Studia Regionalne i LokalneNr 1(43)/2011

ISSN 1509–4995

Ewelina Skowron*

koncePcje Stymulowania Rozwoju Regionu pogórniczego – zagłębie ruhry w nieMczech

Wartykule opisano proces i koncepcje rozwoju regionalnego, które stosowanow trwającej40lattransformacjigospodarczejZagłębiaRuhrywNiemczech.Zawartywpierwszejczęściopra-cowania zarys sytuacji społeczno-ekonomicznej podaje informacje o przyczynach gruntownychprzemianwomawianymregionie.OpisanewdalszejkolejnościkoncepcjerozwojuZagłębiaRuhrypokazująszerokizakresmożliwychdozastosowaniawariantównarestrukturyzowanychterenachgórniczych.Podsumowaniemtejczęściopracowaniasązaprezentowaneefektywdrożeniastoso-wanychtechnikrozwojuwbadanymregionie.WostatnimrozdzialeujętowzarysieproblematykęobowiązującejstrategiirozwojudlaZagłębiaRuhry1.

1. Wprowadzenie

ZagłębieRuhry(niem.Ruhrgebiet)położonejestwgranicachadministracyj-nychlanduNadreniiPółnocnej-Westfalii(niem.Nordrhein-Westfalen).Zdaniemnaukowcówniemieckichzdziedzinyregionalistyki,m.in.H.Blotevogla,ZagłębieRuhryjestobszarembardzozróżnicowanym(Blotevogel2004),cowynikazpro-cesuzasiedlaniairozwojuekonomicznegoregionu.IdeaplanowaniarozwojuregionupołożonegouujściarzekiRuhrydoRenu

powstałanapoczątkuXXw.OdXIXw.politykagospodarczawZagłębiuRuhrygenerowałamigracjępracownikówzpozostałychterenówNiemiecorazPolskiiSkandynawii.ZaborybyłyjednązprzyczynmigracjizPolskinaprzełomiewie-kówXIXiXX.Jakpodająstatystyki,od1895r.do1919r.tylkozgórnośląskiegoterenuplebiscytowegowyemigrowało32%ludności(tj.389tys.) spośródwszyst-kichmieszkańców2.WZagłębiuRuhrypowstającewokółkopalńskupiskaludnościzczasemsta-

wały sięniekształtnie rozrastającymi sięwioskami.Chaotycznyprocesosied-leńczy, przyczynający się do powstania dużych osadwiejskich wokół zakła-dów pracy, zainspirowałw 1912 r. Roberta Schmidta – inicjatora powołaniaZwiązkuOsiedleńczegoOkręguWęglowego Ruhry (niem. Siedlungsverband Ruhrkohlebezirk–SVR)–dowprowadzeniaładuwproceszasiedlaniazieminadRuhrąprzezutworzenieorganizacjiskupiającejnowopowstająceosiedlaprze-

* WydziałZarządzania,PolitechnikaCzęstochowska.1 PrzedstawioneinformacjezostałyzebraneiopracowanepodczasstypendiumnaUniwersy-

tecieDuisburg-EssensfinansowanymprzezFundacjęWspółpracyPolsko-Niemieckiej.2 Materiałyniepublikowane,Zestawienie statystyczne – Cierpienia ludu górnośląskiego pod

panowaniem niemieckim,1920,s.4(dostępnezeźródełBibliotekiŚląskiej).

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 65

mysłowe.WwynikuwspółpracymiędzyinnymiRobertaSchmidtaorazministrazdrowiaHeinrichaHirtsieferapodjętodecyzjęozałożeniuzwiązkuSVR,skupia-jącegogminy,którychpodstawąrozwojubyłprzemysłgórniczy.Wmaju1920r.oficjalniezatwierdzonojegoistnienie(GS.S.286)3.Wuchwalonejwówczasusta-wiezapisanoobowiązkiisposóbfunkcjonowaniaorganizacji(SVR/RVR–niem.Regionalverband Ruhr).PoczątkowocelempracyzwiązkuSVRbyło:

– wyznaczenieliniibudowyinfrastrukturydrogowejikolejowejwregionieiwe-wnątrzmiast;

– koordynowanieprocesubudowydróg;– koordynowanieprocesuzasiedlaniaZagłębiaRuhry;– wydawaniezarządzeńirozporządzeńwsprawachbudowy,wtymbudownic-twamieszkaniowego.WpierwszymetapiedziałalnościSVRwybudowanoponad200kmdrógwy-

sokiejjakościwZagłębiuRuhry4.Wkolejnychlatachzwiązekpodlegałprawuplanowaniaz15lutego1936r.(RGBI.IS.104)5,aod1950r.prawuplanowanialanduNadreniaPółnocna-Westfalia(GV.NW.S.41)6.OkrespoIIwojnieświatowejwhistoriiZagłębiaRuhrytoczasrealizacjipro-

gramówukierunkowanychnarozwójregionuprzemysłowego.Priorytetembyłowówczasusprawnieniekomunikacjipomiędzyskupionymiwregionieobszara-migórniczymi.Dziękigórnictwuwęglakamiennegopowstałobszargospodarczyiosadniczy

ospecyficznychcechachekonomicznych,społecznychikulturowych.Istnienieprzemysłuwydobyciawęglakamiennegogenerowałopowstanieirozwójinnychgałęziprzemysłu(por.ryc.1).Wtrwającym40latprocesiegruntownejrestruk-turyzacjigórnictwastałosiętoalternatywądalszegorozwojuregionu.ObecnieobszarZagłębiaRuhrywynosi443468ha(dlaporównaniapowierzch-

niagmingórniczych7województwaśląskiego–327774ha).Administracyjnieobszartenpodzielonyjestnajedenaściemiastorazczterypowiatyskładającesięz42gmin.Blisko10%jegopowierzchnizajmujeinfrastrukturadrogowaikole-jowa.Terenyprzemysłoweobejmują7%powierzchniZagłębiaRuhry.

3 Gesetz betr. Verbandsordnung für den Siedlungsverband Ruhrkohlenbezirk das Gesetz v. 5.5.1920(GS.S.286).

4 Materiałyniepublikowane,Aufgaben des Siedlungsverband Ruhrkohlenbezirk,Essen1953,s.2(udostępnioneprzezKurtaNollazRegionalVerbandRuhr).

5 Erste Verordnung zur Durchführung der Reichs- und Landesplanung vom 15 Februar 1936 (RGBI.IS.104).

6 Verordnung der Landesregierung von Nordrhein-Westfalen zur Durchführung des Landes-wahlgesetzes 14. März 1950(GV.NW.S.41).

7 Statusgminygórniczejzostałwprowadzonyw1999r.ustawązdnia26listopada1998r.odostosowaniugórnictwawęglakamiennegodofunkcjonowaniawwarunkachgospodarkiryn-kowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. 1998, Nr 162,poz.1112),ipodtrzymanyażdochwiliobecnejwustawiezdnia7września2007r.ofunkcjono-waniugórnictwawęglakamiennegowlatach2008–2015(Dz.U.2007,Nr192,poz.1379),art.23pkt1,2.

EWELINASKOWRON66

ZagłębieRuhryzamieszkuje5,3mlnosób,agęstośćzaludnieniawynosi1196mieszkańcównakm2.JednocześnieterenyprzemysłowewNiemczech,podobniejakwPolsce,charakteryzujenajwyższagęstośćzaludnienianatlekrajuiwśródpozostałychgminregionu.

Przemysł elektrotechniczny Kopalnia węgla kamiennego

Przemysł maszynowy

Budownictwo Handel

Wytwarzanie energii

elektrycznej

Produkcja maszyn do robót

ziemnych

Przemysł chemiczny

Usługi

Ryc. 1. Powiązanie przemysłu eksploatacji węgla kamiennego z innymi sektorami prze-mysłu

Źródło: opracowanie własne na podstawie: K.H. Storchmann, P. Kyrou, 1997, Steinkohlenbergbau im Ruhrgebiet. Entwicklung, Subventionen, Beschäftigungseffekte, Bochum: Universitätsverlag Bo-chum, s. 29.

2. Przyczyny restrukturyzacji przemysłu węgla kamiennego w Zagłębiu Ruhry

RegionZagłębiaRuhryrozwinąłsięwlatach1900–1958.Swójrozkwitza-wdzięczałrosnącemuwydobyciuwęglaiprodukcjistali.Wprzemyślewęglaka-miennegowokresie1945–1960zatrudnionychbyło500 tys. osób.Przez lataregionpełniłfunkcjęsiłynapędowejgospodarkiniemieckiej.Sprzyjałatemupa-nującawekonomiifilozofiafordyzmu,którazakładała, iżwzrostgospodarczyjestwynikiemrozwojuprzemysłu.Wlatach50.XXw.wobliczupojawiającychsięalternatywnychźródełenergii(tańszegoimportowanegowęglakamiennegoiropynaftowej)postawionopodznakiemzapytaniainwestycjewprzemysłwy-dobywczywęglakamiennego.Ponadtonaskutekkryzysukoreańskiego(drugiejpołowylat50.XXw.)zaczętosięzastanawiać,czysurowcebazowedlarozwo-juregionubędąwprzyszłościwystarczającymźródłemdalszegowzrostugospo-darczego(Schlieper1986).Pierwszy kryzys górniczy pojawił się nieoczekiwaniew regionie Zagłębia

Ruhryw1958r.Zperspektywyczasuuznano, iżprzyczyną tegokryzysubyłspadającypopytnaenergiępozyskiwanązwęgla.Wlatach1958–1964zamkniętołącznie27kopalń,ado1966r.zredukowanoliczbępracującychopołowę(z500do250tys.)(Schlieper1986).Kryzyswgórnictwieobjąłcałągospodarkęob-

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 67

szaruZagłębiaRuhry(Aring iin.1989)(por.ryc.2).Jednocześniewtychlatachnastąpiłpolitycznykonfliktinteresówdotyczącydalszejwizjirozwojuregionu.Państwowawizjapolitykienergetycznej(Schlieper1986)opierałasięnazmianiestrukturydostarczanejenergiiotrzymywanejzwęglanaenergięatomowąipo-chodzącązropynaftowej.Tymczasemregionalnewładzepolitycznewdalszymciąguforsowałyrozwójregionuopartynaprzemyślewydobyciawęglakamien-nego.Podejścietakiewynikałozjednejstronyzchęciutrzymaniaistniejącychwgórnictwieprzywilejów,zdrugiejstronywiązałosięz trudemopracowaniaprogramurozwojuregionupozaprzemysłemgórniczym.

BezrobocieUpadek

przemysłu powiązanego

Obniżenie atrakcyjności

kapitału ludzkiego

Obniżenie atrakcyjności inwestycyjnej

Obniżenie dochodów gminy

Zwiększenie wydatków na

pomoc społeczną

Gorsza infrastruktura komunikacyjna

i techniczna

Decyzja o likwidacji kopalni

Gmina

Obniżenie warunków życia mieszkańców

Redukcja wydatków

inwestycyjnych

Ryc. 2. Skutki ekonomiczne likwidacji kopalni w układzie gospodarki lokalnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Aring i in. 1989.

EWELINASKOWRON68

Napogarszającąsięsytuacjęekonomicznąregionunałożyłasięrecesjagospo-darczawNiemczechwlatach1966–1967.Wnastępstwiepowstałkolejnyplanlikwidacjikopalń,copociągnęłozasobąfalęstrajków.Taktykapolitykówukie-runkowanabyłanaustalenienowychinstrumentówpodatkowychoraznałożenieobowiązkutworzeniaplanówrozwojuregionalnego.Wwynikukryzysunaftowe-goz1973r.sektorwydobywczywęglakamiennegomiałswójokresrenesansu.Jednakrokpóźniejzłąsytuacjęgospodarcząpogłębiłkryzyswprzemyślemeta-lurgicznym,któregokonsekwencjąbyłozamknięciekolejnych43kopalńireduk-cjazatrudnieniao77tys.osób.Dodatkowodopogłębieniakryzysugospodarcze-goprzyczyniłasięprodukcjaisprzedażwęglakamiennegoorazstaliwcenachdumpingowychnarynkuświatowym.NaprzykładzieZagłębiaRuhry(por.ryc.2)zaobserwowaćmożna,iżjednym

zeskutkówkryzysugospodarczegojestpogarszającasięsytuacjafinansówlokal-nych.Wwynikuspadkuliczbydochodówpodatkowychorazkoniecznościzwięk-szeniawydatkówgminwceluzapewnieniapomocysocjalnejiochronyśrodowi-skafinanselokalnebyłycorazbardziejobciążone.WZagłębiuRuhrywydatkinapomocsocjalnąwmiastachprzechodzących

procesyprzekształceńgospodarczychsystematyczniewzrastały.Wprzeliczeniuna jednegomieszkańca,począwszyod1976r.,byływyższewzestawieniuześredniądlalanduNRWookoło150%.Niepokojącaokazałasięrównieżmigra-cjamieszkańcówmiast.Wciągu15latliczbamieszkańcówzagłębiaspadłao400tys.osób.Miałnatowpływpostępującyniżdemograficzny,coprzeciętniespo-wodowałospadekliczbyludnościo10tys.rocznie.Drugimczynnikiem,znacz-niepoważniejszym,byłamigracjaludzidobrzewykształconychdoregionówdy-namicznierozwijającychsięirównocześnieoferującychatrakcyjniejszewarunkipracy(Goch2002;Schlieper1986).Dodatkowopojawiłsięproblemzagospodarowaniaterenówgórniczych.Grunty

należącewwiększościdosektoragórniczegonależałodostosowaćdopotrzebnowychprzedsiębiorstw.Terenyatrakcyjnegospodarczo,jakpisałD.Henckel,sprzedawanopowysokichcenach.Wprzypadkuterenówperyferyjnychkoniecz-nebyłodługookresowezaplanowanieichwykorzystaniazuwaginarelatywniewyższekosztyichprzystosowania,ponoszoneprzezgminyosłabejkondycjifi-nansowej(Henckel1986).Wzrostliczbybezrobotnychprzyczyniłsiędospadkusiłynabywczejludności,

copociągnęłozasobąlikwidacjędrobnejprzedsiębiorczości,awkonsekwencjiobniżeniedochodówpodatkowychwgminach.Istotnymproblememwystępują-cegowówczasbezrobociabyłaniechęćludzinieposiadającychpracydozmia-nymiejsca zamieszkania. Fakt ten potwierdza duża liczba ofert pracy z tegookresu,alewprzedsiębiorstwachzlokalizowanychwinnychobszarachNiemiecZachodnich.Zuwaginazwiększonypopytmieszkańcównaśrodkizpomocyspołecznej

iściśleztymfaktempowiązanezwiększonewydatkipublicznegminyniepo-siadaływystarczającychfunduszynautrzymanie,modernizacjęirozbudowęin-frastrukturykoniecznejdo tworzenia środowiskadlanowychprzedsiębiorstw.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 69

Dodatkowogminamusiałaponosićwydatkinarestrukturyzacjęgruntówpogór-niczychprzejętychodwłaścicielakopalniRuhrkohleAktionGesellschaft(RAGSA).Doinwestycjinaterenachpoprzemysłowychniezachęcałarównieżjakośćkapitałuintelektualnego. Zjawiskatełączniestałysięprzyczynąpogłębiającegosiękryzysugospodar-

czegocałegoZagłębia.Wtejsytuacjipomoczzewnątrzokazałasięnieodzowna.

3. kryzys gospodarczy – motorem koncepcji rozwojowych

ówczesnykryzysgospodarczyorazpodejmowanedecyzjepolitycznedoty-cząceregionuZagłębiaRuhrystałysię integralnączęściąprzemianzachodzą-cychwewszystkichgminachregionu.ProgramowanierozwojuZagłębiaRuhry,towarzysząceprzemianomlat60.i80.XXwieku,miałocharakterzarównode-fensywny,jakiofensywny.Cechamiwyróżniającymistrategiędefensywnąbyły:kontrola(przezwspółdecydowaniegminiprzedsiębiorstw)upadającychsekto-rówprzemysłu(górnictwaihutnictwa)wsferzesocjalnej(redukcjaczasupracy,wcześniejszeemerytury,programyszkoleniowe,subsydiadlaupadającychprzed-siębiorstwgórniczych),atakżemodernizacjatychżesektorów(wysokienakła-dyinwestycyjnezmierzającedopodniesieniawydajnościprodukcjiprzyrówno-czesnejredukcjimożliwościprodukcyjnych)(Bömer2000).Politykaofensywnaukierunkowanabyłaprzedewszystkimnapoprawękapitałuludzkiegoiprzejawi-łasię:utworzeniempięciunowychuniwersytetów(por.ryc.3),nowejinfrastruk-turywodmiennychodprzemysługórniczegoihutniczegoobszarachkształceniaikompetencji8,rozwojemtransportuibudownictwa,intensywnymiinwestycja-miwewnątrzregionalnyminiezwiązanymizprzemysłemwydobyciawęglaka-miennego(budowafabrykiOplawBochum),rewitalizacjąregionuwdziedzinieekologiiikultury.Wkoncepcjachpokonywania skutków restrukturyzacji przemysłuZagłębia

Ruhrywostatnichdwudziestulatachstosowanoróżnorakiepodejścia,m.in.:– opartorozwójzagłębianaukierunkowaniuproinnowacyjnym;– wspieranosystematycznierozwójkonkurencyjności(irozwójMSP);– wdrażanokoncepcjęwzrosturegionudziękijegopotencjałowieksportowemu(kontynuacjametodyaktywizacjigospodarczejregionustosowanejwUSA);

– wykorzystanokoncepcjęcyklużyciaproduktu;– zaadaptowanokoncepcjęstarychregionówprzemysłowych;– stosowanometodybenchmarkingu;– rozwiniętokoncepcjęglokalizacji;– zastosowanoistosujesięmetodęprogramowaniaopartąnarozwojuklastrów.

8 Upadekprzemysłuwęglakamiennegoizapoczątkowanyimpasrozwojowywlatach50.i60.XXw.bezpośredniowpłynąłnadecyzjęozainwestowaniuwrozwójnaukiibadania.PrzyjętametodaskutkowałapowstaniemkilkuuniwersytetówwZagłębiuRuhry,m.in.w1961r.otworzo-noRuhr-UniversitätwBochum.Kolejnelatainwestycjiwnaukęprzyczyniłysiędonawiązaniaściślejszejwspółpracymiędzyuczelniamiagospodarką.

EWELINASKOWRON70

Uniwersytety Szkoływyższe

Szkoły wyższe– oddziały

Ryc. 3. Rozmieszczenie uczelni wyższych w Zagłębiu Ruhry

Źródło: Das Ruhrgebiet. Landeskundliche Betrachtung des Strukturwandels einer europäischen Re-gion, Essen: KVR 2002, s. 68.

Podejście innowacyjne dorozwojumiastzagłębiazapoczątkowanonaprze-łomielat70.i80.ubiegłegostulecia.Schyłekprzyjętejstrategiiprogramowaniaprzypadłnalata90.XXw.Uzasadnieniemobranegokierunkurozwojubyłoza-łożenie,iżdywersyfikacjastrukturygospodarczejdziękiinwestycjomwrozwi-jające się technologie stanowigwarancję zmianycharakteru regionuopartegonatradycyjnychgałęziachprzemysłu.Uznano,żelokatakapitałuwdziałalnośćotakimprofiluwzmocnikonkurencyjnośćgospodarcząZagłębiaRuhry(Löbbe1987)9.Wtymcelukontynuowanozapoczątkowanewlatach60.XXwiekuinwe-stycjelanduirząduFederacjiNiemieckiejwnaukę,rozbudowęuczelniwyższychwmiastachZagłębiaRuhry,szczególniezdominowanychprzezprzemysłciężki.SztandarowymprogramemtegookresujestinwestycjawDortmundzieopartanarealizacjiprogramurozwojuuniwersytetu,przyjednoczesnejrozbudowieinfra-strukturydlaparkutechnologicznego.Obecniefunkcjonujątufirmyzdziedzi-nywysokichtechnologii(oprogramowania,technologiimikrosystemów),mającezapleczeintelektualnewsąsiadującejzkompleksemplacówcenaukowej.Koncepcja programowania rozwoju w sferze innowacyjności bazowała na

wspieraniuprywatnejprzedsiębiorczości.Stworzeniepodłożawspółpracymię-

9 Por.MWMT1987,s.1.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 71

dzy aktorami lokalnego rynku a samorządem lokalnym i organami rządowy-mimiałosprzyjaćwzmocnieniurynkupracyorazrozwojowiinnowacji(przezograniczenie nakładów podatkowych, ułatwienie dostępu do nieruchomości).Zaangażowanieorganówrządowychilanduwstrategięrozwojuwspieraniapry-watnejprzedsiębiorczościbyłododatkowopodyktowaneprogramemprzyjętymweWspólnocieEuropejskiej (obecnieUniiEuropejskiej).Wprogramieuzna-no,żekoniecznajestwspółpracawładzyrządowejisamorządowejwceluzaini-cjowaniarozwojupotencjałulokalnego(Bömer2000).Wtymceluutworzonosiećwspółpracymiędzygminnej,którasłużyłarealizacjiprojektuInternationalenBaustellungEmscherParkwlatach1989–1999.EfektemplanowaniarozwojuZagłębiaRuhrybyłydziałaniazmierzającedo

wsparcia rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw(zatrudniającychdo500pracowników).Wceluwzmocnieniarozwojuprzedsiębiorczościnaciskpołożo-nonanowelizacjęplanówzagospodarowaniaprzestrzennegoiutworzeniespe-cjalnegosystemufinansowaniaprzedsiębiorcówrozpoczynającychdziałalnośćm.in.wsferzeusług.Dodatkowowramachpodjętychdziałańześrodkówpu-blicznychfinansowano: szkolenia dla przedsiębiorców, kursy przygotowującedozałożeniadziałalnościgospodarczejorazzapewnianorekompensatękosztówzwiązanychzprzeniesieniemprzedsiębiorstwanaterenZagłębiaRuhry(Goch2002). Efektem funkcjonowania programów wspierających rozwój przedsię-biorczościbyłozałożeniebądźwsparciedziałalnościblisko12300podmiotówzatrudniających97 tys.osób,w tymnowozatrudnionych–30 tys.pracowni-ków.Osiemnaścieprogramówopracowanychw1993r.ujednoliconopodnazwą:„Impulsdlagospodarki”(niem.Impulse für die Wirtschaft).Obecniefunkcjonu-jącypodtąsamąnazwąprogramwspieraprzedsiębiorcówinicjującychproduk-cjęnowychtechnologii10.

Koncepcjawzrosturegionuopartego na eksporciemówi,iżsiłąregionusątowarybędąceprzedmiotemeksportu.Sektorsferyusługowej(ubezpieczeń,do-radztwafinansowego,oprogramowania,doradztwaprawnego)będziesięrozwijałdynamicznie,zapewniającnowemiejscapracy,jeżelisektorpodstawowy(prze-mysłowy),mającyznaczenieponadlokalnebądźponadregionalne,zyskastabil-nąpozycję(Bömer2000).ZgodnieztymzałożeniemprogramowaniarozwojuZagłębiaRuhrystaranosięzatemprzeforsowaćidee:– dywersyfikacji–wspierania,przedewszystkimprzezsamorządylokalne,ga-łęziprzemysłuinnychniżgórnictwo(np.motoryzacji);

– autonomii–niezależnościfinansowejodpomocypaństwa(wprzeciwieństwiedosubwencjonowaniakopalniwęglakamiennego)(Bade1994).Wzakresiekoncepcji cyklu produktu(Bömer2000)zaproduktbędącywfa-

zieschyłkowejnarynkuzagłębiauznanoprzemysłgórniczy.Wzałożeniuroz-wojugospodarczego,wodniesieniudoczynnikówlokalizacyjnych(rozumianychjakoprodukt),poszczególnefazycyklużycia„produktu”regionuprzemysłowe-gostanowią:

10 MWME2005.

EWELINASKOWRON72

– aglomeracjamiejska(urbanizacjaekonomiczna:fazainnowacji),– centruminicjatyw(fazawzrostu),– kompleksprzemysłowy(fazadojrzałości),– peryferyjnalokalizacja(fazaodwrotu,schyłkowa).Zgodniezkoncepcją starych regionów przemysłowychprowadzonodys-

kusje dotyczące rezygnacji z realizowanegowZagłębiuRuhry fordowskiegomodeluwzrostugospodarczego(teoriatazakładała,iżregionosiągawzrostgo-spodarczywwynikudużejkoncentracjiprzemysłu,masowejkonsumpcji,przypołączeniuzteoriątaylorowskiejwydajnościpracy,Taylor1911)11orazmodelukeynesowskiejingerencjipaństwawrozwójprzemysłu(Keynes2006)12,wkie-runku postfordowskiego modelu rozwoju ekonomicznego. Założenie modelupostfordowskiegoopierarozwójgospodarczyna:innowacyjnymcykluproduk-cyjnym,nowych technologiach,wewnętrznej i zewnętrznejwydajnościpracy,elastycznościgospodarkiorazideologii„gospodarkiinnowacji”.Realizacjamodelupostfordowskiegozakładaładoprowadzeniedoutratydo-

tychczasowej pozycji regionu jako przemysłowego (Keynes 2006). Środkiemdo osiągnięcia tego celumiało byćwdrożeniedobrych praktyk benchmar-kingu (na podstawie doświadczenia międzynarodowego) w Zagłębiu Ruhry.Przeprowadzonewtymzakresieanalizydotyczyłyporównaniazregionamiwy-sokich technologii USA, tj.: San Francisco – SiliconValley, Greater Seattle,KaliforniiiWaszyngtonu.Przezsfinansowanie32stypendiówdlanaukowcówumożliwiającychpobytwUSAdążonodoopracowaniaplanurozwojuuwzględ-niającegozałożeniauznanezastrategicznedlazagłębia(Butwin,Kaderali1999),tj.:– wykorzystanie technologii komunikacji do zdobywaniawykształcenia orazwykonywaniapracy;

– wdrożenienowychzasadzarządzaniarozwojemlokalnym,przywykorzysta-niunowychrozwiązańkomunikacyjnych;

– marketinglokalnyiregionalny;– bezpieczeństwoprzesyłudanych(e-commerce);– wparcierozwojugospodarczegoirozwójusługwysokiejjakościwzakresieprzemysłuoprogramowania(software industry).teoria glokalizacji,będącapochodnąpopularniestosowanegopojęciagloba-

lizacji,odnosisięzjednejstronydozwiększonegoprzepływuinformacjiipra-cownikówwramachistniejącejsiecipowiązańmiejskichZagłębiaRuhry,zdru-giej–obejmujecałokształtzabiegówgminfunkcjonującychwZwiązkuGminZagłębiaRuhryzmierzającychdoprzenoszeniaproblemówregionalnych„zgóry”naszczebellokalny,comaskutkowaćwiększąswobodąiniezależnościąodpo-litykilandu(Bömer2000).

11 Teoriatamówiła,iżnaczelnymaspektemzarządzaniajestusprawnieniepracyrobotnikacelemzwiększeniajegowydajności.Por.Taylor1911,s.10.

12 J.M.Keyneszbudowałswojąteoriępowielkimkryzysiegospodarczym1929–1933.Zakła-dał,żewzrostgospodarczyumożliwisterowanieprzezpaństwoglobalnympopytemwramachpolitykifiskalnej.Więcejnatentemat:Keynes2006,s.22–28.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 73

Teoria rozwojuregionalnegoilokalnegoopartego na rozwoju klastrówjestkontynuacjąkoncepcjiwspieraniasilnychstronwrozwojulokalnymijednocze-śnie teorii rozwojunapodstawiesieciprzedsiębiorstw.ZapoczątkowanaprzezM.Portera(Porter1990)koncepcjamówi, iż:klastryprzemysłowetogeogra-ficzna koncentracja konkurencyjnychfirmwpowiązanych sektorach, związa-nychzesobągospodarczo,dzielącychtesameumiejętności,technologięiinfra-strukturę.Wklastrzewielkieimałeprzedsiębiorstwaosiągająznaczniewięcej,niżgdybymiałypracowaćsame,dziękisiecizwiązanychprzedsiębiorstw,do-stawców,usług, instytucji akademickichorazproducentówskoncentrowanychnatymsamymobszarze.Koncentracjawspomagatworzenienowychprzedsię-biorstw,produktóworaznowychmiejscpracydlawysokowykwalifikowanych,dobrzeopłacanychpracowników.Klastrystanowiąosilekażdejgospodarkina-rodowej,regionalnej,anawetwielkomiejskiej,główniewkrajachrozwiniętychgospodarczo.Czynnikiemdecydującymopowstaniuklastrawdanejgminiemożebyćini-

cjatywaprzedsiębiorcówalboprzypadek.Jaktwierdzim.in.S.Pollard(Pollard1980,za:Rehfeldiin.1999),podłożedlapowstaniategotypuprzedsiębiorczo-ścistanowiąwyłącznieterenymającewcześniejlubobecniecharakterprzemy-słowy.Rozwijając tęmyśl,możnadodać, że regionprzemysłowycechuje sięwiększąróżnorodnościąbranż,costwarzamożliwość,nawetnabazierestruk-turyzowanychzakładów,powstaniapochodnychgałęzidziękijużposiadanemudoświadczeniu.Elementaminiezbędnymidopowstaniaklastrasączynnikize-wnętrznezwiązanezfaząinnowacji.Należądonichprzedewszystkimrozwinię-tainfrastrukturakomunikacyjna,dostępnośćdokapitałuintelektualnego,odle-głośćodpowstającychbądźrozwijającychsięplacówekiinstytutównaukowych,jakrównieżwysokipoziomżyciamieszkańców.ZdaniemD.Rehfelda(Rehfeldiin.1999)dlazainicjowaniadziałalnościklastraprodukcyjnegonaokreślonymobszarzeważnejest jegopolityczneukierunkowanie.Wiążesię tozobraniemprzezgminęokreślonejdrogirozwoju.Długofalowycharakterinwestycjispra-wia,żepolitykawgminiewzględeminwestorówbędzieukierunkowananaloka-lizacjęprzedsiębiorstwookreślonejspecjalizacji.Zatemnatymetapiekoniecz-najestdobrzeprzygotowanaprzezgminębazadopodjęciadecyzjiopowstaniuklastraookreślonymprofilu.Wdziałalnościklastrapostrzegasięrównieżsposóbnazniwelowanienega-

tywnychskutkówrestrukturyzacji.Przedsiębiorstwawspółpracująceibazującenainnowacyjnościstwarzająsilniejsząpozycjęwzakresiekonkurencyjnościnapłaszczyźniemiędzynarodowej,adziękiswejstrukturzeczerpiąwpełnizko-rzyściaglomeracji.Dlarestrukturyzowanegoobszaruklasterłączywsobiechęćodejściaodtradycyjnychgałęziprzemysłuwkierunkuinnowacjiinauki.Rozwójkompleksutakichprzedsiębiorstwstwarzanowemiejscapracy(Rehfeld2006).WZagłębiuRuhry za przedsiębiorstwa o klastrowym charakterze rozwoju

uznajesięfirmyfunkcjonującewnastępującychgałęziachprzemysłu:budowamaszyn(wcześniejbranżaprodukującamaszynynapotrzebygórnictwaihutnic-twa),przemysłchemiczny,systemyochronyśrodowiska,biotechnologia,dział

EWELINASKOWRON74

informacji imedióworaz infrastrukturykomunikacyjnej (Rehfeld i in.1999).Wspieranie rozwoju klastrówma związek z okresem programowania na lata2007–2013.Nagruncieustabilizowanejgospodarkilokalnej,powcześniejprze-prowadzonychkluczowychetapachrestrukturyzacji,uznano,iżdalszeplanowa-nierozwojubędzieukierunkowanenawzmocnieniaówcześniezidentyfikowa-nychirozwiniętychsilnychstronobszarówpogórniczych.

4. Efekty wdrożenia koncepcji rozwoju Zagłębia Ruhry

4.1. Pozytywneaspektyaktywizacjigospodarczejregionu

Wspólnymelementemwszystkichkoncepcji byłydziałania ukierunkowanenawsparcierozwojunowychgałęzigospodarkiprzezwdrażaniemodelulokal-nejprzedsiębiorczościorazinnowacyjnychrozwiązańnagruncienaukiitechni-ki.Wceluzaimplementowaniaposzczególnychideinagruntlokalnykoniecznastałasięidentyfikacjasilnychstrongmin(powiatów),będącychpodmiotemre-strukturyzacji.Politykagospodarczategookresudotyczyłarealizacjitzw.nowejstrategiiwsparciagospodarki (niem.Neue Strategische Wirtschaftsförderung),wramachktórejpołożononaciskna:poprawęjakościmiasta(przedewszystkimochronaśrodowiskairenaturyzacja),rozwójnowychtechnologii,finansowanieprojektówzUE–wramachprogramówtematycznychopracowanychdlaprze-mysługórniczegoistalowego(ang.Regenerating Europe’s Coalfield Regions – RECOREiRECHAR).Najdłużej trwającym programem odbudowy i restrukturyzacji terenów po-

górniczych był IBA Emscher Park 1989–199913 (niem. die Internationale Bauaustellung).Obszarobjętyprojektemsięgnął800km2.W17miastachpo-łożonychwdolinierzekiEmscher,przepływającejprzezzagłębie(Bergkamen,Bochum,Bottrop,Castrop-Rauxel,Dortmund,Duisburg,Essen,Gelsenkirchen,Gladbeck,Herne,Herten,Kamen,Lünen,MülheimanderRuhr,Oberhausen,Recklinghausen,Waltrop),iwdwóchpowiatach:RecklinghauseniUnna,zre-alizowano120projektówołącznejwartości2,045mldeuro14.Wichwynikupo-wstało17nowychcentrówtechnologicznych(por.ryc.4),3000nowychmiesz-kań,350kmoczyszczonychrzeki300km2odnowionejprzestrzenizielonej.Wprocesiewdrażaniapowyższychprogramówznacznyudziałwichfinan-

sowaniumiałyfunduszestrukturalneUniiEuropejskiej.DziękiEuropejskiemuFunduszowiSpołecznemuiEuropejskiemuFunduszowiRozwojuRegionalnegona terenach pogórniczych został przeprowadzony plan ich restrukturyzacji –RECHAR.

13 IBA Emscher Park 1989–1999, strona internetowa projektu <http://www.iba.nrw.de/iba/daten.htm>,zdnia25.10.2010r.

14 Walutę euro wprowadzono w Niemczech od 1 stycznia 2002 r., jednocześnie ustalonosztywnykursDMwobeceuronapoziomie1,95583.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 75

Centra Technologiczne

Ryc. 4. Rozmieszczenie parków technologicznych w Zagłębiu Ruhry

Źródło: Das Ruhrgebiet… op. cit., s. 71.

DlaZagłębiaRuhryzUniiEuropejskiejprzeznaczonokwotę66450mlneuro,co stanowiło23,7%całkowitychkosztówprojektów.Pozostałą częśćpokrytoześrodkówpublicznychlanduiinwestorów.Donaczelnychzadań,którewów-czasudałosięzrealizować,należałym.in.:stworzenie infrastrukturydlaMSP,wzmocnieniekapitałuintelektualnegoorazrestrukturyzacjanieruchomościpo-górniczych.Wlatach90.XXw.wInstytuciePlanowaniaPrzestrzennegoUniwersytetu

wDortmundziepowstał„bankpomysłów”.Jegogłównymcelembyłokreowa-nieperspektywdalszegorozwojuZagłębiaRuhry.Wramachdziałalnościinsty-tutujakostrategicznedlaZagłębiaRuhryokreślononastępująceobszary(Ache1994):– rozbudowakulturyprzemysłu–efektemtegozamierzeniajestprzekwalifikowa-nienieruchomościkopalninamuzeaorazośrodkikulturytworząceszlakkulturyprzemysłowej(np.:EssenZollverein,MuzeumBochum-Dahlhausen,MuzeumGórnictwa Bochum, Westfälische Industriemuseum Zeche Zollern II/IV –Dortmundiinne);

– wykorzystaniepotencjałuwielonarodowościowegodonawiązywaniakontak-tówmiędzynarodowych;

– wykorzystaniepotencjałuuczelniwyższychiinstytutównaukowych;– wykorzystaniewysokorozwiniętejsiecipowiązańinfrastrukturykomunika-cyjnej(sieciautostrad,liniikolejowych,lotniska)celemrozwojubranżylogi-stycznejorazsiecidystrybucjitowarów.

EWELINASKOWRON76

4.2. CopominiętoprzyimplikacjikoncepcjirozwojuZagłębiaRuhry?

Sumującefektywdrażanychkoncepcji,wartozaznaczyć,iżZagłębieRuhrynapoczątkulat90.ubiegłegostuleciaznajdowałosięnakońcowejpozycjiwze-stawieniuzinnymiregionami,wktórychzlokalizowanodynamicznierozwija-jącesiębranże(Ache1994).Analizadynamikizatrudnieniawnajbardziejliczą-cychsięgałęziachprzemysłuZagłębiaRuhrywlatach1985–2000wykazywałatendencjęspadkową(inżynieriaelektryczna,przemysłsamochodowy,przemysłspożywczy,inżynieriamechaniczna,hutnictwo,przemysłchemiczny,górnictwo).Sektorusługowyobejmującyusługifinansowe,ubezpieczenioweitransportoweosiągałwówczasbardzodobrypoziomrozwoju.Jednakwielkośćzatrudnieniawtymdzialegospodarkiniekompensowałastratwprzemyśle.Dodatkowosek-torusługowyZagłębiaRuhryzajmowałniższąpozycjęwporównaniuzpozosta-łymobszaremNiemiecZachodnich.Opróczproblemuekonomicznego,ważącegonarozwojutegoregionu,istot-

nebyłoniskiepoczucietożsamościlokalnejspołeczności,przekładającesięnaminimalnezaangażowaniewdziałanianarzeczswojegomiejscazamieszkania.JakpodkreślaH.Blotevogel,dolat90.XXw.wstrategiachniebranopoduwa-gę owego „miękkiego” czynnika rozwoju; programyukierunkowane tylko namodernizacjęirestrukturyzacjęgospodarkipoprostugopominęły(Blotevogel2003).Bezpośrednimefektembrakupoczuciatożsamościlokalnejsąmigracjeludnościnaszerokąskalę,przedewszystkimzmiastnaprawachpowiatu(Herne,Essen,Gelsenkirchen,Bochumitd.).Tutajwskaźnikzmianpopulacji ludnościwciągudziesięciulat,tj.od1993do2004r.,osiągnąłaż–8%.Zkoleimieszkańcy,którzypozostają,należąwwiększościdonieniemieckich

grupnarodowościowych.Nieznajomośćjęzykastajesięistotnąbarierąwznale-zieniupracy,cowpływanazasilenieszeregubezrobotnychizwiększeniewydat-kówzbudżetówsamorządówlokalnychokolejnewypłatynapomocsocjalną.Wzwiązkuzzaistniałymproblemempodejmowanesądziałaniazmierzającedozwiększaniapoczuciatożsamościlokalnej.Osiągnięciemnatympolujestuzy-skanieprzezEssen tytułuMiastaKultury2010. Imprezykulturalnena terenieZagłębiaRuhrymająsprzyjaćpogłębieniuidentyfikacjimieszkańcówzzamiesz-kiwanymobszarem(Tum2003).

5. Wizja dalszego rozwoju Zagłębia Ruhry

Przedstawionekoncepcjełagodzenianegatywnychskutkówprzemianstruk-turalnych(Bömer2004)15miałyswojeodzwierciedleniewrealizowanychregio-nalnychilokalnychprogramachrozwojowychodpoczątkulat90.XXw.ażdochwiliobecnej,tj.fazyrealizacjikoncepcjirozwojuklastrów.Sytuacjagospodar-

15 Przemiana strukturalna jest procesempermanentnymzachodzącymwdynamicznej go-spodarcenarodowej.Procestenjestuzależnionyodwieluczynników–możnagoulepszyćdzię-kirozwojowitechnologiialbouzależnićoddostępnościmateriałówprodukcyjnych:por.Bömer2004,s.16.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 77

czawedługstanuna2007r.pozwoliłastwierdzić,iżrestrukturyzacjamiastigminwchodzącychwskładZagłębiaRuhrydobiegłakońca16.Domenąobecnejpolity-kirozwojugospodarczegoregionujestukierunkowanienainnowacyjność(niem.Stärke Excellentzen) i politykę strukturalną (niem.Strukturpolitik). Działaniawobszarzepierwszymobejmują:transfernauki,innowacjęcykluprodukcyjne-go,wprowadzanienowejjakościproduktówidoskonalenieproduktówmającychsilnąpozycjęnarynku.Politykaregionalnaukierunkowanajestnazmianęstruk-turygospodarczejmiast,mentalnościmieszkańców(uważających,żepracęwar-topodjąćjedyniewdużychzakładachizadużepieniądze),atakżekształceniewysokowykwalifikowanejkadrynapotrzebyprzedsiębiorstw już istniejącychnarynkuZagłębiaRuhry(np.zzakresubudowymaszyninowychtechnologii).Zgodniezprzyjętymw2007r.planemrozwojuZagłębiaRuhryzanaczelneza-daniauznano17:– działaniazmierzającedoutrzymaniajednościrozwojuwszystkichgmintere-nówpogórniczychtworzącychZagłębieRuhry;

– realizacjęprogramówwspierającychpowstawanieirozwójMSP,zwłaszczazdziedzinyhigh tech;

– wspieranierozwojulekkichgałęziprzemysłu,doktórychzaliczono:zdrowie,transportilogistykę,przemysłenergetyczny;

– wspieranieprodukcjidóbrinnowacyjnychiwdrażanienowoczesnychmetodprodukcji;

– tworzenie „kreatywnej ekonomii” ciągłegowspierania zadań z zakresu ba-dańirozwoju(B+R,niem.Forschung und Entwicklung–FuE),przejawiają-cesięwzrostemrejestrowanychpatentówwinstytutachnaukowych;wspie-raniegałęziprzemysłubędącychpodstawąwspółpracyuczelniiprzemysłu,wtymmikro-inanotechnologii(wyrazemtakiegopodejściajestwspółpracaUniwersytetuDuisburg-EssenzThyssenGroupczywprzypadkuUniwersytetuwDortmundzie–powstaniecentrumnanotechnologii);dążeniedoumocnieniapozycjiuczelniiszkółZagłębiaRuhrynarynkuniemieckim;

– poprawęwarunkówżycialudnościwgminachidużychmiastach;– zwiększeniewydatkównapoprawęinfrastrukturyorazewentualneuzupełnie-niebrakówwtransporciedrogowym.Akcentowaniewdokumentachprogramowychspójnościgminpogórniczych

ZagłębiaRuhrymasilnypodtekstpolityczny.Zekonomicznegopunktuwidzeniagminyteintegrująsięraczejzobwodamirządowymi(niem.Regierungsbezirk).ZgodniezprawemlanduNRWodpoczątkuXXIwiekuzaprogramowanieroz-wojuregionuodpowiedzialnebyłyregencje(niem.Regierungsbezirk).StądnagrunciewypracowaniawspólnejstrategiirozwojudlaZagłębiaRuhrydochodziłodopodziałumiędzygminamipogórniczymi(do2008r.).Dodatkowowewnętrznerozwarstwieniezagłębia,spowodowaneróżnympoziomemrozwojuspołeczno-

16 Initiative Zukunft Ruhr,Düsseldorf,6marca2007r.,stronainternetowa<www.nrw.de>,zdnia25.10.2010r.

17 Ibidem.

EWELINASKOWRON78

-ekonomicznegogminimiast,sprawiało,żeniewszyscyprzedstawicielewładzsamorządowychpopieraliideeisensistnieniawspólnegozwiązkuZagłębiaRuhry(RVR)odpowiedzialnegozawyznaczeniejednolitychdlagminkierunkówroz-wojuwprogramieMaster Plan.Pokilkulatachnegocjacjiustalono,żezarozwójregionalnyMetropoliiZagłębiaRuhryod21października2009r.będzieodpo-wiedzialnyzwiązek(RVR),aobszartenbędzietraktowanykompleksowowpo-lityceplanowaniarozwojuregionalnego18.

Literatura

Ache P., 1994, Wirtschaft im Ruhrgebiet, Dortmund: Institut für Raumplanung, UniDortmund,Arbeitspapier123,s.43–44.

Aring J., Butzin B., Danielzyk R., Helbrecht I., 1989, Krisenregion Ruhrgebiet? Alltag, Strukturwandel und Planung, Oldenburg: Universität Oldenburg(Wahrnehmungsgeographische Studien zur Regionalenentwicklung,z.8),s.43.

Aufgaben des Siedlungsverband Ruhrkohlenbezirk,Essen1953,s.2(materiałyniepubli-kowane,udostępnioneprzezKurtaNollazRegionalVerbandRuhr).

Bade F.J., 1994, Regionale Beschäftigungsprognose 2000, Dortmund: DortmunderBeiträgezurRaumplanung,Arbeitspapier68,InstitutfürRaumplanung,UniDortmund,s.13–17.

BlotevogelH.H.,2004,„RegionaleIdentitätdesRuhrgebiets–dieharteBedeutungeinesweichenKonzepts”,w:Ruhrgebiet – Oberschlesien. Dokumentation der Tagung auf Zollverein, Essen, 10./11. April 2003,Essen:Klartextverlag.

BömerH.,2000,Ruhrgebietspolitik in der Krise,Dortmund:DortmunderBeitragezurRaumplanungBd.,s.20.

Bömer H., 2004, Moderne kommunale Wirtschaftsförderungspolitik in Zeiten der Massenarbeitslosigkeit. Das Beispiel Dortmund, Dortmund:UniversitätDortmund,InstitutfürRaumplanung,s.16.

Butwin B., Kaderali F. (red.), 1999, Verbesserung des Innovationsklimas durch den Einsatz von Informations- und Kommunikationstechnologien,Essen:KVR.

Erste Verordnung zur Durchfuhrung der Reichs- und Landesplanung vom 15 Februar 1936(RGBI.IS.104).

FürstD.,SchollesF.,2001,Handbuch Theorie+Methoden. Der Raum und Umweltplanung, Dortmunder Vertrieb für Plan und Planungsliteratur,Dortmund2001,s.48.

Gesetz betr. Verbandsordnung für den Siedlungsverband Ruhrkohlenbezirk das Gesetz v. 5.5.1920(GS.S.286).

Goch S., 2002, Eine Region im Kampf mit dem Strukturwandel. Bewältigung von Strukturwandel und Strukturpolitik im Ruhrgebiet,Essen:Klartext,s.156–258.

HenckelD.,1986,„GewerbepolitikundGewerbebrache”,w:J.Friedrichs,H.Häusser- mann,W. Siebel (red.),Süd-Nord-Gefälle in der Bundesrepublik?, Opladen:West- deutscherVerlag,s.51–68.

Keynes J.M., 2006,The General Theory of Employment, Interest and Money, Iwyd.1936,NewDelhi:AtlanticPublishers&Distributors,s.22–28.18 Na podstawie: Regionalverband Ruhr übernimmt wieder die Regionalplanung für die

Metropole Ruhr, strona internetowa metropoleruhr <http://www.metropoleruhr.de>, z dnia25.10.2010r.

KONCEPCJESTYMULOWANIAROZWOJUREGIONUPOGóRNICZEGO… 79

MWME (Ministerium für Wirtschaft Mittelstand und Energie des Landes NRW),2005, Mittelstand in NRW. Impulse für die Wirtschaft – ein Überblick über die Förderprogramme, Düsseldorf 2005, strona internetowa <http://www.startercenter.nrw.de>zdnia25.10.2010.

MWMT, 1987, „Zur nachlassenden Wettbewerbsfähigkeit vor allem aufgrund vonSchwächen in der technologischen Weiterentwicklung Beiträge”, w: K. Löbbe,„Innovationen”,Wirtschaftspolitik,s.1.

Pollard S. (red.), 1980, Region und Industrialisierung, Göttingen: Vandenchock&Ruprecht,cyt.za:RehfeldD.,1999,Konzeption,Analysen und Strategien für eine Neuorientung der regionalen Strukturpolitik, München–Mering: Rainer Hampp,InstitutArbeitundTechnik,t.16,s.94.

PorterM.E.,1990,The Competitive Advantage of Nations,NewYork:FreePress,s.151,287–288.

Rehfeld D., 2006, „Innovative Cluster – Zufall oder Ergebnis gezielter regionalerEntwicklungspolitik?”,w:H.Pohle (red.),Netzwerke und Cluster – Neue Chancen für Regionen, Rostock: Universität Rostock (Rostocker Beiträge zur Region- und Strukturforschung,z.18),s.98–136.

RehfeldD.iin.,1999,Produktionscluster. Konzeption Analysen und Strategen für eine Neuorientierung der regionalen Strukturpolitik,München–Mering:InstitutArbeitundTechnikimWissenschaftszentrumNRW,s.44.

SchlieperA.,1986, 150 Jahre Ruhrgebiet. Ein Kapitel deutsche Wirtschaftsgeschichte, Düsseldorf:Schwann,s.35.

Strukturwandel an der Ruhr im internationalen Vergleich. Ein Projekt des Initiativkreises Ruhrgebiet, cyt. za: B. Butwin, F. Kaderali (red.), 1999,Verbesserung des Innovationsklimas durch den Einsatz von Informations- und Kommunikationstechnologien,Essen:KVR,s.1–4.

TaylorF.W.,1911,The Principles of Scientific Management,NewYork–London:HarperandBrotherPublishers,s.10.

Tum C., 2003, „Interkommunale Kooperation im Ruhrgebiet”, w: S. Lange (red.),Metropolregion Ruhr. Perspektiven für 21. Jahrhundert,Oldenburg:Kommunikation&WirtschaftGmbH,s.78–82.

Ustawazdnia26listopada1998r.odostosowaniugórnictwawęglakamiennegodofunk-cjonowaniawwarunkachgospodarkirynkowejorazszczególnychuprawnieniachiza-daniachgmingórniczych(Dz.U.1998,Nr162,poz.1112).

Ustawazdnia7września2007r.ofunkcjonowaniugórnictwawęglakamiennegowla-tach2008–2015(Dz.U.2007,Nr192,poz.1379),art.23pkt1,2.

Verordnung der Landesregierung von Nordrhein-Westfalen zur Durchführung des Landeswahlgesetzes 14. März 1950(GV.NW.S.41).

Zestawienie statystyczne – Cierpienia ludu górnośląskiego pod panowaniem niemieckim, 1920(materiałyniepublikowane,dostępnezeźródełBibliotekiŚląskiej).

strony internetowe:IBA Emscher Park 1989–1999,stronainternetowaprojektu<http://www.iba.nrw.de/iba/

daten.htm>,zdnia25.10.2010.Initiative Zukunft Ruhr,Düsseldorf06.03.2007stronainternetowa<www.nrw.de>,zdnia

25.10.2010.

EWELINASKOWRON80

Regionalverband Ruhr übernimmt wieder die Regionalplanung für die Metropole Ruhr,stronainternetowametropoleruhr<http://www.metropoleruhr.de>,zdnia25.10.2010.

the concePtionS of Stimulation of a foRmeR Mining region – the ruhr region in gerMany

The author of the paper describes the process and conceptions of regionaldevelopment which have been used in the past 40 years of the economictransformationintheRuhrRegioninGermany.Thearticledescribesthesocio-economic situation and explains the need for transformation in the region. Italsopresentsawiderangeofpossiblesolutionsforrestructuredminingregionsanddiscusses theeffectsof implementationof thedevelopmentmethodsusedintheRuhrRegion.Finally,itdescribesthemainpointsofthecurrentstrategyofdevelopmentfortheRuhrRegion.ThedatapresentedinthepaperhavebeencollectedanddevelopedthankstoascholarshipattheUniversityofDuisburg-Essen,financedbyTheFoundationofPolish-GermanCooperation.