.295 A. Matuszak-Flejszman 2007: System zarządzania…, dz. cyt., s. 16–18.

211

• efektywność ekonomiczną ukierunkowaną na zysk dla zbiorowości i uwzględ-niającą koszty społeczne i środowiskowe;

• troskę o środowisko, zakładającą oprócz ochrony zasobów naturalnych, sy-stematyczne minimalizowanie negatywnego oddziaływania na otoczenie oraz angażowanie się w szerzenie otwartości informacyjnej i edukacji eko-logicznej;

• równowagę społeczną, przejawiającą się aktywnymi działaniami w celu pod-noszenia jakości życia społeczności lokalnej oraz współuczestnictwem w jej życiu kulturalnym i edukacyjnym.

W Polsce Program „Odpowiedzialność i Troska” funkcjonuje pod auspicjami Pol-skiej Izby Przemysłu Chemicznego. Realizatorami Programu jest 31 firm sektora chemicznego i branż pokrewnych, które dobrowolnie realizują działania na rzecz: ochrony środowiska, ochrony zdrowia, wzrostu bezpieczeństwa procesowego. Do programu przystąpić może każde przedsiębiorstwo niezależnie od swojej wielkości i stanu „uciążliwości” dla otoczenia296 .

Niesformalizowane systemy zarządzania środowiskowego stanowią ważny etap przygotowujący organizacje w zakresie polityki zrównoważonego rozwoju, jednak w polityce tej szczególną rolę odgrywają: metrologia, ocena zgodności i normaliza-cja, określane często filarami tego rozwoju. Wzmacniają one zrównoważony rozwój, bezpieczeństwo społeczne oraz umożliwiają pełne uczestnictwo w wymianie mię-dzynarodowej297.

Sformalizowane systemy zarządzania środowiskiem obejmują normy z serii ISO 14000 oraz system EMAS. Zakres norm ISO serii 14000 jest szeroki. Seria składa się z norm systemowych (ISO 14001 i ISO 14004) i narzędziowych. Normy systemowe opierają się na realizacji polityki środowiskowej przedsiębiorstwa oraz wynikają-cych z niej celów i zadań środowiskowych. Narzędziowe zaś wspomagają organiza-cję w realizacji polityki, celów oraz zadań środowiskowych. Najważniejszą normą z rodziny ISO 14000 jest ISO 14001, charakteryzująca istotę systemu i stanowiąca podstawę do przeprowadzenia audytu certyfikacyjnego. Zawiera ona wymagania, na podstawie których organizacje wdrażają systemy zarządzania środowiskowe-go298 .

Najważniejsze elementy normy ISO 14001 obejmują299: • zobowiązanie do ciągłego doskonalenia (systemu zarządzania środowiskowe-

go); • zobowiązanie do zgodności z obowiązującym ustawodawstwem; • zapobieganie zanieczyszczeniom we wszystkich możliwych obszarach od-

działywania na środowisko naturalne, takich jak: emisja do powietrza, zrzuty ścieków, gospodarka odpadami, zanieczyszczenie podłoża gruntowego, od-działywanie na społeczeństwo, wykorzystanie surowców i zasobów natural-nych.

296 http://www.rc.com.pl/o-programie, dostęp z dnia 7.02.2015.297 J. Łańcucki 2010: Trzy filary…, dz. cyt., s. 14.298 A. Matuszak-Flejszman 2007: System zarządzania…, dz. cyt., s. 27.299 Tamże, s. 29–30.


212


Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego przynosi istotne korzyści samej organizacji i jej otoczeniu. Zdaniem J. Łańcuckiego ważnym obszarem tych korzyści jest możliwość poprawy wydajności i obniżenia kosztów organizacji po-przez poprawę skuteczności i efektywności bieżących procesów i wdrażane coraz bardziej stabilnych, skutecznych i efektywnych procesów, projektowanie wyrobów i usług w sposób pozwalający ograniczyć zużycie zasobów naturalnych oraz nega-tywny wpływ na środowisko bez pogorszenia ich jakości, odpowiednie zagospoda-rowanie odpadów w całym cyklu produkcyjnym, optymalizację doboru surowców, materiałów, produktów, zwiększenie efektywności wykorzystywanej infrastruktu-ry, odpowiednie przygotowanie procesów – magazynowania, pakowania i logisty-ki. Możliwości redukcji kosztów oraz poprawa relacji z organami nadzorującymi, odbiorcami i ze społeczeństwem tworzą warunki do ugruntowania lub poprawy pozycji rynkowej300.

Kolejnym narzędziem umożliwiającym systemowe podejście do problematyki zarządzania środowiskowego jest sformalizowany system ekozarządzania i audytu – EMAS (ang. Eco-Management and Audit Scheme). Jest on funkcjonującym w Unii Europejskiej, umocowanym prawnie narzędziem zarządzania, przeznaczonym dla różnego typu organizacji (przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych, instytucji finansowych, placówek naukowych, szkół, urzędów administracji publicznej, itd.), które dobrowolnie chcą podjąć zobowiązania na rzecz ograniczania negatywnych oddziaływań na środowisko powodowanych ich działalnością301. Celem systemu EMAS jest wspieranie ciągłego doskonalenia działalności środowiskowej organiza-cji poprzez302:

• ustanowienie i wdrożenie przez organizacje systemu zarządzania środowi-skowego (tj. systemu EMAS);

• systematyczną, okresową i obiektywną ocenę efektywności działania tego systemu;

• dostarczanie społeczeństwu informacji o efektach działalności środowisko-wej, w tym prowadzenie otwartego dialogu ze społeczeństwem i innymi zain-teresowanymi stronami;

• aktywne zaangażowanie pracowników organizacji, m.in. poprzez odpowied-nie szkolenia.

Rejestry organizacji w systemie EMAS we wszystkich krajach Unii Europej-skiej prowadzone są przez prawnie wyznaczony w tym celu tzw. organ właściwy, w związku z czym EMAS stanowi obecnie najbardziej wiarygodny system zarzą-dzania środowiskowego303. W Polsce rejestr prowadzony jest w Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Wyróżnikiem systemu EMAS spośród innych systemów za-rządzania środowiskowego jest deklaracja środowiskowa, której celem jest dostar-

300 J. Łańcucki 2010: Trzy filary…, dz. cyt., s. 80.301 EMAS System Ekozarządzania i Audytu we Wspólnocie. Informacja dla organizacji, Ministerstwo Śro-

dowiska, Warszawa 2011, http://emas.gdos.gov.pl/files/artykuly/4947/3_broszura_EMAS_2011.pdf, dostęp z dnia 7.02.2015.

302 Tamże.303 Tamże.

213

czenie zainteresowanym stronom informacji na temat wpływu prowadzonej przez organizację działalności na środowisko304 .

Z porównania ISO 14001 z rozporządzeniem EMAS wynika, że EMAS ma bardziej normatywny charakter i że spełnienie jego wymagań jest trudniejsze niż ISO 14001. Organizacje uczestniczące w systemie EMAS znajdują się pod kontrolą władzy pub-licznej realizowaną za pośrednictwem weryfikatorów środowiskowych i rejestra-cja jest bardziej wiarygodna niż certyfikacja systemu według normy ISO. Z drugiej strony należy zwrócić uwagę na fakt, że znaczna część organizacji działających w UE nie jest zainteresowana uzyskiwaniem rejestracji w systemie EMAS uważając iż spełnienie dodatkowych w stosunku do normy ISO 14001 wymagań nie przynosi dodatkowych korzyści305 i 306 .

Z badań prowadzonych wśród polskich przedsiębiorstw, które wdrożyły system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001 wynika, że wśród efektów, które zostały w nich osiągnięte przeważały te, związane z eliminowaniem nega-tywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze, natomiast korzyści dla firm miały charakter przede wszystkim pozaekonomiczny. Dzięki systemowi przedsię-biorstwa zdołały obniżyć zużycie energii elektrycznej oraz wody, natomiast rzadziej dotyczyło to redukcji zużycia surowców produkcyjnych. W obszarze wytwarzania i emisji zanieczyszczeń największy postęp dotyczył gospodarki odpadami, ilości wytwarzanych ścieków oraz emisji zanieczyszczeń atmosferycznych. W przypadku niemal wszystkich przedsiębiorstw (90%) deklarowano także podniesienie świa-domości ekologicznej i zwiększenie zaangażowania na rzecz ochrony środowiska wśród pracowników i menedżerów, jednak około ¼ podmiotów nie zdołało osiąg-nąć efektów środowiskowych. Najważniejsze korzyści wynikające z wdrożenia systemu, które wskazywali przedsiębiorcy związane były z poprawą wizerunku, ułatwieniem kontaktów handlowych oraz usprawnieniem procesu zarządzania307. Zauważyć przy tym należy, że zapewnienie możliwych do osiągnięcia korzyści wy-maga każdorazowo doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego308 .

Zastosowanie konkretnych rozwiązań organizacyjnych z zakresu zarządzania środowiskowego wymaga oparcia się na fundamencie świadomościowym i filozo-ficznym309. Świadomość ekologiczna to „pożądany stan rozwoju świadomości spo-łecznej, w której wysokiemu poziomowi wiedzy opisowo-wyjaśniającej na temat procesów zachodzących w zoo-i biosferze jako ekosystemach, związków między

304 B. Kryk 2012: Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie [w:] Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem, B. Kryk (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 257.

305 W. Niedrzwicki 2006: Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa, s. 46.306 Na dzień 7.04.2015 roku w rejestrze EMAS na terenie woj. Lubelskiego funkcjonowały dwa przed-

siębiorstwa (45 w kraju) (http://emas.gdos.gov.pl/lista-rejestru-emas) natomiast szacunkowa licz-ba podmiotów posiadających certyfikat ISO 14001 według stanu na 27.06.2014 wynosiła 45 (2166 w kraju) (http://eko-net.pl/baza-wiedzy/certyfikaty.html#).

307 R. Kudłak 2008: Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju poprzez systemy zarządzania środo-wiskowego w przedsiębiorstwach w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 142.

308 A. Matuszak-Flejszman 2010: Determinanty doskonalenia systemu zarzadzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań, s. 43.

309 M. Żemigała 2012: Ekologiczny kontekst zarządzania [w:] Nowe kierunki w organizacji i zarządzaniu. Organizacje, konteksty, procesy zarządzania, B. Glinka, M. Kostera (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, s. 120.


214


działalnością człowieka a środowiskiem, zagrożeń, zanieczyszczeń, możliwości przeciwdziałania im etc. towarzyszy intelektualna zdolność dostrzegania i przewi-dywania ekologicznych następstw własnego działania oraz moralna wrażliwość na relacje zachodzące pomiędzy człowiekiem a przyrodą w wymiarze jednostkowym i społecznym”310 .

W dalszej części rozdziału przedstawiono wyniki badań nad stanem zaawanso-wania działań z zakresu zarządzania środowiskowego w badanych przedsiębior-stwach oraz ich uwarunkowaniami. Ponadto oddzielnej analizie poddano grupę 10 podmiotów, które wdrożyły system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001.

6.2. Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwach – stan i uwarunkowania upowszechniania

6.2.1. Stopień zaawansowania przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cen-nych w zakresie zarządzania środowiskowego

W badanej grupie 200 podmiotów tylko w przypadku 26% organizacji zadekla-rowano podejmowanie działań w stosunku do procesów wpływających na stan śro-dowiska naturalnego w celu minimalizacji ich niekorzystnego wpływu na środowi-sko (wykres 6.1).

Wykres 6.1. Podejmowanie w przedsiębiorstwach działań na rzecz zmniejszania ich niekorzystnego wpływu na środowisko

Źródło: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Integracja funkcji..., dz. cyt., wyk. 44, s. 250.

Wdrażanie formalnych rozwiązań w zakresie zarządzania środowiskowego w badanej grupie przedsiębiorstw dotyczyło tylko jednego podmiotu funkcjonują-

310 A. Papuziński 2006: Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki (Zarys politologicznego mo-delu świadomości ekologicznej), Problemy Ekorozwoju, tom 1, nr 1, s. 33–40.

215

cego w branży transportu i spedycji, w przypadku którego wdrożono system zarzą-dzania środowiskowego według normy ISO 14001 (wykres 6.2).

Wykres 6.2. Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w badanych przedsiębiorstwach (ogó-łem)


Przedsiębiorcy wykazywali dość wysoką, deklarowaną znajomość badanych systemów i programów zarządzania środowiskowego. Zdecydowana większość przedsiębiorców zadeklarowała, że zna prezentowane narzędzia zarządzania śro-dowiskowego ale nie będzie ich wdrażać z różnych przyczyn. Do najbardziej zna-nych rozwiązań w badanej grupie należały – system ISO 14001 i System Ekozarza-dzania i Audytu EMAS. W przypadku tych rozwiązań przedsiębiorcy zgłaszali także najczęściej stan przygotowywania się do ich wdrożenia – odpowiednio – 8,1% oraz 5,2%.

Przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych i pozostałych wykazywali zróżnicowaną wiedzę z zakresu badanych narzędzi zarządzania środowiskowego. W przypadku obszarów przyrodniczo cennych odnotowano deklarowaną, mniej powszechną znajomość systemów i programów związanych z zarządzaniem środo-wiskowym (wykresy 6.3 i 6.4).


216


Wykres 6.3. Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w przedsiębiorstwach z gmin przyrodni-czo cennych


Wykres 6.4. Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w przedsiębiorstwach z gmin porównaw-czych


217

Przedsiębiorcy, którzy zadeklarowali, że nie posiadają i nie planują wprowa-dzania sformalizowanych systemów zarządzania wśród głównych przyczyn tego stanu rzeczy wskazywali: brak potrzeby zmiany funkcjonowania firmy, nadmierne, spodziewane wymagania formalne w stosunku do wielkości przedsiębiorstwa oraz znaczne koszty związane z wdrażaniem procedur (wykres 6.5).

Wykres 6.5. Przyczyny nie posiadania i braku planów wprowadzenia sformalizowa-nych systemów zarządzania środowiskowego w badanych przedsiębiorstwach

Źródło: opracowanie Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Prezentowane wyniki badań są zbieżne z innymi badaniami realizowanymi na terenie województwa lubelskiego, które wskazują, że przedsiębiorcy reprezentują-cy sektor małych przedsiębiorstw na ogół nie są zainteresowani wdrażaniem syste-mów zarządzania środowiskowego, a ich działania w obszarze ochrony środowiska ograniczają się do tych wymaganych przez prawo. Aktywność w zakresie działań proekologicznych oraz wprowadzanie systemów zarządzania środowiskowego jest zaś częstsza w przypadku dużych i średnich przedsiębiorstw311. Podobne wnioski płyną z badań europejskich312 i 313, które wskazują jednocześnie, że mimo, że wiele firm nie dostrzega korzyści z wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego to znaczący ich odsetek realizuje politykę środowiskową lub tworzy własne syste-my wsparcia polityki środowiskowej. W Polsce 56% badanych firm posiadało do-kumentację opisującą działania środowiskowe w prostszych, nie certyfikowanych systemach. Do głównych barier wdrażania systemów zarządzania środowiskowe-

311 E. Bojar, M. Bojar, A. Żelazna-Blicharz, P. Blicharz 2012: Eco-management in Polish Companies, Prob-lemy Ekorozwoju – Problems Of Sustainable Development, Vol. 7, no 2, s. 110.

312 SMES, Resource Efficiency and Green Markets Report, Flash Eurobarometer 381, Survey co-ordinat-ed by the European Commission, Directorate-General for Communication, December 2013, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_381_en.pdf, dostęp z dnia 3.01.2015.

313 SMEs and the environment in the European Union, Main Report prepared in 2010 for the European Commission, DG Enterprise and Industry under the Competitiveness and Innovation Programme 2007-2013, Danish Technological Institute and PLANET S.A., Greece, http://ec.europa.eu/enterprise/poli-cies/sme/business-environment/files/main_report_en.pdf, dostęp z dnia 3.01.2015, s. 148, 151–152.


218


go zaliczyć z kolei można: długi czas jaki upływa do momentu uzyskana systemu, wysokie koszty wdrażania i uruchamiania, brak popytu ze strony prawodawstwa lub klientów. Wśród głównych czynników motywujących do wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego wskazywane były natomiast: popyt ze strony klien-tów oraz dostęp do dobrego narzędzia zarządzania dla małych i średnich przedsię-biorstw314 .

W dalszej części rozdziału oceny stanu zaawansowania badanych przedsię-biorstw w zakresie zarządzania środowiskowego dokonano z uwzględnieniem na-stępujących aspektów: struktura organizacyjna zarządzania ochroną środowiska, planowanie i organizacja zarządzania środowiskowego, proekologiczny rozwój pro-duktów/usług oraz zaopatrzenie i dystrybucja, zarządzanie produkcją/wytwarza-niem usług, recykling i minimalizacja odpadów, upowszechnianie wiedzy i komuni-kowanie w obszarze ochrony środowiska oraz marketing ekologiczny315.

6.2.2. Organizacja i planowanie zarządzania środowiskowego

Podstawę implementacji systemowych rozwiązań w zakresie aktywności pro-ekologicznej stanowią odpowiednie rozwiązania w zakresie organizacji procesu za-rządzania obszarem ochrony środowiska. W przypadku badanej grupy podmiotów, zarówno zlokalizowanych w gminach ekologicznie cennych, jak i porównawczych, w zdecydowanej większości przypadków nie wyznaczono osoby, która formalnie zajmowała się kwestiami ochrony środowiska. Dość rzadkie były sytuacje gdy wy-znaczono przynajmniej jedną osobę, która w ramach dodatkowych obowiązków była odpowiedzialna za kwestie środowiskowe (wykres 6.6).

Wykres 6.6. Struktura organizacyjna zarządzania obszarem ochrony środowiska w przedsiębiorstwie według lokalizacji przedsiębiorstw


314 Tamże.315 Kryteria oceny badanych obszarów zostały dobrane na podstawie: A. Ryszko 2007: Proaktywność

przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskowym, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.

219

Rozwiązania w zakresie struktury organizacyjnej zarządzania ochroną środo-wiska w przedsiębiorstwie stosowane w badanych podmiotach są zbieżne ze wska-zywanymi w innych wynikach badań przedsiębiorstw z województwa lubelskiego, gdzie w przypadku mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw, to właściciele są głównie odpowiedzialni za kwestie ochrony środowiska. Najczęściej problemy te są również powierzane pracownikom odpowiedzialnym za bezpieczeństwo i higie-nę pracy, działów zapewnienia jakości oraz personelowi technicznemu. Większe fir-my posiadają zwykle działy odpowiedzialne za kwestie ochrony środowiska, które są obsadzone przez wysoko wykwalifikowany personel i są ogólnie dobrze przygo-towane do owypełniania obowiązków z zakresu ochrony środowiska316.

W przypadku badanych przedsiębiorstw, w ramach planowania i organizowa-nia zarządzania środowiskowego podejmowano najczęściej działania w obszarach takich jak: identyfikowanie źródeł zanieczyszczeń i odpadów związanych z dzia-łaniami firmy, dokonywanie analiz i ocen stanu faktycznego w przedsiębiorstwie w zakresie ochrony środowiska oraz wyznaczanie celów środowiskowych i działań służących ich realizacji (wykres 6.7).

Wykres 6.7. Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu planowa-nia i organizacji zarządzania środowiskowego według lokalizacji przedsiębiorstw

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 oznacza zdecydowane podejmowanie działań, a 1 – zdecydowany brak działań Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

316 E. Bojar, M. Bojar, A. Żelazna-Blicharz, P. Blicharz 2012: Eco-management in Polish …, dz. cyt., s. 110–111.


220


Uznać należy, że w ramach planowania i organizowania zarządzania środowi-skowego przedsiębiorcy byli aktywni głównie we wstępnych etapach procesu pro-wadzącego do ustanowienia polityki środowiskowej. Ponadto nie zaobserwowano statystycznie istotnych różnic pomiędzy deklarowaną aktywnością w obszarze planowania i organizowania zarządzania środowiskowego przedsiębiorstw z ob-szarów przyrodniczo cennych i pozostałych.

Jak podano wcześniej, warunkiem osiągania oczekiwanych efektów w obsza-rze zarządzania środowiskowego jest ocena i doskonalenie efektów działalności proekologicznej. W przypadku badanej grupy przedsiębiorstw nie był to jednak element rozwijany powszechnie, przy czym podmioty zlokalizowane na obszarach przyrodniczo cennych były mniej aktywne w tym obszarze niż pozostałe. Średnia ocena aktywności przedsiębiorstw z zakresu oceny i doskonalenia efektów działal-ności proekologicznej w przypadku podmiotów z gmin przyrodniczo cennych wy-niosła 2,8, natomiast z gmin pozostałych – 3,0 (ocena dokonana w skali 5–1, gdzie 5 oznacza zdecydowane podejmowanie działań, a 1 – zdecydowany brak działań). Obserwowane różnice nie były statystycznie istotne.

6.2.3. Procedury i procesy w zakresie zarządzania środowiskowego

Badani przedsiębiorcy deklarowali uwzględnianie w procesie projektowania produktów/usług ekologicznych preferencji klientów oraz potrzeb ograniczania wpływu na środowisko ich produkcji/świadczenia, stosowania i konserwacji/na-prawy oraz likwidacji/konserwacji po konsumpcji. Przedsiębiorcy informowali także klientów o sposobach użytkowania i likwidacji produktów minimalizujących ich wpływ na środowisko. W mniejszym zakresie badani kierowali się kryteriami środowiskowymi przy wyborze dostawców oraz środków transportu (wykres 6.8).

221

Wykres 6.8. Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu proekolo-gicznego rozwoju produktów/usług oraz zaopatrzenia i dystrybucji według lokalizacji przedsiębiorstw


Biorąc pod uwagę lokalizację badanych przedsiębiorstw zauważyć można, że przedsiębiorcy z obszarów przyrodniczo cennych częściej potwierdzali podejmo-wanie działań z zakresu proekologicznego rozwoju produktów/usług w porów-naniu do tych funkcjonujących w gminach porównawczych. Statystycznie istotne różnice dotyczyły uwzględniania ograniczania wpływu na środowisko stosowania i konserwacji/naprawy produktów/usług przedsiębiorstwa (t=2,084, p=0,042).

Większą deklarowaną aktywność w porównaniu do obszaru proekologiczne-go rozwoju produktów/usług oraz zaopatrzenia i dystrybucji badani przejawiali w ramach proekologicznego zarządzania produkcją/wytwarzaniem usług. Przed-siębiorcy zdecydowanie deklarowali, że w przypadku niebezpiecznych substancji i odpadów następuje ich eliminowanie lub ograniczanie ich stosowania oraz składo-wania, a także, że jest zapewniony ich bezpieczny transport (wykres 6.9).


222


Wykres 6.9. Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu proeko-logicznego zarządzania produkcją/wytwarzaniem usług według lokalizacji przedsię-biorstw


Biorąc pod uwagę lokalizację przedsiębiorstw zauważyć należy, że nieznacznie większą aktywność w zakresie proekologicznego zarządzania produkcją/wytwa-rzaniem usług wykazywały podmioty zlokalizowane na obszarach przyrodniczo cennych, jednak obserwowane różnice nie były statystycznie istotne.

Kolejnym obszarem zarządzania środowiskowego będącym przedmiotem badań były rozwiązania stosowane w zakresie recyklingu i minimalizacji odpadów. W ra-mach działań z tego obszaru w badanej grupie przedsiębiorstw deklarowano przede wszystkim realizowanie segregacji i dbałość o ograniczanie powstawania odpadów w przedsiębiorstwie (wykres 6.10).

223

Wykres 6.10. Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie recyklingu i minimalizacji odpadów według lokalizacji przedsiębiorstw

Ocena dokonana w skali od 5 do 1, gdzie 5 – oznacza zdecydowane podejmowanie działań, a 1 – zdecydowany brak działań Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Lokalizacja przedsiębiorstwa oddziaływała na aktywność przedsiębiorców w zakresie recyklingu i minimalizacji odpadów jedynie odnośnie produktów, które w przypadku podmiotów zlokalizowanych na obszarze przyrodniczo cennym częś-ciej zawierały materiały z recyklingu, ułatwione było ich ponowne wykorzystanie lub recykling po konsumpcji (t=-2,517, p=0,016).

6.2.4. Komunikowanie i współpraca z otoczeniem w obszarze ochrony środowiska i działania z zakresu marketingu ekologicznego

Podejmowanie działań z zakresu komunikowania z podmiotami otoczenia przedsiębiorstwa w obszarze ochrony środowiska nie było aktywnością powszech-ną w badanej grupie przedsiębiorstw. W gminach przyrodniczo cennych działania takie zadeklarowało 14,5% podmiotów, natomiast w porównawczych – 12,2%.

Wśród podejmowanych przez badanych przedsiębiorców aktywności w ramach komunikowania z różnego rodzaju podmiotami w obszarze ochrony środowiska zwraca uwagę ich ukierunkowanie głównie na pracowników, w tym promowanie postaw odpowiedzialności ekologicznej oraz upowszechnianie wiedzy z zakresu ochrony środowiska (wykres 6.11).


224


Wykres 6.11. Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie upowszechniania wiedzy i komunikowania w obszarze ochrony środowiska według lokalizacji przedsiębiorstw


W mniejszym zakresie komunikacja z podmiotami otoczenia przedsiębiorstw dotyczyła wpływu przedsiębiorstw na środowisko lokalne oraz upowszechniania wiedzy o stanie ochrony środowiska w przedsiębiorstwie. Nie stwierdzono różnic w aktywności przedsiębiorstw w badanym obszarze wynikających z ich lokalizacji.

Ważną sferą wpływu podmiotów gospodarczych na poprawę stanu środowiska przyrodniczego w wymiarze lokalnym jest ich uczestnictwo we współpracy z róż-nego typu podmiotami w szeroko pojmowanym obszarze ochrony środowiska (wy-kres 6.12).

225

Wykres 6.12. Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie współpracy z wybranymi interesariuszami w celu podejmowania inicjatyw proekologicznych według lokalizacji przedsiębiorstw


Na tle ogólnie przeciętnego poziomu aktywności podmiotów w badanym obsza-rze, zauważyć należy, że największa aktywność dotyczyła współpracy z podmiota-mi sektora publicznego oraz społecznego. Zgodnie z deklaracjami, badani podejmo-wali współpracę z podmiotami publicznymi, w tym angażowali się w realizację pro-ekologicznych przedsięwzięć inicjowanych przez władze lokalne, a także promo-wali postawy odpowiedzialności ekologicznej wśród społeczności lokalnej czy też partycypowali w inicjatywach społecznych w formie sponsoringu. Nie odnotowano statystycznie istotnych różnic w deklarowanej intensywności współpracy z uwagi na kryterium lokalizacji przedsiębiorstw.

Deklaracje badanych przedsiębiorców wskazują, że dla części z nich istotnym elementem działalności marketingowej były działania ukierunkowane na budowa-nie proekologicznego wizerunku firmy, wykorzystywanie w działalności promocyj-nej ekologicznych cech produktów czy też zaspokajanie potrzeb ekokonsumentów (wykres 6.13).


226


Wykres 6.13. Przedsiębiorstwa w przypadku których deklarowano podejmowanie wybranych działań z zakresu marketingu ekologicznego według lokalizacji przedsię-biorstw (% wskazań)


W grupie przedsiębiorstw zlokalizowanych na obszarach przyrodniczo cennych częściej zgłaszano aktywność w zakresie badanych obszarów działalności marke-tingowej, jednak nie potwierdzono istotności statystycznej obserwowanej prawid-łowości.

Odnotować należy, że badane przedsiębiorstwa charakteryzowało małe zainte-resowanie znakami ekologicznymi wyrażające się niewielką liczbą podmiotów po-siadających taki znak oraz brakiem planów przedsiębiorców dotyczących ich uzy-skania (wykres 6.14).

Wykres 6.14. Przedsiębiorstwa posiadające prawo do wykorzystywania znaków ekolo-gicznych przy oznaczaniu produktu według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań)


Na obszarach przyrodniczo cennych zwraca uwagę większy odsetek podmiotów wskazujących na brak wiedzy na temat znaków ekologicznych, a także deklarują-cych prawo do wykorzystywania znaku i potwierdzających gotowość jego wdroże-nia.

227

Podsumowując wyniki badań nad aktywnością badanych przedsiębiorstw w za-kresie zarządzania środowiskowego stwierdzić należy, że charakteryzował ją brak formalnych podstaw wdrażania zarządzania środowiskowego w postaci wdrożenia certyfikowanego systemu zarządzania środowiskowego lub systemu certyfikacji. Nieliczne podmioty wprowadziły ekologiczne znaki towarowe. Deklarowane w ba-danej grupie uwzględnianie wymogów środowiskowych w działalności przedsię-biorstwa skoncentrowane było na procesie produkcji/świadczenia usług i niwelo-wania ich uciążliwości dla środowiska przyrodniczego.

Znaczna grupa badanych zadeklarowała, że podejmuje działania ukierunkowane na wzmacnianie wizerunku firmy proekologicznej, a w działaniach promocyjnych akcentuje zaangażowanie firmy w dziedzinie ochrony środowiska oraz ekologiczne cechy produktów/usług. Nie bez znaczenia dla badanych podmiotów w odniesieniu do kształtowania ekoproduktu była lokalizacja na obszarze cennym ekologicznie, z którą wiązały się dla większości podmiotów możliwości kreowania proekologicz-nego wizerunku firmy.

6.2.5. Stan, efekty i perspektywy wdrażania dobrowolnych systemów zarządzania środowiskowego na przykładzie certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 – studium przypadku

WprowadzenieNa dzień 27.06.2014 roku w rejestrze EMAS317 na terenie województwa lubel-

skiego funkcjonowały dwa przedsiębiorstwa (45 w kraju) natomiast szacunkowa liczba podmiotów posiadających certyfikat ISO 14001 wynosiła 45 (2166 w kraju)318. W celu zapewnienia porównywalności wyników do pogłębionych badań nad dobro-wolnymi systemami zarządzania środowiskowego wybrano podmioty, które wdro-żyły system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001. Na podsta-wie zmodyfikowanego kwestionariusza przeprowadzono 10 wywiadów (zbadano 22,2% zbiorowości podmiotów w województwie lubelskim, które wdrożyły system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001.). Dobór przedsiębiorstw do badań uwzględniał ich lokalizację poza stolicą województwa – miastem Lublin – głównie na terenach wiejskich i w mniejszych ośrodkach miejskich. Ze względu na to, że nie istnieje formalny system zbierania informacji na temat podmiotów funk-cjonujących zgodnie z normą ISO 14001 dobór został zrealizowany na podstawie bazy portalu „Eko-net” gromadzącej informacje od jednostek certyfikujących dzia-łających na terenie kraju319 .

Próba składała się z 6 przedsiębiorstw funkcjonujących w branży przemysłu i budownictwa oraz 4 podmiotów reprezentujących usługi, w tym transportowe, medyczne, introligatorskie, polegające na naprawie i regeneracji maszyn. Przed-siębiorstwa te prowadziły działalność na terenie Puław (3 podmioty), Kraśnika (2 podmioty), Janowa Lubelskiego, Krasnegostawu, Lubartowa oraz gmin Biała Podla-ska i Łaszczów.

317 http://emas.gdos.gov.pl/lista-rejestru-emas dostęp z dnia 27.06.2014.318 http://eko-net.pl/baza-wiedzy/certyfikaty.htm dostęp z dnia 27.06.2014.319 Tamże.


228


Cele badania obejmowały: • określenie skali i zakresu efektów (korzyści) dla przedsiębiorstwa i środowi-

ska przyrodniczego wynikających z tytułu uzyskania certyfikatu zgodności z normą ISO 14001;

• charakterystykę i ocenę najważniejszych czynników i barier uzyskania certy-fikatu zgodności z normą ISO 14001.

WynikiBadani przedsiębiorcy pomimo reprezentowania przedsiębiorstw, których dzia-

łalność z uwagi na reprezentowaną branżę i zwykle znaczny potencjał ekonomiczny wiązać się może z ingerencją w środowisko przyrodnicze nie postrzegali działalno-ści reprezentowanych podmiotów jako silnie wpływającej na stan środowiska przy-rodniczego. Siedmiu respondentów oceniło siłę wpływu działalności jako bardzo małą lub małą natomiast dwóch uznało, że funkcjonowanie organizacji nie wpływa na stan środowiska przyrodniczego. Wiązać się to może z tym, że w świadomości kadry zarządzającej wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z normą ISO 14001 jest wyrazem świadomych postaw proekologicznych i w opinii badanych wydaje się ten wpływ skutecznie ograniczać. Z kolei wszystkie przed-siębiorstwa jako przeciętny – ani pozytywny ani negatywny – określiły kierunek wpływu działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze.

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego w opinii badanych wiązało się z dostrzeganiem korzyści z tego tytułu zarówno dla przedsiębiorstwa, jak i śro-dowiska przyrodniczego. Zauważyć jednak należy, że przedsiębiorcy dostrzegali w większym stopniu korzyści w odniesieniu do przedsiębiorstw niż środowiska przyrodniczego. Jako przeciętne lub duże, obserwowane korzyści dla przedsiębior-stwa określiło dziewięciu respondentów, natomiast w przypadku korzyści wynika-jących dla środowiska przyrodniczego – odpowiednio czterech.

Przedsiębiorcy wśród efektów ekologicznych wdrożenia certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 dotyczących przedsiębiorstwa dostrzegali przede wszystkim zmniejszenie ilości odpadów wymagających utylizacji, zmniejszenie zużycia surow-ców oraz zmniejszenie zużycia energii (tabela 6.1).

229

Tabela 6.1. Ocena nasilenia wystąpienia efektów ekologicznych wdrożenia certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 w badanych przedsiębiorstwach

Efekty ekologiczneOcena


zmniejszenie ilości odpadów wymagających utylizacji 3,78 0,441zmniejszenie zużycia surowców 3,11 1,269zmniejszenie zużycia energii 3,11 0,601minimalizacja zagrożeń środowiskowych w firmie 2,89 1,537zmniejszenie emisji ścieków 2,78 1,394zmniejszenie zużycia wody 2,78 1,202zmniejszenie emisji hałasu i wibracji 2,22 1,563ograniczenie/wyeliminowanie możliwości powstania za-grożeń biologicznych 2,11 1,616

zmniejszenie emisji pyłów/gazów 1,89 1,764zmniejszenie emisji zapachów 1,78 1,563zmniejszenie emisji promieniowania jonizującego 1,11 0,782zmniejszenie emisje elektromagnetycznej 1,11 0,782pozytywny wpływ na siedliska naturalne 0,89 1,269ograniczenie ingerencji w krajobraz, niekorzystnego wpły-wu na estetykę otoczenia 0,56 1,014

Oceny dokonano w skali od 5 do 0, gdzie 5 – oznaczało efekty bardzo znaczące, 4 – znaczące, 3 – przeciętne, 2 – mało znaczące, 1 – bardzo mało znaczące, a 0 – brak efektówŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Jedynie zmniejszenie ilości odpadów wymagających utylizacji oceniono jako znaczący efekt wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego. Skala wystąpie-nia pozostałych efektów była oceniana jako raczej przeciętna lub mniejsza od prze-ciętnej. Najbardziej znaczące efekty ekologiczne w przedsiębiorstwach w bezpo-średni sposób przekładają się na możliwości obniżenia kosztów działalności przed-siębiorstw i uzyskiwane wyniki finansowe.

Do najważniejszych efektów pozaekologicznych będących wynikiem wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego należały te warunkujące pozycję rynkową przedsiębiorstwa. Należały do nich: bardzo silnie dostrzegana poprawa wizerunku przedsiębiorstwa, wyższa konkurencyjność produktów (lub usług) oraz możliwość sprostania oczekiwaniom klientów i/lub kontrahentów. Często posiadanie certyfi-katu było warunkiem umożliwiającym zawieranie kontraktów lub pozyskanie no-wych odbiorców. Znaczące efekty dotyczyły także innych obszarów, jak poprawa BHP i zdrowia pracowników, wzrost świadomości ekologicznej i podniesienie kwa-lifikacji zarówno pracowników, jak i kadry zarządzającej (tabela 6.2).


230


Tabela 6.2. Ocena nasilenia wystąpienia efektów ekonomicznych i społecznych wdroże-nia certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 w badanych przedsiębiorstwach

Efekty ekonomiczne i społeczneOcena


poprawa wizerunku firmy 4,70 0,483poprawa BHP i zdrowia pracowników 4,33 0,707wyższa konkurencyjność produktów/usług 4,20 0,632wzrost świadomości ekologicznej pracowników i kadry zarządzającej 4,11 0,601

sprostanie oczekiwaniom stawianym przez klientów/kon-trahentów 4,00 0,707

zyskanie nowych odbiorców/klientów 3,78 0,441poprawa kwalifikacji pracowników 3,56 0,527obniżenie kosztów- bardziej racjonalne gospodarowanie surowcami 3,44 1,014

zwiększenie się zdolności innowacyjnych przedsiębiorstwa 3,33 0,500zwiększenie zysku 3,22 0,667zmniejszenie opłat środowiskowych 2,00 1,000

Oceny dokonano w skali od 5 d 0, gdzie 5 – oznaczało bardzo znaczące efekty, 4 – znaczące, 3 – przeciętne, 2 – mało znaczące, 1 – bardzo mało znaczące, a 0 – brak efektówŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Koszty wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z normą ISO 14001 nie były przez przedsiębiorców postrzegane jako duże. Większość badanych (7) oceniła je jako przeciętne, pozostali natomiast jako małe.

Charakterystyczne jest, że wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego w opinii przedsiębiorców umożliwiało osiągnięcie oczekiwanych korzyści. Koszty wdrożenia certyfikatu w stosunku do uzyskanych korzyści były w przypadku sied-miu przedsiębiorstw ocenione jako małe, a pozostałych – jako przeciętne.

Do czynników, które w świetle opinii badanych mają bardzo duże znaczenie w zachęceniu przedsiębiorców do wdrożenia systemu zarządzania środowiskowe-go zgodnego z normą ISO 14001 należały te wpływające bezpośrednio na zwiększe-nie możliwości zawierania transakcji handlowych (tabela 6.3).

231

Tabela 6.3. Ocena znaczenia wybranych czynników, które mogą zachęcić przedsiębior-ców do wdrażania certyfikatu zgodności z normą ISO 14001

CzynnikiOcena


zwiększenie szans w przetargach publicznych 4,78 0,441wymagania/oczekiwania klientów 4,33 0,500wymagania/oczekiwania partnerów handlowych 4,33 0,500możliwość wzmocnienia pozycji konkurencyjnej i rozsze-rzenia rynku zbytu 4,11 0,601

wymagania właścicieli/inwestorów 4,00 0,500brak inwestycji mógł spowodować w przyszłości istotne problemy 3,89 0,601

oszczędności związane z ograniczeniem zużycia surowców i energii 3,78 0,441

poprawa wizerunku/kreowanie ekologicznego wizerunku firmy 3,56 0,882

dostosowanie się do regulacji prawnych z zakresu ochrony środowiska 3,56 1,130

ograniczenie kosztów związanych z opłatami, podatkami i karami nakładanymi na firmę 3,33 0,500

dorównanie obowiązującym standardom ekologicznym w sektorze 3,22 1,202

możliwość otrzymania dofinansowania inwestycji proeko-logicznych z funduszy publicznych/UE 2,67 0,866

troska o stan środowiska przyrodniczego 2,33 1,225nacisk organizacji proekologicznych 1,78 0,972wymagania/naciski społeczności lokalnej, władz lokalnych 1,67 0,866wsparcie instytucji 0,78 0,441

Oceny dokonano w skali od 5 do 0, gdzie – 5 oznaczało bardzo duże znaczenie czynnika, 4 – duże, 3 – przeciętne, 2 – małe, 1 – bardzo małe, a 0 – brak znaczeniaŹródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Przedsiębiorcy wśród czynników, które wpływają w największym stopniu na podjęcie decyzji o wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego wskazywali przede wszystkim, jako czynniki o bardzo dużym znaczeniu – zwiększenie szans w przetargach publicznych, oraz o dużym znaczeniu – wymagania lub oczekiwania interesariuszy takich, jak klienci, partnerzy handlowi oraz właściciele. Z przepro-wadzonych badań wynika, że respondenci nie dostrzegali znaczenia takich czynni-ków, jak wsparcie instytucji zajmujących się upowszechnianiem rozwiązań z zakre-su zarządzania środowiskowego oraz wynikających z postaw interesariuszy takich, jak organizacje proekologiczne, czy społeczności lokalne, w tym władze samorzą-dowe. Zauważyć należy, że badani postrzegali większą rolę takiego, wewnętrznego czynnika, jak troska o stan środowiska przyrodniczego niż wpływ wyżej wymie-nionych środowisk interesariuszy organizacji. Jako przeciętne badani określili zna-


232


czenie możliwości otrzymania dofinansowania inwestycji proekologicznych z fun-duszy publicznych, w tym Unii Europejskiej.

Badani przedsiębiorcy postrzegali jako zdecydowanie bardziej znaczące czyn-niki, które mogą zachęcać przedsiębiorców do wdrażania systemów zarządzania środowiskowego niż wybrane bariery zniechęcające do podjęcia takiej inicjatywy (tabela 6.4).

Tabela 6.4. Ocena znaczenia wybranych barier, które mogą zniechęcać przedsiębior-ców do wdrażania certyfikatu zgodności z normą ISO 14001

BarieryOcena


zbyt duże wymagania formalne w stosunku do wielkości przedsiębiorstwa 1,67 1,323

wysokie koszty wdrażania/certyfikacji 1,56 0,726brak informacji o kosztach i korzyściach 1,11 0,782niedostateczne kompetencje personelu 0,78 0,667brak potrzeby zmiany funkcjonowania firmy 0,78 0,441

Oceny dokonano w skali od 5 do 0, gdzie – 5 oznaczało bardzo duże znaczenie, 4 – duże, 3 – przeciętne, 2 – małe, 1 – bardzo małe, a 0 – brak Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie wyników badań.

Zdaniem badanych istotnej bariery we wdrażaniu certyfikatu zgodności z nor-mą ISO 14001 nie stanowiły przeszkody związane z niedoborem takich czynników, jak wiedza i kompetencje personelu, środki finansowe, szczegółowa wiedza o kosz-tach i korzyściach wynikających z wdrożenia systemu, czy z problemami takimi jak ewentualne, zbyt duże wymagania formalne w stosunku do wielkości przedsiębior-stwa.

W odniesieniu do grupy przedsiębiorstw, które wdrożyły system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001 stwierdzić należy, że wiązało się to z dostrzeganiem szeregu korzyści dla organizacji, przede wszystkim związanych z większymi możliwościami pozyskiwania partnerów gospodarczych. Badani przedsiębiorcy, reprezentujący zwykle podmioty o ugruntowanej pozycji konku-rencyjnej w branży i znaczącym potencjale ekonomicznym, nie dostrzegali istot-nych barier, w tym finansowych, związanych z uzyskiwaniem certyfikatu zgodności z normą ISO 14001.

6.3. Zarządzanie środowiskowe w gospodarstwach rolnych

Rolnictwo jest działałem gospodarki w przypadku, którego szczególne istotne jest podejmowanie działań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Zarzą-dzanie środowiskowe w odniesieniu do gospodarstw rolnych odnosi się do plano-wania, organizowania i motywowania oraz kontroli ich działań ukierunkowanych na zmniejszanie negatywnego wpływu na środowisko. Zarządzanie środowiskowe

233

w odniesieniu do gospodarstw rolnych „sprowadza się do przestrzegania co naj-mniej dobrej praktyki rolniczej”320 .

Samo pojęcie zarządzanie środowiskowe jest znane większości producentów rolnych. Zaskakujący jest jednak fakt, że w przypadku gospodarstw z gmin przy-rodniczo cennych odsetek odpowiedzi wskazujących na znajomość terminu jest zdecydowanie niższa niż w gminach porównawczych. Niewiele ponad 70% kierow-ników gospodarstw z gmin porównawczych wyraziło opinię, że termin zarządzanie środowiskowe jest im znany, zaś w gminach przyrodniczo cennych wielkość ta wy-niosła 45,4%.

Wykres 6.15. Znajomość terminu „zarządzanie środowiskowe” przez badanych rolników


W opinii respondentów system zarządzania środowiskowego ma wpływ na funkcjonowanie gospodarstw rolnych. Ponad 60% kierowników gospodarstw z te-renu gmin przyrodniczo cennych wyraziło taką opinię, zaś w gminach porównaw-czych – 74%. Również większa grupa zarządzających gospodarstwami w gminach o wyższych walorach środowiskowych była zdania, iż trudno określić wpływ tego systemu na funkcjonowanie gospodarstw rolnych (przyrodniczo cenne 27,7%, po-równawcze 22,2%). Pogłębiona analiza statystyczna nie wykazała występowania istotnych statystycznie różnic w opinii kierowników prowadzących gospodarstwo na terenie gmin przyrodniczo cennych i porównawczych.

Podstawą realizacji zarządzania środowiskowego w gospodarstwach rolnych jest przestrzeganie zasad dobrej praktyki rolniczej. Samo pojęcie zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej (ZDPR) wprowadzone zostało na etapie reformy Wspólnej Polityki Rolnej. Rola ZDPR jest szczególnie istotna z uwagi na fakt, iż warunkiem uzy-skania wsparcia finansowego wynikającego z WPR jest przestrzeganie jej zasad321. Definicja ZDPR podaje, iż „zwykła dobra praktyka rolnicza oznacza takie standardy 320 A. Kuczuk 2012: Zarządzanie środowiskowe na poziomie gospodarstwa rolnego, Handel wewnętrzny.

Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju w XXI wieku, tom 2, Szczecin, s. 207.321 Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza, Wydawnictwo Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Fundacja

Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa 2003, s. 5–6.


234


gospodarowania, których racjonalne postępujący rolnik przestrzegałby w danym kraju. Standardy te dotyczą przede wszystkim wymogów związanych z racjonalną gospodarką nawozami, ochroną wód i gleb, zachowaniem cennych siedlisk i gatun-ków występujących na obszarach rolnych, ochroną walorów krajobrazowych”322. Równie istotny z punktu widzenia przestrzegania zasad zarządzania środowisko-wego jest Kodeks dobrej praktyki rolniczej. Stanowi on kolejną sformalizowaną normę prowadzenia działalności rolniczej, inne to między innymi minimalna norma utrzymania gruntów rolnych czy minimalne wymogi środowiskowe.

Kodeks dobrej praktyki rolniczej stanowi „pełny zbiór zasad i zaleceń prowa-dzenia gospodarstwa rolnego w sposób ograniczający zanieczyszczenia i degrada-cję środowiska”323 .

Tabela 6.5. Gospodarstwa stosujące między innymi zasady zwykłej dobrej praktyki rol-niczej w badanej grupie

Wybrane normy i zasady prowadze-

nia działalności rolniczej

Gospodarstwa z gminprzyrodniczo cennych porównawczych

tak, sły-szałem

i stosuję

tak sły-szałem, ale nie stosuję

nie, nie słysza-

łem

tak, sły-szałem

i stosuję

tak sły-szałem, ale nie stosuję

nie, nie słysza-

łem

minimalne normach utrzymania gruntów rolnych

62,5 21,4 16,1 65,9 17,1 17,1

minimalne wymogi środowiskowe 74,6 15,8 9,6 65,9 31,7 2,4

zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej 72,2 19,1 8,7 80,5 19,5 0

kodeks dobrej prakty-ki rolniczej 70,2 19,3 10,5 51,2 29,3 19,5


Pierwszą omawianą, sformalizowaną formą prowadzenia działalności rolniczej są minimalne normy utrzymania gruntów rolnych. Pojęcie to jest znane, a zasady przestrzegane w 62,5% gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych i 65,9% gmin porównawczych. W przypadku minimalnych wymogów środowiskowych odsetek gospodarstw jest wyższy o ponad 10 p.p w przypadku gospodarstw z gmin przy-rodniczo cennych. Odnosząc się do zasad dobrej praktyki rolniczej, są one znane i przestrzegane w 72,2% gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych i 80,5% z gmin porównawczych.

Największe różnice w znajomości i przestrzeganiu norm w obu grupach gospo-darstw rolnych wystąpiły w przypadku kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Kodeks jest znany i przestrzegany w 70% gospodarstw z gmin o wyższych walorach środo-wiskowych i 51,2% z gmin porównawczych. 322 Tamże, s. 5.323 http://www.minrol.gov.pl/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/Plan-Rozwoju-Obszarow-Wiejskich/

Definicje-pojec-PROW z dnia 26.09.2015.

235

Niepokój może również budzić fakt, iż w badanej grupie gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych i porównawczych 16,1% kierowników nie zna terminu mi-nimalne normy utrzymania gruntów rolnych, również pojęcie minimalnych wy-mogów środowiskowych nie jest znane rolnikom (9,6%). Zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej jest pojęciem obcym dla blisko 9% producentów żywności z gmin przyrodniczo cennych, zaś 10,5% respondentów z tych terenów przyznało, iż nie zna terminu kodeks dobrej praktyki rolniczej. W przypadku gmin porównawczych odsetek respondentów deklarujących brak znajomości KDPR był zdecydowanie wyższy i wynosił 19,5%.

Rolnicy deklarowali również, że znają omawiane terminy i zasady jednakże ich nie przestrzegają. W dalszych badaniach warto zwrócić uwagę z czego wynika fakt ignorancji zasad. Można przypuszczać, iż wynika to zarówno z braku świadomości jak bardzo prowadzona działalność może wpływać pozytywnie i negatywnie na śro-dowisko przyrodnicze. Innym powodem może być także fakt, iż poziom dochodów osiąganych przez rolników jest nie wystarczający i problemy środowiskowe zajmują ostatnie miejsce w odniesieniu do decyzji podejmowanych w gospodarstwie.

Prowadzenie gospodarstwa rolnego zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolni-czej wiąże się z podejmowaniem pewnego rodzaju działań wspomagających proces zarządzania gospodarstwem. Elementami wspomagającymi proces decyzyjny są między innymi prowadzone analizy stanu środowiska czy też posiadanych zaso-bów, jak również zbieranie danych o wykorzystaniu nawozów. Przeprowadzone ba-dania wskazują, iż większość gospodarstw nie podejmuje kroków zmierzających do usprawnienia procesu prowadzenia gospodarstwa, monitorowania efektów wpro-wadzanych rozwiązań prośrodowiskowych, czy chociażby analizę zasobów włas-nych niezbędnych w procesie produkcyjnym. Dodatkowa analiza danych wskazuje też na pewne rozbieżności pomiędzy dwoma grupami gospodarstw: z gmin przy-rodniczo cennych i porównawczych.


236


Tabela 6.6. Działania podejmowane w gospodarstwach rolnych, które można zaliczyć do elementów zarządzania środowiskowego

Wyszczególnienie OgółemGospodarstwa z gmin


analiza stanu środowiska 59,5 57,4 65,0zbieranie danych o wykorzystaniu między innymi nawozów 37,8 36,1 42,5

analiza posiadanych zasobów na potrzeby produkcji 50,0 50,0 50,0

poszukiwanie proponowanych rozwiązań związanych z zarządzaniem środowisko-wym

27,0 25,9 30,0

wprowadzanie rozwiązań poprawiających stan środowiska 40,5 35,2 55,0

monitoring efektów wprowadzonych roz-wiązań w zakresie ochrony środowiska 21,2 17,8 30,8


Wśród działań najczęściej realizowanych w badanych gospodarstwach rolnych, które stanowić mogą elementy zarządzania środowiskowego znajduje się analiza stanu środowiska (59,5%), analiza posiadanych zasobów na potrzeby produkcji (50%). W pozostałych badanych przypadkach odsetek gospodarstw deklarujących podejmowanie tych działań kształtował się poniżej 50%.

W celu precyzyjnego i efektywnego zarządzania gospodarstwem rolnym za-sadne wydaje się prowadzenie dokumentacji wspomagającej całościowy proces zarządzania, nie tylko w aspekcie zarządzania środowiskowego czy też realizacji kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Narzędziami wykorzystywanymi w tym celu są między innymi mapy glebowo rolnicze, karty pól i inne.

237

Wykres 6.16. Gospodarstwa posiadające wybrane dokumenty związane z prowadze-niem produkcji rolniczej


Dokumentem, który posiada największa liczba gospodarstw jest karta pól. Sta-nowi ona element wykorzystany w prowadzeniu gospodarstwa rolnego w 73% gospodarstw z gmin porównawczych i 56% gospodarstw gmin o podwyższonych walorach przyrodniczych. Zdecydowanie rzadziej gospodarstwa posiadały mapy odczynu gleb oraz aktualne mapy glebowo-rolnicze. Ponad 40% kierowników go-spodarstw z gmin porównawczych i niewiele ponad 20% z gmin przyrodniczo cen-nych wskazało, na te dokumenty jako narzędzia wykorzystywane w prowadzeniu działalności rolniczej.

W przypadku pozostałych dokumentów odsetek gospodarstw wskazujących na ich posiadanie był niewielki. Pogłębione analizy wskazały jednak, że fakt posiada-nia ich związany był z rodzajem prowadzonego gospodarstwa. Zdecydowanie częś-ciej były one prowadzone w gospodarstwach ekologicznych i dużych, niż gospodar-stwach konwencjonalnych i agroturystycznych.

Dla realizacji zasad dobrej praktyki rolniczej oraz Kodeksu Dobrej Praktyki Rol-niczej można wyodrębnić następujące obszary, w ramach których rolnik powinien podejmować działania mające na celu ochronę środowiska przyrodniczego:

• ochrona gleb, • ochrona wód, • ochrona powietrza, • ochrona krajobrazu i bioróżnorodności.

Gleba jest podstawowym czynnikiem wytwórczym w rolnictwie. Zachowanie jej właściwości jest podstawą ciągłości produkcyjnej. Jest to także zasób, który w największym stopniu podlega presji działania człowieka. Jest zasobem w przy-padku którego, fizyczna degradacja jest jednym z ośmiu głównych zagrożeń śro-


238


dowiskowych zdefiniowanych w Europejskiej Strategii Tematycznej Ochrony Gleb (COM (2002) 179 final)324. Na szereg czynników, które wpływają na glebę takich jak nasłonecznienie, prędkość wiatru czy temperatura rolnik nie ma wpływu. Jednakże jest szereg działań które może podejmować mając na względzie dążenie do zaha-mowania utraty przez glebę jej cech. Wśród nich można wymienić dbanie o okrywę roślinną czy zmianowanie.

Tabela 6.7. Prowadzenie wybranych praktyk w gospodarstwie

Wybrane praktyki

OgółemGospodarstwa z gmin


tak,

zaw

sze

tak,

cza

sem

nie

tak,

zaw

sze

tak,

cza

sem

nie

tak,

zaw

sze

tak,

cza

sem

nie

co najmniej raz w roku, przed końcem lipca, okrywa roślinna na łąkach jest koszona i usu-wana

59,3 36,6 4,1 61,3 35,5 3,2 53,3 40,0 6,7

co najmniej raz w roku, przed końcem lipca, na pastwiskach wypasane są zwierzęta lub okrywa roślinna jest koszona i usuwana

54,3 35,2 10,5 58,2 34,2 7,6 42,3 38,5 19,2

grunty orne są czasem częścio-wo wypalane 0,8 8,6 90,6 0,7 11,1 87,9 0 0 100


Działaniem negatywnie skutkującym na glebę jest wypalanie łąk czy ściernisk. Wypalanie roślinności czy to na użytkach, łąkach czy też pasach przydrożnych przynosi negatywne skutki samej glebie, jak również dochodzi do zanieczyszczania środowiska atmosferycznego, także powoduje ginięcie zwierząt oraz może docho-dzić do niszczenia siedlisk. Realizując działania ukierunkowane na dbałość o gleby zaobserwować można, iż zdecydowana większość rolników nie wypala gruntów ornych. Jedynie 9,2% rolników wskazało, iż realizuję tę praktykę. W przypadku go-spodarstw z gmin porównawczych ani jeden rolnik, nie wskazał, że podejmuje tego typu działania.

Kolejnym ważnym działaniem mającym na celu ochronę gleb jest dbanie o użytki zielone. Wśród producentów rolnych biorących udział w badaniu ok 90% wskazało, iż co najmniej raz w roku (końcem lipca) usuwa lub kosi okrywę roślinną na łąkach.

324 J. Lipiec, J. Rejman 2014: Fizyczna degradacja gleb i jej przeciwdziałanie [w:] Agrofizyka-procesy, właściwości, metody, J. Gliński, J. Horabik, J. Lipiec, C. Sławiński (red.), Instytut Agrofizyki im. Bohdana Dobrzańskiego PAN w Lublinie, Lublin, s. 32

239

Działania takiego nie podejmuje 3,2% rolników z gmin przyrodniczo cennych i 6,7% z gmin porównawczych.

Tabela 6.8. Gospodarstwa rolne realizujące wyszczególnione działania na gruntach or-nych

Wyszczególnienie OgółemGospodarstwa z gmin


rosną pojedyncze drzewa/krzewy 41,5 45,8 29,3rosną drzewa/ krzewy w większych sku-piskach 41,1 44,4 31,7

rośnie plantacja drzew, np. choinek, drzew na cele rzemieślnicze lub na bio-masę

3,8 3,4 4,9


Jedną z form dbania również o gleby jest zalesianie i zakrzewianie. Zarówno sa-dzenie pojedynczych drzew jak też krzewów na gruntach ornych było wskazywane częściej przez producentów z gmin przyrodniczo cennych (około 45% rolników). W gospodarstwach prowadzonych na terenie gmin o niższych walorach środowi-skowych 29,3% respondentów wskazało, iż na gruntach ornych rosną pojedyncze drzewa lub krzewy. Nieznacznie więcej (31,7%) wskazało, iż rosną drzewa lub krze-wy w większych skupiskach. Prowadzenie plantacji drzew, choinek czy też na cele rzemieślnicze lub biomasę realizowane było w bardzo małej grupie gospodarstw – jedynie 3,8%.

Metodami przeciwdziałania erozji gleb oraz poprawiającymi ich strukturę jest stosowanie płodozmianu oraz zmianowania. Blisko 90% kierowników gospo-darstw rolnych wskazało, iż forma ta wykorzystywana jest w ich gospodarstwie. W gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych wielkość ta była nieznacznie niż-sza i kształtowała się na poziomie 88% (gminy porównawcze 92,7%).

Jednakże 13,7% producentów rolnych z gmin o wyższych walorach przyrodni-czych i 15% z gmin porównawczych stwierdziło, iż zdarza się, że jeden gatunek ro-ślin uprawiany jest dłużej niż 3 lata.

Ważnym aspektem w kwestii dbania o gleby, a zarazem wody, są odpowiednio prowadzone działania w zakresie wykorzystania środków ochrony roślin.

W gospodarstwach rolnych prowadzących działalność na obszarze badanych gmin 20% rolników zadeklarowało stosowanie nawozów mineralno/chemicznych. W gospodarstwach z gmin o podwyższonych walorach środowiskowych odsetek ten był nieznacznie wyższy. Stosowanie wapna nawozowego wskazało 58% rolni-ków z gmin przyrodniczo cennych i 64% z gmin porównawczych. Poza chemicznymi środkami ochrony roślin, rolnicy wykorzystują również nawozy naturalne i orga-niczne. Ponad 70% kierowników gospodarstw rolnych wskazało na wykorzysty-wanie tej formy użyźniania gleb (70% gospodarstwa z gmin przyrodniczo cennych; 78% z gmin porównawczych). Wykorzystanie nawozów naturalnych ma miejsce głównie w okresie 1 marca – 30 listopada. Jednakże zdarzają się również przypad-


240


ki stosowania ich w okresie zimowym, w sytuacji gdy zbiorniki na nie są przepeł-nione (12,8% respondentów). Wśród badanych gospodarstw problemy w zakresie stosowania nawozów deklarowały gospodarstwa z gmin przyrodniczo cennych. Wiązały się one zarówno z kwestiami ekonomicznymi jak także i środowiskowymi. Aspekt finansowy ukierunkowany był na wysokie koszty ponoszone na ich zakup, natomiast kolejna grupa problemów to problemy związane z bliskością zbiorników wodnych, faktem prowadzenia działalności na obszarach chronionych, przez co sto-sowanie ŚOR jest utrudnione.

Ważnym aspektem stosowania ŚOR jest doświadczanie w tym zakresie oraz sto-sowanie ich w odpowiednich okresach.

Realizując produkcję rolniczą prowadzący gospodarstwa zobligowani są do dba-nia o powietrze i atmosferę. W produkcji rolniczej wpływ na ten zasób mają sub-stancje odorowe, które mogą wydzielać się z obornika, gnojówki czy też gnojowicy. Wśród gospodarstw rolnych biorących udział w badaniu 43% podmiotów przecho-wuje substancje odorowe. Zdecydowana większość producentów rolnych wskaza-ła, iż przechowuje obornik na pryzmach polowych (52,3%). Inną formą było wy-korzystywanie w celu przechowywania pomieszczeń inwentarskich (23,3%) oraz bezpośrednio na polu w glebie (10%). Analizując formę przechowywania oborni-ka z uwzględnieniem rodzaju gminy, w której prowadzona jest produkcja rolnicza, można zaobserwować iż w gospodarstwach z gmin przyrodniczo cennych zdecy-dowana większość rolników wykorzystuje uszczelnione pryzmy polowe (58,3%), zaś w gospodarstwach z gmin porównawczych najczęściej wykorzystywane są inne miejsca. W przypadku przechowywania gnojówki i gnojowicy 41% producentów wykorzystuje płytę obornika określoną jako szczelną i nieprzepuszczalną, 26% przechowywało gnojówkę i gnojowicę pod zadaszeniem.

Pomimo tego, iż nie wszyscy kierownicy gospodarstw rolnych wskazywali na stosowanie zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej czy też kodeksu dobrej praktyki rolniczej ponad 95% producentów rolnych było zdania, iż działalność rolnicza pro-wadzona w ich gospodarstwie rolnym nie wpływa w sposób drastyczny na środo-wisko przyrodnicze i można je uznać za przyjazne środowisku. Opinię taką wyrazili zarówno prowadzący działalność na obszarach o podwyższonych walorach środo-wiskowych, jak też prowadzący działalność w gminach porównawczych. W opinii respondentów świadomość tego, że gospodarstwo jest przyjazne środowisku wy-nika w głównej mierze z samego faktu prowadzenia produkcji ekologicznej, stoso-wania się do zasad ochrony środowiska, stosowania naturalnych nawozów lub też ograniczania stosowania ŚOR, segregacji odpadów, oszczędnego zużywania wody i energii i innych.

Wydaje się, iż jest jeszcze wiele do zrobienia w zakresie budowania świadomości ekologicznej, czy też zwrócenia uwagi na potrzebę przestrzegania zasad związa-nych z prowadzoną działalnością rolniczą poprzez wskazywanie jak działalność rol-nicza wpływa na środowisko przyrodnicze. Szczególnie taka potrzeba budowania świadomości uwidacznia się, gdy dokonamy analizy zainteresowania rolników pod-noszeniem swojej wiedzy. Jedynie niewiele ponad 24% kierowników gospodarstw lub też członków ich gospodarstwa uczestniczyło w szkoleniach dotyczących ochro-ny środowiska, wpływu działalności rolniczej na środowisko przyrodnicze. Zainte-

241

resowanie tego rodzaju szkoleniami wykazało jedynie 28% respondentów. Wska-zuje to na bardzo małe potrzeby ze strony rolników w zakresie poszerzania wiedzy o problemach środowiskowych. Może to wynikać z pewnego rodzaju zniechęcania rolników, którzy niejednokrotnie wskazywali na duże problemy związane z przepi-sami, ich niejasnością, szybki zmianami czy też samą potrzebą ich przestrzegania.

6.4. Zarządzanie środowiskowe realizowane przez urzędy gmin i Zakłady Usług Komunalnych

Narzędziem realizacji polityki ekologicznej przez władze samorządowe jest wdrażanie zarządzania środowiskowego w urzędach gmin. Według M. Niedek na zarządzanie środowiskowe gminą składają się „zasoby wiedzy, umiejętności i tech-niki zarządzania, które zapewniają rozwój produkcji i usług i przyczyniają się do poprawy jakości życia mieszkańców, przy minimalnym obciążeniu środowiska przyrodniczego. Zarządzanie owo jest zintegrowane z ogólnym systemem admini-strowania gminą i obejmuje nie tylko wąsko pojętą ochronę środowiska, ale jego racjonalne kształtowanie i zrównoważone korzystanie z jego zasobów”325. Można przyjąć, za P. Szewczyk i K. Midor, że zarządzanie środowiskowe w urzędzie gminy obejmuje następujące działania326:

• utworzenie w strukturze organizacyjnej urzędu gminy komórki (wydziału, referatu) do spraw ochrony środowiska i zatrudnienie w niej osób o odpo-wiednich kwalifikacjach zawodowych (np. o wykształceniu przyrodniczym);

• podnoszenie kwalifikacji gminnej kadry przez kierowanie jej na studia pody-plomowe i inne kursy dotyczące szeroko pojętej ochrony środowiska;

• wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego według ISO 14001 lub/i EMAS;

• zarządzanie informacją ekologiczną (pozyskiwanie, przetwarzanie, udostęp-nianie), w tym tworzenie bazy danych na temat ilości jakości lokalnych zaso-bów środowiska przyrodniczego oraz ich stały monitoring, a także udostęp-nianie informacji o stanie środowiska mieszkańcom i wszystkim zaintereso-wanym;

• edukację ekologiczną mieszkańców gminy, współpraca ze szkołami w tym za-kresie;

• realizację proekologicznych inwestycji komunalnych; • pozyskiwanie funduszy na realizację zadań na rzecz ochrony środowiska za-

pisanych w opracowaniach planistycznych; • podejmowanie współpracy międzygminnej w sferze ochrony środowiska

(związki komunalne, porozumienia i stowarzyszenia gmin); • uspołecznienie procesu planowania strategicznego w zakresie ochrony śro-

dowiska.

325 M. Niedek 2006: EMAS w gminie, Biuletyn Finanse Publiczne, nr 4.326 P. Szewczyk, K. Midor 2007: Zrównoważony rozwój w gminach województwa śląskiego, Wydawni-

ctwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, s. 83–87; K. Giordano 2005: Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 20.


242


Działania te ukierunkowane są zatem na ochronę, racjonale ekologicznie użyt-kowanie i kształtowanie środowiska naturalnego gminy.

6.4.1. Planowanie strategiczne rozwoju w badanych gminach

Planowanie zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju powinno obejmować tworzenie zestawu spójnych w swych zapisach dokumentów o charakterze zarówno obligatoryjnym, takich jak: opracowanie ekofizjograficzne, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowy plan zagospodarowa-nia przestrzennego, program ochrony środowiska, jak i fakultatywnych: strategii/planu rozwoju gminy327, inwentaryzacji przyrodniczej328 .

Planowanie strategiczne rozwoju społeczno-gospodarczego w 28 badanych gmi-nach przyrodniczo cennych realizowane było w oparciu o strategię rozwoju lokal-nego, a w pozostałych (Łabunie i Rossosz) na podstawie planu rozwoju lokalnego. W dwóch gminach przyrodniczo cennych, w momencie przeprowadzania badania, tworzone były nowe strategie ze względu na dezaktualizację istniejących doku-mentów. W trzech gminach z grupy przyrodniczo cennych – (Urszulin, Wilków, Kazimierz Dolny) opracowano strategię zrównoważonego rozwoju. We wszystkich badanych gminach porównawczych opracowana była strategia rozwoju lokalnego.

W zakresie planowania przestrzennego natomiast planowanie strategiczne pro-wadzone było w oparciu o plan przestrzennego zagospodarowania, który dla obsza-ru całej jednostki terytorialnej posiadało w momencie badania (2013 r.) 13 gmin przyrodniczo cennych i 8 porównawczych, w kolejnych 14 gminach przyrodniczo cennych, a 2 porównawczych plany sporządzone były tylko dla niektórych miejsco-wości. W 22 gminach przyrodniczo cennych, a 6 porównawczych opracowane było studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

W zakresie dokumentacji walorów i zasobów przyrodniczych w pięciu gminach przyrodniczo cennych opracowana była zarówno inwentaryzacja przyrodnicza jak i ekofizjografia gminy. W siedmiu z grupy przyrodniczo cennych opracowana była wyłącznie inwentaryzacja przyrodnicza, w czterech tylko ekofizjografia, a aż w 15 gminach nie opracowano ani inwentaryzacji przyrodniczej, ani (spełniającego po części jej funkcje informacyjne) opracowania ekofizjograficznego. W przypadku gmin porównawczych sytuacja przedstawiała się korzystniej – w ośmiu opracowa-no inwentaryzację przyrodniczą, a w dwóch pozostałych opracowanie ekofizjogra-ficzne.

Na poziomie taktycznym planowanie strategiczne wspierane było przez pro-gramy ochrony środowiska – dokumenty obligatoryjne, które posiadały jednak nie wszystkie z badanych gmin – sporządzono je w 25 z 30 badanych gmin przyrodniczo cennych i w 6 z 10 gmin porównawczych. W 22 gminach przyrodniczo cennych i 9 porównawczych w momencie badania aktualne były jeszcze (perspektywa 2007–2013) plany gospodarki odpadami. Na poziomie operacyjnym gospodarka odpada-mi w gminach realizowana była w oparciu nowy dokument (zastępujący plan gospo-darki odpadami w gminie) wprowadzony jako rozwiązanie znowelizowanej ustawy 327 Zalecane opracowanie strategii zrównoważonego rozwoju.328 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 269.

243

o utrzymaniu czystości i porządku329 – regulamin utrzymania porządku i czystości w gminie. W czasie przeprowadzania badań regulaminy opracowane były dla 28 z 30 badanych gmin przyrodniczo cennych i 9 z 10 gmin porównawczych (tabela 6.9).

Tabela 6.9. Podstawowe dokumenty planistyczne i programowe rozwoju gminy w ra-mach planowania zrównoważonego rozwoju

Rodzaj dokumentu

Gmina posiada do-kument

Dokumentjest w trakcieopracowania

Gmina nie posiada dokumentu

Gminy przyrod-

niczo cenne (30)

Gminy porów-nawcze

(10)

Gminy przyrod-

niczo cenne (30)

Gminy porów-nawcze

(10)

Gminy przyrod-

niczo cenne (30)

Gminy porów-nawcze

(10)

Strategia rozwoju gmi-ny/Plan rozwoju lokal-nego/Strategia ZR gminy

28 10 2 - - -

Regulamin utrzymania porządku i czystości w gminie

28 9 - - 2 1

Program ochrony śro-dowiska 25 6 - - 5 4

Plan gospodarki odpa-dami 22 9 - - 8 1

Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda-rowania przestrzennego

22 6 1 - 7 4

Miejscowy plan zago-spodarowania prze-strzennego dla wybra-nych miejscowości/obszarów gminy

14 2 1 - 15 8

Miejscowy plan zago-spodarowania prze-strzennego całej gminy

13 8 2 - 15 2

Inwentaryzacja przy-rodnicza 12 8 - - 18 2

Opracowanie ekofizjo-graficzne 9 2 - - 21 8


329 Powinny być sporządzone do 30.06.2013 r. i podporządkowane zapisom wojewódzkiego Planu Go-spodarki Odpadami.


244


Podstawowym dokumentem ukierunkowującym rozwój społeczno-gospodar-czy badanych gmin była strategia rozwoju gminy. Jednym z głównych czynników warunkujących jakość dokumentu oraz jego przydatność jako narzędzia zarządza-nia rozwojem jest uspołecznienie dokumentu na etapie jego przygotowania. Przeja-wem uspołecznienia jest stworzenie zespołu autorskiego składającego się z przed-stawicieli społeczności lokalnej330. Szczegółowe informacje na temat autorów stra-tegii rozwoju opracowanych w badanych gminach przedstawiono w tabeli 6.10.

Tabela 6.10. Podmioty uczestniczące w opracowaniu strategii rozwoju/zrównoważo-nego rozwoju gminy

Podmioty uczestniczące w opracowaniu strategii Liczbawskazań % wskazań

Wójt/burmistrz i pracownicy urzędu gminy 28 100Rada gminy 28 100Reprezentanci środowiska lokalnego (liderzy i lokalne pod-mioty) 24 85,7

Eksperci krajowi reprezentujący instytucje (np. fundacje, agencje rozwoju) 4 14,3

Eksperci krajowi reprezentujący prywatne firmy doradcze 4 14,3Szkoły wyższe 1 3,6Eksperci zagraniczni - -


Jako autorów wszystkich analizowanych dokumentów strategii wskazano przed-stawicieli samorządu i pracowników urzędu. Udział reprezentantów środowiska lo-kalnego w tworzeniu dokumentów wskazano w 24 gminach, a więc w większości badanych gmin uspołecznienie procesu planowania strategicznego nastąpiło już na etapie opracowywania strategii. Negatywne natomiast należy ocenić niewielki udział ekspercki (chociażby w postaci koordynatora prac) w przygotowaniu strate-gii rozwoju badanych gmin. Eksperci krajowi reprezentujący różnego rodzaju insty-tucje (w tym uczelnie) byli współautorami tylko pięciu strategii gmin przyrodniczo cennych i trzech gmin porównawczych. Udział tej grupy ekspertów był czynnikiem korzystnie warunkującym jakość dokumentów planistycznych. Reprezentanci pry-watnych firm doradczych byli współautorami czterech strategii rozwoju gmin przy-rodniczo cennych i jednej w przypadku gmin porównawczych. W badanych gminach nie wskazano natomiast zaangażowania ekspertów zagranicznych w proces opra-cowywania strategii. Niewielkie zainteresowanie władz samorządowych zaangażo-waniem ekspertów zewnętrznych mogło wynikać, z potrzeby ograniczania koszów opracowania strategii. We wszystkich badanych gminach środki na finansowanie opracowania strategii pochodziły z budżetu lokalnego.

W gminach przyrodniczo cennych najczęściej (w przypadku 18 dokumentów) w grupie autorów wskazano pracowników administracji publicznej, władze samo-rządowe oraz reprezentantów środowiska lokalnego. Tworzenie tego rodzaju ze-

330 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 270.

245

społów autorskich niewątpliwie pozytywnie warunkuje uspołecznienie strategii, synergię wiedzy lokalnej oraz rozpoznanie wewnętrznych determinant i proble-mów rozwoju, ale zdecydowanie niekorzystnie wpływa na możliwość rozpoznania uwarunkowań zewnętrznych rozwoju oraz samą jakość warsztatu planistycznego. W czterech gminach przedstawiciele władzy i pracownicy urzędu byli wyłącznymi autorami strategii, co niekorzystnie wpływa na możliwość rozpoznania uwarunko-wań wewnętrznych i zewnętrznych rozwoju, a brak partycypacji społeczności lo-kalnej przekłada się na niski stopień akceptowalności ustaleń strategicznych przez mieszkańców. W przypadku dokumentów opracowanych dla gmin porównawczych sytuacja kształtowała się jeszcze bardziej niekorzystnie w aspekcie analizy stopnia uspołecznienia strategii. Aż w 6 gminach wyłącznymi autorami były władze samo-rządowe i pracownicy rzędu i w żadnym z urzędów do współpracy nie zaangażowa-no przedstawicieli społeczności lokalnej.

6.4.2. Przygotowanie organizacyjne

Stworzenie odpowiednich warunków organizacyjnych urzędu gminy i zakładów usług komunalnych331,w tym zapewnienie obsady kadry o odpowiednich kwalifi-kacjach zawodowych jest wstępnym warunkiem do usprawnienia i poprawy sku-teczności zarządzania środowiskowego. Tymczasem tylko w 8 urzędach332gmin przyrodniczo cennych powołane było stanowisko inspektora do spraw ochrony środowiska, a aż w 22 gminach badanych urzędach problematyką środowiskową zajmowała się osoba wykonująca także inne zadania. W gminach porównawczych samodzielne stanowisko ds. ochrony środowiska utworzone było w 7 z 10 badanych urzędów, a więc sytuacja w tej kwestii kształtowała się korzystniej niż w gminach przyrodniczo cennych, ale podobnie jak w przypadku gmin przyrodniczo cennych w większości badanych urzędów gmin porównawczych (6) problematyką środowi-skową zajmowała się osoba łącząca różne obszary kompetencji – realizująca także inne zadania.

W badanych urzędach gmin niekorzystnie przestawiała się także liczebność kadr zajmujących się ochroną środowiska – w 13 urzędach gmin przyrodniczo cen-nych i odpowiednio w 6 cennych obowiązki te pełniła tylko jedna osoba.

Tylko w dwudziestu urzędach gmin przyrodniczo cennych (8 urzędach gmin po-równawczych), a w dziewięciu Zakładach Usług komunalnych (ZUK) osoby odpo-wiedzialne za sprawy ochrony środowiska legitymowały się wykształceniem przy-rodniczym (w piętnastu urzędach gmin zatrudniony był tylko jeden pracownik, w pozostałych pięciu dwóch333, w ZUK-ach w zależności od skali zatrudnienia licz-ba pracowników z wykształceniem przyrodniczym kształtowała się w przedziale 1–10). W kontekście specyfiki gmin przyrodniczo cennych o szczególnych walorach

331 Funkcjonujących jako jednostki organizacyjne urzędów lub odrębne przedsiębiorstwa.332 Nie wykazano przy tym występowania istotnie statystycznego związku między liczebnością kadr

urzędu gminy a powołaniem stanowiska inspektora ds. środowiska (stanowiska te były powoływane w gminach o bardzo zróżnicowanym potencjale kadrowym).

333 Podobna skala zatrudnienia 1–2 pracowników miała miejsce w przypadku gmin porównawczych.


246


przyrodniczych, podlegających ochronie prawnej powyższą sytuację należy uznać za utrudniającą sprawną realizację działań z zakresu zarządzania środowiskowego.

Za pozytywną należy natomiast uznać aktywność urzędników w podnoszeniu swoich kwalifikacji. Uczestnictwo pracowników urzędu w kursach, szkoleniach lub studiach podyplomowych dotyczących ochrony środowiska wskazano w 28 urzędach gmin i 10 ZUK, a z tematyki funkcjonowania obszarów Natura 2000 w 22 urzędach gmin i 4 ZUK. Wójtowie i burmistrzowie oraz prezesi ZUK mniej aktyw-nie niż pozostali pracownicy podnosili swoją wiedzę i kompetencję w tym zakresie. Dokształcanie kadry kierowniczej w zakresie ochrony środowiska wskazano w 18 urzędach gmin i 8 ZUK, a w 16 urzędach gmin i 5 ZUK z tematyki funkcjonowania obszarów Natura 2000. Podobnie aktywność urzędników w podnoszeniu kwalifika-cji z zakresu ochrony środowiska i funkcjonowania obszarów chronionych kształto-wała się w gminach porównawczych.

Wyjazdy studyjne związane z kwestiami ochrony środowiska odbyło 9 wójtów i burmistrzów oraz 5 prezesów ZUK w gminach przyrodniczo cennych334. W dwóch przypadkach był to wyjazd zarówno krajowy, jak i zagraniczny. Celem wyjazdów było zdobycie wiedzy i doświadczenia w zakresie gospodarki odpadami, funkcjono-wania międzygminnego systemu kanalizacji, alternatywnych źródeł pozyskiwania energii, wdrażania i funkcjonowania obszarów Natura 2000 oraz możliwości wyko-rzystania warunków przyrodniczych do produkcji zdrowej żywności. Aktywność władz w tym obszarze poszerzania wiedzy, a tym samym podnoszenia świadomości ekologicznej nie była zatem optymalna. Niezwykle ważne wydaje się rozwijanie tej aktywności i promowanie wyjazdów studyjnych, np.: w ramach współpracy z gmi-nami partnerskimi krajowymi czy zagranicznymi.

Przejawem osiągnięcia przez gminę zaawansowanego etapu wdrażania zarzą-dzania środowiskowego jest certyfikacja335. Systemy zarządzania środowiskowego stanowią dobrowolne zobowiązanie firm i instytucji do podejmowania konkret-nych działań technicznych i organizacyjnych w celu zmniejszenia stopnia ich od-działywania na środowisko. W „Polityce ekologicznej państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do 2016 roku” jako cel średniookresowy wskazuje się jak najszersze przystępowanie firm i instytucji do systemu EMAS. Kierunkiem działań państwa w okresie 2009–2012 ma być stworzenie mechanizmów stymulujących przystę-powanie instytucji do systemu zarządzania środowiskowego EMAS czy normy ISO 14001336, w tym ograniczenie kosztów wdrażania, przy podniesieniu prestiżu insty-

334 W przypadku gmin porównawczych wójtowie 2 gmin i prezes 1 ZUK.335 M. Zwolińska-Ligaj 2011: Rola samorządów..., dz. cyt., s. 166.336 System ISO 14000 obejmuje i reguluje cały obszar działalności i zarządzania organizacją w stosunku do

środowiska, w tym planowanie, organizowanie, monitorowanie i kontrolę, również odpadami. Korzy-ści wynikające z wdrażania norm ISO 14000 związane są z obniżką kosztów wynikającą z racjonalnej gospodarki surowcami, energią czy zagospodarowaniem odpadów. Istotne też są tzw. korzyści niewy-mierne związane z poprawą wizerunku. Za M. Sadowy 2011: Gospodarka komunalna. [w:] Gospodar-ka i finanse samorządu terytorialnego, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa s. 375; Obecnie najbardziej wiarygodnym systemem zarządzania środowiskowego jest sy-stem EMAS. EMAS w swoich wymaganiach systemowych opiera się na normie ISO 14001, rozszerza on jednak wymagania o cztery elementy: wykazywanie ciągłej poprawy działalności pro środowisko-wej organizacji; wykazywanie pełnej zgodności z unijnymi i krajowymi przepisami prawa ochrony środowiska obowiązującymi organizację; informowanie (za pomocą deklaracji środowiskowej) opinii

247

tucji publicznej posiadającej certyfikat oraz ograniczenie, uproszczenie trybu kon-troli takich instytucji337.

W żadnym z badanych urzędów gmin oraz ZUK nie wdrożono jednakże, ani nie planowano wdrożenia systemu według norm ISO 14001 lub/i EMAS, jako uzasad-nienie podając zbyt wysokie koszty wdrażania przy ograniczeniach finansowo--kadrowych. W żadnym z badanych urzędów nie podjęto także proekologicznych usprawnień organizacyjnych. Analizie poddano zatem przyczyny braku aktywności w tym obszarze.

Wśród głównych barier wprowadzania proekologicznych usprawnień organiza-cyjnych w badanych urzędach gmin przyrodniczo cennych wskazywano niski po-ziom wsparcia (w tym finansowego) ze strony władz centralnych i wojewódzkich w zakresie realizacji polityki pro środowiskowej oraz niską zdolność do finansowania inwestycji proekologicznych ze środków własnych budżetu (24 wskazania). Często wskazywanymi problemami były ponadto: niski poziom kooperacji samorządów gminnych województwa lubelskiego w zakresie tworzenia wspólnych programów rozwiązywania problemów środowiskowych – 16 wskazań, ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania działalności proekologicznej – 14 wskazań oraz trudności w zdobyciu certyfikacji EMAS/ISO itp. – 12 wskazań. Problemu nie stano-wiła raczej niska świadomość ekologiczna pracowników urzędu (tylko 2 wskazania) natomiast dostrzegalną (12 wskazań) barierą była niska świadomość ekologiczna mieszkańców, utrudniająca sprawną realizację polityki ekologicznej w gminie, np.: w zakresie utrzymania czystości i porządku, sprawnej realizacji gospodarki odpa-dami.

6.4.3. Zarządzanie informacją ekologiczną i edukacja ekologiczna

Do podstawowych zadań gminy z zakresu zarządzania środowiskowego nale-ży pozyskiwanie i publiczne udostępnianie informacji ekologicznej. Zapewnienie dostępu do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o działaniach instytucji publicznych w tej dziedzinie jest istotnym warunkiem kształtowania świadomości ekologicznej i pobudzania aktywności społeczeństwa w działaniach na rzecz ochro-ny środowiska338. W „Polityce ekologicznej państwa…”, podkreślono potrzeby m.in. doskonalenia metod udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie przez wszystkie instytucje publiczne oraz szkolenia pracowników instytucji publicznych w zakresie przepisów o dostępie społeczeństwa do informacji o środowisku339.

publicznej i zainteresowanych stron (klientów i społeczności lokalnej) o wpływie na środowisko or-ganizacji, jej produktów i usług oraz o działaniach podejmowanych przez nią w celu minimalizowa-nia negatywnych oddziaływań środowiskowych; włączenie pracowników w proces poprawy efektów działalności środowiskowej organizacji za: www.mos.gov.pl dostęp z dnia 1.02.2015.

337 Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do 2016 roku, Ministerstwo Środo-wiska, Warszawa 2008, s. 17–18.

338 M. Zwolińska-Ligaj 2011, Rola samorządów..., dz. cyt., s. 166339 Polityka ekologiczna państwa…, dz. cyt., s. 18–19.


248


Tabela 6.11. Działania urzędów gmin dotyczące pozyskiwania, przetwarzania i udo-stępniania informacji ekologicznej

Działania:

Liczba wskazańGminy przy-


Gminy porów-nawcze

(ogółem 10)wypełnianie zobowiązań prawnych w zakresie dostę-pu do informacji ekologicznej (zamieszczanie infor-macji na stronie BIP)

29 7

sporządzanie publicznie dostępnego wykazu danych o dokumentach zawierających informacje o środowi-sku i jego ochronie

15 6

sporządzanie inwentaryzacji przyrodniczej 13 8pozyskiwanie informacji o dyspozycyjnych zasobach gospodarczych, w tym przyrodniczych na terenie gmi-ny, także dla promocji walorów gminy

12 3

pozyskiwanie informacji o zagrożeniach ekologicz-nych i potencjalnych źródłach konfliktów społecznych na tle ekologicznym

11 1

aktualizacja informacji ekologicznej na potrzeby za-rządzania 10 3

sporządzanie opracowania ekofizjograficznego 9 2budowa bazy danych o stanie poszczególnych ele-mentów środowiska 4 4


Wśród najczęściej realizowanych zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych działań dotyczących pozyskiwania, przetwarzania i udostępnia-nia informacji ekologicznej wskazano wypełnianie zobowiązań prawnych w zakre-sie dostępu do informacji – zamieszczanie informacji na stronie internetowej BIP oraz sporządzanie publicznie dostępnego wykazu danych o dokumentach zawiera-jących informacje o środowisku i jego ochronie. Sporadycznie opracowywano nato-miast bazy danych o stanie środowiska.

W badanych gminach zasoby środowiskowe zostały zwaloryzowane w takich dokumentach, jak: opracowanie ekofizjograficzne – w dziewięciu gminach przy-rodniczo cennych i dwóch porównawczych, czy monografia przyrodnicza – w 13 gminach przyrodniczo cennych i ośmiu porównawczych. Tylko w czterech urzędach (zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych) sporządzono bazę danych o stanie poszczególnych elementów środowiska. Rzadko także, aktu-alizowano informacje ekologiczne na potrzeby zarządzania. Aktywność badanych urzędów w obszarze gospodarowania informacją ekologiczną należy zatem uznać za niedostateczną.

Źródłami pozyskiwania przez urzędy gmin przyrodniczo cennych340i ZUK infor-macji o środowisku naturalnym były głównie: Ministerstwo Środowiska – 25 wska-

340 Podobne preferencje w tym obszarze wskazywane były w gminach porównawczych.

249

zańw urzędach gmin i 14 w ZUK, zarządcy obszarów chronionych – 20 wskazań w urzędach gmin i 8 w ZUK, a rzadziej instytucje naukowo-badawcze – 15 wska-zań w urzędach gmin i 8 w ZUK oraz proekologiczne organizacje pozarządowe – 12 wskazań w urzędach gmin i 1 w ZUK. Do najczęściej (ponad 50% wskazań) wyko-rzystywanych przez urzędy gmin i ZUK sposobów i narzędzi udostępniania infor-macji ekologicznej należała, jak już podano, strona BIP i tablica ogłoszeń oraz strona internetowa urzędu gminy, sporadycznie wskazywano inne formy np.: spotkania z mieszkańcami, pośrednictwo radnych, sołtysów, sesje rady gminy.

Rozwój szkolnej i pozaszkolnej edukacji ekologicznej oraz współpraca z innymi podmiotami i instytucjami w zakresie upowszechniania proekologicznych postaw mieszkańców to kolejny obszar kompetencyjny władz lokalnych w zakresie za-rządzania środowiskowego. Edukacja ekologiczna jest podstawowym warunkiem zwiększenia udziału społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska341.

Zaangażowanie urzędu w prowadzenie edukacji ekologicznej wskazano we 24 gminach przyrodniczo cennych i 9 gminach porównawczych, w pozostałych przy-padkach podano, że działania takie realizują jednostki organizacyjne – głównie ze-społy szkół oraz instytucje kultury.

341 Polityka ekologiczna państwa…, dz. cyt.., s. 46.


250


Tabela 6.12. Działania urzędów gmin z zakresu edukacji ekologicznej

Działania



Gminy porów-nawcze

(ogółem 10)organizacja konkursów, akcji np. „Sprzątanie Świata”, festynów, imprez, itp. 23 8

prowadzenie akcji informacyjno-edukacyjnych dla społeczności lokalnej, np. w zakresie zagospodarowa-nia odpadów, zmiany nośnika energii, wykorzystania energii odnawialnej (OZE)

22 7

podnoszenie kwalifikacji pracowników gminy po-przez uczestnictwo w szkoleniach, konferencjach i seminariach poświęconych zagadnieniom ekologii i ochrony środowiska

22 7

przygotowywanie materiałów informacyjno-eduka-cyjnych, np. dot. zbiórki i selekcji odpadów 20 7

informowanie o specyfice funkcjonowania sieci Natu-ra 2000 18 3

organizacja zebrań wiejskich, spotkań, wykładów dotyczących problemów środowiskowych dla spo-łeczności lokalnej i młodzieży

17 8

działania edukacyjne w placówkach oświatowych np.: organizowanie wycieczek , spotkań, konkursów itp. 17 5

prowadzenie działań mających na celu zachęcenie rol-ników do udziału w programie rolno środowiskowym 14 5

organizacja wykładów i szkoleń dotyczących zagad-nień środowiskowych dla radnych i sołtysów 13 6

prowadzenie działań mających na celu propagowanie wśród rolników Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej 13 6

promocja działań w zakresie ochrony środowiska w gminie w środkach masowego przekazu 13 3

popieranie uczestnictwa podmiotów zlokalizowanych na terenie gminy w różnego rodzaju konkursach np.: „Przyjaźni środowisku”

11 2

uruchomienie lokalnej strony internetowej o tematy-ce proekologicznej 2 1


Najczęściej pracownicy urzędów podejmowali, we współudziale z placówkami oświatowymi, działania podnoszące świadomość ekologiczną społeczności lokalnej, takie jak np: organizacja festynów i konkursów o tematyce ekologicznej, czy akcji „Sprzątanie świata”. Aktywnie uczestniczono w szkoleniach, konferencjach lub se-minariach poświęconych zagadnieniom ekologii i ochrony środowiska. W gminach porównawczych relatywnie częściej niż przyrodniczo cennych podejmowano takie istotne formy przekazu informacji jak: organizacja zebrań wiejskich, spotkań, wy-

251

kładów dotyczących problemów środowiskowych dla społeczności lokalnej i mło-dzieży. Relatywnie mało popularne zarówno w gminach przyrodniczo cennych, jak i porównawczych było natomiast uczestnictwo w różnego rodzaju konkursach, czy uruchomienie lokalnej strony internetowej o tematyce proekologicznej.

Informacje na temat partnerów badanych urzędów gmin w realizacji działań z zakresu edukacji ekologicznej przedstawiono w tabeli 6.13.

Tabela 6.13. Główni partnerzy urzędów gmin w realizacji działań z zakresu edukacji ekologicznej

Partnerzy



Gminy porów-nawcze

(ogółem 10)nauczyciele szkół i przedszkoli 26 9Nadleśnictwa 22 8OSP 20 7Domy Kultury 20 7zarządy parków narodowych i krajobrazowych 19 4pracownicy służb komunalnych 18 9grupy młodzieży, mieszkańców 17 8organizacje pozarządowe 12 4Kościół 9 3lokalni przedsiębiorcy 8 5pozostali 2 -


W realizacji większości wymienionych działań z zakresu edukacji ekologicznej partnerami urzędów gmin przyrodniczo cennych i porównawczych byli głównie na-uczyciele szkół i przedszkoli, przedstawiciele nadleśnictw oraz pracownicy domów kultury. Urzędy gmin porównawczych relatywnie częściej niż gmin przyrodniczo cennych podejmowały współpracę w tym obszarze ze społecznością lokalną, lokal-nymi przedsiębiorcami oraz pracownikami służb komunalnych. W grupie wskazań pozostałych partnerów w dwóch urzędach gmin przyrodniczo cennych podano ODR-y.

Analiza aktywności badanych urzędów gmin w zakresie edukacji ekologicznej pozwala zatem stwierdzić, że urzędy gmin przyrodniczo cennych w niedostatecz-nym stopniu podejmują współpracę zwłaszcza ze społecznością lokalną.

6.4.4. Proekologiczne inwestycje komunalne i gospodarka odpadami

Realizacja proekologicznych inwestycji komunalnych to kolejny obszar aktyw-ności samorządu gminy w ramach zarządzania środowiskowego. Istotne znaczenie dla ilościowego wzrostu i jakościowej poprawy infrastruktury służącej ochronie


252


środowiska, zwłaszcza wobec niskiej zasobności budżetów gminnych, mają umie-jętności urzędników z zakresu pozyskiwania funduszy i dokonywania montażu finansowego oraz podejmowanie współpracy z innymi gminami w realizacji tych zadań342 .

W badanych gminach zarówno przyrodniczo cennych, jak i porównawczych inwestycje proekologiczne znajdują się często na wstępnym etapie realizacji pole-gającym na zapewnieniu dostępu mieszkańców do podstawowych mediów, gdyż wśród najczęściej, chociaż nie powszechnie, wskazywanych przedsięwzięć znalazły się rozbudowa sieci wodociągowe i kanalizacyjnej. Przy finansowaniu tego rodzaju inwestycji dość często wykorzystywano równocześnie co najmniej trzy różne źród-ła (6 i 8 wskazań), podczas gdy w przypadku pozostałych inwestycji taki montaż finansowy stosowano sporadycznie (pojedyncze wskazania). Szczegółowe informa-cje zawarto w tabeli 6.14.

342 M. Zwolińska-Ligaj 2011: Rola samorządów..., dz. cyt. s. 169.

253

Tabela 6.14. Komunalne inwestycje proekologiczne zrealizowane w badanych gminach w okresie 2007–2013 ze wskazaniem zewnętrznych źródeł ich finansowania

Rodzaj inwestycji

Liczba gmin, których zrealizowano inwestycję

Główne ze-wnętrzne

źródła finanso-wania

(liczba przy-padków wska-zania źródła)

Liczba gmin, w których inwe-stycję zrealizo-wano w oparciu o montaż finan-sowy (przynaj-mniej 3 źródła finansowania)

Gminy przyrodni-czo cenne (ogółem

30)

Gminy po-równawcze

(ogółem 10)

rozbudowa sieci wodocią-gowej 19 8 PROW, RPO,

środki ludności 6

rozbudowa sieci kanali-zacyjnej

18 6 PROW, RPO, WFOŚiGW 8*

budowa/modernizacja gminnej oczyszczalni ścieków

11 4 RPO, PROW, WFOŚiGW 1

inwestycje modernizacyj-ne służące oszczędności energii

11 2 RPO, ZPORR -

zakup kontenerów na odpady 10 3 WFOŚiGW,

środki ludności -

inwestycje związane z wykorzystaniem odna-wialnych źródeł energii

9 2 RPO, PROW -

inwestycje w przydomo-we oczyszczalnie ścieków 8 1 RPO, środki

ludności 1

budowa/rozbudowa wy-sypiska śmieci 4 1

Szwajcarsko--Polski Fundusz

Współpracy1

budowa/rozbudowa sieci gazociągowej 3 - środki ludności -

budowa instalacji do recyklingu odpadów komunalnych i niebez-piecznych

1 - RPO, WFOŚiGW, NFOŚiGW 1

inwestycje w urządzenia do kompostowania odpa-dów komunalnych

1 - RPO -

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie wyników badań; * jeden przypadek monta-żu finansowego w gminie porównawczej.

W przypadku badanych gmin wyposażenie w podstawowe elementy infrastruk-tury jest często niezadowalające, czego przyczyna tkwi w niedostatku środków fi-nansowych. Mimo tego podjęto zwłaszcza w gminach przyrodniczo cennych pewne starania o wdrożenie zaawansowanych technologii, służących ochronie środowiska, związanych z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii, czy projekty moderni-


254


zacyjne służące jej oszczędności (przykłady gmin miejsko-wiejskich: Zwierzyniec, Krasnobród i Janów Lubelski, Józefów oraz gmin wiejskich Rossosz i Kraśniczyn, Janowiec, Włodawa, Sosnowica). Należy jednak zaznaczyć, że na tle badanej zbio-rowości trzy pierwsze gminy wyróżnia ich status – są to gminy miejsko-wiejskie, a zatem mają większe możliwości finansowe w zakresie generowania wkładu włas-nego przy aplikowaniu o dofinansowanie inwestycji343.Gmina Rossosz inwestycję zrealizowała w partnerstwie międzygminnym w projekcie „Czysta energia w Doli-nie Zielawy” finansowanym z RPO województwa lubelskiego na lata 2007–2013. Po-zytywne jest również to, że inwestycje związane z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii były planowane w jedenastu kolejnych gminach.

Podstawowym źródłem zewnętrznym finansowania komunalnych inwestycji proekologicznych był Regionalny Program Operacyjny województwa lubelskiego na lata 2007–2013 (RPO), Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (PROW), w dalszej kolejności zaś środki własne ludności oraz Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – Wojewódzki i Narodowy.

Do podstawowych zadań w ramach zarządzania środowiskowego w gminie na-leży właściwe zagospodarowanie odpadów komunalnych. W badanych gminach wśród najczęściej realizowanych zadań w zakresie zagospodarowania odpadów ko-munalnych wskazywano te podstawowe: selektywną zbiórkę odpadów (27 wska-zań w gminach przyrodniczo cennych i 10 w porównawczych) oraz segregację śmie-ci (24 wskazania w gminach przyrodniczo cennych i 10 w porównawczych) i odbiór odpadów niebezpiecznych (15 wskazań w gminach przyrodniczo cennych i 3 w po-równawczych). W pojedynczych przypadkach stosowano natomiast takie rozwią-zania, jak segregacja odpadów niebezpiecznych (6 wskazań) czy odzysk i recykling (zgłaszano w sześciu gminach – w tym pięciu przyrodniczo cennych, na terenie któ-rych funkcjonowały odpowiednie do przeprowadzania tych procesów instalacje, pozostałe korzystały z instalacji regionalnych).

6.4.5. Współpraca międzygminna w zakresie ochrony środowiska

Współpraca międzygminna w zakresie ochrony środowiska pozwala na prze-zwyciężanie barier finansowych pojedynczych gmin uniemożliwiających im podej-mowanie działań inwestycyjnych. Wspólna realizacja zadań ukierunkowanych na ochronę środowiska przyrodniczego nabiera szczególnego znaczenia na obszarach przyrodniczo cennych.

W zakresie wykonywania zadań publicznych osiem gmin przyrodniczo cennych współpracowało w ramach czterech związków komunalnych. Ich działalność obej-mowała głównie zadania z dziedziny ochrony środowiska, w tym utrzymywanie wysypisk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych, zbiorowe odprowadzenie i oczyszczanie ścieków oraz edukację ekologiczną. Jedna z badanych gmin – Sosno-wica w celu realizacji projektu służącego rekultywacji nieczynnych składowisk od-padów przystąpiła do ponadlokalnego związku partnerskiego. Związki te, zdaniem

343 Dodatkowo można podać, że w rankingu 193 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich według wskaźnika średniej wpływu podatku CIT do budżetu gminy w latach 2009-2011, gminy Zwierzyniec i Janów Lu-belski znalazły się odpowiednio na 5 i 7 miejscu.

255

przedstawicieli gmin, umożliwiały osiąganie dobrych efektów współpracy (ocena 4,5 przy pięciostopniowej skali oceny, gdzie 5 – ocena bardzo dobra).

Inną formą współpracy gminnych samorządów w obszarze ochrony środowi-ska stanowią porozumienia. Z deklaracji wójtów i burmistrzów wynika, że cztery analizowane samorządy gmin przyrodniczo cennych przystąpiły w sumie do dwóch porozumień. Porozumienia dotyczyły zadań z zakresu utrzymywania wysypisk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych. Porozumienia te, zdaniem przedsta-wicieli gmin, umożliwiały osiąganie bardzo dobrych efektów współpracy (ocena 5 przy pięciostopniowej skali oceny, gdzie 5 – ocena bardzo dobra).

Przeprowadzona analiza aktywności badanych samorządów przy wdrażaniu za-rządzania środowiskowego w urzędach gmin pozwala stwierdzić, że samorządy te wykazują niedostateczny stan zaawansowania działań przede wszystkim w o ob-szarze rozwiązań organizacyjnych. Największy niewykorzystany potencjał aktyw-ności samorządów pozostaje w obszarach: dostosowania organizacyjnego urzędów na potrzeby sprawnego wdrażania zarządzania środowiskowego, wprowadzania sformalizowanych systemów zarządzania oraz zarządzania informacją o środowi-sku przyrodniczym.

Podsumowując rozważania na temat możliwości upowszechniania zarządzania środowiskowego w samorządach, przedsiębiorstwach i gospodarstwach rolnych funkcjonujących na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego stwierdzić należy, że:

• w badanej grupie ogółu przedsiębiorstw tylko w przypadku niespełna 30% organizacji zadeklarowano podejmowanie działań w stosunku do procesów wpływających na stan środowiska naturalnego w celu minimalizacji ich nie-korzystnego wpływu na środowisko,

• badaną grupę przedsiębiorstw charakteryzował brak formalnych podstaw wdrażania zarządzania środowiskowego, nieliczne podmioty wprowadziły ekologiczne znaki towarowe,

• deklarowane w badanej grupie uwzględnianie wymogów środowiskowych w działalności przedsiębiorstwa skoncentrowane było na procesie produkcji/świadczenia usług i niwelowania ich uciążliwości dla środowiska przyrodni-czego, a więc działaniach, których nieprzestrzeganie wiąże się z bezpośredni-mi negatywnymi konsekwencjami finansowymi dla przedsiębiorstw,

• wśród głównych przyczyn braku wdrożenia oraz planowania wprowadzania sformalizowanych systemów zarządzania przedsiębiorcy wskazywali nad-mierne, spodziewane wymagania formalne w stosunku do wielkości przed-siębiorstwa oraz znaczne koszty związane z wdrażaniem procedur,

• znaczna grupa badanych zadeklarowała natomiast, że podejmuje działania ukierunkowane na wzmacnianie wizerunku firmy proekologicznej, nie bez znaczenia dla badanych podmiotów w odniesieniu do kształtowania ekopro-duktu była lokalizacja na obszarze cennym ekologicznie, z którą wiązały się dla większości możliwości kreowania proekologicznego wizerunku firmy,

• w odniesieniu do grupy 10 przedsiębiorstw (spoza próby badawczej 200 jed-nostek), które wdrożyły system zarządzania środowiskowego zgodny z nor-mą ISO 14001 stwierdzić należy, że wiązało się to z dostrzeganiem szeregu


256


korzyści przede wszystkim związanych z większymi możliwościami pozy-skiwania partnerów gospodarczych; podmioty te (średnie i duże) charakte-ryzowała na tle głównej próby badawczej 200 przedsiębiorstw ugruntowana pozycja konkurencyjna w branży i znaczący potencjał ekonomiczny; ich ka-dra zarządzająca nie dostrzegała zatem istotnych barier, w tym finansowych, związanych z uzyskiwaniem certyfikatu zgodności z normą ISO 14001,

• zarządzanie środowiskowe w odniesieniu do gospodarstw rolnych analizo-wano w obszarze przestrzegania zasad dobrej praktyki rolniczej; w przypad-ku gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych odsetek odpowiedzi wskazu-jących na znajomość terminu zarządzanie środowiskowe był zdecydowanie niższy (jedynie około 45% badanych),

• problem upowszechniania zarządzania środowiskowego w gospodarstwach rolnych może wynikać z niedostatecznie ukształtowanej świadomości ekolo-gicznej rolników, jedynie około 20% kierowników gospodarstw lub też człon-ków ich gospodarstwa uczestniczyło w szkoleniach dotyczących ochrony śro-dowiska; zainteresowanie szkoleniami z tematyki wpływu działalności rol-niczej na środowisko przyrodnicze wykazało niespełna 30% respondentów,

• w żadnym z badanych urzędów gmin oraz ZUK nie wdrożono, ani nie plano-wano wdrożenia systemu według norm ISO 14001 lub/i EMAS, jako uzasad-nienie podając zbyt wysokie koszty wdrażania przy ograniczeniach finanso-wo-kadrowych,

• w żadnym z badanych urzędów nie podjęto także proekologicznych uspraw-nień organizacyjnych; wśród głównych barier wprowadzania proekologicz-nych usprawnień organizacyjnych w badanych urzędach gmin przyrodniczo cennych wskazywano niski poziom wsparcia (w tym finansowego) ze strony władz centralnych i wojewódzkich w zakresie realizacji polityki pro środowi-skowej oraz niską zdolność do finansowania inwestycji proekologicznych ze środków własnych budżetu,

• badane samorządy gmin wykazują niedostateczny stan zaawansowania działań przede wszystkim w obszarze rozwiązań organizacyjnych, największy niewy-korzystany potencjał aktywności samorządów pozostaje w obszarach: dostoso-wania organizacyjnego urzędów na potrzeby sprawnego wdrażania zarządza-nia środowiskowego, wprowadzania sformalizowanych systemów zarządzania oraz zarządzania informacją o środowisku przyrodniczym; analiza aktywności badanych urzędów gmin w zakresie edukacji ekologicznej pozwala natomiast stwierdzić, że urzędy gmin przyrodniczo cennych w niedostatecznym stopniu podejmują współpracę w tym obszarze zwłaszcza ze społecznością lokalną.

W świetle przedstawionych wyników badań należy pozytywnie zweryfikować postawione w pracy hipotezy 4 i 5. Hipoteza 4 brzmiała: „W badanych podmiotach w niedostatecznym stopniu wdrożono nie tylko sformalizowane, ale i niesformali-zowane systemy zarządzania środowiskowego (systemy działań proekologicznych). Hipoteza 5 zakładała natomiast, że: „Głównymi barierami wdrażania zarządzania środowiskowego są: brak wiedzy i świadomości ekologicznej, a głównie potrzeb i korzyści, jakie dają takie rozwiązania oraz zbyt wysokie koszty wdrażania”.

257

Rozdział 7

Model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wyko-rzystania zasobów i walorów środowiska przyrodnicze-go w procesach stymulowania rozwoju obszarów przy-rodniczo cennych

Podjęte wielopodmiotowe i wieloaspektowe badania nad stanem wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach symulowania zrówno-ważonego rozwoju w województwie lubelskim wskazują na istnienie w lokalnym środowisku barier i problemów w tym obszarze oraz niewykorzystanych szans. Syntetyczne ujęcie wyników prowadzonych badań nad ekologicznymi uwarunko-waniami i czynnikami rozwoju funkcji gospodarczych na obszarach przyrodniczo cennych badanego regionu postrzeganymi z perspektywy lokalnych władz samo-rządowych, przedsiębiorców oraz rolników pozwalają stwierdzić istnienie potrze-by organizacyjno-instytucjonalnego wsparcia procesu podnoszenia poziomu kon-kurencyjności środowiskowej układów lokalnych. Syntezę wniosków dotyczących potrzeb i kierunków działań zmierzających do zwiększenia konkurencyjności śro-dowiskowej zawiera model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzy-stania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego uwzględniający wyniki ba-dań nad wymienionymi podmiotami. Zaproponowano w nim działania wspierające konkurencyjność środowiskową gmin charakteryzujących się cennością środowi-ska przyrodniczego.

Zaproponowany model wskazuje główne czynniki, które mogą stać się stymula-torem pozytywnych zmian w układach lokalnych prowadzących do ich rozwoju ba-zującego na dziedzictwie przyrodniczym i powiązanym z nim ściśle – historyczno--kulturowym. Model powstał na skutek wykazania istnienia problemów gospodar-czego wykorzystania potencjału badanych obszarów, potrzeby wsparcia szeroko rozumianych działań proekologicznych, dostępu do informacji i niskiej kooperacji środowisk lokalnych.

7.1. Samorząd gminy jako kreator procesów stymulowania konku-rencyjności środowiskowej obszarów przyrodniczo cennych

Punktem wyjścia rozważań nad problematyką stymulowania rozwoju obszarów przyrodniczo cennych jest założenie, że lokalne władze samorządowe odgrywają potencjalną, nie w pełni wykorzystaną rolę w tym procesie. Polega ona na inspi-rowaniu w lokalnych środowiskach dyskusji na temat kwestii gospodarowania za-sobami naturalnymi oraz podejmowaniu działań w tym zakresie we współpracy

258


z przedstawicielami lokalnych środowisk. Ważne jest określenie zakresu wypełnia-nia tej roli przez władze samorządowe oraz wskazanie czynników jej zwiększania.

Problem występujących barier i ich przezwyciężania jest bardzo złożony i często powiązany z aktywnością władz lokalnych. Oprócz ogólnych trudności dotyczących ogółu gmin wiejskich kraju można wskazać takie problemy, które możliwe są do rozwiązania przy odpowiedniej postawie władz i mieszkańców gmin. A. Rosner i M. Stanny na podstawie wyników badań prowadzonych wśród gmin wiejskich, posta-wili hipotezę, że aktywność lokalnych władz nie zależy od rozwoju społeczno-go-spodarczego gminy, ale stanowi wypadkową zgłaszanych przez władzę i mieszkań-ców potrzeb działania oraz ich postaw obywatelskich344 .

Analiza determinant rozwoju badanych gmin przyrodniczo cennych wojewódz-twa lubelskiego oraz aktywności władz samorządowych w kreowaniu zrównowa-żonego rozwoju poprzez podnoszenie poziomu konkurencyjności środowiskowej wskazała na potrzebę organizacyjno-instytucjonalnego wsparcia. Usprawnienia organizacyjne wskazano zarówno w obszarze wewnętrznym funkcjonowania sa-morządu – funkcjonowania urzędów gmin, gminnych ośrodków kultury i edukacji oraz rad gmin, jak również w obszarze zewnętrznym – organizacja forum współpra-cy o charakterze międzysektorowym na rzecz zrównoważonego rozwoju – zrówno-ważonego gospodarowania zasobami i walorami przyrodniczymi gmin345.

Postulowane zmiany w strukturze organizacyjnej urzędów gmin to wyodręb-nienie stanowiska inspektora ds. ochrony środowiska i gospodarki odpadami. Dzia-łania te są warunkiem koniecznym usprawnienia wdrażania zarządzania środo-wiskowego i gospodarki odpadami w gminach. Postuluje się także, w celu nadania właściwej rangi zwiększeniu aktywności samorządów w dynamizacji procesów rozwojowych, wyodrębnienie komisji Rady gminy ds. zrównoważonego rozwoju. Działaniem zgodnym z koncepcją partycypacyjnego podejścia do zarządzania roz-wojem lokalnym będzie powołanie Lokalnego Komitetu ds. zrównoważonego roz-woju. Jego zadaniem byłoby tworzenie i realizacja: Strategii innowacyjnego zrów-noważonego wykorzystania lokalnych zasobów przyrodniczych oraz Programu wspierania przedsiębiorstw proekologicznych346.

Poważnym problemem utrudniającym rozwój partycypacyjnego zarządzania w samorządach badanych gmin jest niedostatek kapitału społecznego. Szczególną rolę w aktywizacji tego kapitału mogą spełnić samorządowe jednostki budżetowe zajmujące się realizacją zadań własnych gminy z zakresu kultury i oświaty. Wska-zane jest zatem zwiększenie zaangażowania gminnych instytucji kultury i edukacji w proces edukacji ekologicznej oraz inicjowanie projektów służących rozwojowi kapitału społecznego347 .

344 H. Pondel 2013: Środowisko przyrodnicze…, dz. cyt., s. 240; A. Rosner, M. Stanny (red.) 2007: Zróżni-cowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce według komponentu społecznego [w:] Zróż-nicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynami-ki przemian, IRWiR PAN, Warszawa, s. 189–202.

345 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny..., dz. cyt., s. 344.346 Tamże.347 Tamże.

259

Analiza aktywności samorządów w zakresie kształtowania kapitału relacyjnego z różnego rodzaju środowiskami i instytucjami z terenu gminy i instytucjami o za-sięgu ponadlokalnym wskazała na potrzebę348:

• intensyfikacji współpracy zwłaszcza z podmiotami lokalnymi: mieszkańcami i przedsiębiorcami (a szczególnie z lokalnymi liderami),

• wzmocnienia i rozwijania współpracy: » w ramach LGD oraz partnerstw międzygminnych krajowych i zagranicz-

nych, » z samorządem powiatowym i wojewódzkim, » z zarządcami obszarów chronionych,

• zainicjowania współpracy z ośrodkami naukowymi.Proces wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego we

wdrażaniu zrównoważonego rozwoju w gminie wymaga uwzględnienia zachowa-nia wielu jego uczestników: mieszkańców, przedsiębiorców, rolników, grup intere-su, a także organizacji publicznych i społecznych. Winien on mieć zatem charakter uspołeczniony. Badane samorządy w niedostatecznym stopniu wykorzystują pro-rozwojowy potencjał współpracy z podmiotami z terenu gminy – bezpośrednimi in-teresariuszami procesu rozwoju lokalnego. Postuluje się zatem w pierwszej kolejno-ści intensyfikację współpracy w środowisku lokalnym zwłaszcza z mieszkańcami i przedsiębiorcami (a szczególnie z lokalnymi liderami, uznawanymi w środowisku lokalnym organizacjami społecznymi i lokalnymi mediami, mogącymi spełnić waż-ną funkcję w kształtowaniu świadomości ekologicznej lokalnej społeczności)349 .

Współpraca z samorządem powiatowym i wojewódzkim winna prowadzić do: upowszechniania edukacji ekologicznej wśród pracowników urzędów gmin, wza-jemnej promocji, ze szczególnym uwzględnieniem upowszechniania marki gminy przyrodniczo cennej, realizacji samorządowych projektów infrastrukturalnych w zakresie gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów przyrodniczych, w tym także w zakresie rozwoju turystyki. Zwiększenie konkurencyjności środo-wiskowej poszczególnych gmin przyrodniczo cennych przełoży się natomiast na poprawę wizerunku i konkurencyjności środowiskowej samorządów powiatowych i samorządu wojewódzkiego.

Pozytywnym przykładem współpracy międzysektorowej badanych samo-rządów gminnych województwa lubelskiego były LGD. Wskazana jest zatem kon-tynuacja ich działalności i wsparcie samorządów dla tych stowarzyszeń. Rozwój LGD powinien przyczyniać się do wzrostu zasobu „kapitału miękkiego” w gminie. Zalecana jest także intensyfikacja współpracy z gminami partnerskimi poza LGD, w tym zwłaszcza zagranicznymi, co może skutkować przenoszeniem dobrych prak-tyk i dyfuzją innowacji.

Badania prowadzone na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubel-skiego wykazały niski poziom usieciowienia gospodarki. Jest to m.in. wynikiem nie-dostatecznie ukształtowanej współpracy samorządów lokalnych z instytucjami na-ukowymi. Warunkiem niezbędnym powstania i realizacji strategii innowacyjnego wykorzystania zasobów i walorów przyrodniczych w procesie rozwoju gospodar-348 Tamże.349 Tamże.

Model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego...

260


czego jest zaangażowanie wiedzy naukowej i eksperckiej. Dlatego też konieczna jest ścisła współpraca samorządów gminnych z zarządcami obszarów chronionych oraz uczelniami o profilu przyrodniczym (kształcącymi na kierunkach przyrodniczych). Współpraca z zarządcami obszarów chronionych przyczyni się do usprawnienia procesu zarządzania rozwojem obszarów chronionych znajdujących się w granicach administracyjnych gmin i minimalizacji skali występowania konfliktów ekologicz-nych. W procesie mediacyjnym rozwiązywania tych problemów mogą być nato-miast zaangażowani eksperci reprezentujący uczelnie o profilu przyrodniczym350.

Usprawnienie procesu gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów przy-rodniczych w gminie wymaga analizy środowiskowych, gospodarczych i społecz-nych uwarunkowań rozwoju gminy oraz zbudowania uspołecznionej strategii in-nowacyjnego zrównoważonego wykorzystania lokalnych zasobów przyrodniczych i programu wspierania przedsiębiorstw proekologicznych.

Warunkiem koniecznym zwiększenia konkurencyjności środowiskowej sa-morządów jest351 kształtowanie świadomości ekologicznej mieszkańców gminy, a szczególnie kadry kierowniczej działających na jej obszarze organizacji. Wzrost świadomości ekologicznej pozytywnie warunkować będzie współpracę w podej-mowaniu inicjatyw prośrodowiskowych, proces zbiorowego uczenia się, rozwoju wiedzy lokalnej i kapitału społecznego oraz finalnie tworzenie consensusu wokół stworzenia koncepcji rozwoju gmin przyrodniczo cennych. W efekcie zainicjowania wyżej wskazanych procesów możliwe będzie stworzenie uspołecznionej, proak-tywnej i faktycznie realizowanej strategii innowacyjnego gospodarczego wykorzy-stania zasobów i walorów przyrodniczych.

7.2. Instytucjonalne warunki wzmocnienia potencjału lokalnej przedsiębiorczości rolniczej i pozarolniczej

Otoczenie instytucjonalne stanowi ważne uwarunkowanie funkcjonowania podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich352, a lokalne władze samorządo-we są podmiotem o decydującym znaczeniu w kreowaniu zrównoważonego rozwo-ju (lokalnych) układów społeczno-ekonomiczno-przyrodniczych. Sukces planowa-nych i implementowanych samorządowych strategii zrównoważonego rozwoju za-leży także w dużej mierze od aktywności podmiotów sfery gospodarczej w zakresie wykorzystywania lokalnych zasobów naturalnych i prezentowanych przez przed-siębiorców postaw charakteryzujących się społeczną odpowiedzialnością. Ten kie-runek przedsiębiorczości przyczyniający się do wdrażania idei zrównoważonego rozwoju może pełnić rolę integratora funkcji ekonomicznych i środowiskowych ob-

350 D. Guzal-Dec 2015: Samorząd gminny…, dz. cyt., s. 369.351 Tamże, s. 347.352 Wyniki badań prezentowane w niniejszym podrozdziale przedstawiono za: M. Zwolińska-Ligaj 2015:

Integracja funkcji..., dz. cyt. (w szczególności Rozdział 7 pt. „Działalność gospodarcza a lokalne środo-wisko przyrodnicze”, podrozdział 6 pt. „Warunki spójności między funkcjami środowiskowymi i go-spodarczymi”, Rozdział 5 pt. „Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw”, podrozdział 4 pt. „Instytu-cjonalne uwarunkowania przedsiębiorczości” oraz wyniki cząstkowe zawarte w innych fragmentach pracy).

261

szarów przyrodniczo cennych. Przyjmowanie przez przedsiębiorców postaw spo-łecznie odpowiedzialnych przyczynia się bowiem do pozytywnego oddziaływania na proces zrównoważonego rozwoju prowadząc do ujawniania się korzyści w sferze ekonomicznej, społecznej i środowiskowej układów lokalnych.

Badani przedsiębiorcy opierający działalność na wykorzystywaniu lokalnych zasobów naturalnych obszarów przyrodniczo cennych oceniali lokalne uwarunko-wania działalności gospodarczej jako korzystne i umożliwiające wykorzystywanie wielu szans rozwojowych. Ponadto badani dostrzegali znaczne możliwości zwięk-szania intensywności wykorzystania potencjału obszarów przyrodniczo cennych w rozwijaniu lokalnej przedsiębiorczości i wykazywali, na tle przedsiębiorców po-zostałych branż, większe zaangażowanie w działalność proekologiczną.

Władze samorządowe są podmiotem odpowiedzialnym za wiele elementów charakteryzujących lokalne warunki rozwoju przedsiębiorczości, a w przypadku badanych obszarów znaczenia nabiera ich aktywność w zakresie pomocy prawnej i informacyjnej, której przesłanką są kwestie ekologiczne353.

Odnotować należy, że cenność środowiska przyrodniczego nie wiązała się z dostrzeganiem przez przedsiębiorców zwiększonej aktywności władz samorzą-dowych w podejmowaniu inicjatyw prośrodowiskowych. Wydaje się, że specyfika uwarunkowań przyrodniczych obszarów przyrodniczo cennych powinna w więk-szym stopniu skłaniać lokalne władze do kreowania lokalnych inicjatyw w zakresie współpracy w obszarze zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi.

W przypadku działań samorządów lokalnych na rzecz wspierania przedsiębior-czości istotne jest wyodrębnienie w strukturze organizacyjnej urzędu osoby/ko-mórki odpowiedzialnej za obsługę podmiotów gospodarczych i wzmocnienie kadr służących wspieraniu przedsiębiorczości. Realizacja tego postulatu odbyć się może przez uruchomienie obsługi prawnej, w tym dotyczącej lokalizowania inwestycji na obszarach przyrodniczo cennych, czy też pomoc w wypełnieniu wniosków o dofi-nansowanie ze środków Unii Europejskiej, zwłaszcza wobec utrudnionego na obsza-rach wiejskich dostępu przedsiębiorców do instytucji ponadlokalnych, zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości czy związków branżowych354 .

Obok władz samorządowych otoczenie biznesu na obszarach wiejskich tworzą także inne instytucje stymulujące powstawanie i wspierające rozwój przedsię-biorstw. Instytucją z usług której badani przedsiębiorcy korzystali powszechnie były banki. Poza tym badane przedsiębiorstwa dosyć rzadko współpracowały z in-nymi instytucjami otoczenia biznesu korzystając głównie ze wsparcia i usług takich podmiotów, jak, ośrodki doradztwa rolniczego i agencje (fundacje) rozwoju lokal-nego lub regionalnego. Przedsiębiorcy wysoko i bardzo wysoko oceniali przydat-ność usług/wsparcia z których/ego skorzystali, przy czym w przypadku obszarów

353 Wyniki badań dotyczące skali i zakresu współpracy przedsiębiorstw w skali lokalnej szerzej przedsta-wiono w pracy: M. Zwolińska-Ligaj 2015: Współpraca przedsiębiorstw z podmiotami otoczenia w za-kresie ochrony środowiska jako czynnik zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, Roczniki Naukowe SERiA, tom 17, zeszyt 5, s. 367–372.

354 Postulowane w: D. Guzal-Dec, M. Zwolińska-Ligaj 2010: Relacje gmin „naturowych” z otoczeniem w zakresie realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju [w:] Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, A. Bołtromiuk (red.), Wydawnictwo IR-WiR, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa, s. 127–141.


262


przyrodniczo cennych wyraźnie wyższe oceny przydatności udzielonego wsparcia formułowane były przez przedsiębiorców działających w branżach ściśle powiąza-nych z zasobami środowiska przyrodniczego.

W grupie przedsiębiorców, którzy nie korzystali w badanym okresie z usług/wsparcia żadnej instytucji, szczególnie wśród podmiotów prowadzących działal-ność na obszarach przyrodniczo cennych, ujawniono występowanie problemów ograniczających możliwość skorzystania z oferty. Należały do nich przede wszyst-kim: niedopasowanie oferty instytucji do potrzeb przedsiębiorstwa, brak wiedzy o możliwościach skorzystania z usług oraz zgłaszane wysokie koszty współpracy.

Pomimo sprzyjających uwarunkowań rozwoju działalności gospodarczej wyni-kających z dostępu do zasobów i walorów środowiska przyrodniczego działalność gospodarcza na obszarach przyrodniczo cennych wymaga wielokierunkowego, systemowego wsparcia. Jego efektem powinno być zwiększenie zaangażowania przedsiębiorców w aktywność proekologiczną oraz większe wykorzystanie możli-wości rozwoju działalności gospodarczej jakie wynikają z lokalizacji podmiotów na obszarach o szczególnych cechach ekologicznych. Problem stanowi przede wszyst-kim dostępność takich zasobów jak wiedza, informacje i środki finansowe.

W tym miejscu przywołać można rekomendacje sformułowane w odniesieniu do pobudzania rozwoju gospodarczego obszarów objętych siecią Natura 2000355. Wy-nika z nich, że ważne byłoby stworzenie jednego mechanizmu finansowania, kiero-wanego do rolników i przedsiębiorców pozarolniczych, który stałby się źródłem re-kompensat za utracone korzyści i koszty dostosowywania się o wymogów gospoda-rowania w nietypowych warunkach wraz ze szczegółowymi wymaganiami i form-ami zadośćuczynienia, np. w postaci funduszu środowiskowego. Przedsiębiorcy powinni zostać także wyposażeni w odpowiednie regulacje i informacje o źródłach finansowania rekompensat strat i ograniczeń. Za zasadne uznano także stworzenie podręcznika postępowania dla prowadzących firmy zawierającego ramy prawne ustanawiania i funkcjonowania obszarów Natura 2000 oraz przepisy określające dopuszczalne i niedopuszczalne formy i sposoby gospodarowania na nich. Ważne byłoby także sformułowanie różnych ścieżek postępowania w wypadku wystąpie-nia realnych ograniczeń i strat, wraz z gotowymi rozwiązaniami i wskazówkami dotyczącymi pomocy prawnej oraz wsparcia instytucjonalnego i finansowego, moż-liwych do zastosowania w konkretnej sytuacji.

Wśród zalecanych działań w zakresie wsparcia działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 wskazać za A. Bołtromiukiem można także szersze zasto-sowanie preferencyjnych ocen wniosków o dofinansowanie przedsięwzięć gospo-darczych, gwarancje określonej puli środków dla projektów realizowanych na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, odrębne konkursy dla tej kategorii obszarów, prośro-dowiskowe kryteria dostępu oraz wyboru projektów, np. wskaźniki nasycenia da-nym rodzajem infrastruktury, czy udział sieci Natura 2000 w powierzchni gminy, wydzielone działania zadedykowane terenom objętym siecią Natura 2000, niższy próg wymaganego wkładu własnych środków finansowych i mniejsze minimalne

355 A. Czarnecki 2011: Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 w opinii lokalnych przedsiębiorców [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Na-tura 2000, Bołtromiuk A. (red.), IRWiR PAN, Warszawa, s. 266–267.

263

wartości projektów zlokalizowanych w gminach o dużej powierzchni sieci Natura 2000356. Zdaniem Z. Tederko ważne jest także poszukiwanie rozwiązań na rzecz fi-nansowania ochrony zasobów przyrody, które nie będzie zależne tylko od instytucji publicznych i publicznych źródeł finansowania. Wypracowywania wymagają eko-logicznie uzasadnione i komercyjnie opłacalne rozwiązania dla małych i średnich przedsiębiorstw, obecnych na terenach cennych przyrodniczo i zależnych od wyko-rzystywania zasobów naturalnych tych obszarów357 .

W obliczu nieznacznej roli kwestii środowiskowych w planowaniu strategicz-nym i nie postrzeganiu ich jako czynnika kształtowania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw poszukiwać należy sposobów wsparcia proekologicznych zmian w przedsiębiorstwach. Badani przedsiębiorcy ocenili więc wybrane czynniki lub formy wsparcia działalności przedsiębiorstw pod względem ich istotności w two-rzeniu zachęt do wdrażania innowacyjnych rozwiązań proekologicznych. Do czyn-ników uznanych za najbardziej istotne zaliczono te które powodowały pozytyw-ne konsekwencje finansowe, w tym głównie: wprowadzanie dopłat do produktów przyjaznych środowisku wykorzystywanych przez firmę, możliwość pozyskania bezpośredniego wsparcia finansowego inwestycji, opłacalność finansową inwesty-cji czy też wprowadzanie preferencji podatkowych.

Badani przedsiębiorcy nie dostrzegali szans na zwiększenie aktywności inno-wacyjnej w wymiarze ochrony środowiska wynikających ze współpracy z insty-tucjami sektora badawczo-naukowego czy też częstszym użyciem kryteriów śro-dowiskowych w przetargach publicznych. Wydaje się, że potencjał tych czynników wzmacniania konkurencyjności przedsiębiorstw nie jest dostatecznie wykorzysta-ny. Jego wykorzystanie wymaga zaś wsparcia działań przedsiębiorców w obszarze wiedzy z zakresu zarządzania i działań marketingowych, zwłaszcza w obliczu ujaw-nionego niedostatecznego stanu zaawansowania działań z dziedziny zarządzania strategicznego.

Badania opinii przedsiębiorców nie wskazywały na szczególną aktywność lokal-nych władz samorządowych na obszarach przyrodniczo cennych (w porównaniu do pozostałych) w zakresie działań przyczyniających się do promowania postaw pro-ekologicznych, stymulowania wykorzystania lokalnych zasobów lub podejmowania bezpośrednich inicjatyw we współpracy z lokalnym środowiskiem biznesu na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego gminy wśród lokalnych przedsiębiorców.

Podstawę kreowania zrównoważonego rozwoju gminy tworzą strategie zrów-noważonego rozwoju, w których kreślone są kierunki rozwoju przedsiębiorczości zgodne z lokalnymi warunkami. Władze lokalne koncentrując się na wybranych kierunkach rozwoju lokalnej przedsiębiorczości powinny stworzyć program roz-woju małych i średnich przedsiębiorstw, odnoszący się do wszystkich elementów kapitału wsi. Powinien on zapewniać systematyczną poprawę ogólnych warunków funkcjonowania przedsiębiorstw oraz zawierać system zachęt i bezpośredniego

356 A. Bołtromiuk 2011: Wpływ obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny w świetle badań [w:] Zrów-noważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych. Planistyczne i implementacyjne aspekty rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, Wydawnictwo WSE w Białymstoku, Białystok, s. 254–255.

357 Z. Tederko 2009: Wspieranie biznesu na rzecz bioróżnorodności, Studia i Raporty, IUNG – PIB, zeszyt 15, s. 144.


264


wsparcia podmiotów reprezentujących branże preferowane z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju gminy.

Istotne jest aby władze lokalne podejmowały inicjatywy proekologiczne kie-rowane do przedsiębiorców i gospodarstw domowych w miarę ujawniających się potrzeb i możliwości wynikających z bieżącego monitorowania otoczenia. Ważna jest ich aktywna postawa w poszukiwaniu możliwości i odpowiadaniu na potrzeby zgłaszane przez lokalne podmioty. Obszarem aktywności lokalnych władz powinno być także dostarczanie wiedzy o ekologicznych uwarunkowaniach, szansach i ogra-niczeniach wynikających z lokalizacji kierowanych w głównej mierze do sektora lo-kalnej gospodarki, którego rozwój uwarunkowany jest dostępem do lokalnych zaso-bów naturalnych, a także do potencjalnych inwestorów spoza gospodarki lokalnej.

Władze lokalne dążyć powinny do tworzenia lokalnych platform współpracy między środowiskiem lokalnym i instytucjami zewnętrznymi. Efektem takich dzia-łań mogą być unikalne, innowacyjne inicjatywy oraz projekty angażujące lokalne podmioty gospodarcze i ich grupy, przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju gminy.

Rolą władz lokalnych jest także aktywne poszukiwanie i nawiązywanie współ-pracy z podmiotami zewnętrznymi i angażowanie ich do współpracy. Oprócz in-stytucji spoza układów lokalnych, które mogą być źródłem wiedzy eksperckiej i wsparcia merytorycznego oraz zainteresowanych finansowaniem inicjatyw lokal-nych ważna jest aktywna współpraca władz samorządowych z przedstawicielami administracji obszarów chronionych.

Innowacje proekologiczne będące efektem podejmowanych na szczeblu lokal-nym działań powodować będą poprawę konkurencyjności przyrodniczej układów lokalnych i przyczyniać się jednocześnie do wzmacniania pozycji konkurencyjnej sektora przedsiębiorstw wykorzystujących zasoby naturalne i współpracujących z nimi podmiotów. W efekcie wpłyną korzystnie na osiąganie celów zrównoważo-nego rozwoju.

7.3. Instytucjonalne warunki wzmocnienia gospodarstw rolnych

Grupą podmiotów kluczowych z punktu widzenia wdrażania zrównoważonego rozwoju są gospodarstwa rolne. Istota bowiem ich działalności opiera się na wy-korzystaniu zasobów naturalnych i jednocześnie dostarczaniu dóbr publicznych w związku z kreowaniem efektów zewnętrznych przez działalność rolniczą. Możli-wości rozwojowe gospodarstw rolnych związane z podejmowanymi przez nie inwe-stycjami, wprowadzanymi innowacjami zarówno o charakterze środowiskowym jak także i ogólnorolniczym związane są zarówno z uzyskiwanymi dochodami jak również formami wsparcia jakie otrzymują i z jakich mogą korzystać. Czynnikiem warunkującym ich rozwój jest pozycja gospodarstw na rynkach rolnych. Jednak-że ażeby rynki te mogły sprawnie funkcjonować niezbędne jest wsparcie instytu-cji i organizacji. Jak wskazuje J. Siekierski czynnikiem sprawczym prawidłowego funkcjonowania tych rynków jest rozwój infrastruktury instytucjonalnej358. Duże 358 J. Siekierski 2002: Rolnictwo i wieś polska wobec współczesnych wyzwań rozwojowych i integracji,

265

znaczenie dla rozwoju rolnictwa i gospodarstw rolnych mają rynki zorganizowa-ne (rynki hurtowe, giełdy towarowe, aukcje, targi). Rynki te wymuszają większą skalę produkcji, integrację gospodarstw a także specjalizację359. Kolejną grupę in-stytucji i organizacji tworzą powstałe spontanicznie i dobrowolnie grupy producen-ckie i marketingowe. Konsolidacja producentów (pozioma oraz pionowa) wpływa na skracanie łańcucha dostaw poprzez wyłączenie pośredników. W wyniku tego wpływa na podniesienie opłacalności produkcji, a także na zwiększenie dochodów producentów rolnych oraz zapewnienia producentom stabilną pozycję na rynku360 .

W modelu instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w procesach rozwoju obszarów przyrodni-czo cennych można wyodrębnić wiele instytucji i organizacji, z których część sta-nowi element lub jest silnie zintegrowana z układem lokalnym, ma charakter re-gionalny lub krajowy. Wyniki badań opinii rolników reprezentujących różne typy gospodarstw rolnych wskazały, iż gospodarstwa poszukują różnych form współ-pracy z instytucjami i organizacjami działającymi w ich obszarze. Aktywność ta jest zróżnicowana w zależności od rodzaju gospodarstwa.

W ramach instytucji i organizacji lokalnych wskazać należy kluczową rolę sa-morządów lokalnych – jednostek, które w znaczący sposób mogą oddziaływać na budowanie świadomości ekologicznej gospodarstw domowych, dążyć do wykorzy-stywania zasobów środowiskowych, na przykład na cele agroturystyczne.

W świetle opinii badanej grupy kierowników gospodarstw aktywność JST kon-centrowała się głównie w obszarze organizacji szkoleń, warsztatów, seminariów związanych z ochroną środowiska oraz wskazujących wpływ prowadzonej działal-ności rolniczej na środowisko naturalne (wskazało jako organizatora blisko 20% uczestniczących).

Rolnicy zgłaszali oczekiwania w kierunku jednostek samorządu terytorialnego polegające na wsparciu produkcji rolniczej w zakresie szeroko rozumianej promo-cji. Wydaje się, że jednostki samorządu terytorialnego powinny realizować działa-nia pozwalające na poszerzanie wiedzy w obszarze ochrony środowiska, a także wskazujące wpływ działalności rolniczej na środowisko przyrodnicze.

Badania gospodarstw rolnych wskazują na niewielkie zaangażowanie producen-tów rolnych w aktywność w grupach producenckich. Jedynie 10% badanych produ-centów rolnych jest aktywnym członkiem grup producenckich, zaś marketingowych 1,1%. Ponadto producenci rolni nie byli zainteresowani uczestnictwem w sformali-zowanych formach współpracy, zarówno w grupach producenckich (80%), czy też marketingowych (90% wskazało brak zainteresowania). Jednocześnie oczekiwali oni wsparcia w zakresie aktywizacji sprzedaży produktów rolnych.

W świetle przedstawionych wyników uzasadnione jest więc poszerzenie wiedzy rolników o możliwościach wynikających z uczestnictwa w grupach producenckich i marketingowych oraz podejmowanie działań zmierzających do zwiększenia liczby

Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie, Tarnów, s. 77.359 K. Zieliński 2015: Procesy modernizacyjne rolnictwa, Difin, Warszawa, s. 103.360 K. Krzyżanowska, M. Trajer 2015: Finansowanie grup producentów rolnych w ramach Programu Roz-

woju Obszarów Wiejskich, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 106, s. 57.


266


grup. Wydaje się że w tym zakresie zasadne jest rozwijanie współpracy między sa-morządem lokalnym i terenowymi oddziałami ODR-ów lub innych instytucji zajmu-jących się upowszechnianiem wiedzy rolniczej, w tym w zakresie ekonomii i marke-tingu. Rozważyć można także bezpośrednie wsparcie przez samorządy lokalne ich powstawania, np. poprzez udostępnianie lokalu w Urzędzie Gminy.

Kolejną instytucją o znaczącej roli w rozwoju obszarów wiejskich są ODR-y, które pełnią wiodącą rolę jako instytucje szkolące, wspierające w wielu aspektach prowa-dzenia działalności rolniczej. Rolnicy oczekują w odniesieniu do ODR-ów wsparcia w zakresie poradnictwa ale także w zakresie szeroko rozumianej promocji. Wydaje się zasadne wprowadzenie systematycznych szkoleń związanych z ochroną środo-wiska, ale także w zakresie poznawania działań marketingowych, które mogłyby być wdrażane przez gospodarstwa agroturystyczne czy też ekologiczne. Wyniki ba-dań wskazują, iż w tym obszarze występują znaczące braki. W wielu przypadkach producenci żywności (w tym żywności ekologicznej) nie mają znajomości rynku produktów, nie potrafią poszukiwać nowych możliwości zbytu towarów. Warto by-łoby stworzyć platformę wymiany informacji o ewentualnych możliwościach sprze-daży.

Badane gospodarstwa rolne nie wykazywały powiązań z organizacjami poza-rządowymi, formami sieciowymi organizacji gospodarki, jak klastry, LGD, stowa-rzyszeniami proekologicznymi, agroturystycznymi, organizacjami konsumenckimi. Rola prywatnych firm doradczych, instytucji certyfikujących, Izb Rolniczych była także niewielka.

Nie dostrzeżono także szczególnej współpracy i powiązań pomiędzy gospodar-stwami z terenu obszarów prawnie chronionych a zarządzającymi nimi. Wskazane byłoby uaktywnienie się instytucji zarządzających ochroną przyrody chociażby po-przez organizację spotkań uczulających rolników w zakresie prowadzenia produk-cji rolniczej zgodnie z wymogami ustawodawstwa.

Pomimo braku znaczących powiązań z tego rodzaju organizacjami oraz braku zaangażowania ze strony gospodarstw, to instytucje te postrzegane były jako te, które powinny stanowić wsparcie w zakresie sprzedaży wytwarzanych produk-tów. Wydaje się, iż powodem tego jest niewielka wiedza rolników o możliwościach stwarzanych przez tego rodzaju instytucje. W odniesieniu do tych instytucji rolnicy produkujący żywność ekologiczną oczekują wsparcia i pomocy w zakresie sprze-daży produkcji rolniczej. Zasadne byłoby wypracowanie rozwiązań systemowych pozwalających na powiązanie gospodarstw z instytucjami oraz podjęcie próby ak-tywizacji rolników w zakresie uczestnictwa w szkoleniach związanych z budowa-niem wiedzy w zakresie ochrony środowiska. Wszelkiego rodzaju media odgrywają znaczącą rolę w grupie producentów rolnych jako źródło informacji środowiskowej. Zalecane jest więc poszerzenie oferty informacyjnej w zakresie problematyki śro-dowiskowej.

Analiza powiązań pomiędzy poszczególnymi instytucjami i organizacjami a go-spodarstwami rolnymi wskazuje na małą aktywność zarówno po jednej jak i po drugiej stronie. Zdecydowana większość omawianych jednostek ma możliwości (czy nawet zobowiązanie) wpisane w swoje zadania pobudzanie świadomości ekologicz-nej rolników. Ze względu na fakt, że jedynie 24% kierowników gospodarstw rolnych

267

uczestniczyło osobiście lub też ktoś z członków gospodarstwa brał udział w szkole-niach dotyczących ochrony środowiska, zasadne wydaje się stwierdzenie, iż na począ-tek należy obudzić zainteresowanie producentów rolnych problemami środowisko-wymi, wskazać działania jakie mogą być podejmowane w gospodarstwie w celu dba-nia o środowisko przyrodnicze. Odnosi się to zarówno do prowadzenia gospodarstwa rolnego, ale również w kontekście funkcjonowania gospodarstw domowych.

Zasadne również wydaje się wypracowanie rozwiązań systemowych, które po-zwoliłyby na zdecydowanie efektywniejszą współpracę pomiędzy poszczególnymi instytucjami, tak aby nie powielały one podejmowanych przez siebie działań a wza-jemnie się wspierały i uzupełniały w ich realizacji361.

7.4. Propozycja modelu instytucjonalno-organizacyjnego wspar-cia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrod-niczego w procesach stymulowania rozwoju obszarów przy-rodniczo cennych

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej wyniki badań i płynące z nich wnio-ski przedstawić należy następujący model instytucjonalno-organizacyjnego wspar-cia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego (rysunek 7.1).

361 Postulowane przez A. Siedlecką rozwiązania w zakresie instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia gospodarstw rolnych funkcjonujących na badanych obszarach przyrodniczo cennych.


268


Samorząd gminy − strategia rozwoju zrównoważonego

(innowacyjnego wykorzystania zasobów) − polityka rozwoju przedsiębiorczości

rolniczej i pozarolniczej (w tym proekologicznej)

− współpraca z lokalnymi podmiotami nad inicjatywami proekologicznymi

− udostępnianie wiedzy o ekologicznych możliwościach i ograniczeniach przedsiębiorczości

− kreowanie sieci współpracy na rzecz wykorzystania zasobów i walorów naturalnych

Mieszkańcy Lokalni liderzy

Organizacje pozarządowe

Przedsiębiorstwa Gospodarstwa

rolne

Formy kooperacji

lokalnej -LGD -LEADER -klastry -grupy producentów i marketingowe

Lokalny rozwój zrównoważony

Zrównoważony rozwój regionu

Instytucje finansujące działalność gospodarczą, w tym innowacje proekologiczne

Uczelnie, ośrodki badawczo-naukowe, inne źródła informacji ekonomicznej i ekologicznej

Samorząd gospodarczy Inne instytucje

Regionalna polityka zrównoważonego rozwoju

Krajowa polityka zrównoważonego rozwoju

ODR-y

Władze powiatu i

województwa Administratorzy obszarów

chronionych Gminy

partnerskie

Rysunek 7.1. Model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zaso-bów i walorów środowiska przyrodniczego obszarów przyrodniczo cennychŹródło: opracowanie D. Guzal-Dec, M. Zwolińska-Ligaj.

269

Obszary przyrodniczo cenne (układy lokalne) przedstawione zostały w modelu jako elementy regionalnego systemu gospodarczo-społeczno-przyrodniczego pozo-stające pod jego oddziaływaniem i same wpływające na jego funkcjonowanie. Pro-cesy rozwojowe rozpatrywane są zgodnie z paradygmatem zrównoważonego roz-woju, w którym kluczowym zagadnieniem staje się racjonalne z punktu widzenia kryterium społecznego, ekonomicznego i przyrodniczego wykorzystanie lokalnych zasobów środowiska przyrodniczego (i szerzej – geograficznego). Pobudzanie wy-korzystania lokalnych zasobów jest zaś warunkiem wzmacniania konkurencyjno-ści przyrodniczej badanych obszarów. Potencjał przyrodniczy i budowana na jego bazie konkurencyjność przyrodnicza jest bowiem tym obszarem, który należy eks-ponować w przypadku zwykle mniejszej konkurencyjności obszarów przyrodniczo cennych w pozostałych wymiarach konkurencyjności terytorialnej. Wzmocnienie konkurencyjności przyrodniczej badanych obszarów traktowane jest zatem jako podstawowy czynnik zrównoważonego rozwoju układów lokalnych, a zarazem przyczyniający się do zrównoważonego rozwoju regionalnego.

Współczesne ujęcia zrównoważonego rozwoju akcentują, że zależy on w dużej mierze od postaw podmiotów procesów rozwojowych charakteryzujących się zdol-nością i skłonnością do partycypacji w tych procesach. Obszary peryferyjne, cha-rakteryzujące się kompleksem współpowiązanych barier rozwojowych zwykle do-tyczy także problem niedostatku kapitału społecznego i ludzkiego utrudniających zaangażowanie społeczne w tym zakresie. W związku z powyższymi problemami niezbędne jest zwiększenie roli samorządów lokalnych jako katalizatora procesów integracji lokalnych środowisk wokół kreowania zrównoważonego rozwoju obsza-rów przyrodniczo cennych. Przejawia się on we współtworzeniu wizji i podejmo-waniu działań na rzecz rozwoju obszarów przyrodniczo cennych we współpracy z przedstawicielami środowisk lokalnych.

Dążyć należy zatem, do powstawania lokalnych forów współpracy bazujących na integrowaniu lokalnych podmiotów do współdziałania na rzecz bardziej pełne-go, innowacyjnego i zgodnego z wymogami zrównoważonego rozwoju wykorzysty-wania lokalnych zasobów. Efektem takich działań powinny być powstające formy kooperacji lokalnej integrujące różne środowiska, w tym LGD, LEADER, klastry czy grupy w sektorze rolnym (grupy producenckie, marketingowe). Ich powstanie trak-tować można jako innowację, która może stać się ważnym impulsem rozwoju obsza-rów przyrodniczo cennych.

Oprócz działań samorządów terytorialnych na rzecz kreowania sformalizowa-nej współpracy w ramach środowisk lokalnych, równolegle instytucje te powinny dbać o utrzymywanie odpowiednich relacji i podejmowanie działań z mieszkańca-mi, lokalnymi liderami, organizacjami pozarządowymi, przedsiębiorstwami i rolni-kami.

Niedostateczne zasoby obszarów przyrodniczo cennych, do których należy zali-czyć przede wszystkim wiedzę i kapitał finansowy nie pozwalają jednak na oparcie procesów rozwojowych wyłącznie na ich potencjale endogenicznym. Stąd tak waż-ne staje się kreowanie przez samorząd terytorialny powiązań z podmiotami spoza układów lokalnych, których konsekwencją będzie dopływ niezbędnych dla wzmac-niania lokalnych procesów rozwojowych zasobów. Zwrócić należy uwagę na szanse


270


w ich dostępie wynikające z kreowanych przez samorząd województwa działań na rzecz zrównoważonego rozwoju regionu, a także narzędzi kreowanych w ramach polityk krajowych.

Wyniki prowadzonych badań wskazują na ograniczony wpływ instytucji i orga-nizacji regionalnych na możliwości rozwojowe badanych podmiotów i jednocześnie dosyć duże zgłaszane potrzeby w tym zakresie. Przede wszystkim dotyczą one róż-nego typu wiedzy i dostępu do środków finansowych, w tym z budżetu Unii Euro-pejskiej, umożliwiających podejmowanie inicjatyw rozwojowych przyczyniających się do zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych. Ważne jest więc gromadzenie wiedzy o możliwych do podjęcia obszarach współpracy oraz inicjowa-nie różnych form współpracy.

W polityce rozwoju obszarów przyrodniczo cennych należy więc brać pod uwa-gę interdyscyplinarny charakter rozwoju lokalnego i proponować kompleksowe po-dejście do promowania rozwoju przedsiębiorczości, dostosowane do konkretnego miejsca. Wśród kluczowych działań wskazać można m.in.362:

• określenie i zrozumienie możliwości i słabych stron obszarów przyrodni-czych i zapoznanie z nimi przedstawicieli środowiska biznesu, społeczności i organizacji wspierających przedsiębiorczość;

• wykorzystanie brandingu i marketingu do tworzenia poczucia wartości miej-sca;

• promowanie wśród przedsiębiorców korzyści zamiast restrykcyjnych ogra-niczeń;

• współpracowanie w szerszym zakresie z instytucjami badawczymi i kreują-cymi wiedzę w celu jak najlepszego wykorzystania innowacji i poszerzania dostępnej bazy wiedzy;

• korzystanie ze wspólnych działań różnych sektorów do inicjowania wraż-liwego rozwoju, np. w turystyce większa liczba małych firm może stworzyć równie dobrą jakość i atrakcyjne oferty dla turystów jak jedna czy dwie duże firmy, ale przy mniejszym oddziaływaniu na środowisko;

• tworzenie sieci i wspólnych zasobów, zachęcanie przedsiębiorców do zaanga-żowania się we wspólny marketing i podejmowanie wspólnych działań;

• premiowanie pomysłów wspierających innowacje oraz dzielenie się dobrymi praktykami biznesowymi;

• wsparcie projektów typu „Anchor” (kotwica), które tworzą środowisko moż-liwości biznesowych;

• ukierunkowanie na jakość wyników a nie ich ilość, np. tradycyjne wsparcie biznesu jest często nastawione na tworzenie ilości miejsc pracy lub na zwięk-szanie dochodów czy poprawę warunków przestrzennych; ważną sprawą jest zrównoważenie tych zadań, na co często ma wpływ jakość produktów, usług lub satysfakcja z pracy;

362 Dokument zamykający projekt „Business to Nature – nowe podejście do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach cennych przyrodniczo”, Rekomendacje dla polityki, INTERREGIVC, European Regional Development Fund, 2012, s. 45–47.

271

• zaakceptowanie, że promowanie przedsiębiorczości na peryferyjnych obsza-rach wiejskich i chronionych wymaga znacznych nakładów środków finanso-wych;

• wprowadzenie ram dla polityki w postaci podejścia „Rural Proof” – zabezpie-czenia potrzeb obszarów wiejskich, co wymaga od twórców polityki uwzględ-nienia potrzeb wsi i środowiska.

Specyfika obszarów przyrodniczo cennych implikuje szczególną rolę na obsza-rach przyrodniczo cennych takich instytucji, jak zarządcy obszarów chronionych czy Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Powinny one odgrywać bardziej aktywną rolę w szczególności w dostarczaniu wiedzy na temat zagadnień, w tym warunków i wy-mogów, gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodni-czego obszarów przyrodniczo cennych. Intensyfikować także należy współpracę tych instytucji z samorządami terytorialnymi.

W obliczu potrzeby aktywizowania współpracy środowisk lokalnych zasadne wydają się także rekomendacje dotyczące potrzeby wzmacniania kapitału społecz-nego w środowiskach lokalnych, którego ważnym fundamentem stać się może dzie-dzictwo przyrodnicze. Zrealizowane badania przez Centrum Doradztwa Rolnicze-go w Brwinowie nad kapitałem społecznym umożliwiły wskazanie następujących rekomendacji odnoszących się do wykorzystania kapitału społecznego w procesie rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność363:

• wprowadzenie obowiązku konsultacji społecznych ważniejszych aktów pra-wa miejscowego;

• wprowadzenie społecznej strategii rozwoju lokalnego, wzorowanej na już ist-niejących doświadczeniach uspołecznienia Lokalnych Strategii Rozwoju Lo-kalnych Grup Działania;

• wprowadzenie nieodpłatnych, obywatelskich funkcji publicznych, pełnionych przez mieszkańców, np.: ds. terenów zielonych, obszarów przyrodniczo cen-nych;

• wprowadzenie elektronicznych form komunikacji z mieszkańcami (portale społecznościowe, obsługa mieszkańców, udostępnianie zbioru danych pub-licznych na stronach urzędów gmin);

• wspieranie budowy portali informacyjno-społecznościowych, a także portali monitorujących aktywność radnych samorządowych i władz lokalnych;

• rozwijanie i wspieranie różnych form życia kulturalnego i społecznego na po-ziomie lokalnym, organizacja regionalnych imprez i wydarzeń pokazujących zwyczaje, historię, dziedzictwo kulturowe i tradycje różnych miejsc i społecz-ności;

• rozwijanie i promowanie postaw liderskich w społecznościach lokalnych;

363 M. Thlon i in. 2015: Raport podsumowujący, Budowa kapitału społecznego do wykorzystania w pro-cesie zarządzania rozwojem kierowanym przez lokalną społeczność , „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. ”Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013”, Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, tab. 45.


272


• szkolenia i kursy dla liderów lokalnych, budowanie sieci integracji i wymiany doświadczeń liderów lokalnych, promowanie i wspieranie idei wolontariatu i filantropii.

W rozwijaniu kapitału społecznego w środowiskach wiejskich wskazać można także szczegółowe, następujące rekomendacje ukierunkowane na zwiększenie po-ziomu kapitału społecznego członków LGD, a w konsekwencji wzrostu aktywności społecznej mieszkańców wsi364:

• realizacja programów edukacji obywatelskiej we współpracy z organizacjami pozarządowymi;

• wprowadzenie programów wolontariatu pracowniczego w urzędach admini-stracji samorządowej;

• integracja systemów informacji publicznej w skali ponadlokalnej (nie tylko in-ternetowej, takiej jak BIP, ale także uwzględniającej inne kanały komunikacji z mieszkańcami);

• uspołecznienie procesu tworzenia i aktualizacji kluczowych dokumentów, powstających w skali województwa (strategii województwa, planu zagospo-darowania przestrzennego województwa);

• wprowadzenie modułów edukacyjnych w gimnazjach (WOS), dotyczących funkcjonowania instytucji administracji rządowej i samorządowej;

• wykorzystanie nowych form aktywizacji kulturalnej w podtrzymanie wyso-kiego poziomu integracji lokalnej;

• stopniowa digitalizacja zasobów kultury regionu – zapewnienie dostępu do różnych zasobów kulturowych regionu.;

• wprowadzenie do programów szkolnych „edukacji regionalnych”365; • wprowadzenie wieloletnich programów edukacyjnych skierowanych do róż-

nych grup odbiorców (młodzieży, seniorów); • wykorzystanie istniejącej infrastruktury instytucji kulturalnych i edukacyj-

nych (centrów kultury, szkół, bibliotek, muzeów) – jako instytucji rozwoju ka-pitału społecznego;

• rozwój sieci komunikacji kultury wewnątrz społeczności lokalnych poprzez np. książki powstające z inicjatywy mieszkańców i/lub dzięki ich zaangażo-waniu lub/i tematyczne strony/fora internetowe.

Podsumowując zauważyć należy, że obszary przyrodnicze tworzą specyficzne układy uwarunkowań rozwoju działalności gospodarczej. Unikalny ich układ deter-minuje potrzebę wyboru optymalnych dla lokalnych uwarunkowań form, rodzajów i skali działalności gospodarczej. Powinny one stanowić efekt szerokiej dyskusji lo-kalnych środowisk, w których aktywną rolę przyjmują władze samorządowe zain-

364 Tamże.365 Przykładem może być projekt: Innowacja pedagogiczna „Edukacja regionalna-Żarki Wielkie moja

„mała ojczyzna”. Dziedzictwo kulturowe” zrealizowany przez Szkołę Podstawową w Żarkach Wielkich, Nowe Czaple, na bazie którego uczniowie poznali najbliższe środowisko i specyfikę regionu, historię swojej miejscowości, dobra materialne, na bazi ludzi, którzy pozytywnie zapisali się w historii miej-scowości, charakterystyczne dla swojej miejscowości i regionu: flory i fauny, chronionych gatunków roślin i zwierząt, uczyli się współpracować w grupie i zespołach,http://www.ko-gorzow.edu.pl/przy-kady-dobrej-praktyki/1393-innowacja-pedagogiczna-edukacja-regionalna-arki-wielkie-moja-maa--ojczyzna-dziedzictwo-kulturowe dostęp z dnia 12.09.2015.

273

teresowane stymulowaniem lokalnych procesów rozwoju społeczno-gospodarcze-go zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Podstawowym wyznacznikiem dokonywanych wyborów powinny być uwarunkowania ekologiczne działalności gospodarczej.


275

Zakończenie

Degradacja ekosystemów oraz obniżanie jakości środowiska przyrodniczego, powodują negatywne skutki, zarówno w sferze gospodarczej, jaki i społecznej, wpływając na ocenę jakości życia. Koncepcja zrównoważonego rozwoju pojawiła się jako reakcja na systematyczne pogarszanie się przyrodniczych warunków życia. Wyzwaniem stało się ustalenie zintegrowania między ładami/sferami rozwoju, któ-re pozwoliłoby na zachowanie trwałości rozwoju cywilizacji ludzkiej. Istotną rolę w integrowaniu ogółu ładów można przypisać ładowi instytucjonalnemu – odpo-wiedniemu kształtowaniu się instytucji. To one powinny określać warunki dostępu do naturalnych przestrzeni i walorów środowiska przyrodniczego wyznaczających ramy rozwoju.

Poszukując instytucji, które miałyby służyć zrównoważonemu rozwojowi ob-szarów przyrodniczo cennych i określając ich rolę w tym obszarze należy wskazać kilka ważnych problemów, które instytucje te miałyby rozwiązywać. Po pierwsze można tu wymienić wyzwania informacyjno-edukacyjne, gdyż jak wskazują wyniki przeprowadzonych badań i potwierdzają wyniki badań ogólnopolskich, sama kate-goria zrównoważonego rozwoju jest wciąż słabo rozpoznawana zwłaszcza wśród społeczności wiejskich. Zmiana obecnego stanu rzeczy wymaga długotrwałego procesu edukacji wszystkich obywateli, tzw. edukacji celowanej dostosowanej do ich wieku, statusu społeczno-zawodowego, dotychczasowego poziomu i kierunku wykształcenia oraz miejsca zamieszkania. By przełamywać stereotyp, że zrówno-ważony rozwój wiąże się jedynie ze wzmożonymi działaniami służącymi ochronie środowiska przyrodniczego należy rozwijać edukację ekologiczną, ale jako eduka-cję na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Istotą, a zarazem składową, koncepcji zrównoważonego rozwoju jest jego trwa-łość. W polityce rozwoju lokalnego tymczasem często brak jest długotrwałych stra-tegii, które byłyby akceptowane społecznie i kontynuowane. W efekcie, od poziomu lokalnego poczynając, brakuje ciągłości w praktycznych działaniach na rzecz zrów-noważonego rozwoju.

Wiele społeczeństw, wciąż nie odkryło szans i korzyści, jakie daje zrównowa-żony rozwój. Obserwowane, zwłaszcza wśród społeczności wiejskich, zachowania świadczą o niskim poziomie świadomości ekologicznej oraz świadomości obywatel-skiej – o preferowaniu często stylu życia i konsumpcji będących przeciwieństwem dla wzorców typowych dla zrównoważonego rozwoju. Niskie zainteresowanie ak-tywnym uczestnictwem w życiu społecznym jest zjawiskiem dotyczącym wielu krajów, ale zwłaszcza tych przechodzących transformacje systemową. Tymczasem to obywatelski model zarządzania (governance) uwzględniający partycypację spo-łeczną sprzyja realizacji zrównoważonego rozwoju.

Ostatnim tu wskazanym, ale równie ważnym problemem i wyzwaniem dla okre-ślenia ram instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia zrównoważonego gospodar-czego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów obszarów przyrodniczo cen-

276


nych jest wyartykułowanie i promowanie potrzeby szerszego i perspektywicznego spojrzenia na korzystanie ze środowiska przyrodniczego. To w jego ramach bowiem toczy się aktywność społeczno-gospodarcza i to właśnie w odniesieniu do niego po-winna zachodzić zmiana instytucjonalna. Jej podstawą powinno być poszukiwanie rozwiązań instytucjonalnych wsparcia gospodarowania zasobami przyrodniczymi zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Głównym celem niniejszej pracy, a jednocześnie celem projektu badawczego: „Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji gospodarczych na obsza-rach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego”366 było poznanie lokalnych i regionalnych uwarunkowań oraz problemów związanych z wykorzystaniem czyn-nika ekologicznego w kreowaniu zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwoju ob-szarów wiejskich województwa lubelskiego, sformułowanie relacji przyczynowo--skutkowych oraz wskazanie szans i pożądanych kierunków rozwoju. W toku prze-prowadzonych analiz pozytywnie zweryfikowano następujące postawione w pracy hipotezy badawcze:

• badane podmioty gospodarcze w niedostatecznym stopniu (zwłaszcza w za-stosowaniach innowacyjnych) wykorzystują lokalne walory i zasoby przy-rodnicze w procesach gospodarowania, w związku z czym wymagają w tym obszarze instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia – wykazano niski po-ziom aktywności w obszarze indywidualnych działań podejmowanych przez analizowane typy podmiotów gospodarczych oraz niski poziom kooperacji na rzecz zrównoważonego gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów w tym w zastosowaniach innowacyjnych;

• barierami gospodarczego wykorzystania lokalnych zasobów i walorów przy-rodniczych są w opinii podmiotów lokalnych: brak preferencji w dostępie do zewnętrznych środków finansowania inwestycji proekologicznych, utrudnio-ny dostęp do informacji związanych z działalnością gospodarczą na obszarach przyrodniczo cennych oraz niski poziom kooperacji między władzą samorzą-dową a podmiotami lokalnymi w zakresie gospodarczego wykorzystania tych zasobów;

• w badanych podmiotach w niedostatecznym stopniu wdrożono nie tylko sfor-malizowane, ale i niesformalizowane systemy zarządzania środowiskowego (systemy działań proekologicznych);

• głównymi barierami wdrażania zarządzania środowiskowego są: brak wie-dzy i świadomości ekologicznej, a głównie potrzeb i korzyści, jakie dają takie rozwiązania oraz zbyt wysokie koszty wdrażania.

Negatywnie natomiast zweryfikowano hipotezę głoszącą, że: „uwarunkowania środowiskowe związane z funkcjonowaniem na obszarach przyrodniczo cennych postrzegane są jako relatywnie istotne, na tle pozostałych determinant – barier i za-grożeń rozwoju” – wykazano brak podstaw do jednoznacznego wskazania uwarun-kowań środowiskowych, jako bardziej niekorzystnych w opinii podmiotów z gmin przyrodniczo cennych aniżeli podmiotów z gmin porównawczych.

366 Projekt nr 2011/01/D/HS4/03927 finansowany przez NCN w Krakowie realizowany przez PSW. im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej w latach 2012–2015.

277

Na podstawie weryfikacji hipotez cząstkowych pozytywnie zweryfikowano za-tem hipotezę główną, że: „niski poziom wykorzystania lokalnych zasobów i walo-rów przyrodniczych obszarów przyrodniczo cennych oraz problemy gospodarczego wykorzystania tych zasobów powodują potrzebę isntytucjonalno-organizacyjnego wsparcia konkurencyjności środowiskowej gmin przyrodniczo cennych”.

Finalnie, wobec zdiagnozowanych barier rozwoju, a szczególnie problemów wykorzystania walorów i zasobów środowiskowych na cele gospodarcze przez sa-morządy lokalne, przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne, zaproponowano model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia tegoż procesu. W modelu tym ważnym podmiotem instytucjonalnego wsparcia przedsiębiorców i rolników pozostaje sa-morząd gminny. Specyfika obszarów przyrodniczo cennych implikuje ponadto szczególną rolę takich instytucji, jak zarządcy obszarów chronionych czy Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Powinny one odgrywać bardziej aktywną rolę w szczegól-ności w dostarczaniu wiedzy na temat zagadnień, w tym warunków i wymogów, gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego ob-szarów przyrodniczo cennych.

Kierownik projektu Danuta Guzal-Dec

Zakończenie

278


Literatura

Business to Nature – nowe podejście do rozwoju przedsiębiorczości na obszarach cennych przyrodniczo, Rekomendacje dla polityki, INTERREGIVC, European Regional Deve-lopment Fund, 2012.

Adamowicz M. 1991: Functions of rural areas in the age of urbanization and industrializa-tion, Annals of Warsaw Agricultural University SGGW-AR, Agricultural Economics and Rural Sociology (Poland).

Adamowicz M. 2003: Kształtowanie rozwoju lokalnego [w:] Strategie rozwoju lokalnego. Aspekty instytucjonalne, M. Adamowicz (red.), SGGW, Warszawa.

Adamowicz M. 2004: Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rol-nictwa [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, M. Adamowicz (red.), Prace Naukowe KPAiM, numer 33, Wy-dawnictwo SGGW, Warszawa.

Adamowicz M. 2004: Wielofunkcyjność rolnictwa jako podstawa przewartościowań w poli-tyce rolnej, Wieś i Rolnictwo, nr 4(125).

Adamowicz M. 2005: Naturalne środowisko i krajobraz wiejski a wspólna polityka rolna, Acta Agraria et Silvestria 2004, Series Agraria, Sekcja Ekonomiczna, tom XLIII/1, PAN, Kraków.

Adamowicz M. 2005: Przesłanki rozwoju wielofunkcyjności rolnictwa i zmian we Wspólnej Polityce Rolnej, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, Warszawa.

Adamowicz M., Zwolińska-Ligaj M. 2009: Koncepcja wielofunkcyjności jako element zrów-noważonego rozwoju obszarów wiejskich, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Go-spodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polityki Europejskie Finanse i Marketing, nr 2(51).

Audyt turystyczny gmin Janowiec, Karczmiska, Kazimierz Dolny, Nałęczów, Opole Lubelskie, Poniatowa, Wąwolnica, Wilków, Wojciechów oraz miasta i gminy Puławy, PART, Warszawa 2007.

Badanie skuteczności kampanii promocyjnej walorów turystycznych wschodniej Polski, So-pot – Warszawa, sierpień 2012.

Bański J. 2009: Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce, IGiPZ PAN, Warszawa.Bański J., Stola W. 2002: Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiej-

skich w Polsce, Studia Obszarów Wiejskich, tom 3, Komisja Obszarów Wiejskich, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Zespół Badań Transformacji Obszarów Wiej-skich, IGiPZ PAN, Warszawa.

Baretje R., Defert P. 1972: Aspects economiques du tourisme, Berger-Levrault, Paris.Barszczewski J., Twardy S., Liziński T., Wasilewski Z.: Trwałe użytki zielone jako przedmiot

interdyscyplinarnych badań naukowych, http://www.imuz.edu.pl/aktualnosci/k251109f/referaty/1_9%20konerencja%20IMUZ.pdf.

Blakely E.J., Green Leigh N. 2010: Planning local economic development. Theory and practice, Sage, Los Angeles.

279

Bojar E., Bojar M., Żelazna-Blicharz A., Blicharz P. 2012: Eco-management in Polish Compa-nies, Problemy Ekorozwoju – Problems OF Sustainable Development, Vol. 7, no 2.

Bołtromiuk A. 2003: Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych, Wydaw-nictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Bołtromiuk A. 2011: Wpływ obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny w świetle badań [w:] Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych. Planistyczne i implemen-tacyjne aspekty rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, Wydawnictwo WSE w Białymstoku, Białystok.

Bołtromiuk A. 2011: Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natu-ra 2000, IRWiR PAN, Warszawa.

Borys T. 1999: Wskaźniki ekorozwoju, Ekonomia i Środowisko, Białystok.Borys T., Kobyłko G. 2007: Wybrane narzędzia zarządzania środowiskowego w przedsię-

biorstwie [w:] Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, Kobyłko G. (red.), Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław.

Brauweiler J. 2013: Rodzaje i zastosowanie koncepcji zarządzania środowiskiem [w:] Zin-tegrowane zarządzanie środowiskiem. Systemowe zależności między polityką, prawem, zarządzaniem i techniką, Kryński A., Kramer M., Caekelbergh A.F. (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa.

Brauweiler J., Helling K., Kramer M. 2005: Koncepcje kompleksowego zarządzania środowi-skiem [w:] Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, Tom II: Instrumenty i sy-stemy zarządzania, Kramer M., Brauweiler J., Nowak Z. (red.), C. H. Beck, Warszawa.

Brodowski P., Falkowski J. 2007: Ekologiczne podstawy gospodarki przestrzennej obszarów wiejskich [w:] Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich, Grykień S., Hasiński W. (red.), Studia Obszarów Wiejskich, tom XII, Komisja Obszarów Wiej-skich, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Zespół badań obszarów wiejskich, IGiPZ PAN, Warszawa.

Brol R. 1998: Rozwój lokalny- nowa logika rozwoju gospodarczego [w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, Obrębalski M. (red.), Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, nr 785, Wrocław.

Burchard-Dziubińska M. 2004: Ochrona środowiska jako przyczyna konfliktów na szczeblu lokalnym [w:] Regionalne strategie rozwoju zrównoważonego, S. Kozłowski (red.), Ekonomia i Środowisko, Białystok.

Burchard-Dziubińska M. 2010: Zarządzanie środowiskiem i zasobami naturalnymi [w:] Za-rządzanie zasobami środowiska, Łaguna T. M. Łaguna, Witkowska-Dąbrowska M. (red.), Ekonomia i Środowisko, Białystok-Olsztyn.

Burchard-Dziubińska M., Rzeńca A., Drzazga D. 2014: Zrównoważony rozwój – naturalny wy-bór, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

Burzyńska D. 2012: Rola inwestycji ekologicznych w zrównoważonym rozwoju gmin w Pol-sce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Chureina O. 2004: The influence of natura and climatical conditio on the efficiency of agricul-tural production [w:] Problemy rolnictwa światowego. Aktualne tendencje w mię-dzynarodowych stosunkach gospodarczych w rolnictwie i gospodarce żywnościo-wej, tom 2, Manteuffel-Szoege H. (red.), SGGW, Warszawa.

Literatura

280


Collados C., Duane T.P. 1997: Natural capital and quality of life: a model for evaluating of natural capital: Economics from an ecological footprint perspective, Ecological Eco-nomics, Vol. 20, no 1.

Copus A., Skuras D. 2006: Business network and innovation in selected lagting areas of the European Union: A spatial perspective, European Planning Studies, Vol. 14, No. 1.

Czaja S., Becla A. 2007: Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław.

Czaja S., Becla A. 2008, Rozwój prośrodowiskowych systemów zarządzania w przedsiębior-stwie [w:] Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, Graczyk A. (red.), Wy-dawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław.

Czarnecki A. 2011: Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 w opinii lokalnych przedsiębiorców [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwo-ju gmin objętych siecią Natura 2000, Bołtromiuk A. (red.), IRWiR PAN, Warszawa.

Dietl J., Gregor B. 1979: Funkcje obszarów wiejskich i ich wpływ na obsługę handlową, PAN, KPZK, Biuletyn, zeszyt 101, Warszawa.

Dixton J. A., Sherman P. B. 1991: Economics of protected areas, Ambio, Vol. 20, No. 2, Environ-mental Economics.

Dobrzańska B.M. 2007: Planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przy-rodniczo cennych, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Dobrzański G. 2000: Trwały rozwój w ujęciu regionalnym i lokalnym, Ekonomia i Środowi-sko, nr 2(17).

Domagała-Świątkiewicz I. 2005: Wpływ działalności rolniczej na środowisko naturalne [w:] Ochrona środowiska naturalnego w XXI wieku nowe wyzwania i zagrożenia, Wiech K., Kołoczko H., Kaszycki P. (red.), Fundacja na Rzecz Wspierania Badań Naukowych, Wydziału Ogrodniczego Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Kra-ków.

Dutkowski M. 1995: Konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Dziemianowicz W. 2008: Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne- inwe-storzy zagraniczni, Wydawnictwo UW, Warszawa.

Ekins P. 1992: A Four-capital Model of WealthCreation [in:] Real-life Economics. Understan-ding Wealth Creation, P. Ekins, M. Max-Neef,London–New York: Routledge.

Ekins P., Dresner S., Dahlström K. 2008: The Four-capital Method of Sustainable Development Evaluation, European Environment, Vol. 18, No. 2.

EMAS System Ekozarządzania i Audytu we Wspólnocie. Informacja dla organizacji, Minister-stwo Środowiska, Warszawa 2011.

Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komitet Komisji KOM, 3.3.2010, Bruksela.

Fereniec J. 1999: Ekonomika i organizacja rolnictwa, Wydawnictwo Key Tex, Warszawa.Fierla I. 2001: Uwarunkowania regionalnego zróżnicowania poziomu rozwoju i struktury

gospodarki [w:] Geografia gospodarcza Polski, Fierla I. (red.), PWE, Warszawa. Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, Projekt współfinansowany

przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowa-ny na zlecenie Zespołu Rozwoju Zasobów Ludzkich PARP, Warszawa 2009.

281

Fourth Report on Economic and SocialCohesion. Growing regions, Growing Europe, 2007, Eu-ropean Commission, Luxembourg; Sixth Report on Economic and Social Cohesion. region al investment for jobs and growth, Promoting development and good gover-nance In UE regions and cities, 2014, European Commission, Luxembourg.

Frenkel I. 2014: Ludność wiejska [w:] Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi, Nurzyńska I., Poczta W., Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Giordano K. 2005: Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Gołembski G. (red.) 2002: Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznań-Warszawa.Goodall B. 1987: The Dictionary of Human Geography, London: Penguin.Gorzelak G. 2008: Polska lokalna 2007– synteza [w:] Polska lokalna 2007, Gorzelak G. (red.),

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Gorzelak G., Płoszaj A., Smętkowski M. 2006: Ocena strategii rozwoju regionu- wykorzysta-

nie modelu czterech kapitałów na przykładzie województwa lubuskiego, Studia Re-gionalne i Lokalne, nr 3(25).

Górka K., Poskrobko B. 1991: Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa.Grosse T. G. 2007: Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące

rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1(27).Guzal-Dec D. 2011: Formalne strategie rozwoju badanych gmin objętych siecią Natura 2000

[w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000, Bołtromiuk A. (red.), IRWiR PAN, Warszawa.

Guzal-Dec D. 2013: Operacjonalizacja modelu Presja-Stan-Reakcja w badaniu cenności eko-logicznej gmin wiejskich na przykładzie województwa lubelskiego, Annual Set the Environment Protection/Rocznik Ochrona Środowiska, tom 15, nr 3.

Guzal-Dec D. 2015: Samorząd gminny w kreowaniu zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych województwa lubelskiego, PSW Biała Podlaska.

Guzal-Dec D., Zwolińska-Ligaj M. 2010: Relacje gmin „naturowych” z otoczeniem w zakre-sie realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju [w:] Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, A. Bołtromiuk (red.), Wydawnictwo IRWiR, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa.

Haładyj A. 2010: Organ administracji jako mediator w konfliktach związanych z realizacją inwestycji publicznych. Działania faktyczne w postępowaniu w sprawie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach [w:] Planowanie inwestycji publicznych. Aspekty prawne, ekonomiczne i środowiskowe, K. Giordano, R. Biskup (red.), Wy-dawnictwo KUL, Lublin.

Heffner K., Gibas P. 2013: Delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych w województwie lubuskim, Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego województwa lubuskiego, Zielona Góra.

Hopfer A., Bajerowski T., Suchta J. 2000: Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich północno-wschodniej Polski na przykładzie Warmii i Mazur [w:] Moż-liwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Eu-ropejską. Aspekty regionalne, Stasiak A. (red.), Materiały z Konferencji 16-17 maja 2000 r. zorganizowanej przez KPZK PAN i SGGW, Studia, tom CX, Warszawa.

Literatura

282


Huylenbroeck G., Vandermeulen V., Mettepenningen E., Verspecht A. 2007: Multifunctiona-lity of Agriculture: A Review of Definitions, Evidence and Instruments, Living Rev. Landscape Res., 1, 3.

Ilnicki P. 2004: Polskie rolnictwo a ochrona środowiska, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań.

Jalinik M. 2009: Zarządzanie gospodarstwem ekoagroturystycznym na obszarach przyrod-niczo cennych, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Ekonomia i Zarządza-nie – zeszyt 14, Wydawnictwo Politechnika Białostocka, Białystok.

Jałowiecki B. 1996: Przestrzeń historyczna, regionalizm, regionalizacja [w:] Oblicza polskich regionów, B. Jałowiecki (red.), Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Roz-woju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa.

Kamiński W. 1995: Warianty wielofunkcyjnego rozwoju wsi-uwarunkowania przestrzenne, Zeszyty Naukowe AR im. H. Kołłątaja w Krakowie, Sesja Naukowa 295, zeszyt 43, Kraków.

Karpa A., Łaguna D., Łaguna T.M., Napiórkowska-Baryła A., Witkowska-Dąbrowska M., Zapo-toczna M. 2010: Gospodarowanie zasobami naturalnymi [w:] Zarządzanie zasobami środowiska, Łaguna T. M., Witkowska-Dąbrowska M. (red.), Ekonomia i Środowisko, Białystok – Olsztyn.

Kassenberg A., Rolewicz C. 1985: Przestrzenna diagnoza ochrony środowiska w Polsce, Stu-dia KPZK PAN, LXXXIX, PWE, Warszawa.

Kasztelan A. 2008: Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko naturalne, Prze-mysł Spożywczy, 10.

Kasztelan A. 2010: Środowiskowa konkurencyjność regionów – próba konceptualizacji, Problemy Ekorozwoju- Problems of Sustainable Development, tom 5, nr 2.

Katoła A. 2012: Geneza zarządzania środowiskowego [w:] Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem, B. Kryk (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskie-go, Szczecin.

Kawałko B. 2009: Nowy model formułowania strategii rozwoju województwa lubelskiego wobec wyzwań polityki spójności Unii Europejskiej po 2013 r., Barometr Regional-ny, nr 2(16).

Kiełczewski D. 2009: Rozwój zrównoważony w skali regionalnej. Środowisko przyrodnicze--czynnik czy bariera rozwoju [w:] Zrównoważony rozwój – aspekty rozwoju spo-łeczności lokalnych, Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych, Białystok.

Kiełczewski D. 2010: Zrównoważony rozwój – istota, interpretacje, związek ze społeczeń-stwem wiedzy [w:] Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Materiały do studiowania, Poskrobko B.(red.), Białystok.

Kistowski M. 2007: Kolizje i konflikty środowiskowe w planowaniu przestrzennym na ob-szarach przyrodniczo cennych, Czasopismo Techniczne. Architektura, Wydawni-ctwo Politechniki Krakowskiej, z. 7 – A.

Kistowski M. 2012: Atlas sozologiczny gmin Polski 2000-2009, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Kłodziński M. 2010: Główne funkcje polskich obszarów wiejskich z uwzględnieniem deza-graryzacji wsi i pozarolniczej działalności gospodarczej, Studia BAS, nr 4(24).

Kostrowicki J. 1976: Obszary wiejskie jako przestrzeń wielofunkcyjna. Zagadnienia badaw-cze i planistyczne, Przegląd Geograficzny, T. XLVIII, Z. 4.

283

Kostrowicki A.S. 1992: System „człowiek-środowisko” w teorii ocen, Prace Geograficzne, nr 156, IGiPN PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków.

Kot J. 2003: Zarządzanie rozwojem gmin, a praktyka planowania strategicznego, UŁ, Łódź.Kowalczyk A. 2000: Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Kowalczyk A. 2002: Geografia turyzmu, PWN, Warszawa.Kozak M.W. 2009: Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym para-

dygmatem, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.Kramer M., Strebel H., Buzek L. (red.) 2005: Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem.

Tom III: Operacyjne zarządzanie środowiskiem w aspekcie międzynarodowym i in-terdyscyplinarnym, C. H. Beck, Warszawa.

Krasowicz S. 2006: Sposoby realizacji zrównoważonego rozwoju w gospodarstwie rolni-czym, Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu, tom 87, zeszyt 540, Wrocław.

Kreatywność i innowacje w Unii Europejskiej na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, Prze-gląd Obszarów Wiejskich, Magazyn Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Wspólnoty Europejskie, Luxemburg 2009.

Kruk H. 2010: Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo TNOIK, Toruń 2010.Kryk B. 2012: Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie [w:] Gospodarowanie i zarzą-

dzanie środowiskiem, Kryk B. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szcze-cińskiego, Szczecin.

Krzymowska- Kostrowicka A. 1999: Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Krzyżanowska K., Trajer M. 2015: Finansowanie grup producentów rolnych w ramach Pro-gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodar-stwa Wiejskiego Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 106.

Kucińska-Landwójtowicz A. 2013: Oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko [w:] Ko-wal E., Kucińska-Landwójtowicz A., Miziołek A., Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa.

Kuciński K. 2009: Organizacja przestrzenna gospodarki [w:] Geografia ekonomiczna, Kuciń-ski K. (red.), Wolters Kluwer Polska, Kraków.

Kuczuk A. 2012: Zarządzanie środowiskowe na poziomie gospodarstwa rolnego, Handel we-wnętrzny. Trendy i wyzwania zrównoważonego rozwoju w XXI wieku, tom 2, Szcze-cin.

Kudłak R. 2008: Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju poprzez systemy zarządza-nia środowiskowego w przedsiębiorstwach w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Na-ukowe, Poznań.

Kutkowska B. 2007: Możliwości rozwoju obszarów wiejskich o dużych walorach przyrod-niczych na Dolnym Śląsku [w:] Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju re-gionalnego i lokalnego, Michałowski K. (red.), Wydawnictwo WSE w Białymstoku, Białystok.

Kutkowska B. 2012: Nowe funkcje obszarów wiejskich na przykładzie terenu sudeckiego, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, . nr 29, Rzeszów.

Leszczewska K. 2010: Aktywność ekonomiczna regionów peryferyjnych, Nierówności spo-łeczne a wzrost gospodarczy, nr 17, Uniwersytet Rzeszowski.

Literatura

284


Leszczyńska A. 2011: Absorpcja innowacji ekologicznych w przedsiębiorstwie, Wydawni-ctwo UMCS, Lublin.

Lipiec J., Rejman J. 2014: Fizyczna degradacja gleb i jej przeciwdziałanie [w:] Agrofizyka-pro-cesy, właściwości, metody, Gliński J., Horabik J., Lipiec J., Sławiński C. (red.), Instytut Agrofizyki im. Bohdana Dobrzańskiego PAN w Lublinie, Lublin.

Łańcucki J. 2010: Trzy filary zrównoważonego rozwoju. Metrologia, ocena zgodności, norma-lizacja [w:] Znormalizowane systemy zarzadzania, Łańcucki J. (red.), Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań.

Łuszczyk M. 2011: Kierunki rozwoju społeczno – gospodarczego obszarów przyrodniczo cennych [w:] Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych. Planistyczne i implementacyjne aspekty rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, tom 1, T. Po-skrobko (red.), WSE w Białymstoku, Białystok.

Makieła Z. 2013: Przedsiębiorczość i innowacyjność terytorialna. Region w warunkach kon-kurencji, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa.

Malovics G. 2007: The Role of Natural Capital in Regional Development, 2nd Central Europe-an Conference in Regional Science – CERS, Technical University of Košice, Košice.

Małachowski K. (red.) 2012: Gospodarka a środowisko i ekologia, CeDeWu, Warszawa.Mapa podziału hydrograficznego Polski, INGW, Warszawa 2010.Marcinkowski T. 2010: Emisja gazowych związków azotuz rolnictwa, Woda-Środowisko-

-Obszary Wiejskie, tom 10, zeszyt 3(31), Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach.

Matuszak-Flejszman A. 2007: System zarządzania środowiskowego w organizacji, Wydawni-ctwo AE w Poznaniu, Poznań.

Matuszak-Flejszman A. 2010: Determinanty doskonalenia systemu zarzadzania środowisko-wego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań.

Michalczyk Z. 2004: Rola obszarów wiejskich w tworzeniu i wykorzystaniu zasobów wod-nych w Polsce, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, tom 4, zeszyt 2a(11).

Miszczuk A. 1993: Wyludnianie się wsi a rolnictwo wschodniej Lubelszczyzny, Dokumenta-cja Geograficzna, nr 2.

Miszczuk A. 2013: Uwarunkowania peryferyjności regionu przygranicznego, Wydawnictwo Norbertinum, Lublin.

Młynarczyk Z., Zajadacz A. (red.) 2009: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom III Walory i atrakcje turystyczne. Potencjał turystyczny. Plany rozwoju turystyki. Uni-wersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, nr 3.

Mose I. 2007: Foreword [w:] Protected areas and regional development in Europe: towards a new model for the 21st century, Mose I. (red.), Aldershot, England, Burlington, VT: Ashgate.

Mose I., Weixlbaumer N. 2007: A new paradigm for protected areas in Europe? [w:] Protected areas and regional development in Europe: towards a new model for the 21st centu-ry, Mose I., C. von Ossietzky (ed.), Aldershot.

Niedek M. 2006: EMAS w gminie, Biuletyn Finanse Publiczne, nr 4.Niedrzwicki W. 2006: Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa.

285

Niedzielski E. 2015: Funkcje obszarów wiejskich i ich rozwój, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2.

Nowacki K. 2009: O próbie stanu wyjątkowego w inwestycjach drogowych?- dwie ustawy, jeden wyrok i dwie opinie [w:] Między tradycją a przyszłością w nauce prawa ad-ministracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, J. Supernat (red.), WUWr, Wrocław.

Ochrona środowiska 2014. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa.Okuniewski J. 1995: Bezrobocie a pozarolnicze funkcje wsi, Zeszyty Naukowe AR im. H. Koł-

łątaja w Krakowie, Sesja Naukowa 295, zeszyt 43, Kraków.Olechnicka A. 2004: Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wydawnictwo Na-

ukowe Scholar, Warszawa. Olędzka-Koprowska E. 2000: Przyczyny konfliktów ekologicznych w społeczności lokalnej

[w:] Rola konsultacji i negocjacji społecznych w procedurze uzgadniania inwestycji zmieniających środowisko, W. Lenart (red.), EKOKONSULT, Gdańska.

Ossowska L., Poczta W. 2009: Endogenne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarcze-go obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Przy-rodniczego w Poznaniu, Poznań.

Otoliński E., Wielicki W. 2003: Kierunki rozwoju wsi i gospodarstw rolnych, Roczniki Akade-mii Rolniczej w Poznaniu – CCCLVIII.

Papuziński A. 2006: Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki (Zarys politologicz-nego modelu świadomości ekologicznej), Problemy Ekorozwoju, tom 1, nr 1.

Pearce D. 1995: Tourism today. A geographical analysis. Second edition, Longman Publishing Group, Essex.

Piekarzewska H. 1999: Rolnictwo [w:] Geografia gospodarcza świata, Fierla I. (red.), PWE, Warszawa.

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego, Biuro Planowania Prze-strzennego, Lublin 2002.

Polityka ekologiczna państwa w latach 2009–2012 z perspektywą do 2016 roku, Minister-stwo Środowiska, Warszawa 2008.

Pondel H. 2013: Środowisko przyrodnicze w procesie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie Wielkopolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomiczne-go w Poznaniu, Poznań.

Porter M.E. 1998: The Competitive Advantage of Nations, New York.Porter M.E. 2006: Przewaga konkurencyjna. Osiąganie i utrzymanie lepszych wyników, Wy-

dawnictwo Helion, Gliwice.Poskrobko B., Poskrobko T. 2012: Zarządzanie środowiskiem w Polsce, PWE, Warszawa.Potencjał turystyczny Polski Wschodniej – badanie poprzedzające tworzenie kampanii re-

klamowej. Raport z badania jakościowego. Raport przygotowany przez Dom Ba-dawczy MAISON dla Polskiej Organizacji Turystycznej. Warszawa, kwiecień 2009;

Program gospodarki wodnej województwa lubelskiego. Część II i III, Lublin 2005.Program zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Tom I. Diagnoza i pro-

gnoza rozwoju, IUNG, Lublin 2004.Przewodnik po projektach współpracy osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich

na lata 2007-2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2012.

Literatura

286


Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M. 1996: Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, IGPiK, Warszawa.

Radecki W. 1987: Ochrona prawna obszarów przyrodniczo cennych, OA PTTK, Kraków.Raport o stanie lasów w Polsce 2011, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warsza-

wa 2012.Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2013 roku, WIOŚ, Lublin 2014.Ray Ch. 1999: Towards a Meta- Framework of Endogenous Development: Repertoires, Paths,

Democracy and Rights, Sociologia Ruralis, Vol. 39, No. 4.Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r., Urząd Marszałkowski

w Lublinie, Lublin 2014.Report of the World Commission on Environment and Development: “Our Common Future”

1987; dostęp http://www.channelingreality.com/Documents/Brundtland_Sear-chable.pdf z dnia 17.04.2015.

Rio+ 20: w kierunku gospodarki ekologicznej i lepszego zarządzania. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecz-nego i Komitetu Regionów, Bruksela, dnia 20.6.2011, COM(2011) 363 wersja osta-teczna.

Rizov M. 2005: Rural development under the European CAP: The role of diversity, The Social Science Journal, 42.

Rosner A. 2008: Uwarunkowania społeczno-gospodarcze związane z restrukturyzacją funk-cji rolniczej wsi [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Saganowski K., Zagrzajewska-Fiedorowicz M., Zuber P. (red.), tom I, MRR, Warszawa.

Rosner A., Stanny M. (red.) 2007: Zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Pol-sce według komponentu społecznego [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju spo-łeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, IRWiR PAN, Warszawa.

Roszkowska-Mądra B. 2009: Koncepcje rozwoju europejskiego rolnictwa i obszarów wiej-skich, Gospodarka Narodowa, nr 10.

Ryszko A. 2007: Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskowym, Wydawni-ctwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.

Ryszkowski L. 1984: Idea rolnictwa ekologicznego – postawienie zagadnienia, Zeszyty Prob-lemowe Postępów Nauk Rolniczych (286).

Sadowy M. 2011: Gospodarka komunalna [w:] Gospodarka i finanse samorządu terytorialne-go, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.

Shucksmith M. 2010: Disintegrated Rural Development? Neo-Endogenous Rural Deve-lopment Planning and Place-Shaping in Diffused Power Context, Sociologia Ruralis, Vol. 50, Issue 1.

Siedlecka A. 2015: Środowiskowe aspekty funkcjonowania wiejskich gospodarstw domo-wych na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego, PSW Biała Podlaska.

Siekierski J. 2002: Rolnictwo i wieś polska wobec współczesnych wyzwań rozwojowych i in-tegracji, Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie, Tarnów.

Sikora J. 2012: Wielofunkcyjność obszarów wiejskich w Polsce, Journal of Agribusiness and Rural Development, 2(24).

287

Siudek T., Zawojska A. 2014: Competitiveness in the Economic Concepts, Theories and Empi-rical Research, Oeconomia, 13 (1).

Skowronek-Mielczarek A. 2013: Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, OW SGH w Warszawie, Warszawa.

SMEs and the environment in the European Union, Main Report prepared in 2010 for the Eu-ropean Commission, DG Enterprise and Industry under the Competitiveness and In-novation Programme 2007-2013, Danish Technological Institute and PLANET S.A., Greece, http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/business-environment/files/main_report_en.pdf

Słodowa-Hełpa M. 2013: Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania, CeDeWu, Warszawa.

Słodowa-Hełpa M. 2013: Wyzwania stojące przed polskim samorządem lokalnym w per-spektywie 2014-2020, Studia Oeconomica Posnaniesia, tom 1, nr 6(25).

Sobala-Gwosdz A. 2005: Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpa-ckim, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.

Stan ochrony środowiska w województwie lubelskim 2003, WIOŚ Lublin 2004.Stanny M. 2013: Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, IRWiR

PAN, Warszawa.Stanny M., Czarnecki A. 2011: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Zielonych Płuc Pol-

ski. Próba analizy empirycznej, IRWiR PAN, Warszawa.Stola W. 1987: Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich Polski. Próba metodyczna,

IGiPZ PAN, Prace habilitacyjne, Ossolineum, Wrocław.Stola W. 1993: Struktura przestrzenna i klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich Pol-

ski, IGiPZ PAN, Dokumentacja geograficzna, zeszyt 3, Warszawa.Strategia na rzecz zrównoważonej konkurencyjności branży budowlanej i jej

przedsiębiorstw,COM(2012) 433 finał.Strategia rozwoju gminy Włodawa na lata 2009-2015, UG Włodawa, Włodawa 2008.Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2014-2020 (z perspektywą do 2030 r.),

Urząd Marszałkowski w Lublinie, Lublin 2014.Strategia zrównoważonego rozwoju miasta i gminy Kazimierz Dolny na lata 2008-2013,

UMiG, Kazimierz Dolny 2007.Studium przestrzenne lokalizacji i możliwości rozwoju Regionalnych Stref Przedsiębiorczo-

ści w województwie lubelskim – kierunki rozwoju stref przedsiębiorczości, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, Lublin 2008.

Suchta J. (red.) 1997: Wycena i gospodarowanie nieruchomościami na obszarach cennych ekologicznie (cenność ekologiczna- wartość ekonomiczna, Zachodnie Centrum Or-ganizacji, Olsztyn- Zielona Góra.

Szeptycki A. 2006: Znaczenie techniki w systemie zrównoważonej produkcji rolniczej, Jour-nal of Research and Applications in Agricultural Engineering, tom 51, nr 2.

Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Zioło M. 2011: Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i prakty-ka, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.

Szewczyk P., Midor K. 2007: Zrównoważony rozwój w gminach województwa śląskiego, Wy-dawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.

Szromek A.R. 2007: Wskaźniki ilościowe w ocenie sprawności operacyjnej sanatoriów, Wy-dawnictwo Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Gliwice.

Literatura

288


Szromek A.R. 2012: Przegląd wskaźników funkcji turystycznej i ich zastosowanie w ocenie rozwoju turystycznego obszaru na przykładzie gmin województwa śląskiego, Ze-szyty Naukowe. Organizacja i Zarządzanie, Politechnika Śląska, z. 61.

Szul R. 1996: Przestrzeń, gospodarka, państwo, Wydawnictwo Naukowe Jan Szumacher, Warszawa.

Szymański W. 2008: Planowanie przestrzenne na NIMBY, Problemy Ocen Środowiskowych, nr 3.

Tederko Z. 2009: Wspieranie biznesu na rzecz bioróżnorodności, Studia i Raporty, IUNG – PIB, Z.15.

Tederko Z. 2010: Ochrona bioróżnorodności w działalności przedsiębiorstw. Realizacja unij-nej inicjatywy Biznes i Różnorodność, Ochrona różnorodności biologicznej w Pol-sce, Posiedzenie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa.

Thlon M. i in., Raport podsumowujący, Budowa kapitału społecznego do wykorzystania w procesie zarządzania rozwojem kierowanym przez lokalną społeczność , „Euro-pejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. ”Projekt opracowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, In-stytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 215, tab. 45.

Warszyńska J. 1985: Funkcja turystyczna Karpat polskich, Folia Geographica. Series Geo-graphica-Oeconomica, tom XVIII.

Warszyńska J., Jackowski A. 1978: Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa.Wielka Encyklopedia PWN, T. 14, PWN, Warszawa 2003.Wilkin J. 2007: Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa w kontekście europejskim

i globalnym. Implikacje teoretyczne i praktyczne (Referat przygotowany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich: „Polska w gospodarce światowej – szanse i zagro-żenia rozwoju”, 29-30 listopada 2007).

Wiszniewska B., Farr A., Jęndrośka J. 2002: Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa.

Witkowska-Dąbrowska M. 2010: Wyznaczanie strategicznych obszarów ekologicznie cen-nych [w:] Analiza uwarunkowań wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich na przykładzie powiatu olsztyńskiego ziemskiego z wykorzystaniem doświadczeń Portugalii, T.M. Łaguna, M. de Jesus IIisio (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu War-mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.

Witkowska-Dąbrowska M., Łaguna T.M. (red.) 2010: Zarządzanie zasobami środowiska, Fun-dacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok.

Województwo lubelskie. Podregiony, powiaty, gminy, US w Lublinie, Lublin 2012.Zajda K. 2013: Projekty współpracy Lokalnych Grup Działania z województwa łódzkiego,

Wieś i Rolnictwo, nr 4(161).Zajda K. 2013: Współpraca Lokalnych Grup Działania porównanie sieci tworzonych przez or-

ganizacje z województwa lubuskiego i małopolskiego, Journal of Agribusiness and Rural Development, 1(27).

289

Zaręba D. 2006: Ekoturstyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Zegar J.S. 2003: Kierowanie zrównoważonym rozwojem społeczno-gospodarczym, SGH,

Warszawa.Zielińska A. 2009: Abilities of running an economic activity on protected areas,

Economics&Sociology, No 2, Vol. 2.Zielińska A. 2013: Gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych w Polsce w kontek-

ście rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.

Zieliński K. 2015, Procesy modernizacyjne rolnictwa, Difin, Warszawa.Ziętara W. 2000: Tradycyjne i współczesne podejście do równowago w gospodarstwach

i przedsiębiorstwach rolniczych, Pamiętnik Puławski, zeszyt 120(II).Zwolińska-Ligaj M. 2011: Rola samorządów gminnych w zarządzaniu zrównoważonym

rozwojem obszarów wiejskich regionu Zielone Płuca Polski [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000, Bołtromiuk A. (red.), IRWiR PAN, Warszawa.

Zwolińska-Ligaj M. 2015: Functional Classification of Rural Areas in the Lubelskie Voivodship Including Their Natural Values, Barometr Regionalny, tom 13, nr 1.

Zwolińska-Ligaj M. 2015: The influence of natural valuable areas on the development of en-trepreneurship: (based on the exemple of Lublin Voivodeship), Proceedings of the 2015 International Conference „Economic Scince For Rural Development” no 39, Jelgava.

Zwolińska-Ligaj M. 2015: Współpraca przedsiębiorstw z podmiotami otoczenia w zakresie ochrony środowiska jako czynnik zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodni-czo cennych, Roczniki Naukowe SERiA, tom 17, zeszyt 5.

Zwolińska-Ligaj M. 2015: Integracja funkcji gospodarczych i środowiskowych na obszarach przyrodniczo cennych województwa lubelskiego. Perspektywa przedsiębiorstw. Wydawnictwo PSW w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska.

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza, Wydawnictwo Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa 2003, s. 5-6.

Żek M. 2008: Funkcja turystyczna obszaru nadbużańskiego, Turystyka i Hotelarstwo, 14.Żemigała M. 2012: Ekologiczny kontekst zarządzania [w:] Nowe kierunki w organizacji i za-

rządzaniu. Organizacje, konteksty, procesy zarządzania, Glinka B., Kostera M. (red.), Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa.

Źródła internetowe:www. minrol.gov.plwww.dna.lgd-region-wloszczowa.plwww.ekomuzeumlubelszczyzny.plwww.emas.gdos.gov.pl www.encyklopedia.pwn.plwww.epp.eurostat.ec.europa.euwww.gdrc.org www.iisd.orgwww.kajakiempowieprzu.pl

Literatura

290


www.kazmierz-dolny.plwww.ko-gorzow.edu.plwww.kraina.org.plwww.landscaperesearch.livingreviews.org www.lgdkram.plwww.lubelskie.plwww.minrol.gov.plwww.mir.gov.pl www.mos.gov.plwww.plan.lubelskie.plwww.programcp.org.plwww.rc.com.plwww.stat.gov.plwww.uncsd2012.org www.wios.lublin.plwww.wof.wlodawa.euwww.eko-net.plwww.ec.europa.euwww.eko-net.plwww.emas.gdos.gov.pl

Akty prawne:Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 12.01.11 w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. Nr 25, poz. 1330).Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880.Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2011 nr 163 poz. 981.

291

Spis rzeczy

Spis tabel

Tabela 1.1 Wskaźniki cenności przyrodniczej gmin wiejskich/wiejsko-miejskich . . . . . . . 17

Tabela 1. 2 Określenie „mocy ekologicznej” formy użytkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Tabela 1.3 Charakterystyka intensywności występowania zagrożeń dla środowiska przyrodniczego w gminie według opinii wójtów i burmistrzów gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Tabela 1.4 Charakterystyka konfliktów na tle ochrony środowiska występujących w badanych gminach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Tabela 1.5 Charakterystyka wybranych składników potencjału i stanu rozwoju turystyki gmin Włodawa i Kazimierz Dolny na tle badanych gmin otoczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Tabela 1.6 Kryteria klasyfikacji badanych gmin z uwzględnieniem atrakcyjności wynikającej z warunków przyrodniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Tabela 2.1 Wyniki analizy wariancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Tabela 2.2 Struktura podregionów województwa lubelskiego według obszarów wiejskich reprezentujących wyodrębnione typy funkcjonalne . . . . . . . . . . . 55

Tabela 2.3 Struktura obszarów reprezentujących wyróżnione klasy cenności ekologicznej według typów funkcjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Tabela 3.1 Wartości wybranych wskaźników odzwierciedlających skalę przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Polski i województwa lubelskiego w okresie 2011-2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Tabela 3. 2 Struktura podmiotów gospodarczych Polski, obszarów wiejskich Polski oraz obszarów wiejskich województwa lubelskiego według rodzaju prowadzonej działalności w roku 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Tabela 3. 3 Struktura podmiotów gospodarczych Polski, obszarów wiejskich Polski oraz obszarów wiejskich województwa lubelskiego według wielkości zatrudnienia w roku 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Tabela 3.4 Wskaźniki obciążenia demograficznego dla Polski i województwa lubelskiego na dzień 31 grudnia 2013r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Tabela 3.5 Kryteria doboru gmin, w których przeprowadzono badania . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Tabela 3.6 Struktura badanych gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Tabela 3.7 Przeciętna wielkość zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach według formy zatrudnienia i lokalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Tabela 3. 8 Powierzchnia zasiewów wybranych elementów produkcji roślinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

292


Tabela 3.9 Stan pogłowia wybranych zwierząt w badanych gospodarstwach . . . . . . . . . . . 82

Tabela 3.10 Poziom wyposażenia w urządzenia i instalacje do produkcji roślinnej i zwierzęcej w badanych gospodarstwach rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Tabela 3.11 Struktura gospodarstw ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną . . . . . 84

Tabela 3.12 Poziom zadowolenia z osiąganych dochodów z tytułu prowadzonej produkcji rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Tabela 4.1 Tradycyjne i współczesne ujęcia komponentów rozwoju lokalnego . . . . . . . . . . 89

Tabela 4.2 Wewnętrzne uwarunkowania rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Tabela 4.3 Zewnętrzne czynniki rozwoju gmin w opinii wójtów i burmistrzów . . . . . . . . 101

Tabela 4.4 Problemy rozwoju w sferze społecznej wskazane w analizach SWOT strategii rozwoju badanych gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Tabela 4.5 Problemy rozwoju w sferze gospodarczej wskazane w analizach SWOT strategii rozwoju badanych gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Tabela 4.6 Problemy rozwoju w sferze środowiskowej wskazane w analizach SWOT strategii rozwoju badanych gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Tabela 4.7 Ocena poziomu zainteresowania problematyką ochrony środowiska oraz poziomu wiedzy w tym zakresie w opinii badanych rolników . . . . . . 115

Tabela 4.8 Ocena wybranych uwarunkowań wewnętrznych gospodarstw rolnych istotnych dla podejmowania działań z zakresu ochrony środowiska . . . . 119

Tabela 4.9 Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań działalności gospodarczej według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Tabela 4.10 Ocena lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości w zakresie infrastruktury technicznej według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . 126

Tabela 4.11 Ocena lokalnych uwarunkowań przedsiębiorczości w sferze gospodarczej i społecznej według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . 127

Tabela 4.12 Ocena aktywności władz gminy w obszarze kształtowania lokalnych warunków przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . 128

Tabela 4.13 Ocena wybranych uwarunkowań środowiskowych działalności gospodarczej według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Tabela 4.14 Ocena warunków lokalnych w obszarze stanu i dostępności wybranych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Tabela 4. 15 Ocena stopnia oddziaływania na przedsiębiorstwo wybranych ograniczeń prowadzenia i rozwoju działalności gospodarczej wynikających z lokalizacji w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska przyrodniczego (gminy porównawcze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

293

Spis rzeczy

Tabela 4.16 Szanse i zagrożenia wskazywane przez przedsiębiorców wynikające z lokalizacji na obszarze prawnie chronionym według form obszarów chronionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Tabela 4.17 Ocena aktywności władz samorządowych w zakresie lokalnych inicjatyw prośrodowiskowych według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . 135

Tabela 4.18 Ocena wybranych uwarunkowań wewnętrznych przedsiębiorstwa istotnych dla podejmowania działań z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Tabela 4.19 Ocena ważności czynników uwzględnianych w decyzjach dotyczących przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Tabela 5.1 Działalność gospodarcza według form ochrony przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Tabela 5.2 Znaczenie i bariery rozwoju poszczególnych funkcji gospodarczych – w opinii wójtów i burmistrzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Tabela 5.3 Wdrażane i planowane przez władze gminne do wdrażania w najbliższej przyszłości (w perspektywie 5 lat) kierunki rozwoju gminy . . . . . . . . . . . . 151

Tabela 5.4 Działania urzędów gmin ukierunkowane na wykorzystanie zasobów i walorów gminy w procesie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Tabela 5.5 Ograniczenia gospodarczego wykorzystania zasobów i walorów przyrodniczych gminy procesie rozwoju postrzegane z perspektywy wójtów i burmistrzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Tabela 5.6 Kierunki wykorzystania zasobów i walorów środowiska na cele gospodarcze w badanych gminach w ramach aktywności LGD . . . . . . . . . . 160

Tabela 5.7 Ocena stopnia wykorzystania zasobów i walorów środowiska geograficznego gminy według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Tabela 5.8 Ocena stopnia wykorzystania w działalności przedsiębiorstwa wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego gminy według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Tabela 5.9 Odsetek przedsiębiorców wykorzystujących w sposób innowacyjny wybrane zasoby i walory środowiska geograficznego gminy według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Tabela 5.10 Ocena stopnia wykorzystania poszczególnych zasobów i walorów środowiska geograficznego gmin przyrodniczo cennych przez przedsiębiorstwa reprezentujące wybrane rodzaje działalności gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Tabela 5.11 Walory środowiska geograficznego gminy, które należy wykorzystywać w procesach jej rozwoju według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

294


Tabela 5.12 Ocena pełnego wykorzystania walorów środowiska geograficznego gminy przez lokalne przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Tabela 5.13 Kierunki lokalnej przedsiębiorczości mające szanse rozwoju według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Tabela 5.14 Przykłady działalności opartych na zasobach i walorach lokalnego środowiska przyrodniczego według funkcji obszarów wiejskich . . . . . . . . 168

Tabela 5.15 Przedsiębiorstwa wykorzystujące zasoby naturalne i pozostałe według lokalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Tabela 5.16 Ocena obecnej roli wybranych obszarów aktywności proekologicznej w działalności przedsiębiorstw wykorzystujących zasoby naturalne i pozostałych zlokalizowanych na obszarach przyrodniczo cennych . . . . 170

Tabela 5. 17 Ocena stopnia zapotrzebowania na poszczególne formy wsparcia wykorzystania przez przedsiębiorstwa lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych na obszarach przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Tabela 5.18 Udział gospodarstw rolnych stosujących Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Tabela 5.19 Stopień wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa stosujące Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Tabela 5.20 Innowacyjne rozwiązania proekologiczne względem wybranych zasobów i walorów środowiskowych wskazane przez rolników prowadzących gospodarstwa realizujące program rolnośrodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Tabela 5.21 Ocena stopnia wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa realizujące program rolnośrodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

Tabela 5.22 Ocena stopnia zapotrzebowania w poszczególne formy wsparcia wykorzystania przez rolników lokalnych zasobów i walorów przyrodniczych w opinii kierowników prowadzących gospodarstwo rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Tabela 5.23 Ocena uwarunkowań rozwoju produkcji ekologicznej w opinii producentów z obszaru gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Tabela 5.24 Ocena wpływu wybranych czynników na podjęcie decyzji o podjęciu produkcji ekologicznej w opinii producentów z obszaru gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Tabela 5.25 Czynniki decydujące o atrakcyjności najbliższej okolicy w opinii usługodawców z gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Tabela 5.26 Zakres przedsięwzięć projektów współpracy realizowanych przez LGD zrzeszające badane gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

295

Spis rzeczy

Tabela 5.27 Ocena siły oddziaływania środowiska przyrodniczego gminy na wybrane obszary lokalnej przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Tabela 5.28 Ocena wykorzystywania szans działalności gospodarczej wynikających z lokalizacji w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska przyrodniczego (gminy porównawcze) (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Tabela 5.29 Stopień wykorzystywania wybranych szans działalności gospodarczej wynikających z lokalizacji przedsiębiorstw w gminie o cennych walorach przyrodniczych (gminy przyrodniczo cenne) lub dostępu do zasobów i walorów środowiska (gminy porównawcze) . . . . . . . . . . . . . . 196

Tabela 5.30 Ocena znaczenia wybranych czynników wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa według lokalizacji przedsiębiorstw . . 197

Tabela 5.31 Ocena znaczenia wybranych czynników wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw z obszarów przyrodniczo cennych według wybranych czynników i rodzaju działalności przedsiębiorstw . . 199

Tabela 5.32 Ocena znaczenia poszczególnych czynników we wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań proekologicznych według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

Tabela 6.1 Ocena nasilenia wystąpienia efektów ekologicznych wdrożenia certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 w badanych przedsiębiorstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Tabela 6.2 Ocena nasilenia wystąpienia efektów ekonomicznych i społecznych wdrożenia certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 w badanych przedsiębiorstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Tabela 6.3 Ocena znaczenia wybranych czynników, które mogą zachęcić przedsiębiorców do wdrażania certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Tabela 6.4 Ocena znaczenia wybranych barier, które mogą zniechęcać przedsiębiorców do wdrażania certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

Tabela 6.5 Gospodarstwa stosujące między innymi zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej w badanej grupie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Tabela 6.6 Działania podejmowane w gospodarstwach rolnych, które można zaliczyć do elementów zarządzania środowiskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

Tabela 6.7 Prowadzenie wybranych praktyk w gospodarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Tabela 6.8 Gospodarstwa rolne realizujące wyszczególnione działania na gruntach ornych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Tabela 6.9 Podstawowe dokumenty planistyczne i programowe rozwoju gminy w ramach planowania zrównoważonego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Tabela 6.10 Podmioty uczestniczące w opracowaniu strategii rozwoju/ zrównoważonego rozwoju gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

296


Tabela 6. 11 Działania urzędów gmin dotyczące pozyskiwania, przetwarzania i udostępniania informacji ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Tabela 6.12 Działania urzędów gmin z zakresu edukacji ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Tabela 6.13 Główni partnerzy urzędów gmin w realizacji działań z zakresu edukacji ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Tabela 6.14 Komunalne inwestycje proekologiczne zrealizowane w badanych gminach w okresie 2007–2013 ze wskazaniem zewnętrznych źródeł ich finansowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Spis wykresów

Wykres 2. 1 Struktura typów funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Wykres 3.1 Struktura badanych przedsiębiorstw według wielkości zatrudnienia i lokalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Wykres 3.2 Struktura badanych przedsiębiorstw według roku powołania i lokalizacji . 77

Wykres 3.3 Struktura badanych przedsiębiorstw według formy organizacyjno -prawnej i lokalizacj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Wykres 3.4 Struktura badanych przedsiębiorstw według rodzaju działalności i lokalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Wykres 3.5 Opinie przedsiębiorców odnośnie odnotowania rozwoju w działalności przedsiębiorstwa w okresie 2011-2013 według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Wykres 3.6 Deklarowane plany przedsiębiorców w perspektywie najbliższych trzech lat według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Wykres 4.1 Występowanie na terenie gminy obszarów chronionych jako destymulanta rozwoju – w opinii wójtów i burmistrzów gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Wykres 4.2 Negatywne efekty występowania na terenie gminy obszarów chronionych w opinii przedstawicieli samorządu gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Wykres 4.3 Pozytywne efekty występowania na terenie gminy obszarów chronionych w opinii przedstawicieli samorządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Wykres 4.4 Wybrane problemy rozwoju gmin w opinii badanych radnych . . . . . . . . . . . . . 108

Wykres 4.5 Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań produkcji rolniczej według lokalizacji gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Wykres 4.6 Ocena wybranych, ponadlokalnych uwarunkowań środowiskowych produkcji rolniczej według lokalizacji gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Wykres 4.7 Średni „wiek” budynków i budowli w latach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

297

Wykres 4.8 Ogólna ocena występowania w gminie sprzyjających warunków funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorczości według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Wykres 5.1 Ocena stopienia wykorzystania w działalności rolniczej wybranych zasobów i walorów środowiska geograficznego przez gospodarstwa realizujące program rolnośrodowiskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Wykres 5.2 Ocena wpływu poszczególnych czynników na podjęcie działalności agroturystycznej w gospodarstwach z obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Wykres 5.3 Ocena wpływu poszczególnych czynników i walorów na decyzje turystów w wyborze oferty gospodarstwa w opinii usługodawców z gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Wykres 5.4 Atrakcje oraz usługi dostępne w ofercie turystycznej gospodarstw z gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Wykres 6.1 Podejmowanie w przedsiębiorstwach działań na rzecz zmniejszania ich niekorzystnego wpływu na środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Wykres 6.2 Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w badanych przedsiębiorstwach (ogółem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Wykres 6.3 Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w przedsiębiorstwach z gmin przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Wykres 6.4 Stan wdrożenia i stopień znajomości wybranych systemów i programów związanych z zarządzaniem środowiskowym w przedsiębiorstwach z gmin porównawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Wykres 6.5 Przyczyny nie posiadania i braku planów wprowadzenia sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego w badanych przedsiębiorstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Wykres 6.6 Struktura organizacyjna zarządzania obszarem ochrony środowiska w przedsiębiorstwie według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . 218

Wykres 6.7 Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu planowania i organizacji zarządzania środowiskowego według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Wykres 6.8 Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu proekologicznego rozwoju produktów/usług oraz zaopatrzenia i dystrybucji według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Wykres 6.9 Ocena aktywności przedsiębiorstw w ramach działań z zakresu proekologicznego zarządzania produkcją/wytwarzaniem usług według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Wykres 6.10 Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie recyklingu i minimalizacji odpadów według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . 223

Spis rzeczy

298


Wykres 6.11 Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie upowszechniania wiedzy i komunikowania w obszarze ochrony środowiska według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Wykres 6.12 Ocena aktywności przedsiębiorstw w zakresie współpracy z wybranymi interesariuszami w celu podejmowania inicjatyw proekologicznych według lokalizacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

Wykres 6.13 Przedsiębiorstwa w przypadku których deklarowano podejmowanie wybranych działań z zakresu marketingu ekologicznego według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Wykres 6.14 Przedsiębiorstwa posiadające prawo do wykorzystywania znaków ekologicznych przy oznaczaniu produktu według lokalizacji przedsiębiorstw (% wskazań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Wykres 6.15 Znajomość terminu „zarządzanie środowiskowe” przez badanych rolników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Wykres 6.16 Gospodarstwa posiadające wybrane dokumenty związane z prowadzeniem produkcji rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Spis map

Mapa 1.1 Przestrzenne zróżnicowanie cenności przyrodniczej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Mapa 2.1 Struktura typów funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa lubelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Mapa 3.1 Rozmieszczenie przestrzenne 40 gmin z próby badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Spis rysunków

Rysunek 2.1 Obszary wiejskie jako miejsce produkcji i konsumpcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Rysunek 6.1 Klasyfikacja rodzajowa metod i systemów zarządzania prośrodowiskowego w przedsiębiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Rysunek 7.1 Model instytucjonalno-organizacyjnego wsparcia wykorzystania zasobów i walorów środowiska przyrodniczego obszarów przyrodniczo cennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

299

AneksTabela A.1. Funkcje obszarów wiejskich przyporządkowane do wyodrębnionych grup oraz reprezentujące je wskaźniki i ich źródła

Funk-cja

Numer i nazwa funkcji Numer i nazwa wskaźnika według funkcji Źródło

wskaźnika

Funk

cje

roln

icze

1. Rolnictwo

odsetek użytków rolnych w powierzchni gminy ogółem w 2011 roku GUS

odsetek gospodarstw domowych z dochodem z działalności rolniczej w ogóle gospodarstw domowych w 2010 roku PSR 2010

średni obszar indywidualnego gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność rolniczą powyżej 1 ha użytków rolnych w 2010 roku

PSR 2010

Poza

roln

icze

funk

cje

prod

ukcy

jne

i usł

ugow

e

2. Pozarolnicza aktywność go-spodarcza

liczba pozarolniczych podmiotów gospodarczych na 10000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2012 roku BDL GUS

3. Leśnictwo odsetek lasów w powierzchni ogółem gminy w 2012 roku BDL GUSpozyskanie grubizny drewna w m3/100 ha powierzchni la-sóww 2012 roku BDL GUS

4. Produkcja przemysłowa

odsetek pracujących w przemyśle i budownictwie w liczbie pracujących ogółem w 2011 roku US w Lublinie

udział wpływów z opłaty eksploatacyjnej w dochodach własnych gminy ogółem w 2012 roku BDL GUS

liczba podmiotów gospodarczych sekcji przemysł i budowni-ctwo na 1000 mieszkańców w 2012 roku BDL GUS

5. Usługi

liczba podmiotów gospodarczych sekcji usługowych sektora prywatnego (bez sekcji I i R) na 1000 mieszkańców w 2012 roku BDL GUS

odsetek podmiotów sekcji usługowych w ogóle podmiotów zarejestrowanych w systemie Regon w 2012 roku BDL GUS

6. Turystyka

miejsca noclegowe turystyki ogółem na km2 gminy w 2012 roku BDL GUS

liczba udzielonych noclegów w turystycznych obiektach noclegowych na 1000 mieszkańców gminy w 2012 roku BDL GUS

liczba podmiotów gospodarczych sekcji reprezentujących turystykę (sekcja I i R) na 1000 mieszkańców w 2012 roku BDL GUS

7. Mieszkalni-ctwo

liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy w 2006 roku BDL GUS

współczynnik atrakcyjności migracyjnej (iloraz salda migra-cji do ich obrotu) w latach 2010-2012 BDL GUS

gęstość zaludnienia /1km2 w 2012 roku BDL GUS

8. Kształtowanie i ochrona krajo-brazu natural-nego

udział powierzchni gminy objętej siecią Natura 2000 w po-wierzchni gminy ogółem w 2011 roku RDOŚ

udział obszarów chronionych (parków krajobrazowych i na-rodowych oraz rezerwatów przyrody) w powierzchni gminy ogółem w 2012 roku

BDL GUS

wydatki samorządów gmin na ochronę środowiska przyrod-niczego na 1 mieszkańca w latach 2010-2012 (na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu, gospodarkę ściekową i ochronę wód, gospodarka odpadami)

BDL GUS

9. Kształtowanie i ochrona krajo-brazu kulturo-wego

liczba uczestników imprez kulturalnych organizowanych przez gminę na 1000 mieszkańców w 2012 roku BDL GUS

liczba zespołów artystycznych w gminie na 1000 mieszkań-cóww 2012 roku BDL GUS

wydatki samorządów gmin na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego na 1 mieszkańca w latach 2010-2012 BDL GUS

Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj.

300


Tabela A.2 Współczynniki korelacji między średnimi wartościami mierników poszcze-gólnych grup funkcji

Numer i nazwa funkcji

1. R

olni

ctw

o

2. P

ozar

olni

cza

akty

wno

ść g

ospo

-da

rcza

3. L

eśni

ctw

o

4. P

rodu

kcja

prz

e-m

ysło

wa

5. U

sług

i

6. T

urys

tyka

7. M

iesz

kaln

ictw

o

8. K

szta

łtow

anie

i oc

hron

a kr

ajob

razu

na

tura

lneg

o

9. K

szta

łtow

anie

i oc

hron

a kr

ajob

razu

ku

ltur

oweg

o

1. Rolnictwo 1 -,284 -,459 -,393 ,012 -,240 -,280 -,369 ,0112. Pozarolnicza aktywność gospodarcza 1 ,012 ,573 ,630 ,319 ,536 -,055 -,102

3. Leśnictwo 1 ,195 -,303 ,082 -,075 ,325 ,0844. Produkcja przemysłowa 1 ,062 ,221 ,332 ,137 -,0365. Usługi 1 ,196 ,448 -,210 -,0736. Turystyka 1 ,221 ,137 ,1337. Mieszkalnictwo 1 -,101 -,1148. Kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego 1 ,192

9. Kształtowanie i ochrona krajobrazu kulturowego 1

Źródło: opracowanie M. Zwolińska-Ligaj na podstawie źródeł podanych w tabeli A1.

Tabela A.3. Charakterystyka wyodrębnionych typów funkcjonalnych według średnich arytmetycznych mierników poszczególnych funkcji

Numer i nazwa grupy funkcjiTyp funkcjonalny

Mieszany Leśny Rolniczy Turystyczny1. Rolnictwo -0,38 -0,59 0,34 -0,502. Pozarolnicza aktywność gospodarcza 1,70 -0,08 -0,40 0,793. Leśnictwo -0,23 0,68 -0,22 0,274. Produkcja przemysłowa 0,53 0,29 -0,55 0,285. Usługi 1,15 -0,65 -0,03 0,416. Turystyka 0,24 0,02 -0,21 5,497. Mieszkalnictwo 0,95 -0,22 -0,16 0,658. Kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego -0,18 0,45 -0,15 0,42

9. Kształtowanie i ochrona krajobrazu kulturowego -0,20 0,17 -0,04 0,65


301

Tabela A.4. Charakterystyka wyodrębnionych skupień według wartości średnich i od-chyleń standardowych wskaźników

Sym

bol z

mie

nnej

Typ funkcjonalnyOgółem

Mieszany Leśny Rolniczy Turystyczny

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

śred

nia

odch

ylen

ie

stan

dard

owe

1.1 73,65 12,13 57,31 15,37 74,31 8,21 58,70 22,33 69,92 13,241.2 87,72 6,82 89,41 7,86 94,95 4,83 87,48 6,07 92,47 6,711.3 6,66 1,44 7,73 2,24 9,68 3,01 9,08 7,48 8,77 2,982 102,78 16,44 72,12 12,48 66,59 10,22 87,04 21,33 73,48 17,29

3.1 17,88 10,40 34,28 16,64 17,53 7,77 26,76 20,71 21,71 13,103.2 28,98 17,96 42,03 31,74 29,85 20,23 36,42 23,06 32,73 23,674.1 37,45 12,99 39,99 19,71 17,76 12,97 33,51 24,90 27,94 18,434.2 0,66 1,14 0,69 2,19 0,16 0,41 0,24 0,17 0,36 1,214.3 16,65 3,01 14,64 4,39 10,07 3,02 14,94 1,26 12,19 4,295.1 43,11 8,58 25,33 5,14 26,28 4,80 33,99 11,92 28,61 8,305.2 71,70 3,25 61,88 6,31 69,45 6,21 69,08 5,38 67,97 6,816.1 37,04 41,39 60,00 135,63 11,90 36,49 1727,67 794,97 53,68 238,386.2 316,66 411,68 584,09 1328,59 107,13 476,88 22744,9015468,79 603,09 3299,586.3 2,89 0,78 2,16 0,86 1,85 0,66 4,54 2,39 2,12 0,907.1 0,38 0,19 0,66 2,56 0,27 0,22 0,22 0,22 0,38 1,267.2 0,22 0,19 -0,14 0,16 -0,17 0,15 0,03 0,15 -0,10 0,217.3 82,00 31,95 45,46 17,90 45,41 15,11 78,33 46,23 51,24 23,578.1 0,12 0,26 0,38 0,40 0,10 0,17 0,15 0,15 0,17 0,288.2 8,93 13,92 15,31 22,48 8,34 18,52 35,65 40,84 10,51 19,678.3 28,41 45,67 100,09 152,78 50,11 103,41 62,47 72,63 59,07 113,199.1 674,41 946,98 1141,27 1806,10 811,72 1223,30 715,95 1230,10 868,86 1352,169.2 0,56 0,53 0,91 1,17 0,67 0,76 0,31 0,33 0,71 0,859.3 91,81 51,36 112,62 54,92 106,81 54,14 264,61 234,54 108,47 61,92


Aneks

302


Tabela A.5. Gminy wiejskie i obszary wiejskie gmin wiejsko-miejskich województwa lu-belskiego według przynależności do określonego typu funkcjonalnego i klasy cenności ekologicznej*

Klasa cenno-

ści

Typ funkcjonalny

Mieszany Leśny Rolniczy Turystycz-ny

1

Janowiec, Tomaszów Lubelski, Urszulin

Aleksandrów, Bełżec, Dzwola, Janów Lubelski*, Józefów*, Kras-nobród*, Łuko-wa, Modlibo-rzyce, Rossosz, Stary Brus, Su-siec, Tereszpol, Zwierzyniec*

Adamów, Dubienka, Potok Wielki, Sławatycze

Kazimierz Dolny*

2

Wąwolnica Janów Podla-ski, Jeziorzany, Konstantynów, Potok Górny, Sosnowica, Stę-życa, Wilków, Wola Uhruska

Białopole, Borzechów, Dębowa Kłoda, Kraśniczyn, Lubycza Królewska, Łabunie, Obsza, Ra-decznica, Ruda-Huta, Rybczewice, Skierbieszów, Stary Zamość, Tar-nawatka, Uścimów

Włodawa

3

Chełm, Cho-del, Głusk, Końskowo-la, Kurów, Łęczna*, Markuszów, Mełgiew, Niedrzwica Duża, Spi-czyn, Wólka, Zamość

Adamów (zam.), Baranów, Biłgo-raj, Borki, Cyców, Firlej, Frampol*, Gościeradów, Hańsk, Księżpol, Puchaczów, Rejowiec Fa-bryczny, Szcze-brzeszyn*, Tar-nogród*, Ułęż, Wyryki, Żyrzyn

Batorz, Biszcza, Czemierniki, Dołhobyczów, Dorohusk, Drelów, Dzierzkowice, Goraj, Hanna, Ho-rodło, Izbica, Jarczów, Józefów nad Wisłą, Kamień, Karczmiska, Kąkolewnica Wschodnia, Kodeń, Komarów-Osada, Krzczonów, Leś-na Podlaska, Leśniowice, Ludwin, Łaszczów*, Łaziska, Łopiennik Górny, Miączyn, Milejów, Mircze, Nielisz, Nowodwór, Opole Lubel-skie*, Ostrówek, Piszczac, Pode-dwórze, Poniatowa*, Rachanie, Rokitno, Rudnik, Sawin, Serniki, Serokomla, Siennica Różana, Sitno, Sosnówka, Sułów, Telatyn, Terespol, Trzeszczany, Tuczna, Ulhówek, Urzędów, Wojciechów, Wola Mysłowska, Zalesie, Żmudź

Nałęczów*

303

4

Garbów, Jabłonna, Jastków, Konopnica, Lubartów, Łuków, Puła-wy, Strzyże-wice

Kłoczew, Kraś-nik, Krzywda, Ostrów Lubel-ski*, Stoczek Łukowski, Sza-starka

Abramów, Annopol*, Bełżyce*, Bychawa*, Chrzanów, Godziszów, Grabowiec, Jabłoń, Kock*, Kras-nystaw, Krynice, Łomazy, Michów, Milanów, Niedźwiada, Parczew*, Piaski*, Rejowiec, Siedliszcze, Siemień, Trawniki, Uchanie, Werbkowice, Wierzbica, Wilkołaz, Wojcieszków, Wojsławice, Zakrzó-wek

–

5

Biała Podla-ska, Kamion-ka, Niemce, Radzyń Pod-laski

Międzyrzec Pod-laski, Ryki*

Fajsławice, Gorzków, Hrubieszów, Komarówka Podlaska, Stanin, Trzebieszów, Trzydnik Duży, Turobin, Tyszowce*, Ulan-Majo-rat, Wisznice, Wohyń, Wysokie, Zakrzew, Żółkiewka

–

*obszary wiejskie w gminach wiejsko-miejskichŹródło:M. Zwolińska-Ligaj 2015: Functional Classification of Rural Areas..., dz. cyt., s. 73.

Tabela A.5. c.d.

Aneks

304


Tabela A.6. Podstawowe ograniczenia działalności gospodarczej dotyczące obszarów chronionych

Form

a oc

hron

y pr

zyro

dy

Pods

taw

a pr

awna

Ograniczenia

Park

nar

odow

y i r

ezer

wat

prz

yrod

y

Art.

15 U

staw

y o

ochr

onie

prz

yrod

y

- zakaz budowy lub przebudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych,

- zakaz chwytania lub zabijania dziko występujących zwierząt, zbiera-nia jaj, polowania;

-zakaz pozyskiwania roślin oraz grzybów;- zakaz użytkowania obiektów przyrodniczych, obszarów oraz zaso-

bów, tworów i składników przyrody;- zakaz zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków;- zakaz pozyskiwania skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym

kopalnych szczątków roślin i zwierząt, minerałów i bursztynu;- zakaz niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i użytkowania grun-

tów;- zakaz prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej,

z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony;- zakaz stosowania chemicznych i biologicznych środków ochrony ro-

ślin i nawozów;- zakaz zbioru dziko występujących roślin i grzybów oraz ich części;- zakaz połowu ryb i innych organizmów wodnych, z wyjątkiem miejsc

wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych;- zakaz ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej

wierzchem;- zakaz wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych;- zakaz ruchu pojazdów poza drogami publicznymi;- zakaz umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych;- zakaz używania sprzętu motorowego;- zakaz wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę

terenu;- zakaz biwakowania;- zakaz prowadzenia badań naukowych;- zakaz wprowadzania gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, wpro-

wadzania organizmów genetycznie zmodyfikowanych;- zakaz organizacji imprez rekreacyjno-sportowych.- zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na

środowisko;- zakaz umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, z wyjąt-

kiem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej i łowieckiej;- zakaz likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydroż-

nych i nadwodnych;- zakaz pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz

skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;

- zakaz wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu;

305

Park

kra

jobr

azow

y

Art.

17 U

staw

y o

ochr

onie

prz

yrod

y- zakaz dokonywania zmian stosunków wodnych;- zakaz budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości

100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem obiektów służących turystyce wodnej, gospodarce wod-nej lub rybackiej;

- zakaz lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 200 m od krawędzi brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu morskiego;

- zakaz likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wod-nych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;

- zakaz wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych grun-tów rolnych;

- zakaz prowadzenia chowu i hodowli zwierząt metodą bezściółkową; - zakaz utrzymywania otwartych rowów ściekowych i zbiorników ściekowych;

- zakaz organizowania rajdów motorowych i samochodowych;- zakaz używania sprzętu motorowego na otwartych zbiornikach wod-

nych.

Obsz

ar N

atur

a 20

00

Art.

33 U

staw

y o

ochr

onie

prz

yrod

y - zabrania się, z zastrzeżeniem sytuacji, kiedy przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymo-gi o charakterze społecznym lub gospodarczym i braku rozwiązań alternatywnych, podejmowania działań mogących, osobno lub w po-łączeniu z innymi działaniami, znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności:

1) pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000 lub

2) wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wy-znaczony obszar Natura 2000, lub

3) pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.

Obsz

ar ch

roni

oneg

o kr

ajob

razu

Art.

24 U

staw

y o

ochr

onie

prz

yrod

y

- zakaz zabijania dziko występujących zwierząt, z wyjątkiem wykony-wania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;

- zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko;

- zakaz likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydroż-nych i nadwodnych;

- zakaz wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;


- zakaz dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym ce-lom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;

- zakaz likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno-błotnych;

Tabela A.6. c.d.

Aneks

306


- zakaz lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wy-jątkiem urządzeń wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej;

- zakaz lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 200 m od linii brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu mor-skiego.

Pom

nik

przy

rody

stan

owis

ko d

okum

enta

cyjn

e,

użyt

ek e

kolo

gicz

ny,

zesp

ół p

rzyr

odni

czo-

kraj

obra

zow

y

Art.

45 U

staw

y o

ochr

onie

prz

yrod

y

- zakaz niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obsza-ru;


- zakaz uszkadzania i zanieczyszczania gleby;- zakaz dokonywania zmian stosunków wodnych;- zakaz likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych

zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;- zakaz wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych

gruntów rolnych;- zakaz zmiany sposobu użytkowania ziemi;- zakaz wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz

skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;

- zakaz umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, z wyjąt-kiem wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;

- zakaz zbioru roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych;- zakaz umieszczania tablic reklamowych.

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie Ustawy o ochronie przyrody.

Tabela A.6. c.d.

307

Tabela A.7. Kierunki rozwoju badanych gmin wskazane w strategiach rozwojuGmina Preferowane w strategiach rozwoju kierunki rozwoju

Janów Podlaski agroturystyka, hodowla bydła mlecznego, zdrowa żywność, tury-styka wiejska, turystyka kwalifikowana (turystyka wodna, konna, rowerowa), turystyka transgraniczna i przyrodnicza

Konstantynów Agroturystyka, turystyka wiejska, turystyka kwalifikowana (turystyka wodna, konna, rowerowa, turystyka trans graniczna i przyrodnicza

Józefów agroturystyka, przetwórstwo owocowo-warzywne i drzewne, rolnictwo ekologiczne, leśnictwo, turystyka wiejska, przetwór-stwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, wy-twarzanie produktów energetycznych z biomasy

Łukowa agroturystyka, lecznictwo sanatoryjne, produkcja mebli, agrotu-rystyka, turystyka wiejska, produkcja energii ze źródeł odnawial-nych

Obsza rozwój produkcji zdrowej żywności metodami ekologicznymi, rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego szczególnie w zakresie biopaliw, rozwój turystyki i agroturystyki, produkcja energii ze źródeł odnawialnych

Dzwola agroturystyka, produkcja zdrowej żywności, turystyka wiejska,produkcja i usługi oparte na lokalnych zasobach przy-rodniczych oraz rzemiosło i rękodzielnictwo

Janów Lubelski agroturystyka, ekoturystyka, produkcja zdrowej żywności, roz-wój produktów tradycyjnych i regionalnych, turystyka wiejska, rzemiosło i rękodzielnictwo, turystyka aktywna, edukacyjna, przyrodnicza

Modliborzyce agroturystyka, rolnictwo ekologiczne, turystyka wiejska, produk-cja i usługi oparte na lokalnych zasobach przyrodniczych oraz rzemiosło i rękodzielnictwo

Janowiec rolnictwo ekologiczne, rolnictwo specjalistyczne, agroturystyka, turystyka wiejska, rzemiosło, turystyka w oparciu o dziedzictwo historyczno-kulturowe, turystyka zdrowotna powiązana z ak-tywną, turystyka przyrodniczo-kulturowa

Kazimierz Dolny turystyka zrównoważona rekreacja i turystyka, rolnictwo ekolo-giczne, agroturystyka, lecznictwo uzdrowiskowe, turystyka wiej-ska, rzemiosło, turystyka w oparciu o dziedzictwo historyczno--kulturowe, turystyka zdrowotna powiązana z aktywną, turysty-ka przyrodniczo-kulturowa

Wąwolnica agroturystyka, turystyka aktywna, turystyka wiejska, rzemiosło, turystyka w oparciu o dziedzictwo historyczno-kulturowe, tury-styka zdrowotna powiązana z aktywną, turystyka przyrodniczo--kulturowa

Aneks

308


Kraśniczyn potencjał produkcyjny gospodarstw rolnych umożliwia rozwój praktycznie wszystkich kierunków upraw i hodowli, produkcja wysokiej jakości żywności, turystyka, rozwój produkcji odna-wialnych źródeł energii (szczególnie z biomasy), agroturystyka, turystyka wiejska, rolnictwo specjalistyczne, zielarstwo, rolni-ctwo ekologiczne, wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych, uprawy energetyczne

Wilków turystyka kwalifikowana, produkcja chmielu i jabłek, produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw agroturystyka i turystyka wiejska, produkcja energii odnawialnej, rolnictwo ekologiczne, turystyka edukacyjna i tematyczna

Dębowa Kłoda agroturystyka, przetwórstwo rolno-spożywcze, usługi turystycz-ne i wspomagające turystykę, produkcja dóbr usług opartych na lokalnych zasobach

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie strategii rozwoju badanych gmin i LSR LGD.

Tabela A.7. c.d.

309

Tabela A.8. Kierunki rozwoju badanych gmin wskazane w strategiach rozwoju c.d.Gmina Preferowane w strategiach rozwoju kierunki rozwoju

Sosnowica produkcja ekologiczna, produkcja surowców bioenergetycznych, agroturystyka, turystyka wiejska, turystyka kulturowa, turystyka przyrodnicza

Stężyca turystyka, agroturystyka, produkcja energii ze źródeł odnawial-nych

Lubycza Królewska rolnictwo konwencjonalne, turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne,przetwórstwo ekologicznych płodów rolnych, pro-dukcja energii odnawialnej

Susiec ekoturystyka, turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne,przetwórstwo ekologicznych płodów rolnych, pro-dukcja energii odnawialnej

Tarnawatka agroturystyka, produkcja biomasy, turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne,przetwórstwo ekologicznych płodów rolnych, pro-dukcja energii odnawialnej

Tomaszów Lubelski przemysł spożywczy, turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne,przetwórstwo ekologicznych płodów rolnych, pro-dukcja energii odnawialnej

Rossosz zielarstwo, produkcja energii ze źródeł odnawialnych, agrotu-rystyka, turystyka wiejska, turystyka kwalifikowana (turystyka wodna, konna, rowerowa), turystyka transgraniczna, wodna i przyrodnicza

Sławatycze rolnictwo, agroturystyka, turystyka wiejska, turystyka kwalifiko-wana (turystyka wodna, konna, rowerowa), turystyka transgra-niczna, wodna i przyrodnicza

Urszulin rolnictwo ekologiczne, agroturystyka, turystyka wiejska, tury-styka przygodowa (ekstremalna), edukacyjna, przyrodnicza, kulturowa

Włodawa rolnictwo ekologiczne, agroturystyka, turystyka zrównoważona nad jeziorem Białym, rolnictwo ekologiczne, produkcja energii ze źródeł odnawialnych, usługi transportowe, budowlane, turystyka kulturowa, turystyka przyrodnicza

Adamów agroturystyka, turystyka wiejska, przetwórstwo produktów rol-nych lub jadalnych produktów leśnych, wytwarzanie produktów energetycznych z biomasy

Krasnobród turystyka kwalifikowana: wędkarstwo, myślistwo, sporty zi-mowe, kolarstwo, jazda konna itd., turystyka uzdrowiskowa, turystyka wiejska, agroturystyka, przetwórstwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, wytwarzanie produk-tów energetycznych z biomasy, turystyka zdrowotna, turystyka uzdrowiskowa

Łabunie produkcja zdrowej żywności, turystyka kwalifikowana, agrotu-rystyka i turystyka wiejska rzemiosło lub rękodzielnictwo, prze-twórstwo produktów rolnych i leśnych, usługi budowlane

Aneks

310


Skierbieszów turystyka krajoznawcza, agroturystyka, turystyka kwalifikowana, agroturystyka i turystyka wiejska, rzemiosło lub rękodzielni-ctwo, przetwórstwo produktów rolnych i leśnych, usługi budow-lane

Stary Zamość rolnictwo ekologiczne, agroturystyka i turystyka wiejska rze-miosło lub rękodzielnictwo, przetwórstwo produktów rolnych i leśnych, usługi budowlane

Zwierzyniec agroturystyka,turystyka wiejska, agroturystyka, przetwórstwo produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, wytwa-rzanie produktów energetycznych z biomasy, turystyka przy-rodnicza i zdrowotna- klimatoterapia, sylwoterapia, turystyka zrównoważona

Źródło: opracowanie D. Guzal-Dec na podstawie strategii rozwoju badanych gmin i LSR LGD.

Tabela A.8. c.d.

Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji ... · środowiska przyrodniczego w procesach...

Documents

Transcript of Ekologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju funkcji ... · środowiska przyrodniczego w procesach...