Dziecko w swoim żywiole - EduPage · Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa...
136
Dziecko w swoim żywiole Program wychowania przedszkolnego – dobre praktyki
Transcript of Dziecko w swoim żywiole - EduPage · Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa...
Dziecko w swoim żywioleProgram wychowania przedszkolnego– dobre praktyki
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2015ISBN 978-83-267-2363-6
Autorzy: Anna Pawłowska-Niedbała (żywioły w przedszkolu), Dorota Kucharska, Anna Pawłowska-Niedbała, Dorota Sikora-Banasik (etapy osiągania celów edukacyjnych zawartych w podstawie programowej oraz sposoby ich realizacji), Justyna Święcicka (obserwacja i diagnoza), Ewelina Wilkos (rozwój dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym i współpraca z rodzicami).
Redaktor serii: Ewa Wilczyńska.Konsultacja merytoryczna: Dorota Kucharska, Anna Sosnowska.Redakcja merytoryczna: Agnieszka Uścińska, Ewa Wilczyńska.
Opracowanie redakcyjne: Ewa Wilczyńska.Korekta: Kamila Skotnicka.
Projekt okładki: Kinga Salwińska.Zdjęcia na okładce: Shutterstock.com (I), Maciej Wróbel (IV).
Projekt graficzny: Kinga Salwińska.Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć.
Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa
tel.: 22 570 25 80; faks: 22 570 25 81infolinia: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych),
58 721 48 00 (z telefonów komórkowych)www.nowaera.pl, e-mail: [email protected]
Druk i oprawa: TRANS-DRUK, Sp. Jawna
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.
Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.
Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl
Wstęp . . . 5
I. Wychowanie przedszkolne – regulacje prawne . . . 6
1. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego – cele kształcenia i obszary działalności edukacyjnej przedszkola oraz zalecane warunki i sposób ich realizacji . . . 7
2. Program wychowania przedszkolnego . . . 13
II. Założenia teoretyczne programu „Dziecko w swoim żywiole” i ich realizacja w materiałach dla dziecka i nauczyciela . . . 14
1. Założenia teoretyczne . . . 15
2. Żywioły w przedszkolu . . . 17
III. Etapy osiągania celów edukacyjnych zawartych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz przykładowe sposoby ich realizacji . . . 23
IV. Rozwój dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym . . . 92
1. Wprowadzenie . . . 93
2. Rozwój psychoruchowy dzieci w 2. i 3. roku życia (wiek poniemowlęcy) . . . 94
3. Rozwój psychoruchowy dzieci w wieku od 4. do 6. roku życia (średnie dzieciństwo, tzw. wiek przedszkolny) . . . 97
4. Dojrzałość szkolna dziecka . . . 105
Spis treści
V. Obserwacja i metody przeprowadzania diagnozy . . . 108
1. Nowe wytyczne i zmiany . . . 109
2. Informowanie rodzica . . . 109
3. Organizacja i metody badań . . . 112
4. Dziecko zdolne w przedszkolu . . . 116
5. Dziecko z ryzykiem dysleksji w przedszkolu . . . 121
6. Dziecko z ADHD w przedszkolu . . . 121
VI. Współpraca placówki i rodziców . . . 123
1. Formy współpracy dwóch środowisk . . . 124
2. Dobry początek – współpraca podczas adaptacji . . . 126
3. Wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka . . . 130
4. Rozmowa z rodzicem . . . 131
5
Z przyjemnością przekazujemy Państwu nowoczesny program wychowania przed-szkolnego będący zbiorem wielu dobrych praktyk tak potrzebnych w codziennej pracy każdego nauczyciela wychowania przedszkolnego. Jest to owoc pracy psychologów i na-uczycieli, teoretyków i praktyków. Zawiera wiele odwołań do literatury związanej z tematem tak, by zainteresowani mogli pogłębić swoją wiedzę i znaleźć interesujące ich informacje.
Na początek, w rozdziale I, zawarto podstawowe regulacje prawne dotyczące działań merytorycznych przedszkola, czyli podstawę programową wychowania przed-szkolnego oraz informacje o programie wychowania przedszkolnego.
W rozdziale II przedstawiono założenia teoretyczne programu „Dziecko w swo-im żywiole”, gdzie zostały zasygnalizowane najważniejsze hasła realizowane szczegółowo w planach pracy, szkicach zajęć i pakietach dla dziecka.
Rozdział III został poświęcony przedstawieniu etapów osiągania celów edukacyj-nych zawartych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz przykłado-we sposoby ich realizacji w odniesieniu do poszczególnych grup wiekowych. Cele ujęto w tabeli pokazującej realizację poszczególnych punktów z podstawy programowej wy-chowania przedszkolnego.
Następnie, w rozdziale IV, znajduje się charakterystyka poszczególnych grup wiekowych dzieci w przedszkolu z uwzględnieniem etapów ich rozwoju.
O obserwacji i metodach przeprowadzania diagnozy traktuje rozdział V. Oprócz opisu wymagań stawianych dzieciom w danej grupie wiekowej rozdział za-wiera również ciekawe informacje na temat dziecka zdolnego, z symptomami dyslek-sji czy ADHD w przedszkolu.
Na koniec, w rozdziale VI, zawarto najważniejsze aspekty dotyczące współpracy pla-cówki z rodzicami: formy współpracy, rady dotyczące adaptacji dziecka do warunków przedszkola, informacje o wspieraniu wszechstronnego rozwoju dziecka oraz wskazówki do przeprowadzania rozmów z rodzicami.
Mamy nadzieję, że program „Dziecko w swoim żywiole” stanie się dla Państwa źródłem praktycznej i użytecznej wiedzy. Wierzymy, że publikacja pomoże Państwu organizować pracę wychowawczo-dydaktyczną z dziećmi w sposób ciekawy, aktywny i twórczy oraz po-zytywnie wpłynie na Państwa kontakty z rodzicami dzieci. Życzymy wielu sukcesów!
Redakcja
Wstęp
Wychowanie przedszkolne – regulacje prawne
I.
7
Obowiązujące rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy pro-gramowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół dokładnie określa cele kształcenia i obszary działalności edukacyjnej przedszkola. Określa tym samym umiejętności, które powinno posiąść dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Precyzuje zalecane warunki i sposób ich realizacji. Oto załącznik nr 1 do rozporządzenia:Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego*
Podstawa programowa wychowania przedszkolnego opisuje proces wspomagania rozwoju i edukacji dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Przedszkola, oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych oraz inne formy wychowania przedszkolnego w równej mierze pełnią funkcje opiekuńcze, wychowawcze i kształcące. Zapewniają dzieciom możliwość wspólnej zabawy i nauki w warunkach bezpiecznych, przyjaznych i dostosowanych do ich potrzeb rozwojowych.
Celem wychowania przedszkolnego jest:1) wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień oraz kształtowanie czynności intelektual-
nych potrzebnych im w codziennych sytuacjach i w dalszej edukacji;2) budowanie systemu wartości, w tym wychowywanie dzieci tak, żeby lepiej orientowały się
w tym, co jest dobre, a co złe;3) kształtowanie u dzieci odporności emocjonalnej koniecznej do racjonalnego radzenia sobie
w nowych i trudnych sytuacjach, w tym także do łagodnego znoszenia stresów i porażek;4) rozwijanie umiejętności społecznych dzieci, które są niezbędne w poprawnych relacjach
z dziećmi i dorosłymi;5) stwarzanie warunków sprzyjających wspólnej i zgodnej zabawie oraz nauce dzieci o zróż-
nicowanych możliwościach fi zycznych i intelektualnych;6) troska o zdrowie dzieci i ich sprawność fi zyczną; zachęcanie do uczestnictwa w zaba-
wach i grach sportowych;7) budowanie dziecięcej wiedzy o świecie społecznym, przyrodniczym i technicznym oraz rozwi-
janie umiejętności prezentowania swoich przemyśleń w sposób zrozumiały dla innych;8) wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowia-
dania się poprzez muzykę, małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne;9) kształtowanie u dzieci poczucia przynależności społecznej (do rodziny, grupy rówieśni-
czej i wspólnoty narodowej) oraz postawy patriotycznej;10) zapewnienie dzieciom lepszych szans edukacyjnych poprzez wspieranie ich ciekawości,
aktywności i samodzielności, a także kształtowanie tych wiadomości i umiejętności, któ-re są ważne w edukacji szkolnej;
11) przygotowanie dzieci do posługiwania się językiem obcym nowożytnym poprzez rozbudza-nie ich świadomości językowej i wrażliwości kulturowej oraz budowanie pozytywnej moty-wacji do nauki języków obcych na dalszych etapach edukacyjnych, a w przypadku dzieci
1. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego – cele kształcenia i obszary działalności edukacyjnej przedszkola oraz zalecane warunki i sposób ich realizacji
8
z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym – rozwijanie świado-mości istnienia odmienności językowej i kulturowej;
12) w przedszkolach umożliwiających dzieciom należącym do mniejszości narodowych i et-nicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym, o których mowa w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141 z późn. zm.), podtrzymywanie i rozwija-nie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej – przygotowanie dzieci do posługiwania się językiem mniejszości narodowej lub etnicznej lub językiem regio-nalnym poprzez rozbudzanie ich świadomości narodowej, etnicznej i językowej oraz budowanie pozytywnej motywacji do nauki języka mniejszości narodowej lub etnicznej lub języka regionalnego na dalszych etapach edukacyjnych.
Cele te są realizowane we wszystkich obszarach działalności edukacyjnej przedszkola. W każdym z obszarów podane są umiejętności i wiadomości, którymi powinny wykazywać się dzieci pod koniec wychowania przedszkolnego. Aby osiągnąć cele wychowania przedszkolne-go, należy wspomagać rozwój, wychowywać i kształcić dzieci w następujących obszarach:
1. Kształtowanie umiejętności społecznych dzieci: porozumiewanie się z dorosłymi i dziećmi, zgodne funkcjonowanie w zabawie i w sytuacjach zadaniowych.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) obdarza uwagą dzieci i dorosłych, aby rozumieć to, co mówią i czego oczekują; grzecz-
nie zwraca się do innych w domu, w przedszkolu, na ulicy;2) przestrzega reguł obowiązujących w społeczności dziecięcej (stara się współdziałać
w zabawach i w sytuacjach zadaniowych) oraz w świecie dorosłych;3) w miarę samodzielnie radzi sobie w sytuacjach życiowych i próbuje przewidywać skut-
ki swoich zachowań;4) wie, że nie należy chwalić się bogactwem i nie należy dokuczać dzieciom, które wychowu-
ją się w trudniejszych warunkach, a także, że nie należy wyszydzać i szykanować innych;5) umie się przedstawić: podaje swoje imię, nazwisko i adres zamieszkania; wie, komu
można podawać takie informacje.
2. Kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków higienicznych i kulturalnych. Wdra-żanie dzieci do utrzymywania ładu i porządku.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) umie poprawnie umyć się i wytrzeć oraz umyć zęby;2) właściwie zachowuje się przy stole podczas posiłków, nakrywa do stołu i sprząta po sobie;3) samodzielnie korzysta z toalety;4) samodzielnie ubiera się i rozbiera, dba o osobiste rzeczy i nie naraża ich na zgubienie
lub kradzież;5) utrzymuje porządek w swoim otoczeniu.
3. Wspomaganie rozwoju mowy dzieci.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem arty-
kulacyjnym, gramatycznym, fleksyjnym i składniowym;2) mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji;
9
3) uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi o ważnych sprawach;
4) w zrozumiały sposób mówi o swoich potrzebach i decyzjach.
4. Wspieranie dzieci w rozwijaniu czynności intelektualnych, które stosują w poznawaniu i ro-zumieniu siebie i swojego otoczenia.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) przewiduje, w miarę swoich możliwości, jakie będą skutki czynności manipulacyjnych
na przedmiotach (wnioskowanie o wprowadzanych i obserwowanych zmianach);2) grupuje obiekty w sensowny sposób (klasyfikuje) i formułuje uogólnienia typu:
to do tego pasuje, te obiekty są podobne, a te są inne;3) stara się łączyć przyczynę ze skutkiem i próbuje przewidywać, co się może zdarzyć.
5. Wychowanie zdrowotne i kształtowanie sprawności fizycznej dzieci.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) dba o swoje zdrowie; zaczyna orientować się w zasadach zdrowego żywienia;2) dostrzega związek pomiędzy chorobą a leczeniem, poddaje się leczeniu, np. wie, że przyj-
mowanie lekarstw i zastrzyki są konieczne;3) jest sprawne fizycznie lub jest sprawne w miarę swoich możliwości, jeżeli jest dziec-
kiem mniej sprawnym ruchowo;4) uczestniczy w zajęciach ruchowych, w zabawach i grach w ogrodzie przedszkolnym,
w parku, na boisku, w sali gimnastycznej.
6. Wdrażanie dzieci do dbałości o bezpieczeństwo własne oraz innych.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) wie, jak trzeba zachować się w sytuacji zagrożenia i gdzie można otrzymać pomoc,
umie o nią poprosić;2) orientuje się w bezpiecznym poruszaniu się po drogach i korzystaniu ze środków transportu;3) zna zagrożenia płynące ze świata ludzi, roślin oraz zwierząt i unika ich;4) wie, że nie może samodzielnie zażywać lekarstw i stosować środków chemicznych
(np. środków czystości);5) próbuje samodzielnie i bezpiecznie organizować sobie czas wolny w przedszkolu
i w domu; ma rozeznanie, gdzie można się bezpiecznie bawić, a gdzie nie.
7. Wychowanie przez sztukę – dziecko widzem i aktorem.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) wie, jak należy się zachować na uroczystościach, np. na koncercie, festynie, przedsta-
wieniu, w teatrze, w kinie;2) odgrywa role w zabawach parateatralnych, posługując się mową, mimiką, gestem i ru-
chem; umie posługiwać się rekwizytami (np. maską).
8. Wychowanie przez sztukę – muzyka i śpiew, pląsy i taniec.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) śpiewa piosenki z dziecięcego repertuaru oraz łatwe piosenki ludowe; chętnie uczest-
niczy w zbiorowym śpiewie, w tańcach i muzykowaniu;
10
2) dostrzega zmiany dynamiki, tempa i wysokości dźwięku utworu muzycznego, wyraża je, pląsając lub tańcząc;
3) tworzy muzykę, korzystając z instrumentów perkusyjnych (oraz innych przedmiotów), a także improwizuje ją ruchem;
4) w skupieniu słucha muzyki, w tym także muzyki poważnej.
9. Wychowanie przez sztukę – różne formy plastyczne.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) przejawia, w miarę swoich możliwości, zainteresowanie wybranymi zabytkami i dzie-
łami sztuki oraz tradycjami i obrzędami ludowymi ze swojego regionu;2) umie wypowiadać się w różnych technikach plastycznych i przy użyciu elementarnych
środków wyrazu (tj. kształt i barwa) w postaci prostych kompozycji i form konstrukcyjnych;3) wykazuje zainteresowanie malarstwem, rzeźbą i architekturą (także architekturą zie-
leni i architekturą wnętrz).
10. Wspomaganie rozwoju umysłowego dzieci poprzez zabawy konstrukcyjne, budzenie za-interesowań technicznych.
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) wznosi konstrukcje z klocków i tworzy kompozycje z różnorodnych materiałów
(np. przyrodniczych), ma poczucie sprawstwa („potrafię to zrobić”) i odczuwa radość z wykonanej pracy;
2) używa właściwie prostych narzędzi podczas majsterkowania;3) interesuje się urządzeniami technicznymi (np. używanymi w gospodarstwie domowym),
próbuje rozumieć, jak one działają, i zachowuje ostrożność przy korzystaniu z nich.
11. Pomaganie dzieciom w rozumieniu istoty zjawisk atmosferycznych i w unikaniu zagrożeń.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) rozpoznaje i nazywa zjawiska atmosferyczne charakterystyczne dla poszczególnych pór
roku; podejmuje rozsądne decyzje i nie naraża się na niebezpieczeństwo wynikające z po-gody, np. nie stoi pod drzewem w czasie burzy, nie zdejmuje czapki w mroźną pogodę;
2) wie, o czym mówi osoba zapowiadająca pogodę w radiu i w telewizji, np. że będzie padał deszcz, śnieg, wiał wiatr; stosuje się do podawanych informacji w miarę swoich możliwości.
12. Wychowanie dla poszanowania roślin i zwierząt.
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) wymienia rośliny i zwierzęta żyjące w różnych środowiskach przyrodniczych,
np. na polu, na łące, w lesie;2) wie, jakie warunki są potrzebne do rozwoju zwierząt (przestrzeń życiowa, bezpieczeń-
stwo, pokarm) i wzrostu roślin (światło, temperatura, wilgotność);3) potrafi wymienić zmiany zachodzące w życiu roślin i zwierząt w kolejnych porach
roku; wie, w jaki sposób człowiek może je chronić i pomóc im, np. przetrwać zimę.
13. Wspomaganie rozwoju intelektualnego dzieci wraz z edukacją matematyczną. Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) liczy obiekty i rozróżnia błędne liczenie od poprawnego;
11
2) wyznacza wynik dodawania i odejmowania, pomagając sobie liczeniem na palcach lub na innych zbiorach zastępczych;
3) ustala równoliczność dwóch zbiorów, a także posługuje się liczebnikami porządko-wymi;
4) rozróżnia stronę lewą i prawą, określa kierunki i ustala położenie obiektów w stosunku do własnej osoby, a także w odniesieniu do innych obiektów;
5) wie, na czym polega pomiar długości, i zna proste sposoby mierzenia: krokami, stopa za stopą;
6) zna stałe następstwo dni i nocy, pór roku, dni tygodnia, miesięcy w roku.
14. Kształtowanie gotowości do nauki czytania i pisania.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) potrafi określić kierunki oraz miejsca na kartce papieru, rozumie polecenia typu: na-
rysuj kółko w lewym górnym rogu kartki, narysuj szlaczek, zaczynając od lewej strony kartki;
2) potrafi uważnie patrzeć (organizuje pole spostrzeżeniowe), aby rozpoznać i zapamię-tać to, co jest przedstawione na obrazkach;
3) dysponuje sprawnością rąk oraz koordynacją wzrokowo-ruchową potrzebną do ryso-wania, wycinania i nauki pisania;
4) interesuje się czytaniem i pisaniem; jest gotowe do nauki czytania i pisania;5) słucha np. opowiadań, baśni i rozmawia o nich; interesuje się książkami;6) układa krótkie zdania, dzieli zdania na wyrazy, dzieli wyrazy na sylaby; wyodrębnia
głoski w słowach o prostej budowie fonetycznej;7) rozumie sens informacji podanych w formie uproszczonych rysunków oraz często
stosowanych oznaczeń i symboli, np. w przedszkolu, na ulicy, na dworcu.
15. Wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne.Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) wymienia imiona i nazwiska osób bliskich, wie, gdzie pracują, czym się zajmują;2) zna nazwę miejscowości, w której mieszka, zna ważniejsze instytucje i orientuje się
w rolach społecznych pełnionych przez ważne osoby, np. policjanta, strażaka;3) wie, jakiej jest narodowości, że mieszka w Polsce, a stolicą Polski jest Warszawa;4) nazywa godło i flagę państwową, zna polski hymn i wie, że Polska należy do Unii Eu-
ropejskiej;5) wie, że wszyscy ludzie mają równe prawa.
16. Przygotowanie dzieci do posługiwania się językiem obcym nowożytnym. Dziecko kończące wychowanie przedszkolne i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:
1) uczestniczy w zabawach, np. muzycznych, ruchowych, plastycznych, konstrukcyjnych, teatralnych;
2) rozumie bardzo proste polecenia i reaguje na nie;3) powtarza rymowanki, proste wierszyki i śpiewa piosenki w grupie;4) rozumie ogólny sens krótkich historyjek opowiadanych lub czytanych, gdy są wspierane
np. obrazkami, rekwizytami, ruchem, mimiką, gestami.
12
17. Przygotowanie do posługiwania się językiem mniejszości narodowej lub etnicznej lub języ-kiem regionalnym dzieci należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczno-ści posługującej się językiem regionalnym, o których mowa w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.
Dziecko kończące wychowanie przedszkolne i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:1) uczestniczy w zabawach prowadzonych w języku mniejszości narodowej lub etnicznej
lub języku regionalnym;2) rozumie bardzo proste polecenia wydawane w języku mniejszości narodowej lub etnicz-
nej lub języku regionalnym i reaguje na nie;3) powtarza rymowanki, proste wierszyki i śpiewa piosenki w grupie w języku mniejszości
narodowej lub etnicznej lub języku regionalnym;4) rozumie ogólny sens krótkich historyjek opowiadanych lub czytanych w języku mniejszo-
ści narodowej lub etnicznej lub języku regionalnym;5) wie, do jakiej wspólnoty narodowej, etnicznej lub językowej należy;6) zna godło swojej wspólnoty narodowej, etnicznej lub językowej.
Zalecane warunki i sposób realizacjiW trosce o prawidłowy rozwój psychoruchowy oraz przebieg wychowania i kształcenia
dzieci w wieku przedszkolnym zaleca się następujące proporcje zagospodarowania czasu przebywania w przedszkolu w rozliczeniu tygodniowym:1) co najmniej jedną piątą czasu należy przeznaczyć na zabawę (w tym czasie dzieci bawią
się swobodnie, przy niewielkim udziale nauczyciela);2) co najmniej jedną piątą czasu (w przypadku młodszych dzieci – jedną czwartą czasu) dzieci
spędzają w ogrodzie przedszkolnym, na boisku, w parku itp. (organizowane są tam gry i za-bawy ruchowe, zajęcia sportowe, obserwacje przyrodnicze, prace gospodarcze, porządkowe i ogrodnicze itd.);
3) najwyżej jedną piątą czasu zajmują różnego typu zajęcia dydaktyczne, realizowane we-dług wybranego programu wychowania przedszkolnego;
4) pozostały czas – dwie piąte czasu nauczyciel może dowolnie zagospodarować (w tej puli cza-su mieszczą się jednak czynności opiekuńcze, samoobsługowe, organizacyjne i inne).Zadaniem nauczycieli jest prowadzenie obserwacji pedagogicznych mających na celu
poznanie możliwości i potrzeb rozwojowych dzieci oraz dokumentowanie tych obserwacji. Z początkiem roku poprzedzającego rozpoczęcie przez dziecko nauki w klasie I szkoły podstawowej należy przeprowadzić analizę gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna). Celem takiej analizy jest zgromadzenie informacji, które mogą pomóc:1) rodzicom w poznaniu stanu gotowości swojego dziecka do podjęcia nauki w szkole podsta-
wowej, aby mogli je w osiąganiu tej gotowości, odpowiednio do potrzeb, wspomagać;2) nauczycielowi przedszkola przy opracowaniu indywidualnego programu wspomagania
i korygowania rozwoju dziecka, który będzie realizowany w roku poprzedzającym rozpo-częcie nauki w szkole podstawowej;
3) pracownikom poradni psychologiczno-pedagogicznej, do której zostanie skierowane dziecko, w razie potrzeby pogłębionej diagnozy związanej ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.W wielu obszarach wychowania przedszkolnego występują treści edukacji zdrowotnej.
Ze względu na dobro dzieci należy zadbać o kształtowanie ich świadomości zdrowotnej oraz
13
nawyków dbania o własne zdrowie w codziennych sytuacjach w przedszkolu i w domu, współpracując w tym zakresie z rodzicami.
W trosce o jednolite oddziaływanie wychowawcze nauczyciele:1) systematycznie informują rodziców o zadaniach wychowawczych i kształcących realizowa-
nych w przedszkolu; zapoznają rodziców z podstawą programową wychowania przedszkolne-go i włączają ich do kształtowania u dziecka określonych tam wiadomości i umiejętności;
2) informują rodziców o sukcesach i kłopotach ich dzieci, a także włączają ich do wspiera-nia osiągnięć rozwojowych dzieci i łagodzenia trudności, na jakie natrafiają;
3) zachęcają rodziców do współdecydowania w sprawach przedszkola, np. wspólnie organi-zują wydarzenia, w których biorą udział dzieci.W celu właściwego przygotowania dzieci do podjęcia nauki w szkole podstawowej na-
uczyciele powinni znać podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawo-wych w zakresie I etapu edukacyjnego, a zwłaszcza klasy I szkoły podstawowej.
Podstawa określa bardzo szczegółowo cele i obszary kształcenia. Przedszkole skupia się na:• wychowaniu, czyli opiece i podejściu wychowawczym, dbaniu o samodzielność, samoob-
sługę i dobre funkcjonowanie w grupie, trosce o zdrowie i sprawność fizyczną, wprowa-dzaniu w świat wartości moralnych i estetycznych;
• wspieraniu, czyli wychodzeniu naprzeciw potrzebom rozwojowym dzieci, motywowaniu ich do działania i nagradzaniu wszelkich przejawów twórczości, inwencji i aktywności;
• edukacji, czyli przyzwyczajaniu do systematycznej pracy z książką i innymi materiałami edukacyjnymi i plastycznymi, odpowiednim poziomie zadań, wspomaganiu w rozwijaniu uzdolnień, budowaniu wiedzy o świecie społecznym, przyrodniczym i technicznym oraz
• zabawie, czyli najważniejszej metodzie pracy z małym dzieckiem, która powinna zawie-rać w sobie treści wychowawcze, edukacyjne i wspierające; zabawie, która uczy kompe-tencji społecznych, pomaga w adaptacji i integracji grupy, przygotowuje do życia w społe-czeństwie i kształtuje odporność emocjonalną.Nauczyciel, dokonując wyboru programu i materiałów pomocniczych do zajęć, powinien
mieć pewność, że zrealizuje wszystkie cele i pomoże dzieciom osiągnąć gotowość szkolną.* Wyciąg z podstawy programowej wychowania przedszkolnego
Program wychowania przedszkolnego to podstawa w pracy każdego nauczyciela. Jest on dopuszczany do użytku przez dyrektora placówki na wniosek nauczyciela lub nauczycieli po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej. Nauczyciele mogą też opracowywać programy samo-dzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami (tzw. programy autorskie). Program powi-nien być dostosowany do potrzeb i możliwości dzieci, dla których jest przeznaczony, oraz sta-nowić opis sposobu realizacji celów wychowania oraz treści nauczania ustalonych w podstawie programowej i zawierać:• szczegółowe cele kształcenia i wychowania,• treści zgodne z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej,• sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania z uwzględnieniem indywidualizacji,• metody przeprowadzania analizy gotowości szkolnej dziecka.
2. Program wychowania przedszkolnego
Założenia teoretyczne programu „Dziecko w swoim żywiole” i ich realizacja w materiałach dla dziecka i nauczyciela
II.
15
Przedszkole powinno wspierać rodziców w sprawowaniu opieki nad dziećmi i stymulować ich rozwój oraz przygotowywać do osiągnięcia gotowości szkolnej. Jest to długotrwały pro-ces, którego nie należy utożsamiać tylko i wyłącznie z rocznym pobytem dziecka w najstar-szej wiekowo grupie. Dobre przygotowanie do szkoły, a co za tym idzie do życia w rodzinie, społeczeństwie i funkcjonowania w świecie to okres dłuższy niż jeden rok, to wszystkie do-świadczenia i umiejętności dziecka, zwłaszcza te, które były rozwijane podczas jego pobytu w przedszkolu od najmłodszej grupy. Przygotowanie do szkoły zaczyna się bowiem od mo-mentu przestąpienia progu przedszkola. To tutaj dziecko opanowuje i doskonali czynności samoobsługowe, uczy się samodzielności i doskonali sprawność ruchową, wchodzi w relacje z innymi i uczy się zachowań w kontaktach społecznych, zdobywa wiedzę i doświadczenie oraz umacnia się emocjonalnie. A wszystko to dzięki umiejętnemu splataniu zabawy z na-uką, tak by łagodnie przygotować dzieci do edukacji typowo szkolnej.
Program „Dziecko w swoim żywiole” został opracowany z myślą o przygotowywaniu dzieci do szkoły, zaczynając od najmłodszej grupy przedszkolnej. W wypadku tej grupy najważniejszy jest proces adaptacji, od którego zaczyna się kształtowanie nastawienia do przedszkola, oraz dobra współpraca z rodzicami w celu ujednolicenia oddziaływań wychowawczych. Pro-gram zawiera praktyczne wskazówki w tym zakresie, tak by proces ten był łagodny i przyjemny dla dziecka i jego opiekunów. W warstwie merytorycznej program zakłada wszechstronny i harmonijny rozwój dziecka, dbając cały czas o jego rozwój społeczny, ruchowy, poznaw-czy i emocjonalny. Skupia się jednak w odniesieniu do każdej grupy wiekowej na konkretnych, najważniejszych dla niej umiejętnościach:• trzylatki – czynności samoobsługowe, samodzielność• czterolatki – kontakty społeczne, rozwój poznawczy• pięciolatki – rozwój poznawczy, rozwój emocjonalny• sześciolatki – trening umiejętności potrzebnych do osiągnięcia gotowości szkolnej.
Program stawia dziecko w centrum zainteresowania, dostosowuje treści do jego potrzeb i możliwości. Indywidualizm przejawia się tu w stwarzaniu warunków dla inicjatywy i sa-modzielnych doświadczeń, podążaniu za dzieckiem, uwzględnianiu jego potrzeb i reagowa-niu na nie, a w konsekwencji na stopniowaniu trudności. Postrzegany jest zarówno jako wspomaganie szczególnych uzdolnień, wspieranie dziecka pracującego szybciej, wyróżnia-jącego się, jak i wspomaganie dzieci z deficytami, pracujących wolniej, ze specjalistyczną opieką włącznie (np. pedagoga, psychologa, logopedy). Czas spędzony w przedszkolu jest bowiem najlepszą okazją do profilaktyki, zapobiegania nieprawidłowościom i wyrównywania szans edukacyjnych.
W przedszkolu bardzo ważna jest również integracja różnorodnych zajęć i aktyw-ności, dzięki czemu są aktywizowane: rozwój fizyczny, motoryczny, psychiczny i społeczno--emocjonalny oraz procesy poznawcze dzieci. Najszybciej, najbardziej efektywnie i niejako intuicyjnie dziecko rozwija się podczas uczestniczenia w różnego rodzaju zabawach z rówie-śnikami, np. ruchowych, tropiących, konstrukcyjnych, tematycznych, badawczych, teatral-nych i specjalnie aranżowanych zabawach dydaktycznych. Dzięki zabawom odnajduje swo-je miejsce w grupie, uczy się reguł i zasad współpracy oraz buduje swój system wartości. Nie można też pominąć zajęć ruchowych, muzycznych i twórczości plastyczno-technicznej dziecka. Istotna jest różnorodność proponowanych form aktywności podczas zajęć i naprze-
1. Założenia teoretyczne
16
mienność ćwiczonych umiejętności, by uniknąć nudy i zmotywować dzieci do działania, bo dzięki samodzielnym działaniom najlepiej poznają i rozumieją siebie i świat. Dzięki dzia-łaniu i doświadczaniu są też bardziej samodzielne, skore do podejmowania wysiłków, bo widzą efekty własnej pracy.
Program „Dziecko w swoim żywiole” wpisuje się w koncepcję zasad pracy pedagogicznej (Klim-Klimaszewska 2005), realizując zasady: • zaspokajania potrzeb (fizycznych, psychicznych i społecznych),• aktywności (rozbudzanie naturalnej potrzeby dzieci), • indywidualizacji (otoczenie troską każdego dziecka, metody dostosowane do potrzeb
i możliwości dziecka, stopniowanie trudności),• organizowania życia społecznego (wychowanie w grupie i przez grupę, normy i ich prze-
strzeganie, współpraca),• integracji (łączenie rozwoju fizycznego i psychicznego, łączenie treści z różnych dziedzin wychowania, łączenie wychowania i kształcenia).
W programie i materiałach na nim opartych zaleca się wykorzystywanie form organiza-cyjnych i metod, które pobudzają do działania, ze zwróceniem szczególnej uwagi na zajęcia i zabawy dowolne wyzwalające własną inicjatywę dziecka, wzmacniające ciekawość poznawczą i inspirujące do dalszych poszukiwań.
Literatura:• Klim-Klimaszewska A., Pedagogika przedszkolna, Warszawa 2005.
17
Czas spędzony w przedszkolu to początek wielkiej podróży przez świat, kolebka wszel-kich przyszłych pasji i zainteresowań, pierwsza kolekcja wspaniałych doświadczeń. Dziecko w wieku przedszkolnym ma w sobie naturalną dziecięcą ciekawość otaczające-go je świata. Interesuje je zwłaszcza najbliższe otoczenie, wszystko, czego może do-tknąć, zbadać, doświadczyć wszelkimi dostępnymi zmysłami. Stąd najlepszym pomy-słem na zagospodarowanie jego czasu w przedszkolu jest dostarczanie możliwie najbardziej różnorodnych bodźców, które stymulowałyby dziecięcą ciekawość i rodziły potrzebę wnikliwszego poznania. Najważniejszy wydaje się tu bezpośredni kontakt z przedmiotem, samodzielna aktywność dziecka, możliwość dokonywania prób i obser-wowania efektów własnych działań. Poznanie siebie i otaczającego świata przez działa-nie, tworzenie i odczuwanie to jedyna droga, by sięgnąć do rzeczywistego potencjału tkwiącego w dziecku.
Początki czasem bywają trudne. Nie wiadomo, od czego zacząć, a odpowiedź jest prosta – od siebie. Własna osoba i jej najbliższe otoczenie to coś, czego dziecko doświadcza na co dzień, najbardziej „oswojony” wycinek rzeczywistości. „Ja” jako jednostka, jej możli-wości, potrzeby, umiejętności, zainteresowania oraz „Ja” w relacjach z drugim człowiekiem, rodziną i przedszkolną społecznością – to punkt wyjścia. W tym kręgu mieści się również kultura, której człowiek jest twórcą, uczestnikiem i obserwatorem, zwyczaje, tradycje, bez-pieczeństwo, uczucia, emocje, wartości, pasje i marzenia. Wychodząc poza „Ja”, dziecko podąża w kierunku kolejnych drogowskazów: ziemia, ogień, woda i powietrze. Są to żywioły, najbardziej uniwersalne, powszechne i niepodważalne elementy rzeczywistości. Doświad-cza ich każdy, bez nich nie dzieje się nic.
Ziemia to gleba, którą można rozgnieść w dłoni, spulchnić grabiami i zwilżyć wodą. W niej można zasiać nasiona, umieścić cebulki kwiatów czy też obserwować sposób poruszania się dżdżownicy. Ziemia to również planeta pokryta zbiornikami wodnymi i kontynentami oraz wszystko to, co się na niej znajduje: rośliny, zwierzęta, góry, pustynie, miasta i wsie, polne drogi i asfaltowe ulice, naturalne jaskinie i kopalnie, rzeźba i architektura. To skarby: węgiel, sól, glina i kreda oraz prehistoria zachowana w skamieniałościach.
Woda to wszelkie naturalne zbiorniki: morza, rzeki, stawy i jeziora. To również deszcz i pojedyncze krople spływające po szybie, grad, śnieg i mgła. Woda jest w organizmach, zwierzętach i roślinach. Paruje i zamarza. Służy do picia, gotowania, pływania, mycia i ma-lowania. W niej można rozpuścić sól i cukier, można wymieszać ją z farbą, można spraw-dzić, czy pływa po niej drewniana łódka, czy przenika ją światło, co się dzieje z makaronem zanużonym we wrzątku, jak powstaje tęcza, a jak mgła, czy rośliny mogą żyć bez wody, jak powstają bańki mydlane i jak się robi filtr do uzdatniania wody. Można też zbadać, w co szybciej wsiąknie, w piasek, żwir czy ziemię, co się stanie, gdy wsypiemy do niej kawę, a co – gdy piasek. Jak zachowa się w wodzie olej, a jak – sok malinowy…
Ogień to światło i ciepło, to kominek, ognisko i grill, ale też pożar, zniszczenie i ciężka praca strażaka. Ogień to Słońce i gwiazdy, temperatura w sali i za oknem, ciepłe kraje, we-soła zabawa, żar uczuć, blask świec, światełka na choince i ciepłe życzenia. To ciasteczka pieczone w piekarniku i zupa na obiad. Nie można też pominąć tematu bezpieczeństwa,
2. Żywioły w przedszkolu
18
a zwłaszcza niebezpiecznych przedmiotów wokół nas, którymi można się oparzyć lub skale-czyć. To żywioł niebezpieczny, jeśli bezpiecznie nie oswoimy z nim dzieci. Najwięcej niebez-pieczeństw wynika bowiem z ich ciekawości i niewiedzy.
Powietrze to wiatraki na wietrze, energia, delikatna bryza, zefir, huragan, sztorm i bu-rza, liście tańczące jesienią i babie lato, ptaki, chmury płynące po niebie, balony i samoloty. Powietrze to siła podmuchu wiatru obserwowana na uginających się konarach drzew i siła dmuchnięcia dziecka próbującego utrzymać w górze delikatne piórko. To odkurzacz zasysa-jący podartą kartkę, suszarka wprawiająca w ruch kawałek bibułki, tańczący balon, z które-go właśnie uchodzi powietrze. To również problematyka zanieczyszczenia środowiska, fa-bryki i spaliny, szara warstwa po zewnętrznej stronie szyb okiennych i niemiły zapach. W końcu też to, co przyjemne – woń perfum i olejków aromatycznych, ulotne marzenia, odległa, nieznana przyszłość i tajemnica.
Żywioły w przedszkolu – kojarzą się z nimi pojęcia: eksperymenty, doświadczenia, badania, działania, poszukiwanie, odkrywanie. Nie da się pokazać żywiołów bez akty-wizacji dzieci, ale to właśnie może być sposób na zapanowanie nad żądną wrażeń grupą małych odkrywców i na skierowanie na właściwe tory potrzeby działania tak, aby czas spę-dzony w przedszkolu okazał się niezapomnianą przygodą i przyniósł rezultaty w postaci mło-dych, kreatywnych i pełnych pasji ludzi. Nic tak nie pobudza wyobraźni jak zagadka, którą trzeba rozwiązać, nic tak nie motywuje, jak świadomość dokonania odkrycia, a jeśli przy okazji wiąże się to z ciekawą zabawą dostosowaną do możliwości, umiejętności i potrzeb dzieci – tym większy sukces i satysfakcja.
Podstawą zajęć, dla których punktem wyjścia i celem poznania są żywioły, jest metoda aktywnego działania na konkretach, bezpośrednie doświadczenia i obserwacja. W tym celu już na początku roku trzeba wygospodarować w sali miejsce na kącik badawczy związany z obecnie omawianym żywiołem. Tam staną pojemniki z ziemią i piaskiem, kamienie, musz-le, bursztyny i inne skarby znalezione w ogródku lub przywiezione z wakacji. Tam też za pomocą lupy będzie można obserwować kryształki soli, badać budowę liścia, hodować rośliny, obserwować przyrost korzeni, porównywać pojemność naczyń, sprawdzać, co pływa, a co tonie czy też badać właściwości magnesu.
Eksperymentowanie i odkrywanie to ciekawy sposób spędzania czasu. Rozwija i po-budza wyobraźnię, kształtuje zmysł przewidywania i kojarzenia przyczyny ze skutkiem. Wy-ostrza oko obserwatora. Niejednokrotnie uczy systematyczności, dokładności i wnikliwości. Wymaga umiejętności skupienia uwagi. A przy tym w ogóle nie jest to trudne i pracochłon-ne, jeśli dysponuje się czytelną instrukcją. Zwykle nie potrzeba ani skomplikowanych urzą-dzeń, ani materiałów. Wszystko do przeprowadzenia doświadczeń można znaleźć w najbliż-szym otoczeniu. Potrzebna jest tylko chęć i zaangażowanie nauczyciela, bo dzieci do eksperymentowania nie trzeba przekonywać.
Bez eksperymentów nie da się „opanować” żywiołów. Jest to podstawowe założenie codziennych działań. Nie poprzestajemy na pokazaniu dzieciom planszy dydaktycznej z warzywami, ale dajemy kawałki warzyw do spróbowania, sprawdzamy, jak wyglądają pestki i jaką grubość ma skórka, badamy, co wyrośnie z korzenia, gdy go przekroimy, liczy-my, ile marchewek potrzeba, aby zrobić szklankę soku, robimy sałatkę. Nie ograniczamy się do omówienia kolejnych etapów produkcji chleba, ale wyrabiamy ciasto z mąki, obser-
19
wujemy działanie drożdży i sprawdzamy, co się stało z ciastem po wyjęciu z piekarnika. Nie tylko pokazujemy dzieciom przykłady materiałów, w których można rzeźbić, ale daje-my dzieciom do ręki plastelinę, masę solną, glinę, masę papierową, mokry piach, śnieg, ciasto z mąki. Nie rozprawiamy o wielości smaków i bogactwie kuchni świata, ale pozwa-lamy dzieciom przygotować kanapkę, zrobić sałatkę, spróbować kminku i majeranku, po-wąchać cynamon i ziele angielskie. Tego typu bezpośrednie badanie otaczającej rzeczywi-stości przynosi największe i wymierne efekty. Przede wszystkim daje pełny i bogaty obraz rzeczywistości oraz budzi ciekawość i zainteresowanie, których nie da się osiągnąć bez zaangażowania wszystkich zmysłów.
Na twórczy i rozwijający charakter działań podejmowanych w przedszkolu może mieć wpływ również zagospodarowanie kącika plastycznego oraz propozycje zabaw plastycznych. Plastyka świetnie wpisuje się w rytm pracy z żywiołami. Omawiając zagadnienia z nimi związane, dajemy dzieciom możliwość lepienia, rysowania na piasku, malowania na kamie-niach, układania kompozycji z nasion i ziaren, stemplowania naturalnymi produktami, ry-sowania węglem i kredą, malowania różnymi rodzajami farb, mieszania barw i rozpryskiwa-nia, rysowania świecą, malowania piórkiem, gąbką, patykiem, nitką, palcami, rozdzierania i gniecenia papieru, budowania ogromnych konstrukcji z pudełek, projektowania ze ścin-ków materiałów, włóczki, tasiemek i koronek. Te plastyczne propozycje to nic innego jak eksperymentowanie z tworzywem, badanie i tworzenie, doskonała realizacja koncepcji ży-wiołów w przedszkolu.
Podróżując przez żywioły, przybliżamy następujące zagadnienia kluczowe:
Ziemia
• globus jako model planety Ziemi, podstawowe elementy na globusie: oceany, kontynenty, bieguny
• Ziemia jako miejsce, gdzie żyje człowiek, zwierzęta i rośliny, elementy Ziemi na powierzchni i pod powierzchnią, naturalne i stworzone przez człowieka (jaskinie, tunele i korytarze kopane przez zwierzęta, kopalnie)
• skały i minerały ziemi, obserwacje w kąciku badawczym ze skarbami ziemi: kamienie, kamienie szlachetne, bursztyny, węgiel, sól (solne kryształy z solanki), glina, piasek, żwir, skały
• doznania dotykowe (faktura, kształt), ćwiczenia pamięci dotykowej• sposoby podróżowania po ziemi i środki transportu lądowego• owoce występujące w naszym klimacie w okresie jesieni, zapachy i smaki, własne
doznania i preferencje dzieci w tym zakresie, ciekawość poznawania nowych smaków i przełamywanie niekorzystnych schematów żywieniowych
• części roślin – kwiatów i drzew• różne rodzaje domów, podobieństwa i różnice (architektura wiejska, miejska,
współczesna, zabytkowa)• proste działania proekologiczne w gospodarstwie domowym i rozumienie potrzeby ich
stosowania (segregacja odpadów)• dziecko jako odbiorca i twórca dzieł sztuki
20
Ogień
• różne sposoby ogrzewania mieszkań i domów (piece, kominki, kaloryfery)• badanie właściwości węgla rysunkowego• źródła ognia (zapalniczka, zapałka, ognisko, kominek, piec, błyskawica, iskra, promień
słoneczny)• źródła ciepła (ognisko, grill, kominek, kuchenka gazowa lub indukcyjna, kaloryfer)• termometr (pomiary temperatury)• znaczenie ognia, ciepła, światła dla człowieka, zwierząt i roślin• zasady bezpieczeństwa w kontakcie z ogniem, ciepłem oraz przewidywanie skutków
nieprawidłowego zachowania• ciepło jako nastrój, ciepło bliskich, ciepłe uczucia, miłość, troska o innych• iluminacje świetlne i gorące nastroje, emocje związane ze świętami• obserwacje nieba w dzień i w nocy• poznanie pojęć: przestrzeń kosmiczna, gwiazda, planeta, wzbogacanie wiedzy
i rozbudzanie zainteresowania kosmosem• eksperymenty i badanie śniegu – zamarzanie, topnienie, rozpuszczanie• przedmioty codziennego użytku znajdujące się w kuchni • sposoby przyrządzania potraw: gotowanie w wodzie, gotowanie na parze, smażenie,
grillowanie• określanie smaków różnych przypraw• urządzenia elektroniczne • zimowe wieczory w świetle lampki (czytanie, teatr cieni)
Woda
• znaczenie wody jako podstawowego składnika niezbędnego dla każdej formy życia• badanie właściwości wody różnymi zmysłami: zapach, przejrzystość, smak,
temperatura, określanie odczuć przez dzieci • zabawy i eksperymenty, np. barwienie kwiatów, otrzymywanie chmury, roztapianie
lodu, sprawdzanie, co pływa, co tonie• obieg wody w przyrodzie• rozumienie konieczności dbania o czystość wody, oszczędnego gospodarowania jej
zasobami • barwy podstawowe i pochodne• dźwięki związane ze środowiskiem wodnym i wodą oraz ich wpływ na odczuwany
nastrój• higiena w życiu człowieka• zbiorniki wodne: morze, jezioro, rzeka i zamieszkujące je zwierzęta• środki transportu wodnego• odpływanie w świat marzeń
21
Powietrze
• znaczenie powietrza dla życia większości organizmów • określanie ruchu, temperatury i zapachu powietrza• eksperymenty z powietrzem, wyjaśnianie obserwowanych zjawisk, próby
rozwiązywania problemów (związki przyczynowo-skutkowe, logiczne myślenie)• wygląd i dźwięk wybranych instrumentów muzycznych dętych, słuchanie utworów
muzyki poważnej i instrumentalnej • zjawiska atmosferyczne związane z wiatrem, słownictwo określające rodzaje i siłę
wiatru• doświadczenia badające siłę wiatru (wiatraczki, wstążki, kukiełka wiatru, wiatrak
do obserwacji siły wiatru, wskaźnik na rurce w celu obserwacji kierunku wiatru)• możliwości wykorzystania siły wiatru, prądów powietrznych: wiatraki (młyny, źródło
prądu), żaglówki, lotnie, szybowce wykorzystujące prądy powietrzne• zwierzęta latające – owady i ptaki• powietrzne pojazdy• wznoszenie się na coraz wyższe szczeble własnych możliwości
„Kolekcja przedszkolaka” to seria materiałów dydaktycznych, w których dominującą rolę odgrywa aktywność dzieci powodowana ciekawością i potrzebą poznania otaczającej rzeczywistości. To pakiety oparte na koncepcji podróży przez tak bliskie dzieciom żywioły. W „Kolekcji przedszkolaka” funkcjonują one jak parasol rozłożony nad porami roku: ziemia nad jesienią, ogień nad zimą, woda nad wiosną, a powietrze nad latem, czyli stanowią układ najbliższy każdemu nauczycielowi. Seria zakłada samodzielne działa-nia na konkretach, eksperymentowanie, badanie, wielozmysłowe poznanie najbliższego śro-dowiska dziecka i stopniowe poszerzanie pola obserwacji. Jej celem jest budowanie zainte-resowania światem, budzenie pasji, stymulowanie dziecięcej ciekawości, motywowanie do poszukiwań i eksperymentów, kształtowanie postawy szacunku wobec przyrody i czło-wieka, której jest on częścią, budowanie świadomości ekologicznej oraz zakorzenienie w świecie wartości i kultury.
„Kolekcja przedszkolaka” to pakiety dla wszystkich grup przedszkolnych, przy czym są one tak przygotowane, że z powodzeniem można je wykorzystywać w grupach miesza-nych. Pakiety dla dzieci obejmują: • „Karty pracy” zawierające ćwiczenia sprzężone ze szkicami zajęć, będące podsumowa-
niem działania na konkretach, dzięki którym nauczyciel może sprawdzić stopień zrozu-mienia przez dziecko materiału;
• „Pomoce przedszkolaka”, gdzie znajdują się sylwety i inne pomoce do codziennych zajęć;
• książeczki z Bajem i Bajeczką przydatne do kontaktów z rodzicami.Pakiety dla starszych grup zawierają też „Teczkę małego artysty” z propozycjami prac
plastyczno-technicznych. Nauczyciel otrzymuje do dyspozycji plany pracy, zapisy do dziennika i dokładne opi-
sy zajęć głównych, zawierające informacje dotyczące możliwych do przeprowadzenia eks-perymentów i doświadczeń związanych z żywiołami. Ponadto ma do dyspozycji ciekawe
22
i przydatne publikacje: „Wybór zabaw”, „Instrukcje do Teczki małego artysty” (dla nauczycieli starszych grup), „Wybór tekstów literackich” oraz CD z muzyką (osob-ne dla każdej grupy wiekowej). Nauczyciel dysponuje zatem wachlarzem pomocy wspiera-jących go w podróży po żywiołach, który pozwala na oswojenie tego, co tylko z pozoru wyda-je się trudne, a tak naprawdę jest tylko nowym spojrzeniem na otaczającą nas rzeczywistość przez pryzmat tego, co w naturze najpowszechniejsze, czyli czterech żywiołów.
Etapy osiągania celów edukacyjnych zawartych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz przykładowe sposoby ich realizacji
III.
24
Pod
staw
a p
rog
ram
owa
2,5–
3-la
tki
4-la
tki
5–6-
latk
i
1. K
szta
łtow
anie
um
ieję
tnoś
ci
społ
eczn
ych
dzie
ci:
poro
zum
iew
anie
się
z
doro
słym
i i d
zieć
mi,
zgod
ne fu
nkcj
onow
anie
w
zab
awie
i w
syt
uacj
ach
zada
niow
ych
1.1.
Obd
arza
uw
agą
dzie
ci i
doro
słyc
h,
aby
zroz
umie
ć to
, co
mów
ią i
czeg
o oc
zeku
ją; g
rzec
znie
zw
raca
się
do
inny
ch
w d
omu,
w
prz
edsz
kolu
, na
ulic
y
– na
uka
stos
owan
ia z
wro
tów
gr
zecz
nośc
iow
ych
w k
onkr
etny
ch s
ytua
cjac
h (n
aśla
dow
anie
zac
how
ań
inny
ch, t
zw. n
auka
prz
ez
mod
elow
anie
)–
uprz
ejm
e zw
raca
nie
się
do
inny
ch (
budo
wan
ie
wła
ściw
ej a
tmos
fery
w g
rupi
e,
zaba
wy
z m
asko
tkam
i lu
b pa
cynk
ami)
– ks
ztał
tow
anie
naw
yku
kier
owan
ia w
zrok
u na
oso
bę,
któr
a m
ówi,
słuc
hani
a w
ypow
iedz
i inn
ych
– re
agow
anie
na
pros
te
pole
ceni
a i s
ygna
ły
(np.
pod
ejśc
ie d
o na
uczy
ciel
a,
usta
wie
nie
się
w p
ary,
w k
ole)
–
nauk
a od
czyt
ywan
ia e
moc
ji w
yraż
anyc
h pr
zez
niew
erba
lne
środ
ki w
yraz
u (o
bser
wac
ja
– w
draż
anie
do
używ
ania
zw
rotó
w
grze
czno
ścio
wyc
h w
cod
zien
nych
sy
tuac
jach
w d
omu,
prz
edsz
kolu
(s
cenk
i syt
uacy
jne,
cod
zien
ne
rytu
ały
pow
itani
a, p
ożeg
nani
a)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci łą
czen
ia
zwro
tów
grz
eczn
ości
owyc
h z
odpo
wie
dnim
i ges
tam
i–
przy
jmow
anie
pra
wid
łow
ej p
osta
wy
ciał
a i t
onu
głos
u po
dcza
s ro
zmów
z
osob
ą do
rosł
ą –
wdr
ażan
ie d
o ku
ltury
pro
wad
zeni
a ro
zmow
y z
prze
strz
egan
iem
zas
ady
słuc
hani
a, k
iedy
mów
i kto
ś in
ny–
nazy
wan
ie u
czuć
ora
z em
ocji
na
pod
staw
ie m
imik
i, ge
stów
i e
kspr
esji
ciał
a (o
bser
wac
ja
zach
owan
ia in
nych
, sce
nki
dram
owe,
wyk
orzy
stan
ie p
lans
z dy
dakt
yczn
ych,
buz
iek
mim
iczn
ych,
lit
erat
ury)
– st
osow
anie
kul
tura
lnyc
h za
chow
ań w
dom
u,
prze
dszk
olu,
w m
iejs
cach
pub
liczn
ych,
na
ulic
y (n
p. s
potk
anie
zna
nej o
soby
, wej
ście
do
inne
j gr
upy)
– uś
wia
dom
ieni
e zn
acze
nia
kultu
ry b
ycia
w ż
yciu
co
dzie
nnym
, w ty
m ś
wia
dom
ości
, że
dzię
ki
stos
owan
iu fo
rm g
rzec
znoś
ciow
ych
i kul
tura
lnem
u za
chow
aniu
moż
na ła
godz
ić
konfl
ikty,
nap
raw
ić b
łędy
, stw
arza
ć m
iłą a
tmos
ferę
–
wdr
ażan
ie d
o st
osow
ania
wła
ściw
ych
wzo
rców
ko
mun
ikac
ji m
iędz
ylud
zkie
j: w
łaśc
iwa
post
awa
ciał
a, p
atrz
enie
na
rozm
ówcę
, ges
ty ś
wia
dczą
ce
o po
dąża
niu
za to
kiem
roz
mow
y, ni
eprz
eryw
anie
wyp
owie
dzi i
nnyc
h–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
yraż
ania
em
ocji
oraz
dos
trze
gani
a, o
dczy
tyw
ania
ora
z na
zyw
ania
sta
nów
em
ocjo
naln
ych
inny
ch o
sób
na p
odst
awie
mim
iki,
gest
ów, e
kspr
esji
ciał
a or
az w
skaz
ywan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów
reag
owan
ia n
a ni
e; r
ozw
iązy
wan
ie p
robl
emów
m
etod
ami a
ktyw
izuj
ącym
i („b
urza
móz
gów
”,
prom
yczk
owe
usze
rego
wan
ie)
25
na
uczy
ciel
a, in
nych
dzi
eci,
dobi
eran
ie „
buzi
ek
mim
iczn
ych”
do
sytu
acji)
– łą
czen
ie e
moc
ji z
kolo
rem
(w
ybie
rani
e ap
asze
k od
pow
iada
jący
ch k
olor
om r
adoś
ci,
złoś
ci, s
trac
hu)
– do
strz
egan
ie s
tanó
w e
moc
jona
lnyc
h na
jbliż
szyc
h (o
maw
iani
e sc
enek
sy
tuac
yjny
ch)
– ro
zum
ieni
e i z
apam
ięty
wan
ie
pros
tych
pol
eceń
i in
stru
kcji
słow
nych
ora
z re
aliz
owan
ie z
godn
ie
z ni
mi z
adań
(po
lece
nia
w k
arta
ch
prac
y, in
stru
kcje
dot
yczą
ce
czyn
nośc
i sam
oobs
ługo
wyc
h)
– pr
óba
wyr
ażan
ia s
tanó
w e
moc
jona
lnyc
h
prze
z ró
żne
form
y ek
spre
sji (
łącz
enie
z b
arw
ą,
swob
odna
eks
pres
ja r
ucho
wa)
–
dok
onyw
anie
cor
az b
ardz
iej ś
wia
dom
ych
ocen
po
stęp
owan
ia w
łasn
ego
i inn
ych
z za
stos
owan
iem
ad
ekw
atny
ch o
kreś
leń
(om
awia
nie
liter
atur
y, pr
zykł
adów
z ż
ycia
cod
zien
nego
) or
az p
onos
zeni
e ko
nsek
wen
cji
– uś
wia
dom
ieni
e, ż
e Z
iem
ia je
st m
iejs
cem
dl
a ka
żdeg
o cz
łow
ieka
i w
szys
cy m
ają
praw
o do
życ
ia, s
zacu
nku,
wyr
ażan
ia w
łasn
ego
zdan
ia
– bu
dzen
ie o
dpow
iedz
ialn
ości
za
wła
sne
słow
a i c
zyny
prz
ez a
naliz
ę po
stęp
owan
ia w
łasn
ego
i inn
ych
– ro
zum
ieni
e ba
rdzi
ej z
łożo
nych
pol
eceń
i i
nstr
ukcj
i sło
wny
ch o
raz
wyk
onyw
anie
zgo
dnie
z
nim
i zad
ań (
ćwic
zeni
a w
kar
tach
pra
cy, p
race
pl
asty
czno
-tec
hnic
zne
wed
ług
wzo
ru)
1.2.
Prz
estr
zega
reg
uł
obow
iązu
jący
ch
w s
połe
czno
ści
dzie
cięc
ej (
star
a si
ę w
spół
dzia
łać
w z
abaw
ach
i syt
uacj
ach
zada
niow
ych)
ora
z w
św
ieci
e do
rosł
ych
– k
szta
łtow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wsp
ólne
j zab
awy
(kor
zyst
anie
ze
wsp
ólny
ch z
abaw
ek, k
ącik
ów
zain
tere
sow
ań, z
abaw
y te
mat
yczn
e, k
onst
rukc
yjne
)–
prow
adze
nie
rozm
ów n
a te
mat
zg
odno
ści w
zab
awie
na
pod
staw
ie k
onkr
etny
ch
sytu
acji
oraz
prz
ykła
dów
z
liter
atur
y (s
tym
ulac
ja
pozy
tyw
na, p
okaz
ywan
ie
wła
ściw
ych
wzo
rców
po
stęp
owan
ia, k
oryg
owan
ie
niew
łaśc
iwyc
h za
chow
ań)
– st
wor
zeni
e ko
deks
u za
chow
ania
ilu
stro
wan
ego
obra
zkam
i
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
wsp
ólne
j za
baw
y i z
godn
ego
korz
ysta
nia
z za
baw
ek (
zesp
ołow
e za
baw
y te
mat
yczn
e z
pełn
ieni
em o
kreś
lony
ch
ról i
zab
awy
kons
truk
cyjn
e)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
w
spół
dzia
łani
a w
zes
pole
w c
elu
wyk
onan
ia z
adan
ia (
sała
tka,
pra
ca
plas
tycz
na)
– uś
wia
dam
iani
e, ż
e w
szys
cy w
gru
pie
maj
ą ta
kie
sam
e pr
awa,
pot
rzeb
y i o
bow
iązk
i–
opra
cow
anie
gra
ficzn
ej p
reze
ntac
ji ko
deks
u do
breg
o pr
zeds
zkol
aka
z re
guła
mi i
zas
adam
i zac
how
ania
w
gru
pie
– dą
żeni
e do
osi
ągni
ęcia
wsp
ólne
go c
elu
pr
zez
plan
owan
ie, r
ealiz
owan
ie z
abaw
, zad
ań
i prz
edsi
ęwzi
ęć (
proj
ekty
, uro
czys
tośc
i, pr
zegl
ądy)
, odc
zuw
anie
wsp
ółod
pow
iedz
ialn
ości
za
prz
ebie
g i e
fekt
koń
cow
y–
wyp
raco
wan
ie w
zorc
ów z
drow
ej r
ywal
izac
ji po
dcza
s qu
izów
, kon
kurs
ów, z
awod
ów
spor
tow
ych,
olim
piad
–
wdr
ażan
ie d
o w
zaje
mne
go r
espe
ktow
ania
pra
w
i obo
wią
zków
–
posz
erze
nie
kode
ksu
dobr
ego
prze
dszk
olak
a o
zapi
sy d
otyc
zące
pos
zano
wan
ia ś
rodo
wis
ka
przy
rodn
icze
go i
społ
eczn
ego
– op
raco
wan
ie g
rupo
weg
o sy
stem
u m
otyw
acyj
nego
(s
yste
m „
żeto
now
y” –
okr
eślo
na li
czba
zdo
byty
ch
punk
tów
sum
uje
się
do z
nacz
ącej
nag
rody
)
26
(n
p. k
ultu
raln
e je
dzen
ie,
wsp
ólna
zab
awa,
pod
anie
ręk
i na
zgo
dę)
– in
icjo
wan
ie d
ział
ań
skła
niaj
ącyc
h do
wsp
ółdz
iała
nia
z in
nym
i (st
empl
owan
ie d
łońm
i w
spól
nego
drz
ewa,
zab
awy
inte
grac
yjne
w k
ole
ze
śpi
ewem
, z p
okaz
ywan
iem
)–
zach
ęcan
ie d
o po
mag
ania
do
rosł
ym (
ucze
stni
czen
ie
w s
przą
tani
u, p
rzyg
otow
ywan
iu
deko
racj
i)
– pr
óba
doko
nyw
ania
oce
n za
chow
ania
wła
sneg
o i i
nnyc
h w
kon
kret
nych
syt
uacj
ach
na
pod
staw
ie a
naliz
y ut
wor
ów
liter
acki
ch i
prze
z od
gryw
anie
sc
enek
syt
uacy
jnyc
h –
przy
zwyc
zaja
nie
dzie
ci
do w
ypow
iada
nia
się
po k
olei
w
edłu
g us
talo
nych
zas
ad i
czek
ania
na
sw
oją
kole
j (za
baw
y ty
pu
„run
dka”
, eks
pery
men
ty)
– w
łącz
anie
się
w d
ział
ania
osó
b do
rosł
ych
(pra
ce p
orzą
dkow
e,
przy
goto
wan
ia d
o św
iąt)
– ro
zbud
zani
e św
iado
moś
ci s
połe
czne
j po
zwal
ając
ej o
ceni
ać z
acho
wan
ia w
łasn
e i i
nnyc
h, w
skaz
ywać
pra
wid
łow
e w
zorc
e za
chow
ania
(lit
erat
ura
dzie
cięc
a, m
etod
y ak
tyw
izuj
ące:
dra
ma,
„bu
rza
móz
gów
”)–
wdr
ażan
ie d
o pr
zest
rzeg
ania
reg
uł w
gra
ch
plan
szow
ych
(kon
stru
owan
ie g
ier,
rozg
ryw
anie
ic
h)
– po
znan
ie in
nych
kod
eksó
w r
egul
ując
ych
zasa
dy
zach
owan
ia (
kode
ks r
ycer
ski,
ekol
oga)
– ak
tyw
ne w
łącz
enie
się
w d
ział
ania
dor
osły
ch
w ś
rodo
wis
ku p
rzed
szko
lnym
, dom
owym
i l
okal
nym
(ak
cje
char
ytat
ywne
, prz
yjm
owan
ie
gośc
i, po
częs
tunk
i)
1.3.
W m
iarę
sa
mod
ziel
nie
radz
i so
bie
w s
ytua
cjac
h ży
ciow
ych
i pró
buje
pr
zew
idyw
ać s
kutk
i sw
oich
zac
how
ań
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
info
rmow
ania
opi
ekun
ów
o w
łasn
ych
potr
zeba
ch
i pro
blem
ach
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pr
osze
nia
o po
moc
w
kon
kret
nych
syt
uacj
ach
– w
łącz
anie
dzi
ecka
do
pod
ejm
owan
ia p
rost
ych
obow
iązk
ów i
pełn
ieni
a ok
reśl
onyc
h ró
l (je
dnod
niow
e dy
żury
, oka
zjon
alna
pom
oc
nauc
zyci
elow
i)
– do
strz
egan
ie s
kutk
ów w
łasn
ego
post
ępow
ania
, pró
by
prze
wid
ywan
ia k
onse
kwen
cji
zach
owań
w k
onkr
etny
ch
sytu
acja
ch (
np. w
ylał
em w
odę
– tr
zeba
zet
rzeć
)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
czy
teln
ej
wer
baliz
acji
swoi
ch u
czuć
i po
trze
b–
nabi
eran
ie s
kute
czno
ści w
rea
lizac
ji za
dań
(co
chcę
zro
bić,
jak
mam
to
zrob
ić –
sce
nki s
ytua
cyjn
e, h
isto
ryjk
i ob
razk
owe)
– po
nosz
enie
kon
sekw
encj
i wła
snyc
h za
chow
ań i
szuk
anie
roz
wią
zań
w r
elac
jach
spo
łecz
nych
(p
ogni
otłe
m p
racę
kol
eżan
ki –
tr
zeba
prz
epro
sić
i prz
ynie
ść n
ową
kart
kę)
– ro
zum
ieni
e, ż
e sw
oim
nie
wła
ściw
ym
zach
owan
iem
moż
na s
praw
ić in
nym
pr
zykr
ość
– sz
ukan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów
post
ępow
ania
(sy
tuac
je z
życ
ia,
przy
kład
y z
liter
atur
y, sc
enki
sy
tuac
yjne
)
– c
zyte
lne
info
rmow
anie
opi
ekun
ów o
wła
snyc
h po
trze
bach
i tr
udno
ścia
ch; z
najd
owan
ie
skut
eczn
ych
rozw
iąza
ń (m
etod
y ak
tyw
izuj
ące:
sy
mul
acje
, dra
ma,
pla
now
anie
prz
yszł
ości
)–
skut
eczn
e fu
nkcj
onow
anie
w g
rupi
e ró
wie
śnic
zej,
budo
wan
ie p
raw
idło
wyc
h re
lacj
i–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci r
ozw
iązy
wan
ia
prob
lem
ów w
rel
acja
ch s
połe
czny
ch;
wsk
azyw
anie
spo
sobó
w ła
godz
enia
kon
flikt
ów
(sce
nki s
ytua
cyjn
e, „
burz
a m
ózgó
w”)
– w
ypeł
nian
ie o
bow
iązk
ów w
prz
edsz
kolu
, w
dom
u be
z ko
niec
znoś
ci p
rzyp
omin
ania
(p
ełni
enie
tygo
dnio
wyc
h dy
żuró
w z
oce
ną
i sam
ooce
ną, o
bow
iązk
i dom
owe)
– st
war
zani
e sy
tuac
ji sp
rzyj
ając
ych
dosk
onal
eniu
sk
utec
znoś
ci i
śmia
łośc
i w p
reze
ntow
aniu
um
ieję
tnoś
ci n
a fo
rum
gru
py, p
rzed
rod
zica
mi,
na im
prez
ach
zew
nętr
znyc
h (p
reze
ntac
je,
form
y te
atra
lne,
prz
eglą
dy)
27
– w
draż
anie
do
wer
baliz
acji
swoi
ch u
czuć
, pot
rzeb
wob
ec
rów
ieśn
ików
i os
ób d
oros
łych
– na
bier
anie
śm
iało
ści
w w
ypow
iada
niu
się
na fo
rum
gr
upy
– pe
łnie
nie
funk
cji d
yżur
nych
i r
ozum
ieni
e za
kres
u ob
owią
zków
–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
w
ypow
iada
nia
się
i pre
zent
owan
ia
umie
jętn
ości
na
foru
m g
rupy
(z
głas
zani
e si
ę do
odp
owie
dzi,
dekl
amac
ja w
iers
zy, ś
piew
anie
pi
osen
ek)
– bu
dzen
ie a
ktyw
nej p
osta
wy
życi
owej
i k
szta
łtow
anie
poz
ytyw
nej s
amoo
ceny
or
az u
mie
jętn
ości
aut
opre
zent
acji
(okr
eśla
nie,
w
czy
m je
stem
dob
ry, p
rzek
onan
ie, ż
e m
ożna
na
mni
e po
lega
ć)–
wsk
azyw
anie
moż
liwyc
h ro
zwią
zań
i spo
sobó
w
post
ępow
ania
, prz
ewid
ywan
ia s
kutk
ów z
darz
eń
i zac
how
ań (
prze
życi
a dz
ieci
, ana
liza
utw
orów
lit
erac
kich
, om
awia
nie
hist
oryj
ek o
braz
kow
ych,
sc
enek
syt
uacy
jnyc
h)
1.4.
Wie
, że
nie
nale
ży c
hwal
ić s
ię
boga
ctw
em i
nie
nale
ży d
okuc
zać
dzie
ciom
, któ
re
wyc
how
ują
się
w tr
udni
ejsz
ych
war
unka
ch, a
takż
e,
że n
ie n
ależ
y w
yszy
dzać
i s
zyka
now
ać in
nych
– do
strz
egan
ie p
rzej
awów
ch
wal
enia
się
i od
czuw
anie
, że
taki
e za
chow
ania
są
niep
rzyj
emne
dla
inny
ch
(prz
ykła
dy z
lite
ratu
ry, s
cenk
i sy
tuac
yjne
ilus
trow
ane
pacy
nkam
i)–
wdr
ażan
ie d
o pr
zyja
znyc
h za
chow
ań w
obec
inny
ch
oraz
rów
nego
trak
tow
ania
(p
odaw
anie
w k
ole
ręki
, za
baw
y in
tegr
acyj
ne, w
łącz
enie
do
zab
awy,
częs
tow
anie
w
szys
tkic
h cu
kier
kam
i)
– ks
ztał
tow
anie
kry
tycz
nego
sto
sunk
u w
obec
prz
ejaw
ów w
yklu
czan
ia
dzie
ci (
niew
łącz
anie
do
zaba
wy,
niep
odaw
anie
ręk
i)–
budo
wan
ie a
tmos
fery
akc
epta
cji
wsz
ystk
ich
dzie
ci, r
ówne
go
i spr
awie
dliw
ego
trak
tow
ania
(z
apis
y w
kod
eksi
e za
chow
ania
, ro
zmow
y ki
erow
ane)
– st
war
zani
e ok
azji
do c
zerp
ania
ra
dośc
i z o
bdar
owyw
ania
inny
ch,
pom
agan
ia im
i dz
iele
nia
się
tym
, co
pos
iada
my
– po
kazy
wan
ie p
ożąd
anyc
h w
zorc
ów
post
ępow
ania
św
iadc
zący
ch
o to
lera
ncji
(wzm
acni
anie
po
zyty
wny
ch z
acho
wań
w g
rupi
e,
przy
kład
y z
liter
atur
y)
– uś
wia
dom
ieni
e, ż
e bo
gact
wo
nie
stan
owi
o su
kces
ie i
szcz
ęści
u cz
łow
ieka
(ba
śnie
i l
egen
dy)
– w
zbud
zani
e em
patii
i ch
ęci u
dzie
leni
a w
spar
cia
osob
om s
łabs
zym
i po
trze
bują
cym
pom
ocy;
od
czuw
anie
sat
ysfa
kcji
z fa
ktu
dzie
leni
a si
ę i o
bdar
owyw
ania
inny
ch (
rozm
owy
kier
owan
e,
akcj
e ch
aryt
atyw
ne, z
biór
ki n
a rz
ecz
potr
zebu
jący
ch, k
artk
i św
iąte
czne
, kon
cert
y, pr
zeds
taw
ieni
a)–
rozu
mie
nie,
że
wsz
yscy
maj
ą ta
kie
sam
e pr
awa
i odc
zuw
ają
podo
bne
potr
zeby
(ko
deks
za
chow
ania
, daw
anie
zna
cząc
ych
ról d
ziec
iom
o
nisk
iej p
ozyc
ji so
cjol
ogic
znej
w g
rupi
e,
zapo
znan
ie z
zap
isam
i „K
onw
encj
i o p
raw
ach
dzie
cka”
)–
kszt
ałto
wan
ie to
lera
ncji
oraz
życ
zliw
ej p
osta
wy
wob
ec w
szys
tkic
h lu
dzi w
bliż
szym
i da
lszy
m
środ
owis
ku–
dost
rzeg
anie
nie
któr
ych
przy
czyn
odm
ienn
ości
lu
dzi,
np. r
óżni
ce w
wyg
lądz
ie, o
bycz
ajac
h,
różn
ice
wyn
ikaj
ące
z ch
orob
y (s
potk
anie
z
ludź
mi i
nnyc
h na
rodo
woś
ci, fi
lmy,
ksią
żki
ukaz
ując
e ży
cie
w in
nych
reg
iona
ch, I
nter
net)
28
– w
yraż
anie
kry
tyki
wob
ec p
rzej
awów
nie
rów
nego
tr
akto
wan
ia, w
yszy
dzan
ia c
zy s
zyka
now
ania
(r
ozm
owy
kier
owan
e, o
cena
pos
tępo
wan
ia
post
aci l
itera
ckic
h)
1.5.
Um
ie s
ię
prze
dsta
wić
: pod
aje
swoj
e im
ię, n
azw
isko
i a
dres
zam
iesz
kani
a;
wie
, kom
u m
ożna
po
daw
ać ta
kie
info
rmac
je
– w
prow
adze
nie
umie
jętn
ości
pr
zeds
taw
iani
a si
ę: p
odan
ie
imie
nia,
naz
wis
ka (
zaba
wy
pow
italn
e ze
śpi
ewem
, za
pozn
awcz
e z
tocz
enie
m p
iłki,
scen
ki s
ytua
cyjn
e z
mas
kotk
ą)–
nauk
a po
dsta
wow
ych
info
rmac
ji do
tycz
ącyc
h na
jbliż
szyc
h cz
łonk
ów r
odzi
ny,
z kt
órym
i dzi
ecko
ma
najc
zęst
szy
kont
akt (
mam
a,
tata
, bab
cia,
dzi
adek
)–
utrw
alen
ie z
najo
moś
ci im
ion
kole
żane
k i k
oleg
ów
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
śm
iałe
go
prze
dsta
wia
nia
się
na fo
rum
gru
py:
poda
wan
ie p
ełne
go im
ieni
a i n
azw
iska
, okr
eśle
nia
wła
snyc
h za
inte
reso
wań
(au
topr
ezen
tacj
e
na fo
rum
gru
py, w
ystę
py)
– ut
rwal
anie
zna
jom
ości
po
dsta
wow
ych
info
rmac
ji na
tem
at
najb
liższ
ej r
odzi
ny i
otoc
zeni
a:
nazw
a m
iejs
cow
ości
, im
iona
cz
łonk
ów r
odzi
ny, w
ykon
ywan
e za
wod
y –
uśw
iado
mie
nie,
kom
u m
ożna
po
daw
ać in
form
acje
o s
obie
i sw
ojej
ro
dzin
ie
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci p
rzed
staw
iani
a si
ę na
foru
m g
rupy
, prz
edsz
kola
ora
z pr
zed
szer
szą
publ
iczn
ości
ą (p
reze
ntac
je, w
ystę
py)
– do
kony
wan
ie a
utop
reze
ntac
ji ze
wsk
azyw
anie
m
moc
nych
str
on, b
udow
anie
m w
ypow
iedz
i ch
arak
tery
zują
cych
wła
sną
osob
ę (j
aki j
este
m,
co lu
bię
i pot
rafię
rob
ić n
ajle
piej
)–
utrw
alan
ie p
odst
awow
ych
info
rmac
ji na
sw
ój
tem
at: i
mię
, naz
wis
ko, z
najo
moś
ć im
ion
najb
liższ
ych
czło
nków
rod
ziny
i w
ykon
ywan
ych
prze
z ni
ch z
awod
ów, a
dres
zam
iesz
kani
a:
nazw
a m
iejs
cow
ości
, ulic
y, nu
mer
dom
u i m
iesz
kani
a–
wsk
azyw
anie
, w ja
kich
syt
uacj
ach
i kom
u ta
kie
info
rmac
je m
ożna
pod
awać
– ks
ztał
tow
anie
ogr
anic
zone
go z
aufa
nia
w s
tosu
nku
do o
sób
obcy
ch (
scen
ki d
ram
owe,
hi
stor
yjki
obr
azko
we,
roz
mow
y ki
erow
ane,
sp
otka
nia
z pr
zeds
taw
icie
lam
i pol
icji)
2. K
szta
łtow
anie
cz
ynno
ści
sam
oobs
ługo
wyc
h,
naw
yków
hi
gien
iczn
ych
i kul
tura
lnyc
h.
Wdr
ażan
ie d
ziec
i do
utr
zym
ywan
ia ła
du
i por
ządk
u
29
2.1.
Um
ie p
opra
wni
e um
yć s
ię i
wyt
rzeć
or
az u
myć
zęb
y
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wła
ściw
ego
myc
ia i
wyc
iera
nia
rąk
w o
kreś
lony
ch s
ytua
cjac
h (p
okaz
, ćw
icze
nia
prak
tycz
ne)
– po
znan
ie p
odst
awow
ych
zasa
d hi
gien
y: n
ieko
rzys
tani
e z
cudz
ego
ręcz
nika
, grz
ebie
nia
i szc
zote
czki
do
zębó
w–
nauk
a m
ycia
zęb
ów p
od
nadz
orem
oso
by d
oros
łej
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
sa
mod
ziel
nego
wyk
onyw
ania
cz
ynno
ści h
igie
nicz
nych
w
okr
eślo
nych
syt
uacj
ach
z pr
zest
rzeg
anie
m p
oszc
zegó
lnyc
h et
apów
(ha
rmon
ogra
m d
nia,
ro
zmow
y ki
erow
ane,
pog
adan
ki,
codz
ienn
y tr
enin
g w
zak
resi
e sa
moo
bsłu
gi)
– ut
rwal
anie
pod
staw
owyc
h za
sad
higi
eny
i zac
how
ania
dot
yczą
cych
ko
rzys
tani
a z
wła
snyc
h pr
zybo
rów,
db
ania
o c
zyst
ość
łazi
enki
– w
ytw
orze
nie
naw
yku
syst
emat
yczn
ości
w
zak
resi
e cz
ynno
ści h
igie
nicz
nych
– w
draż
anie
do
sam
okon
trol
i czy
stoś
ci w
łasn
ego
ciał
a –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci d
okła
dneg
o m
ycia
zę
bów,
dba
nia
o cz
ysto
ść p
rzyb
orów
do
myc
ia;
rozu
mie
nie
koni
eczn
ości
osz
częd
nego
kor
zyst
ania
z
wod
y po
dcza
s cz
ynno
ści h
igie
nicz
nych
–
rozu
mie
nie
znac
zeni
a db
ałoś
ci o
hig
ienę
or
az d
ostr
zega
nie
zagr
ożeń
wyn
ikaj
ącyc
h z
jej
niep
rzes
trze
gani
a; u
świa
dom
ieni
e, ż
e w
iele
ch
orób
prz
enos
i się
prz
ez b
rudn
e rę
ce, w
spól
ne
przy
bory
do
higi
eny
(pog
adan
ki, r
ozm
owy
kier
owan
e, h
isto
ryjk
i obr
azko
we,
spo
tkan
ie
z pi
elęg
niar
ką, l
ekar
zem
)–
kont
rola
pop
raw
nośc
i wyk
onyw
ania
czy
nnoś
ci
higi
enic
znyc
h pr
zez
inne
dzi
eci (
pełn
ieni
e dy
żuró
w)
2.2.
Wła
ściw
ie
zach
owuj
e si
ę pr
zy
stol
e po
dcza
s po
siłk
ów, n
akry
wa
do s
tołu
i sp
rząt
a po
sob
ie
– ks
ztał
tow
anie
naw
yku
wła
ściw
ego
zach
owyw
ania
się
pr
zy s
tole
: odp
owie
dnia
po
staw
a, p
osłu
giw
anie
się
ły
żką,
kor
zyst
anie
z s
erw
etki
, za
chow
anie
cis
zy i
spok
oju
podc
zas
spoż
ywan
ia p
osiłk
u –
wdr
ażan
ie d
o st
osow
ania
zw
rotó
w g
rzec
znoś
ciow
ych
podc
zas
posi
łków
(sm
aczn
ego,
dz
ięku
ję, p
rosz
ę, p
opro
szę)
–
wyr
abia
nie
praw
idło
weg
o ch
wyt
u ły
żki i
wid
elca
– na
uka
nakr
ywan
ia d
o st
ołu
(zab
awy
w k
ącik
u la
lek,
pom
oc
w p
rzyg
otow
aniu
pos
iłku)
– w
draż
anie
do
prze
strz
egan
ia z
asad
ku
ltury
spo
żyw
ania
pos
iłków
pr
zez
stos
owan
ie z
wro
tów
gr
zecz
nośc
iow
ych,
est
etyc
zne
jedz
enie
, wła
ściw
e za
chow
anie
(s
cenk
i syt
uacy
jne,
cod
zien
ny
tren
ing)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
posł
ugiw
ania
się
łyżk
ą i w
idel
cem
, ze
zw
róce
niem
uw
agi
na p
raw
idło
wy
chw
yt
– po
mag
anie
w n
akry
wan
iu d
o st
ołu
i spr
ząta
niu
po s
obie
(pe
łnie
nie
dyżu
rów,
wyk
onyw
anie
ust
alon
ych
czyn
nośc
i)
– w
draż
anie
do
prze
strz
egan
ia z
asad
– p
rzes
trze
gani
e za
sad
kultu
raln
ego
zach
owyw
ania
się
prz
y st
ole
i bud
owan
ia m
iłej
atm
osfe
ry p
rzez
: czę
stow
anie
inny
ch,
nakł
adan
ie o
dpow
iedn
iej i
lośc
i, ok
azyw
anie
sz
acun
ku o
sobo
m s
tars
zym
, sto
sow
anie
form
gr
zecz
nośc
iow
ych
– st
osow
anie
wła
ściw
ej te
chni
ki p
osłu
giw
ania
się
ły
żką
i wid
elce
m: p
raw
idło
wy
chw
yt, u
mie
jętn
e na
bier
anie
pot
raw
– na
uka
bezp
iecz
nego
kor
zyst
ania
z n
oża
(kro
jeni
e ow
oców
lub
war
zyw,
sm
arow
anie
m
asłe
m)
– uc
zest
nicz
enie
w z
ajęc
iach
kul
inar
nych
z
prze
strz
egan
iem
zas
ad h
igie
ny
i bez
piec
zeńs
twa
(wyk
onyw
anie
pot
raw
w
ymag
ając
ych
prac
y et
apow
ej)
30
hi
gien
y po
dcza
s pr
zygo
tow
ywan
ia
i spo
żyw
ania
pos
iłków
– uc
zest
nicz
enie
w z
ajęc
iach
ku
linar
nych
(w
ykon
ywan
ie p
od
kier
unki
em o
soby
dor
osłe
j pro
styc
h po
traw
)
– pr
awid
łow
e, e
stet
yczn
e na
kryw
anie
do
stoł
u w
syt
uacj
ach
codz
ienn
ych
i pod
czas
ok
azjo
naln
ych
pocz
ęstu
nków
(pe
łnie
nie
dyżu
rów,
ukł
adan
ie k
ompo
zycj
i kw
iato
wyc
h,
ukła
dani
e se
rwet
ek)
2.3.
Sam
odzi
elni
e ko
rzys
ta z
toal
ety
– na
uka
sam
odzi
elne
go
korz
ysta
nia
z to
alet
y:
wdr
ażan
ie d
o sp
uszc
zani
a w
ody,
zam
ykan
ia d
rzw
i do
toal
ety,
każd
oraz
oweg
o m
ycia
rąk
po
czyn
nośc
i fiz
jolo
gicz
nej
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
sa
mod
ziel
nego
kor
zyst
ania
z to
alet
y;
wdr
ażan
ie d
o sp
uszc
zani
a w
ody,
zam
ykan
ia d
rzw
i do
toal
ety
i każ
dora
zow
ego
myc
ia r
ąk
po c
zynn
ości
fizj
olog
iczn
ej–
uśw
iado
mie
nie
koni
eczn
ości
dba
nia
o cz
ysto
ść to
alet
y
– sa
mod
ziel
ne k
orzy
stan
ie z
toal
ety
z pr
zest
rzeg
anie
m z
asad
hig
ieny
i za
chow
ania
(s
pusz
czan
ie w
ody,
resp
ekto
wan
ie p
raw
a
do in
tym
nośc
i, ka
żdor
azow
e m
ycie
rąk
po
czy
nnoś
ci fi
zjol
ogic
znej
)–
uśw
iado
mie
nie
zagr
ożeń
wyn
ikaj
ącyc
h z
niep
rzes
trze
gani
a za
sad
higi
eny
podc
zas
korz
ysta
nia
z to
alet
y–
reag
owan
ie n
a ni
epra
wid
łow
e za
chow
ania
in
nych
ora
z zg
łasz
anie
, jeż
eli t
oale
ta n
ie s
pełn
ia
wym
ogów
hig
ieny
2.4.
Sam
odzi
elni
e ub
iera
się
i ro
zbie
ra,
dba
o os
obis
te r
zecz
y i n
ie n
araż
a ic
h
na z
gubi
enie
lu
b kr
adzi
eż
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
sam
odzi
elne
go z
akła
dani
a i z
dejm
owan
ia p
oszc
zegó
lnyc
h cz
ęści
gar
dero
by (
odw
raca
nie
skar
pet,
rajs
top
na w
łaśc
iwą
stro
nę, z
apin
anie
rze
pów,
gu
zikó
w, n
akła
dani
e bu
tów
i c
zapk
i)
– w
draż
anie
do
odkł
adan
ia
ubra
ń na
wła
ściw
e m
iejs
ce,
np. o
znac
zone
zna
czki
em
indy
wid
ualn
ym
– zw
raca
nie
uwag
i na
zmia
ny
w s
poso
bie
ubie
rani
a w
zal
eżno
ści o
d po
ry r
oku
i war
unkó
w a
tmos
fery
czny
ch
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
sa
mod
ziel
nego
zak
łada
nia
i zde
jmow
ania
pos
zcze
góln
ych
częś
ci
gard
erob
y or
az k
ontr
olow
ania
w
łasn
ego
ubio
ru (
nauk
a za
pina
nia
suw
aków
, zak
łada
nie
podk
oszu
lków
, sa
mod
ziel
ne z
akła
dani
e ku
rtki
i bu
tów
) –
wdr
ażan
ie d
o db
ałoś
ci o
wła
sne
ubra
nia
(sam
odzi
elne
skł
adan
ie
ubra
ń na
krz
eseł
ku, n
p. p
rzy
prze
bier
aniu
się
na
gim
nast
ykę,
pr
zed
odpo
czyn
kiem
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci d
obie
rani
a ub
rań
w z
ależ
nośc
i od
pory
roku
i w
arun
ków
atm
osfe
rycz
nych
ora
z ub
iera
nie
się
we
wła
ściw
ej k
olej
nośc
i
– sz
ybki
e i s
praw
ne p
rzeb
iera
nie
się
z pr
zest
rzeg
anie
m w
łaśc
iwej
kol
ejno
ści
wyk
onyw
anyc
h cz
ynno
ści (
zapi
nani
e gu
zikó
w,
suw
aków
, prz
ewija
nie
ubra
ń, p
róby
zap
inan
ia
pask
ów i
wią
zani
a sz
nuró
wek
, zak
łada
nie
szal
ików
)–
dban
ie o
czy
stoś
ć i e
stet
ykę
wła
sneg
o ub
ioru
; ks
ztał
tow
anie
gus
tu w
ubi
eran
iu (
dobi
eran
ie
kolo
rów
ubr
ań)
– ud
ziel
anie
pom
ocy
inny
m d
ziec
iom
w
ubi
eran
iu s
ię–
wła
ściw
e do
bier
anie
ubr
ań w
zal
eżno
ści o
d po
ry
roku
i w
arun
ków
atm
osfe
rycz
nych
(ka
rty
prac
y –
przy
porz
ądko
wyw
anie
gra
ficzn
e)–
piln
owan
ie i
odkł
adan
ie u
brań
we
wła
ściw
e m
iejsc
a w
prz
edsz
kolu
, w d
omu
oraz
pod
czas
31
(u
bier
anie
lale
k, s
egre
gow
anie
ub
rań)
– w
yjaś
nien
ie k
onie
czno
ści
prze
bier
ania
się
na
zaję
cia
gim
nast
yczn
e
w
ycho
dzen
ia d
o m
iejsc
uży
tecz
nośc
i pub
liczn
ej
(wyc
iecz
ki)
2.5.
Utr
zym
uje
porz
ądek
w s
woi
m
otoc
zeni
u
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dban
ia o
por
ząde
k w
cod
zien
nych
syt
uacj
ach
(spr
ząta
nie
zaba
wek
, zab
awy
z el
emen
tem
kla
syfik
acji)
– ro
zum
ieni
e po
trze
by d
bani
a o
porz
ądek
i pi
lnow
ania
os
obis
tych
rze
czy
(sce
nki
sytu
acyj
ne z
pac
ynka
mi,
omaw
iani
e co
dzie
nnyc
h sy
tuac
ji)
– sp
rząt
anie
po
wyk
onyw
aniu
pr
ac p
last
yczn
ych
i p
o ćw
icze
niac
h gi
mna
styc
znyc
h
– w
draż
anie
do
dbał
ości
o p
orzą
dek
i est
etyk
ę w
sal
i (od
kład
anie
zab
awek
i p
rzyb
orów
we
wła
ściw
e m
iejs
ca,
umie
jętn
e ko
rzys
tani
e z
kąci
ków
za
inte
reso
wań
, ucz
estn
icze
nie
w d
ekor
owan
iu s
ali)
– uc
zest
nicz
enie
w p
raca
ch
porz
ądko
wyc
h w
sal
i (sp
rząt
anie
m
iejs
ca p
racy
po
zaję
ciac
h pl
asty
czno
-tec
hnic
znyc
h, o
dkła
dani
e pr
zybo
rów
po
ćwic
zeni
ach
gim
nast
yczn
ych,
dyż
ury)
–
ostr
zega
nie,
kry
tyko
wan
ie
prze
jaw
ów b
ałag
ania
rstw
a;
wsk
azyw
anie
sku
tków
nie
dban
ia
o rz
eczy
oso
bist
e (p
ogad
anki
, ro
zmow
y ki
erow
ane
na p
odst
awie
sy
tuac
ji co
dzie
nnyc
h, u
twor
y lit
erac
kie,
his
tory
jki o
braz
kow
e)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
twor
zeni
a zb
ioró
w p
rzed
mio
tów
ze
wzg
lędu
na
rodz
aj, f
unkc
je
(ćw
icze
nia
w k
lasy
fikow
aniu
)
– ks
ztał
tow
anie
pot
rzeb
y i n
awyk
u db
ania
o
este
tykę
i po
rząd
ek w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu
oraz
wdr
ażan
ie d
o sy
stem
atyc
znej
dba
łośc
i w
tym
zak
resi
e (z
apis
y w
kod
eksi
e za
chow
ania
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
orzą
dkow
ania
rz
eczy
zgo
dnie
z p
rzyj
ętą
zasa
dą (
ćwic
zeni
a w
kla
syfik
owan
iu z
e w
skaz
ywan
iem
róż
nych
kr
yter
iów
)–
wdr
ażan
ie d
o db
ania
o w
łasn
e rz
eczy
, aby
nie
na
razi
ć ic
h na
zgu
bien
ie, z
nisz
czen
ie
– do
strz
egan
ie i
kryt
yka
wsz
elki
ch p
rzej
awów
w
anda
lizm
u, n
iedb
ania
o p
orzą
dek
w n
ajbl
iższ
ym o
tocz
eniu
(hi
stor
yjki
obr
azko
we,
om
awia
nie
sytu
acji
dnia
cod
zien
nego
, udz
iał
w e
kolo
gicz
nych
akc
jach
„Sp
rząt
nie
świa
ta”,
„D
zień
Zie
mi”
)–
rozu
mie
nie
koni
eczn
ości
seg
rego
wan
ia
odpa
dów
w g
ospo
dars
twie
dom
owym
i w
mia
rę
moż
liwoś
ci w
łącz
anie
się
do
tych
dzi
ałań
(s
egre
gacj
a od
padó
w w
prz
edsz
kolu
, w d
omu)
–
nauk
a w
ykon
ywan
ia p
rost
ych
prac
po
rząd
kow
ych
(pos
ługi
wan
ie s
ię z
mio
tką
i szu
felk
ą)
3. W
spom
agan
ie
rozw
oju
mow
y dz
ieci
3.1.
Zw
raca
się
be
zpoś
redn
io
do r
ozm
ówcy
, sta
ra s
ię
mów
ić p
opra
wni
e po
d
– sw
obod
ne, s
pont
anic
zne
i bez
pośr
edni
e zw
raca
nie
się
zaró
wno
do
osób
dor
osły
ch, j
ak
i do
dzie
ci
– ro
zwija
nie
zdol
nośc
i kom
unik
acyj
nych
pr
zez
dost
osow
ywan
ie w
ypow
iedz
i do
syt
uacj
i i te
mat
yki,
śmia
łe
zwra
cani
e si
ę do
roz
mów
cy (
zaba
wy
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
bez
pośr
edni
ego
zwra
cani
a si
ę do
roz
mów
cy p
odcz
as r
ozm
ów,
dost
osow
anie
wyp
owie
dzi d
o os
oby,
tem
atu
i syt
uacj
i
32
wzg
lęde
m
arty
kula
cyjn
ym,
gram
atyc
znym
, fle
ksyj
nym
i s
kład
niow
ym
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
uc
zest
nicz
enia
w r
ozm
owac
h na
blis
kie
dzie
ciom
tem
aty
i pop
raw
nego
form
ułow
ania
ki
lkuw
yraz
owyc
h w
ypow
iedz
i (d
ialo
gi z
wyk
orzy
stan
iem
m
asko
tki)
– ks
ztał
tow
anie
wzo
rców
po
trze
bnyc
h do
form
ułow
ania
po
praw
nych
wyp
owie
dzi
(prz
ykła
dy p
opra
wne
j wym
owy
w s
ytua
cjac
h co
dzie
nnyc
h,
słuc
hani
e w
iers
zy i
opow
iada
ń,
nauk
a kr
ótki
ch w
iers
zy
na p
amię
ć, k
oryg
owan
ie
bież
ącyc
h w
ypow
iedz
i)–
uspr
awni
anie
art
ykua
lcji
(zab
awy
logo
pedy
czne
i d
źwię
kona
ślad
owcz
e)
te
mat
yczn
e z
podz
iałe
m n
a ro
le,
rozm
owy
kier
owan
e, s
cenk
i sy
tuac
yjne
)–
wdr
ażan
ie d
o bu
dow
ania
pe
łnie
jszy
ch i
popr
awni
e sf
orm
ułow
anyc
h zd
ań p
odcz
as
rozm
ów in
dyw
idua
lnyc
h,
grup
owyc
h: fo
rmuł
owan
ie
wyp
owie
dzi w
cza
sie
prze
szły
m,
tera
źnie
jszy
m i
przy
szły
m,
stos
owan
ie p
opra
wny
ch fo
rm
fleks
yjny
ch o
dmie
nnyc
h cz
ęści
m
owy,
stos
owan
ie w
yraż
eń
przy
imko
wyc
h (w
zorc
e pr
awid
łow
ej
wym
owy
– pr
zykł
ad n
aucz
ycie
la,
utw
ory
liter
acki
e, n
auka
wie
rszy
, za
baw
y te
atra
lne,
insc
eniz
acje
, za
baw
y sł
owne
typu
: „D
okoń
cz
zdan
ie”)
– na
uka
prow
adze
nia
rozm
ów i
dysk
usji
z za
stos
owan
iem
zw
rotó
w p
rzyd
atny
ch p
rzy
argu
men
tow
aniu
, prz
ekon
ywan
iu–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
yraż
ania
sw
oich
uc
zuć,
pra
gnie
ń, p
rzeż
yć o
raz
dzie
leni
a si
ę sp
ostr
zeże
niam
i (op
owia
dani
e o
prze
życi
ach,
ry
sunk
ach,
film
ach)
–
budo
wan
ie d
łużs
zych
wyp
owie
dzi z
zas
toso
wan
iem
re
guł i
zas
ad fo
rmuł
owan
ia w
ypow
iedz
i: w
draż
anie
do
pop
raw
nego
uży
wan
ia o
dmie
nnyc
h cz
ęści
mow
y, w
yraż
eń p
rzyi
mko
wyc
h, li
czeb
nikó
w, p
rzys
łów
ków,
spój
nikó
w (r
ozm
owy
kier
owan
e, b
udow
anie
kr
eaty
wny
ch d
ialo
gów,
twór
czyc
h op
owia
dań)
–
kszt
ałto
wan
ie s
amok
ontr
oli w
ypow
iedz
i sło
wny
ch
pod
wzg
lęde
m a
rtyk
ulac
yjny
m, s
kład
niow
ym,
fleks
yjny
m i
gram
atyc
znym
ora
z po
dejm
owan
ie
prób
sam
oist
nego
kor
ygow
ania
błę
dów
– do
star
czan
ie w
zorc
ów p
iękn
ej p
olsz
czyz
ny
prze
z sł
ucha
nie
utw
orów
lite
rack
ich,
nau
kę
wie
rszy
na
pam
ięć,
udz
iał w
insc
eniz
acja
ch
3.2.
Mów
i pły
nnie
, ni
ezby
t gło
śno,
do
stos
owuj
ąc to
n gł
osu
do s
ytua
cji
– w
draż
anie
do
płyn
nego
, sp
okoj
nego
wyp
owia
dani
a si
ę (t
wor
zeni
e at
mos
fery
zau
fani
a,
niep
rzer
ywan
ie w
ypow
iedz
i)–
nauk
a na
pam
ięć
i rec
ytow
anie
, śpi
ewan
ie
krót
kich
teks
tów
(w
iers
ze,
rym
owan
ki, p
iose
nki)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
regu
low
ania
nat
ężen
ia g
łosu
(n
atur
alne
syt
uacj
e, z
abaw
y ty
pu „
Gło
śno,
cic
ho”)
– w
draż
anie
do
kont
rolo
wan
ia
natę
żeni
a gł
osu
w k
onkr
etny
ch
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pły
nneg
o w
ypow
iada
nia
się
na o
kreś
lony
te
mat
(ro
zmow
y ki
erow
ane,
od
gryw
anie
ról
w s
cenk
ach
sytu
acyj
nych
)–
dekl
amow
anie
wie
rszy
gru
pow
o i i
ndyw
idua
lnie
, ze
zwró
ceni
em
uwag
i na
wła
ściw
ą in
tona
cję
i nat
ężen
ie g
łosu
(rym
owan
ki, w
iers
ze,
wyl
icza
nki,
śpie
wan
ie p
iose
nek,
od
gryw
anie
ról
w in
scen
izac
jach
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
kont
rolo
wan
ia n
atęż
enia
gło
su o
raz
uśw
iado
mie
nie
szko
dliw
ości
hał
asu
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pły
nneg
o m
ówie
nia
podc
zas
różn
ych
form
wyp
owie
dzi (
opow
iada
nie
prze
bieg
u zd
arze
ń, u
czes
tnic
zeni
e w
dys
kusj
i, „b
urza
móz
gów
”, „
burz
a py
tań”
)–
rozw
ijani
e sw
obod
nej e
kspr
esji
słow
nej
(ukł
adan
ie z
agad
ek, w
ylic
zane
k, r
ymow
anek
, bu
dow
anie
sw
obod
nych
dia
logó
w w
sce
nkac
h dr
amow
ych,
twor
zeni
e tw
órcz
ych
opow
iada
ń)
– de
klam
owan
ie w
iers
zy g
rupo
we
i ind
ywid
ualn
e,
ze z
wró
ceni
em u
wag
i na
praw
idło
wą
regu
lacj
ę od
dech
u, z
acho
wan
ie p
auz,
tem
pa, r
ytm
u,
natę
żeni
a gł
osu
(rym
owan
ki, w
iers
ze,
wyl
icza
nki,
śpie
wan
ie p
iose
nek,
odg
ryw
anie
ról
w
form
ach
teat
raln
ych)
33
sy
tuac
jach
(sy
tuac
je
codz
ienn
e, k
once
rt m
uzyc
zny,
prze
dsta
wie
nie
teat
raln
e)–
ucze
stni
czen
ie w
ćw
icze
niac
h od
dech
owyc
h w
cel
u uk
szta
łtow
ania
pra
wid
łow
ego
toru
odd
echo
weg
o i w
ydłu
żani
a fa
zy w
ydec
hu
(
recy
tow
anie
kró
tkic
h ry
mow
anek
i w
iers
zy z
róż
nym
nat
ężen
iem
: gł
ośno
, sze
ptem
, pis
kliw
ie,
delik
atni
e, g
roźn
ie)
– uś
wia
dam
iani
e ko
niec
znoś
ci
zach
owan
ia c
iszy
lub
kont
rolo
wan
ia
natę
żeni
a gł
osu
w m
iejsc
ach
użyt
eczn
ości
pub
liczn
ej i
w n
iekt
óryc
h sy
tuac
jach
życ
iow
ych
(cic
he
mów
ieni
e, g
dy k
toś
w o
tocz
eniu
od
pocz
ywa,
w te
atrz
e, w
prz
ycho
dni)
– w
ykon
ywan
ie ć
wic
zeń
odde
chow
ych
dosk
onal
ącyc
h um
ieję
tnoś
ć re
gulo
wan
ia o
ddec
hu p
odcz
as
wyp
owie
dzi
– na
bier
anie
wia
ry w
e w
łasn
e m
ożliw
ości
w
zak
resi
e um
ieję
tnoś
ci k
omun
ikac
ji sł
owne
j (w
zmac
nian
ie p
ozyt
ywne
, wyp
owie
dzi n
a fo
rum
gr
upy
oraz
prz
ed s
zers
zą p
ublic
znoś
cią)
–
dos
kona
leni
e um
ieję
tnoś
ci w
łaśc
iweg
o in
tono
wan
ia w
ypow
iedz
i (w
zda
niac
h py
tają
cych
, roz
kazu
jący
ch, o
znaj
muj
ącyc
h)–
utrw
alan
ie n
awyk
u za
chow
ywan
ia c
iszy
lub
kont
rolo
wan
ia n
atęż
enia
gło
su w
nie
któr
ych
sytu
acja
ch i
mie
jsca
ch (
wła
ściw
e za
chow
anie
w
śro
dkac
h tr
ansp
ortu
, mie
jsca
ch u
żyte
czno
ści
publ
iczn
ej, m
iejs
cach
odp
oczy
nku
inny
ch o
sób)
– bu
dzen
ie ś
wia
dom
ości
, że
ton
wyp
owie
dzi,
natę
żeni
e gł
osu
znac
ząco
wpł
ywaj
ą na
prz
ebie
g ro
zmow
y i o
dbió
r w
ypow
iedz
i prz
ez s
łuch
acza
3.3.
Uw
ażni
e sł
ucha
, py
ta o
nie
zroz
umia
łe
fakt
y i f
orm
ułuj
e dł
uższ
e w
ypow
iedz
i o
waż
nych
spr
awac
h
– ki
erow
anie
uw
agi
na w
ypow
iedz
i osó
b do
rosł
ych
(wdr
ażan
ie d
o re
agow
ania
na
pol
ecen
ia, k
rótk
ie
inst
rukc
je s
łow
ne d
otyc
zące
bi
eżąc
ych
czyn
nośc
i, sł
ucha
nie
wie
rszy
, opo
wia
dań)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
fo
rmuł
owan
ia p
ytań
w c
elu
uzys
kani
a in
form
acji
na te
mat
ce
lu, s
poso
bu w
ykon
ania
cz
ynno
ści
lub
pozn
ania
sk
utkó
w
– w
zbog
acan
ie s
łow
nict
wa
pr
zez
nazy
wan
ie r
zecz
y, os
ób
zwią
zany
ch z
naj
bliż
szym
ot
ocze
niem
dzi
ecka
– ok
reśl
anie
czy
nnoś
ci, c
ech
prze
dmio
tów
i ob
serw
owan
ych
– w
draż
anie
do
uważ
nego
słu
chan
ia
nauc
zyci
ela
i wyp
owie
dzi d
ziec
i; sk
łani
anie
do
zapa
mię
tani
a, o
czy
m
mów
iła in
na o
soba
(np
. zab
awy
słow
ne p
oleg
ając
e na
wym
ieni
aniu
na
zw o
woc
ów z
godn
ie z
zas
adą,
że
każ
da n
astę
pna
osob
a w
ymie
nia
inną
naz
wę
owoc
u)–
ćwic
zeni
a w
akt
ywny
m s
łuch
aniu
(r
eago
wan
ie n
p. g
este
m, r
uche
m
na w
ypow
iedz
iane
sło
wo)
– ro
zum
ieni
e kr
ótki
ch p
olec
eń
i jas
nych
inst
rukc
ji sł
owny
ch w
cel
u w
ykon
ywan
ia z
godn
ie z
nim
i zad
ań–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
słuc
hani
a ut
wor
ów li
tera
ckic
h i r
ozm
awia
nia
na te
mat
za
pam
ięta
nej t
reśc
i –
zach
ęcan
ie d
o za
daw
ania
pyt
ań
– ks
ztał
tow
anie
akt
ywne
j pos
taw
y po
dcza
s za
jęć:
st
awia
nie
pyta
ń, u
dzie
lani
e od
pow
iedz
i, po
dąża
nie
za to
kiem
roz
mow
y (q
uizy
, kon
kurs
y, ro
zwią
zyw
anie
zag
adek
, dop
ełni
anie
zda
ń,
zesp
ołow
e tw
orze
nie
twór
czyc
h op
owia
dań)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
row
adze
nia
dysk
usji
z pr
zest
rzeg
anie
m z
asad
y w
zaje
mne
go
słuc
hani
a i a
rgum
ento
wan
ia w
yraż
anyc
h op
inii
i oce
n (t
wór
cze
rozw
iązy
wan
ie p
robl
emów
m
etod
ą „b
urzy
móz
gów
”, s
zuka
nie
praw
idło
woś
ci, „
prom
yczk
owe
usze
rego
wan
ie”)
– w
draż
anie
do
rozu
mie
nia
dłuż
szyc
h i b
ardz
iej
złoż
onyc
h po
lece
ń i i
nstr
ukcj
i sło
wny
ch
oraz
rea
lizow
ania
zgo
dnie
z n
imi z
adań
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
słu
chan
ia d
łużs
zych
ut
wor
ów li
tera
ckic
h cz
ytan
ych
np. w
odc
inka
ch
i roz
maw
iani
a na
tem
at z
apam
ięta
nej t
reśc
i–
wzb
ogac
enie
um
ieję
tnoś
ci o
pisy
wan
ia o
braz
ków
z
dos
trze
gani
em p
rzed
mio
tów,
cec
h, c
zynn
ości
,
34
zj
awis
k do
stęp
nych
be
zpoś
redn
iem
u po
znan
iu
(opi
syw
anie
pod
staw
owyc
h w
raże
ń zm
ysło
wyc
h,
nazy
wan
ie c
zynn
ości
m
anip
ulac
yjny
ch)
– fo
rmuł
owan
ie k
rótk
ich
wyp
owie
dzi n
a te
mat
wła
snyc
h pr
zeży
ć, z
darz
eń, o
braz
ków,
ut
wor
ów li
tera
ckic
h
na
prow
adza
jący
ch n
a w
łaśc
iwą
odpo
wie
dź (
zaba
wy
typu
„Z
gadn
ij,
o ja
kim
zw
ierz
ęciu
myś
lę”,
„Z
gadn
ij,
co m
am w
pud
ełku
”)–
form
ułow
anie
kilk
uzda
niow
ych
wyp
owie
dzi n
a in
tere
sują
ce te
mat
y zw
iąza
ne z
bliż
szym
i da
lszy
m
środ
owis
kiem
spo
łecz
nym
, pr
zyro
dnic
zym
, prz
eżyc
iam
i, pr
agni
enia
mi
em
ocji
oraz
his
tory
jek
zaw
iera
jący
ch z
wią
zki
przy
czyn
owo-
skut
kow
e –
zach
ęcan
ie d
o bu
dow
ania
dłu
ższy
ch
wyp
owie
dzi n
a te
mat
wła
snyc
h za
inte
reso
wań
, op
owia
dani
a o
ciek
awyc
h zd
arze
niac
h,
obej
rzan
ych
film
ach,
wys
taw
ach,
pra
gnie
niac
h –
nauk
a uś
ciśl
ania
i kl
arow
nego
pre
cyzo
wan
ia
wyp
owie
dzi o
raz
pyta
ń w
cel
u uz
yska
nia
pożą
dany
ch in
form
acji/
odpo
wie
dzi (
ukła
dani
e za
gade
k sł
owny
ch, p
reze
ntac
je)
3.4.
W z
rozu
mia
ły
spos
ób m
ówi o
sw
oich
po
trze
bach
i d
ecyz
jach
– w
draż
anie
do
czyt
elne
go
i bez
pośr
edni
ego
kom
unik
owan
ia o
piek
unom
o
swoi
ch p
otrz
ebac
h (a
tmos
fera
za
ufan
ia, s
cenk
i syt
uacy
jne
z w
ykor
zyst
anie
m m
asko
tek)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
doko
nyw
ania
pro
styc
h w
ybor
ów
doty
cząc
ych
codz
ienn
ych
sytu
acji
i inf
orm
owan
ia o
nic
h (w
ybór
za
baw
y, za
baw
ki, p
otra
wy)
–
niw
elow
anie
nie
wła
ściw
ych
zach
owań
i re
akcj
i pol
egaj
ącyc
h na
wym
usza
niu
krzy
kiem
po
żąda
nego
prz
ez d
ziec
ko
zach
owan
ia lu
b pr
zedm
iotu
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
w
łaśc
iweg
o i c
zyte
lneg
o in
form
owan
ia o
sw
oich
pot
rzeb
ach
w r
elac
jach
z d
oros
łym
i i z
dzi
ećm
i (o
dgry
wan
ie s
cene
k sy
tuac
yjny
ch,
zaba
wy
tem
atyc
zne,
kon
stru
kcyj
ne)
– po
dejm
owan
ie b
ardz
iej ś
wia
dom
ych
decy
zji n
a po
dsta
wie
pos
iada
nej
wie
dzy,
pref
eren
cji w
łasn
ych
or
az n
auka
kom
unik
owan
ia o
nic
h –
pode
jmow
anie
pró
b w
yjaś
nian
ia
przy
czyn
pod
jęci
a da
nej d
ecyz
ji (w
ybie
rani
e zd
row
ych
potr
aw,
okre
ślan
ie u
lubi
onyc
h ko
loró
w,
zapa
chów
)
– do
strz
egan
ie h
iera
rchi
i pot
rzeb
i ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci o
kreś
lani
a, k
tóre
z n
ich
są
najw
ażni
ejsz
e (o
maw
iani
e le
gend
, baś
ni)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
wła
ściw
ego
i pre
cyzy
jneg
o w
ypow
iada
nia
się
na te
mat
sw
oich
pot
rzeb
, dec
yzji
oraz
wyr
ażan
ia s
ądów
i o
pini
i w s
posó
b ak
cept
owan
y sp
ołec
znie
(r
ozm
owy
kier
owan
e, d
ysku
sje,
oce
ny
post
ępow
ania
boh
ater
ów li
tera
ckic
h)
– po
dejm
owan
ie c
oraz
pow
ażni
ejsz
ych
decy
zji
i kom
unik
owan
ie o
nic
h z
wła
ściw
ą ar
gum
enta
cją
(wyb
ór ró
l w p
rzed
staw
ieni
u, o
sób,
z k
tóry
mi
dzie
cko
chce
rea
lizow
ać z
adan
ie)
– ja
wne
prz
eciw
staw
iani
e si
ę pr
zeja
wom
w
ymus
zani
a i s
zant
ażu
słow
nego
w r
elac
jach
sp
ołec
znyc
h
4. W
spie
rani
e dz
ieci
w
rozw
ijani
u cz
ynno
ści
inte
lekt
ualn
ych,
któ
re
stos
ują
w p
ozna
wan
iu
i roz
umie
niu
sieb
ie
i sw
ojeg
o ot
ocze
nia
35
4.1.
Prz
ewid
uje,
w
mia
rę m
ożliw
ości
, ja
kie
będą
sku
tki
czyn
nośc
i m
anip
ulac
yjny
ch
na p
rzed
mio
tach
(w
nios
kow
anie
o
wpr
owad
zany
ch
i obs
erw
owan
ych
zmia
nach
)
– po
znaw
anie
prz
edm
iotó
w
prze
z m
anip
ulow
anie
nim
i or
az d
ostr
zega
nie
zmia
n bę
dący
ch s
kutk
iem
tych
dz
iała
ń (u
kład
anie
klo
cków
, za
baw
y z
wyk
orzy
stan
iem
pa
pier
u lu
b ga
zety
: zgn
iata
nie
i roz
pros
tow
anie
, zw
ijani
e w
rul
on, r
ozdz
iera
nie)
– po
dejm
owan
ie c
elow
ych
dzia
łań
na b
azie
zdo
byty
ch
dośw
iadc
zeń
w c
elu
osią
gnię
cia
pożą
dane
go e
fekt
u (w
znos
i pr
oste
kon
stru
kcje
ze
znan
ego
mat
eria
łu, n
p. w
ieża
, bra
ma,
uk
łada
nki m
anip
ulac
yjne
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
łącz
enia
wyk
onyw
anej
cz
ynno
ści z
e sk
utki
em,
okre
ślan
ia, c
o w
dan
ej s
ytua
cji
nale
ży z
robi
ć (g
dy r
ęce
są
brud
ne, n
ależ
y je
um
yć)
– zd
obyw
anie
doś
wia
dcze
ń po
zwal
ając
ych
zaob
serw
ować
, kt
óre
zmia
ny m
ają
char
akte
r od
wra
caln
y, a
któr
e ni
e (w
yjęt
e
kloc
ki m
ożna
pon
owni
e uł
ożyć
w
pud
ełku
, na
poda
rtej
kar
tce
nie
da s
ię n
ic n
arys
ować
)
– zd
obyw
anie
dal
szyc
h do
świa
dcze
ń zm
ierz
ając
ych
do d
ostr
zega
nia
skut
ków
dzi
ałań
na
prze
dmio
tach
(l
epie
nie
z pl
aste
liny,
zaba
wy
kons
truk
cyjn
e, d
ośw
iadc
zeni
a z
rozp
uszc
zani
em s
oli,
cukr
u w
wod
zie)
– w
ykor
zyst
ywan
ie z
doby
tych
do
świa
dcze
ń do
cel
oweg
o dz
iała
nia;
ok
reśl
anie
kol
ejno
ści w
ykon
ywan
ych
czyn
nośc
i w z
abaw
ie, c
zynn
ości
ach
sam
oobs
ługo
wyc
h (b
udow
anie
st
abiln
ych,
zło
żony
ch k
onst
rukc
ji)–
dost
rzeg
anie
i ok
reśl
anie
, któ
re
ze z
mia
n m
ają
char
akte
r od
wra
caln
y (m
okry
stó
ł moż
na
wyt
rzeć
), c
zęśc
iow
o od
wra
caln
y (p
odar
tą k
artk
ę m
ożna
skl
eić,
ale
ju
ż ni
e bę
dzie
wyg
ląda
ła ta
k ja
k
na p
oczą
tku)
, nie
odw
raca
lny
(jeż
eli
rozp
uści
my
cuki
er w
wod
zie,
nie
da
się
uzys
kać
cukr
u z
pow
rote
m)
– pr
óby
prze
wid
ywan
ia s
kutk
ów
czyn
nośc
i man
ipul
acyj
nych
pod
czas
od
pow
iada
nia
na p
ytan
ia ty
pu „
Jak
myś
lisz,
co
się
stan
ie, k
iedy
…?”
(d
ośw
iadc
zeni
a, e
kspe
rym
enty
)
– pr
owad
zeni
e ob
serw
acji,
doś
wia
dcze
ń i e
kspe
rym
entó
w z
mie
rzaj
ącyc
h
do d
ostr
zega
nia
skut
ków
wyk
onyw
anyc
h cz
ynno
ści (
prze
lew
anie
wod
y do
róż
nych
na
czyń
, prz
esyp
ywan
ie p
iask
u, w
nios
kow
anie
, ba
dani
e, k
tóre
prz
edm
ioty
toną
w w
odzi
e)–
dost
rzeg
anie
pra
wid
łow
ości
poz
wal
ając
ych
prze
wid
ywać
sku
tki p
odej
mow
anyc
h dz
iała
ń;
prób
a za
kład
ania
, co
się
praw
dopo
dobn
ie
zdar
zy n
a po
dsta
wie
uks
ztał
tow
anyc
h w
yobr
ażeń
, pos
iada
nej w
iedz
y i d
ośw
iadc
zeni
a (c
odzi
enne
syt
uacj
e, h
isto
ryjk
i obr
azko
we)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
okr
eśla
nia,
któ
re
z w
prow
adza
nych
i ob
serw
owan
ych
zmia
n m
ają
char
akte
r od
wra
caln
y, ni
eodw
raca
lny
i czę
ścio
wo
odw
raca
lny
– sz
ukan
ie s
poso
bów
uni
kani
a ni
epoż
ądan
ych
zmia
n ni
eodw
raca
lnyc
h, n
apra
wia
nia
zmia
n cz
ęści
owo
odw
raca
lnyc
h (s
ymul
acje
, tw
órcz
e ro
zwią
zyw
anie
pro
blem
ów, „
burz
a m
ózgó
w”)
4.2.
Gru
puje
obi
ekty
w
sen
sow
ny s
posó
b (k
lasy
fikuj
e)
i for
muł
uje
uogó
lnie
nia
typu
:
– tw
orze
nie
zbio
rów
pr
zedm
iotó
w w
nat
ural
nych
sy
tuac
jach
ze
wzg
lędu
na
pod
obie
ństw
o (s
amoc
hody
, kl
ocki
), p
rzez
nacz
enie
– sz
ukan
ie i
grup
owan
ie o
kreś
lony
ch
prze
dmio
tów
ze
wzg
lędu
na
wsp
ólne
ce
chy:
kol
or, k
szta
łt, p
rzez
nacz
enie
, pr
zyna
leżn
ość;
ope
row
anie
m
ater
iałe
m k
onkr
etny
m (
zaba
wy
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
gru
pow
ania
ob
iekt
ów z
e w
zglę
du n
a w
iele
cec
h ja
kośc
iow
ych
– sk
łani
anie
do
dost
rzeg
ania
róż
nych
kry
teri
ów
klas
yfika
cyjn
ych
dla
tego
sam
ego
zbio
ru
36
to d
o te
go p
asuj
e, te
ob
iekt
y są
pod
obne
, a
te s
ą in
ne
(d
o ry
sow
ania
, bud
owan
ia)
lu
b pr
zyna
leżn
ość
do o
soby
lu
b m
iejs
ca (
z ką
cika
pl
asty
czne
go, p
otrz
ebne
dl
a pi
eska
)–
okre
ślan
ie p
rzez
nacz
enia
po
jem
nikó
w p
odcz
as c
zynn
ości
po
rząd
kow
ych
i ich
et
ykie
tow
anie
(po
jem
nik
na k
lock
i pla
stik
owe,
na
kloc
ki
drew
nian
e, n
a pi
łki,
na k
redk
i)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
po
rów
nyw
ania
prz
edm
iotó
w,
używ
anie
zw
rotó
w: t
aki s
am,
inny
, pod
obny
– łą
czen
ie w
par
y pr
zedm
iotó
w,
któr
e są
taki
e sa
me,
pod
obne
z
wyk
orzy
stan
iem
kol
orow
ych
kloc
ków,
licz
man
ów, g
uzik
ów,
żeto
nów,
kor
alik
ów)
– łą
czen
ie w
par
y pr
zedm
iotó
w, k
tóre
do
sie
bie
pasu
ją (
lalk
a i w
ózek
, pie
s i b
uda)
z u
zasa
dnia
niem
wyb
oru
– po
dejm
owan
ie p
rób
grup
owan
ia
prze
dmio
tów
ze
wzg
lędu
na
jedn
ą lu
b dw
ie c
echy
wsp
ólne
(ko
lor,
kszt
ałt,
mat
eria
ł, fu
nkcj
ę, m
iejs
ce,
gdzi
e si
ę zn
ajdu
ją)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
po
rów
nyw
ania
prz
edm
iotó
w,
używ
anie
zw
rotó
w: t
aki s
am, i
nny,
po
dobn
y (w
ychw
ytyw
anie
i o
kreś
lani
e ró
żnic
mię
dzy
prze
dmio
tam
i, w
skaz
ywan
ie
w s
zere
gu e
lem
entu
, któ
ry n
ie
pasu
je d
o po
zost
ałyc
h)–
prób
a ok
reśl
ania
naz
wą
wyo
dręb
nion
ego
zbio
ru (
owoc
e,
zwie
rzęt
a, s
amoc
hody
)
pr
zedm
iotó
w (
Jak
inac
zej m
ożem
y ro
zdzi
elić
el
emen
ty?)
–
utrw
alan
ie u
mie
jętn
ości
kla
syfik
owan
ia
z w
ykor
zyst
anie
m k
art p
racy
(łą
czen
ie ta
kich
sa
myc
h ob
razk
ów, p
rzec
iwie
ństw
, prz
edm
iotu
i j
ego
cien
ia, w
yszu
kiw
anie
róż
nic
mię
dzy
obra
zkam
i)–
doko
nyw
anie
kla
syfik
acji
guzi
ków,
moz
aiki
ge
omet
rycz
nej z
wyk
orzy
stan
iem
kod
ów
odno
sząc
ych
się
do o
kreś
lony
ch c
ech
(kol
or,
kszt
ałt,
wie
lkoś
ć, g
rubo
ść, l
iczb
a dz
iure
k)
– za
baw
y z
wyk
orzy
stan
iem
kar
t obr
azko
wyc
h ks
ztał
cące
um
ieję
tnoś
ć tw
orze
nia
kole
kcji
pasu
jący
ch d
o si
ebie
prz
edm
iotó
w z
e w
zglę
du
na p
odob
ieńs
two,
wsp
ólne
cec
hy, f
unkc
je,
przy
nale
żnoś
ć (k
olek
cja
rzec
zy p
otrz
ebny
ch
do m
alow
ania
) –
okre
ślan
ie n
azw
ą w
yodr
ębni
oneg
o zb
ioru
(p
rzyb
ory
do m
ycia
, do
higi
eny)
4.3.
Sta
ra s
ię łą
czyć
pr
zycz
ynę
ze
sku
tkie
m i
prób
uje
prze
wid
ywać
, co
się
moż
e zd
arzy
ć
– ks
ztał
ceni
e um
ieję
tnoś
ci
łącz
enia
prz
yczy
ny z
e sk
utki
em
(om
awia
nie
konk
retn
ych
sytu
acji,
np.
baw
iłeś
się
w o
gród
ku, m
asz
brud
ne r
ęce,
tr
zeba
je u
myć
)–
posz
ukiw
anie
roz
wią
zań
do
kon
kret
nych
syt
uacj
i (zg
ubił
się
miś
– tr
zeba
pos
zuka
ć, n
ie
mog
ę do
sięg
nąć
zaba
wki
–
trze
ba p
opro
sić
o po
moc
, wyl
ała
się
wod
a –
trze
ba z
etrz
eć)
– do
strz
egan
ie k
olej
nośc
i zda
rzeń
i ł
ącze
nie
ze s
kutk
ami (
codz
ienn
e sy
tuac
je, p
row
okow
anie
pyt
ań:
dlac
zego
tak
się
stał
o?)
porz
ądko
wan
ie h
isto
ryje
k ob
razk
owyc
h, o
pisy
wan
ie z
darz
eń n
a po
dsta
wie
par
obr
azkó
w: p
ies
brud
ny,
pies
czy
sty
– Co
się
mog
ło w
ydar
zyć?
)–
prób
a po
szuk
iwan
ia r
ozw
iąza
ń w
opi
syw
anyc
h lu
b pr
zeds
taw
iony
ch
na o
braz
kach
syt
uacj
ach
(dzi
ecko
je
st c
hore
– m
usi i
ść d
o le
karz
a,
– us
praw
nian
ie m
yśle
nia
przy
czyn
owo-
-s
kutk
oweg
o pr
zez
prze
wid
ywan
ie s
kutk
ów
i dal
szyc
h ko
nsek
wen
cji d
ział
ań w
syt
uacj
ach
życi
a co
dzie
nneg
o i h
ipot
etyc
znyc
h (s
zuka
nie
skut
eczn
ych
rozw
iąza
ń m
etod
ą „b
urzy
m
ózgó
w”,
pla
now
anie
dzi
ałań
, szu
kani
e sp
osob
ów p
rzec
iwdz
iała
nia
niep
ożąd
anym
sk
utko
m, s
ymul
acje
: Co
by b
yło,
gdy
by?)
– do
strz
egan
ie w
his
tory
jce
obra
zkow
ej z
wią
zku
mię
dzy
prze
dmio
tam
i, zj
awis
kam
i i o
soba
mi
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci m
odyfi
kow
ania
za
chow
ania
, jeż
eli d
ział
ania
nie
prz
ynos
zą e
fekt
u
37
zrob
iło s
ię c
iem
no –
trze
ba z
apal
ić
świa
tło)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia i
prze
wid
ywan
ia
skut
ków
wła
snyc
h za
chow
ań
w r
elac
jach
spo
łecz
nych
(w
skaz
ywan
ie p
ożąd
anyc
h i n
iepo
żąda
nych
zac
how
ań)
– do
strz
egan
ie, p
rzew
idyw
anie
sku
tków
za
chow
ań w
rel
acja
ch s
połe
czny
ch,
wsk
azyw
anie
, jak
nal
eży
zmie
nić
post
ępow
anie
, ab
y un
ikną
ć pr
zykr
ych
kons
ekw
encj
i, na
praw
ić
błęd
y (r
ozw
iązy
wan
ie b
ieżą
cych
pro
blem
ów,
utw
ory
liter
acki
e, h
isto
ryjk
i obr
azko
we)
5. W
ycho
wan
ie
zdro
wot
ne
i ksz
tałto
wan
ie
spra
wno
ści fi
zycz
nej
dzie
ci
5.1.
Dba
o s
woj
e zd
row
ie; z
aczy
na
orie
ntow
ać s
ię
w z
asad
ach
zdro
weg
o ży
wie
nia
– ks
ztał
tow
anie
pra
wid
łow
ych
naw
yków
w z
akre
sie
dban
ia
o w
łasn
e zd
row
ie,
prze
strz
egan
ie w
łaśc
iweg
o ry
tmu
dnia
, uni
kani
e ha
łasu
, w
draż
anie
do
czyn
nośc
i hi
gien
iczn
ych,
prz
ełam
ywan
ie
złyc
h na
wyk
ów ż
ywie
niow
ych,
za
chęc
anie
do
prób
owan
ia
now
ych
potr
aw, w
yrab
iani
e na
wyk
u w
dych
ania
pow
ietr
za
nose
m (
harm
onog
ram
dni
a do
stos
owan
y do
gru
py
wie
kow
ej, c
zas
na z
abaw
ę,
odpo
czyn
ek i
poby
t na
świe
żym
po
wie
trzu
, cod
zien
ny tr
enin
g w
zak
resi
e cz
ynno
ści
higi
enic
znyc
h, s
cenk
i sy
tuac
yjne
ilus
trow
ane
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dba
nia
o hi
gien
ę uk
ładu
ner
wow
ego
i wła
sne
zmys
ły p
rzez
wdr
ażan
ie
do m
ówie
nia
umia
rkow
anym
gł
osem
, uni
kani
e za
baw
po
wod
ując
ych
nadm
iern
y ha
łas,
ko
ntro
lę w
łasn
ych
reak
cji
emoc
jona
lnyc
h, r
ozum
ieni
e po
dsta
wow
ych
zasa
d do
tycz
ącyc
h hi
gien
y oc
zu (
zapi
sy w
kod
eksi
e za
chow
ania
dot
yczą
ce h
ałas
u,
poga
dank
i, za
baw
y re
laks
acyj
ne)
– w
draż
anie
do
prze
strz
egan
ia z
asad
zd
row
ego
żyw
ieni
a (c
o na
leży
jeść
, ja
k pr
zygo
tow
ywać
pos
iłki
i prz
echo
wyw
ać n
iekt
óre
prod
ukty
),
budz
enie
zai
nter
esow
ania
róż
nym
i sm
akam
i (de
gust
acje
, zaj
ęcia
ku
linar
ne, k
lasy
fikow
anie
– d
osko
nale
nie
umie
jętn
ości
pra
ktyc
zneg
o w
ykor
zyst
ania
wie
dzy
na te
mat
hig
ieny
na
rząd
ów z
mys
łu i
ukła
du n
erw
oweg
o:
zach
owyw
anie
wła
ściw
ej o
dleg
łośc
i od
mon
itoró
w, u
nika
nie
hała
sow
ania
i p
rzeb
ywan
ia w
hał
asie
, wyp
raco
wyw
anie
sp
osob
ów o
drea
gow
ywan
ia n
apię
ć w
spo
sób
akce
ptow
alny
prz
ez o
tocz
enie
(bu
rza
móz
gów,
dy
skus
je, s
cenk
i dra
mow
e, w
ykon
ywan
ie
grafi
czny
ch p
reze
ntac
ji, n
p. d
rzew
ko d
ecyz
yjne
) –
pozn
anie
i pr
zest
rzeg
anie
zas
ad z
drow
ego
żyw
ieni
a, o
dkry
wan
ie r
adoś
ci p
ozna
wan
ia
now
ych
smak
ów, z
apac
hów
(za
pozn
anie
z
„pir
amid
ą ży
wie
nia”
, pró
by u
kład
ania
ja
dłos
pisu
, zaj
ęcia
kul
inar
ne)
– bu
dow
anie
wzo
rca
„zdr
oweg
o st
ylu”
opa
rteg
o na
prz
estr
zega
niu
czyn
nikó
w m
ając
ych
wpł
yw
na z
drow
ie i
sam
opoc
zuci
e: h
ałas
, akt
ywny
tryb
ży
cia,
odp
oczy
nek,
pob
yt n
a św
ieży
m p
owie
trzu
,
38
m
asko
tkam
i, st
ymul
acja
po
zyty
wna
prz
ez c
hwal
enie
, st
awia
nie
jako
prz
ykła
d
dla
inny
ch d
ziec
i)–
wsk
azyw
anie
syt
uacj
i i c
zynn
ików
m
ając
ych
wpł
yw n
a zd
row
ie,
taki
ch ja
k: p
rzeb
ywan
ie
na ś
wie
żym
pow
ietr
zu,
dost
osow
ywan
ie u
bior
u do
war
unkó
w p
ogod
owyc
h,
prze
strz
egan
ie z
asad
hig
ieny
(o
maw
iani
e ko
nkre
tnyc
h sy
tuac
ji dn
ia c
odzi
enne
go, u
bier
anie
la
lek,
pog
adan
ki),
odp
oczy
nek
pr
oduk
tów,
pog
adan
ki)
– po
głęb
ieni
e w
iedz
y na
tem
at
czyn
nikó
w s
przy
jają
cych
i z
agra
żają
cych
zdr
owiu
: spo
sób
odży
wia
nia,
ruc
h na
św
ieży
m
pow
ietr
zu, p
rzes
trze
gani
e za
sad
higi
eny,
praw
idło
wy
rytm
dni
a,
odpo
czyn
ek, d
osto
sow
anie
ubi
oru
do p
ory
roku
i pa
nują
cych
w
arun
ków
(om
awia
nie
konk
retn
ych
sytu
acji,
oce
na z
acho
wan
ia
boha
teró
w li
tera
ckic
h, h
isto
ryjk
i ob
razk
owe,
pog
adan
ki)
sp
ożyw
anie
wod
y, do
stos
owan
ie u
bior
u do
pog
ody
i for
my
akty
wno
ści,
zabe
zpie
czan
ie
prze
d pr
omie
niow
anie
m s
łone
czny
m, o
gląd
anie
te
lew
izji
z od
pow
iedn
iej o
dleg
łośc
i, gr
anie
na
kom
pute
rze
w g
ry p
ozba
wio
ne a
gres
ji (q
uizy
, ko
nstr
uow
anie
gie
r pl
ansz
owyc
h, r
ealiz
acja
pr
ojek
tu „
Zdr
owy
dzie
ń”, g
rafic
zne
prez
enta
cje,
np
. „sł
onec
zkow
e us
zere
gow
anie
”, tw
orze
nie
ksią
żecz
ek, n
auka
pio
sene
k)
5.2.
Dos
trze
ga
zwią
zek
pom
iędz
y ch
orob
ą a
lecz
enie
m,
podd
aje
się
lecz
eniu
, np
. wie
, że
przy
jmow
anie
le
kars
tw i
zast
rzyk
i są
kon
iecz
ne
– w
draż
anie
do
szyb
kieg
o i c
zyte
lneg
o in
form
owan
ia
opie
kunó
w o
zły
m
sam
opoc
zuci
u cz
y in
nych
sy
tuac
jach
zag
raża
jący
ch
zdro
wiu
(co
dzie
nne
sytu
acje
, te
atrz
yki p
reze
ntuj
ące
wła
ściw
e za
chow
ania
)–
prze
łam
ywan
ie lę
ku p
rzed
pó
jści
em d
o le
karz
a,
opat
rzen
iem
ran
y or
az
kszt
ałto
wan
ie w
łaśc
iwyc
h za
chow
ań p
odcz
as w
izyt
y w
prz
ycho
dni (
zaba
wy
tem
atyc
zne,
w k
tóry
ch d
ziec
i z
mis
iem
idą
do le
karz
a,
mie
rzą
mu
tem
pera
turę
, op
atru
ją r
anę,
wsk
azyw
anie
po
stac
i lek
arza
na
obra
zku,
om
awia
nie
stro
ju
– ro
zum
ieni
e po
trze
by s
toso
wan
ia
niek
tóry
ch d
ział
ań p
rofil
akty
czny
ch,
jak:
wiz
yty
kont
roln
e u
stom
atol
oga,
sz
czep
ieni
a (p
ogad
anki
, his
tory
jki
obra
zkow
e)–
omaw
iani
e ob
jaw
ów i
przy
czyn
ni
ektó
rych
cho
rób;
kic
hani
e, k
asze
l, br
udne
ręc
e, b
rani
e do
ust
bru
dnyc
h rz
eczy
(po
gada
nki,
prez
enta
cje
grafi
czne
uru
cham
iają
ce
wyo
braź
nię
dzie
cka
doty
cząc
e
np. p
rzen
osze
nia
bakt
erii)
– ks
ztał
tow
anie
wła
ściw
ych
post
aw
i zac
how
ań w
syt
uacj
i cho
roby
: zg
łasz
anie
złe
go s
amop
oczu
cia,
ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci w
izyt
y u
leka
rza
i prz
yjm
owan
ia le
ków
po
d ko
ntro
lą o
soby
dor
osłe
j (za
baw
y te
mat
yczn
e w
kąc
iku
leka
rski
m
z od
gryw
anie
m r
ól: m
amy,
taty
,
– ks
ztał
tow
anie
poz
ytyw
nego
wzo
rca
zach
owań
w
syt
uacj
i wiz
yty
u st
omat
olog
a, le
karz
a,
koni
eczn
ości
prz
yjm
owan
ia le
ków,
zas
trzy
ków
w
cel
ach
profi
lakt
yki l
ub le
czni
czyc
h (s
cenk
i dr
amow
e, p
rzyk
łady
z li
tera
tury
, his
tory
jki
obra
zkow
e, w
ypow
iedz
i dot
yczą
ce d
ośw
iadc
zeń
zwią
zany
ch z
cho
robą
, pob
ytem
w s
zpita
lu)
– po
znan
ie p
rzyc
zyn
i sym
ptom
ów n
iekt
óryc
h ch
orób
(ro
zmow
y ki
erow
ane,
pog
adan
ki,
prez
enta
cje
grafi
czne
)–
wsk
azyw
anie
wła
ściw
ych
spos
obów
po
stęp
owan
ia w
syt
uacj
ach
zagr
ażaj
ącyc
h zd
row
iu (
twor
zeni
e za
końc
zeń
hist
oryj
ek
obra
zkow
ych,
akt
ywne
roz
wią
zyw
anie
pr
oble
mów
met
odą
„bur
zy m
ózgó
w”,
C
o zr
obić
, żeb
y si
ę ni
e za
razi
ć?, s
ymul
acje
) –
budz
enie
zau
fani
a i r
ozum
ieni
e zn
acze
nia
prac
y pr
zeds
taw
icie
li sł
użby
zdr
owia
, po
głęb
ieni
e w
iedz
y na
tem
at ic
h za
wod
u,
np. p
edia
try,
dent
ysty
, oku
listy
(sp
otka
nia
39
i p
odst
awow
ych
przy
boró
w
leka
rski
ch)
le
karz
a, d
ziec
ka, o
maw
iani
e lit
erat
ury,
scen
ki s
ytua
cyjn
e)
– w
zbud
zeni
e za
ufan
ia
do p
raco
wni
ków
słu
żby
zdro
wia
ora
z po
głęb
ieni
e w
iedz
y na
tem
at
zaw
odu
leka
rza,
pie
lęgn
iark
i (p
ogad
anki
, spo
tkan
ia
z pr
zeds
taw
icie
lam
i słu
żby
zdro
wia
, ką
cik
leka
rski
)
z
prze
dsta
wic
iela
mi s
łużb
y zd
row
ia, p
lans
ze
grafi
czne
, Int
erne
t)–
uśw
iado
mie
nie,
że
nie
każd
a ch
orob
a m
a ch
arak
ter
zaka
źny
i nie
zaw
sze
nale
ży u
nika
ć ko
ntak
tu z
oso
bą c
horą
5.3.
Jest
spr
awne
fiz
yczn
ie lu
b je
st
spra
wne
w m
iarę
sw
oich
moż
liwoś
ci,
jeże
li je
st d
ziec
kiem
m
niej
spr
awny
m
ruch
owo
– gr
omad
zeni
e do
świa
dcze
ń i p
ozna
wan
ie w
łasn
ych
moż
liwoś
ci r
ucho
wyc
h po
dcza
s sp
onta
nicz
nych
i z
orga
nizo
wan
ych
zaba
w
i ćw
icze
ń gi
mna
styc
znyc
h–
dosk
onal
enie
spr
awno
ści
ruch
owej
zgo
dnie
z
indy
wid
ualn
ymi
moż
liwoś
ciam
i i te
mpe
m
rozw
oju
– za
chęc
anie
do
poko
nyw
ania
tr
udno
ści w
cel
u na
byw
ania
no
wyc
h um
ieję
tnoś
ci
– po
znaw
anie
pod
czas
sp
onta
nicz
nych
i zo
rgan
izow
anyc
h za
baw
i ćw
icze
ń gi
mna
styc
znyc
h w
łasn
ych
moż
liwoś
ci r
ucho
wyc
h–
dost
rzeg
anie
moc
nych
str
on,
a je
dnoc
ześn
ie w
łasn
ych
ogra
nicz
eń
– na
byw
anie
św
iado
moś
ci, ż
e sy
stem
atyc
zne
ćwic
zeni
a m
ogą
wpł
ywać
na
zdob
ywan
ie n
owyc
h um
ieję
tnoś
ci i
popr
awę
spra
wno
ści
ruch
owej
–
akce
ptow
anie
wła
snyc
h og
rani
czeń
bę
dący
ch n
a pr
zykł
ad w
ynik
iem
ch
orob
y –
kszt
ałto
wan
ie to
lera
ncji
wob
ec
dzie
ci i
doro
słyc
h z
różn
ym
stop
niem
nie
pełn
ospr
awno
ści
ruch
owej
– ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci d
bani
a o
wła
sną
spra
wno
ść fi
zycz
ną p
rzez
roz
wija
nie
różn
orod
nych
um
ieję
tnoś
ci m
otor
yczn
ych
– bu
dzen
ie ś
wia
dom
ości
, że
naby
wan
ie
spra
wno
ści fi
zycz
nej w
ymag
a sy
stem
atyc
znyc
h ćw
icze
ń, w
ytrw
ałoś
ci, p
rzeł
amyw
ania
sła
bośc
i, tr
enin
gu w
okr
eślo
nych
dys
cypl
inac
h sp
ortu
–
rozu
mie
nie
i akc
epto
wan
ie w
łasn
ych
moż
liwoś
ci r
ucho
wyc
h (f
orm
ułow
anie
zas
ad,
np. N
ie k
ażdy
mus
i być
szy
bki,
ale
moż
e by
ć zw
inny
, aut
opre
zent
acja
: Moj
e m
ocne
str
ony)
– pr
zeja
wia
nie
tole
ranc
ji w
obec
osó
b m
ając
ych
obni
żoną
spr
awno
ść fi
zycz
ną w
ynik
ając
ą z
indy
wid
ualn
ych
pred
yspo
zycj
i lub
cho
roby
– do
strz
egan
ie, ż
e ka
żdy
czło
wie
k je
st s
praw
ny
na s
wój
spo
sób,
a s
praw
ność
fizy
czna
nie
st
anow
i o je
go w
arto
ści (
orga
nizo
wan
ie
rozg
ryw
ek, w
któ
rych
waż
ny je
st n
ie w
ynik
, al
e ud
ział
i za
anga
żow
anie
ucz
estn
ików
) –
dost
rzeg
anie
i ak
cept
owan
ie o
sób
niep
ełno
spra
wny
ch w
oto
czen
iu
(roz
pozn
awan
ie o
soby
nie
wid
omej
na
ulic
y
na p
odst
awie
bia
łej l
aski
, oso
by g
łuch
onie
mej
–
na p
odst
awie
języ
ka m
igow
ego,
poz
nani
e ro
li ps
a pr
zew
odni
ka w
życ
iu o
soby
nie
wid
omej
)
40
5.4.
Ucz
estn
iczy
w
zaj
ęcia
ch
ruch
owyc
h,
w z
abaw
ach
i gra
ch
w o
grod
zie
prze
dszk
olny
m,
w p
arku
, na
bois
ku,
w s
ali g
imna
styc
znej
– za
chęc
anie
i w
draż
anie
do
ucz
estn
icze
nia
w o
rgan
izow
anyc
h za
baw
ach
i zaj
ęcia
ch r
ucho
wyc
h w
sal
i i n
a św
ieży
m p
owie
trzu
(z
abaw
y sw
obod
ne, z
abaw
y ru
chow
e be
z el
emen
tu
wsp
ółza
wod
nict
wa,
zab
awy
ruch
owo-
naśl
adow
cze,
ćw
icze
nia
gim
nast
yczn
e,
zaba
wy
tere
now
e)–
wdr
ażan
ie d
o pr
zest
rzeg
ania
za
sad
zach
owan
ia
zape
wni
ając
ych
porz
ądek
i b
ezpi
ecze
ństw
o po
dcza
s za
baw
i ćw
icze
ń ru
chow
ych
(rea
gow
anie
na
sygn
ały,
wyk
onyw
anie
ćw
icze
ń zg
odni
e z
poka
zem
nau
czyc
iela
, pr
zebi
eran
ie s
ię w
odp
owie
dni
stró
j)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
us
taw
iani
a si
ę w
rzę
dzie
, w
kol
e, p
aram
i, w
sze
regu
– na
uka
korz
ysta
nia
w o
kreś
lony
sp
osób
z p
rzyb
orów
do
ćwic
zeń
gim
nast
yczn
ych
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
zeni
e w
org
aniz
owan
ych
zaba
wac
h ru
chow
ych
w s
ali i
na
świe
żym
po
wie
trzu
, ćw
icze
niac
h gi
mna
styc
znyc
h (z
abaw
y sw
obod
ne,
zaba
wy
ruch
owe
rów
nież
z
elem
enta
mi w
spół
zaw
odni
ctw
a in
dyw
idua
lneg
o, w
mał
ym z
espo
le,
zaba
wy
ruch
owo-
naśl
adow
cze,
op
owie
ści r
ucho
we,
ćw
icze
nia
gim
nast
yczn
e, z
abaw
y te
reno
we)
–
prze
strz
egan
ie z
asad
zac
how
ania
za
pew
niaj
ącyc
h po
rząd
ek
i bez
piec
zeńs
two
podc
zas
zaba
w
ruch
owyc
h, ć
wic
zeń
gim
nast
yczn
ych
(rea
gow
anie
na
syg
nały,
zap
ozna
nie
z re
gula
min
em k
orzy
stan
ia z
sal
i gi
mna
styc
znej
, spr
awne
pr
zebi
eran
ie s
ię w
odp
owie
dni s
trój
) –
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
w
spół
dzia
łani
a po
dcza
s za
baw
ru
chow
ych
(ust
awia
nie
się
w r
zędz
ie, w
kol
e, p
aram
i, w
ykon
ywan
ie ć
wic
zeń
w p
arze
, w
mał
ym z
espo
le)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
w
łaśc
iweg
o ko
rzys
tani
a z
przy
boró
w
i spr
zętó
w g
imna
styc
znyc
h
– sy
stem
atyc
zne
ucze
stni
czen
ie
w o
rgan
izow
anyc
h za
baw
ach
ruch
owyc
h w
sal
i i n
a św
ieży
m p
owie
trzu
, ćw
icze
niac
h gi
mna
styc
znyc
h (z
abaw
y sw
obod
ne, z
abaw
y ru
chow
e ró
wni
eż z
ele
men
tam
i w
spół
zaw
odni
ctw
a ze
społ
oweg
o, z
abaw
y ru
chow
o-na
ślad
owcz
e, o
pow
ieśc
i ruc
how
e,
impr
owiz
acje
ruc
how
e, ć
wic
zeni
a gi
mna
styc
zne,
roz
gryw
ki, s
part
akia
dy s
port
owe,
za
baw
y te
reno
we)
– pr
zest
rzeg
anie
zas
ad z
acho
wan
ia
zape
wni
ając
ych
porz
ądek
i be
zpie
czeń
stw
o po
dcza
s za
baw
ruc
how
ych,
ćw
icze
ń gi
mna
styc
znyc
h, d
ostr
zega
nie
ewen
tual
nych
za
groż
eń, n
iepr
awid
łow
ych
zach
owań
inny
ch
(rea
gow
anie
na
sygn
ały,
prze
strz
egan
ie
regu
lam
inu
korz
ysta
nia
z sa
li gi
mna
styc
znej
, sp
raw
ne p
rzeb
iera
nie
się
w o
dpow
iedn
i str
ój,
prze
strz
egan
ie z
asad
zdr
owej
ryw
aliz
acji)
– zg
odne
wsp
ółdz
iała
nie
podc
zas
zaba
w
ruch
owyc
h (u
staw
iani
e si
ę w
rzę
dzie
, w k
ole,
pa
ram
i, w
gro
mad
kach
o o
kreś
lone
j lic
zbie
os
ób, w
ykon
ywan
ie ć
wic
zeń
w p
arze
, w z
espo
le,
resp
ekto
wan
ie r
oli k
apita
na d
ruży
ny p
odcz
as
rozg
ryw
ek z
espo
łow
ych)
– w
łaśc
iwe
korz
ysta
nie
z pr
zybo
rów
i sp
rzęt
ów
do ć
wic
zeń
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci s
amok
ontr
oli
podc
zas
wyk
onyw
ania
ćw
icze
ń, r
egul
owan
ia
odde
chu,
rad
zeni
a so
bie
ze z
męc
zeni
em
6. W
draż
anie
dzi
eci
do d
bało
ści
o be
zpie
czeń
stw
o w
łasn
e or
az in
nych
41
6.1.
Wie
, jak
trze
ba
zach
ować
się
w
syt
uacj
i zag
roże
nia
i gdz
ie m
ożna
ot
rzym
ać p
omoc
, um
ie o
nią
pop
rosi
ć
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
zag
roże
ń w
cod
zien
nych
syt
uacj
ach,
w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu
(cod
zien
ne s
ytua
cje,
roz
mow
y ki
erow
ane)
– na
uka
czyt
elne
go
kom
unik
owan
ia
o do
strz
eżon
ych
zagr
ożen
iach
i n
iebe
zpie
czny
ch s
ytua
cjac
h,
np. z
nale
zien
ie s
zkła
, ni
ezna
nego
prz
edm
iotu
, ni
edoz
wol
ona
zaba
wa
dzie
ci
(sce
nki i
lust
row
ane
pacy
nkam
i, m
asko
tkam
i, po
gada
nki,
utw
ory
liter
acki
e)–
wdr
ażan
ie d
o pr
zest
rzeg
ania
za
sad
zach
owan
ia
war
unku
jący
ch
bezp
iecz
eńst
wo
(bie
żące
ko
rygo
wan
ie n
iepr
awid
łow
ych
zach
owań
, zak
az o
ddal
ania
się
od
opi
ekun
ów z
mie
jsca
za
baw
y, om
awia
nie
zasa
d ko
rzys
tani
a ze
spr
zętu
i z
abaw
ek, i
nnyc
h po
mie
szcz
eń
na te
reni
e pr
zeds
zkol
a)–
pozn
awan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów p
ostę
pow
ania
w
kon
kret
nych
syt
uacj
ach
(tea
trzy
ki, s
cenk
i syt
uacy
jne)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wsk
azyw
ania
osó
b, d
o kt
óryc
h m
ożna
zw
róci
ć si
ę o
pom
oc
– do
strz
egan
ie r
óżny
ch r
odza
jów
za
groż
eń w
blis
kim
oto
czen
iu
oraz
wdr
ażan
ie d
o pr
zest
rzeg
ania
ob
owią
zują
cych
zas
ad
bezp
iecz
eńst
wa
(zap
isy
kode
ksu
zach
owan
ia, h
isto
ryjk
i obr
azko
we,
po
gada
nki)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
in
form
owan
ia o
zag
roże
niac
h do
tycz
ącyc
h w
łasn
ej o
soby
lub
inny
ch o
raz
wzy
wan
ia p
omoc
y (s
ymul
owan
ie s
ytua
cji w
zyw
ania
po
moc
y, po
znan
ie n
umer
u ra
tunk
oweg
o)–
pozn
awan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów
post
ępow
ania
w s
ytua
cjac
h za
graż
ając
ych
bezp
iecz
eńst
wu,
zd
row
iu (
teat
rzyk
i, fil
my,
hist
oryj
ki
obra
zkow
e, s
cenk
i syt
uacy
jne)
– w
skaz
ywan
ie o
sób,
któ
re m
ożna
pr
osić
o p
omoc
w r
azie
ni
ebez
piec
zeńs
twa
i któ
rym
moż
na
poda
ć sw
oje
dane
, adr
es i
num
er
tele
fonu
(hi
stor
yjki
obr
azko
we,
sc
enki
syt
uacy
jne)
–
wzb
udza
nie
zauf
ania
ora
z w
zbog
acen
ie w
iedz
y na
tem
at p
racy
pr
zeds
taw
icie
li sł
użb
rato
wni
czyc
h (s
potk
ania
z p
olic
jant
ami,
leka
rzam
i, st
raża
kam
i, pl
ansz
e dy
dakt
yczn
e, z
abaw
y te
mat
yczn
e)
– do
strz
egan
ie r
óżny
ch r
odza
jów
zag
roże
ń w
syt
uacj
ach
codz
ienn
ych,
jak
i szc
zegó
lnyc
h np
. aw
aria
, wyp
adek
, poż
ar (
rozm
owy
kier
owan
e z
odni
esie
niem
do
dośw
iadc
zeń
dzie
ci, o
maw
iani
e sy
tuac
ji hi
pote
tycz
nych
) –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci s
zybk
iej i
traf
nej
ocen
y sy
tuac
ji po
d w
zglę
dem
bez
piec
zeńs
twa
i wsk
azyw
ania
ew
entu
alny
ch z
agro
żeń
(his
tory
jki o
braz
kow
e, fi
lmy
eduk
acyj
ne)
– p
ozna
wan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów
post
ępow
ania
w s
ytua
cjac
h tr
udny
ch
ze z
wró
ceni
em u
wag
i na:
um
ieję
tne
wez
wan
ie
pom
ocy,
koni
eczn
ość
zach
owan
ia s
poko
ju
i roz
wag
i (te
atrz
yki,
film
y, hi
stor
yjki
obr
azko
we,
sc
enki
syt
uacy
jne,
sym
ulac
je, u
trw
alen
ie
znaj
omoś
ci n
umer
ów te
lefo
nów
ala
rmow
ych,
po
kaz
pier
wsz
ej p
omoc
y np
. w s
ytua
cji
skal
ecze
nia)
–
kszt
ałto
wan
ie p
oczu
cia
odpo
wie
dzia
lnoś
ci
za b
ezpi
ecze
ństw
o w
łasn
e or
az o
sób
z na
jbliż
szeg
o ot
ocze
nia
(mło
dsze
dzi
ecko
, os
oba
blis
ka, k
tóra
np.
zas
łabn
ie)
– ok
reśl
anie
, kto
i w
jaki
ej s
ytua
cji m
oże
udzi
elić
po
moc
y w
syt
uacj
ach
trud
nych
–
wzb
udza
nie
zauf
ania
, sza
cunk
u or
az
wzb
ogac
enie
wie
dzy
na te
mat
pra
cy i
zada
ń pr
zeds
taw
icie
li sł
użb
rato
wni
czyc
h: s
praw
ne
rozp
ozna
wan
ie n
a po
dsta
wie
ubi
oru
oraz
po
jazd
ów (
wyk
orzy
stan
ie p
lans
z dy
dakt
yczn
ych,
ob
razk
ów, s
potk
ania
, wyc
iecz
ki)
42
i p
odaw
ać in
form
acje
na
swój
te
mat
(ro
dzic
e, n
aucz
ycie
l, po
licja
nt, s
traż
ak)
6.2.
Ori
entu
je s
ię
w b
ezpi
eczn
ym
poru
szan
iu s
ię
po d
roga
ch
i kor
zyst
aniu
ze
śro
dków
tran
spor
tu
– pr
akty
czne
wdr
ażan
ie
do w
łaśc
iwyc
h za
chow
ań
podc
zas
chod
zeni
a po
cho
dnik
u,
prze
chod
zeni
a pr
zez
jezd
nię
– ro
zum
ieni
e po
trze
by c
hodz
enia
w
par
ach
oraz
zak
azu
poru
szan
ia s
ię p
o ul
icac
h
bez
opie
ki o
soby
dor
osłe
j or
az z
abaw
y w
pob
liżu
tras
ko
mun
ikac
yjny
ch
– po
znaw
anie
spo
sobu
oz
nako
wan
ia m
iejs
c be
zpie
czne
go p
rzec
hodz
enia
pr
zez
jezd
nię:
pas
y, zn
ak
drog
owy
Agat
ka o
raz
zasa
d dz
iała
nia
sygn
aliz
acji
świe
tlnej
dl
a pi
eszy
ch (
spac
er
do n
ajbl
iższ
ego
prze
jści
a
dla
pies
zych
, zab
awy
orie
ntac
yjno
-por
ządk
owe)
– na
uka
rozp
ozna
wan
ia
i ide
ntyfi
kow
ania
po
dsta
wow
ych
dźw
iękó
w
zwią
zany
ch z
ruc
hem
ul
iczn
ym: d
zwon
ek r
ower
owy,
klak
son
sam
ocho
dow
y, dź
wię
ki
poja
zdów
(sł
ucha
nie
nagr
ań,
odgł
osów
) –
pozn
awan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów z
acho
wan
ia s
ię
podc
zas
korz
ysta
nia
ze ś
rodk
ów
– po
znan
ie i
wdr
ażan
ie
do p
rakt
yczn
ego
stos
owan
ia r
eguł
za
chow
ania
pod
czas
por
usza
nia
się
po c
hodn
iku
i prz
ekra
czan
ia je
zdni
(p
okaz
, ćw
icze
nia
umie
jętn
ości
ch
odze
nia
w p
arac
h, c
hodz
enia
w
kol
umni
e po
dcza
s sp
acer
ów
i wyc
iecz
ek)
– do
strz
egan
ie z
agro
żeń
na d
rodz
e:
odda
leni
e si
ę od
gru
py, p
orus
zani
e si
ę po
dro
gach
bez
opi
eki d
oros
łych
, za
baw
y w
nie
dozw
olon
ych
mie
jsca
ch, n
ieko
ntro
low
ane
wta
rgni
ęcia
na
jezd
nię
(his
tory
jki
obra
zkow
e)
– ks
ztał
ceni
e um
ieję
tnoś
ci
odcz
ytyw
ania
syg
nałó
w
dźw
ięko
wyc
h i w
izua
lnyc
h
na d
rodz
e: d
źwię
ki k
laks
onu,
po
jazd
ów r
atun
kow
ych,
zna
ki
drog
owe,
syg
naliz
ator
św
ietln
y, oz
nacz
one
elem
enty
dro
gi,
np. p
rzej
ścia
dla
pie
szyc
h, to
ry
kole
jow
e (s
pace
ry, p
lans
ze
dyda
ktyc
zne,
zab
awy
kons
truk
cyjn
e)–
rozu
mie
nie
koni
eczn
ości
w
łaśc
iweg
o za
chow
ania
się
pod
czas
ko
rzys
tani
a ze
śro
dków
tran
spor
tu:
przy
pięc
ie p
asam
i, tr
zym
anie
się
po
dcza
s ja
zdy
w ś
rodk
ach
kom
unik
acji,
nie
odda
lani
e si
ę
– po
znaw
anie
i pr
zest
rzeg
anie
zas
ad
i obo
wią
zków
pie
szeg
o uc
zest
nika
ruc
hu
drog
oweg
o: p
orus
zani
e si
ę po
ulic
ach,
ch
odze
nie
lew
ym p
oboc
zem
na
drog
ach
wie
jski
ch, s
toso
wan
ie o
dbla
skow
ych
elem
entó
w
ubio
ru (
spac
ery,
wyc
iecz
ki, p
lans
ze
dyda
ktyc
zne)
–
kszt
ałce
nie
umie
jętn
ości
bez
piec
zneg
o pr
zech
odze
nia
prze
z je
zdni
ę, n
auka
por
usza
nia
się
w z
war
tej k
olum
nie
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dok
onyw
ania
oce
ny
zach
owan
ia in
nych
na
drod
ze, w
pob
liżu
tras
ko
mun
ikac
yjny
ch, t
orów
kol
ejow
ych,
w
śro
dkac
h tr
ansp
ortu
, pod
czas
jazd
y ro
wer
em;
prób
a pr
zew
idyw
ania
, co
się
moż
e zd
arzy
ć i w
skaz
ywan
ia w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów
post
ępow
ania
(hi
stor
yjki
obr
azko
we,
sym
ulac
je,
quiz
y, ko
nstr
uow
anie
gie
r pl
ansz
owyc
h)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
odc
zyty
wan
ia
sygn
ałów
dźw
ięko
wyc
h i w
izua
lnyc
h na
dro
dze:
dź
wię
ki k
laks
onu,
poj
azdó
w r
atun
kow
ych,
zna
ki
drog
owe,
syg
naliz
ator
św
ietln
y, zn
aki d
awan
e pr
zez
polic
jant
a, o
znac
zone
ele
men
ty d
rogi
, np
. prz
ejśc
ia d
la p
iesz
ych,
tory
kol
ejow
e, d
rogi
ro
wer
owe
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, p
lans
ze
dyda
ktyc
zne,
zab
awy
kons
truk
cyjn
e, m
akie
ty,
gry
dyda
ktyc
zne)
– ro
zpoz
naw
anie
i kl
asyfi
kow
anie
róż
nych
śr
odkó
w tr
ansp
ortu
, w ty
m p
ojaz
dów
up
rzyw
ilejo
wan
ych,
okr
eśla
nie
ich
prze
znac
zeni
a
43
tr
ansp
ortu
: prz
ypię
cie
pasa
mi,
trzy
man
ie s
ię p
odcz
as ja
zdy
w ś
rodk
ach
kom
unik
acji,
ni
eodd
alan
ie s
ię o
d op
ieku
na
(pog
adan
ki, s
cenk
i syt
uacy
jne)
–
klas
yfiko
wan
ie p
ojaz
dów
(z
abaw
ek)
ze w
zglę
du n
a ic
h ro
dzaj
od
opi
ekun
a, n
iepr
zesz
kadz
anie
ki
erow
cy (
rozm
owy
kier
owan
e,
scen
ki s
ytua
cyjn
e, h
isto
ryjk
i ob
razk
owe,
ana
liza
utw
orów
lit
erac
kich
)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
ro
zpoz
naw
ania
, naz
ywan
ia
i kla
syfik
owan
ia ś
rodk
ów tr
ansp
ortu
z
wyk
orzy
stan
iem
obr
azkó
w
– w
draż
anie
do
popr
awne
go z
acho
wyw
ania
się
na
prz
ysta
nkac
h au
tobu
sow
ych
oraz
w
śro
dkac
h ko
mun
ikac
ji m
iejs
kiej
6.3.
Zna
zag
roże
nia
płyn
ące
ze ś
wia
ta
ludz
i, ro
ślin
ora
z zw
ierz
ąt i
unik
a ic
h
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
zag
roże
ń pł
ynąc
ych
ze ś
wia
ta lu
dzi:
zacz
epia
nie
prze
z os
obę
obcą
, za
chęc
anie
prz
ez in
ne d
ziec
i do
nie
bezp
iecz
nej z
abaw
y –
pozn
awan
ie w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów z
acho
wan
ia (
scen
ki
sytu
acyj
ne il
ustr
owan
e m
asko
tką)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
i un
ikan
ia
zagr
ożeń
pły
nący
ch z
e św
iata
ro
ślin
: pró
bow
anie
nie
znan
ych
owoc
ów, r
oślin
, grz
ybów
, do
tyka
nie
niez
nany
ch r
oślin
; w
prow
adze
nie
bezw
zglę
dneg
o za
kazu
pró
bow
ania
, dot
ykan
ia
niez
nany
ch r
oślin
: ow
oców
, gr
zybó
w b
ez k
ontr
oli i
wie
dzy
osob
y do
rosł
ej
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
i un
ikan
ia
zagr
ożeń
pły
nący
ch z
e św
iata
zw
ierz
ąt: k
onta
kt z
nie
znan
ymi
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia z
agro
żeń
płyn
ącyc
h
ze ś
wia
ta lu
dzi:
zacz
epia
nie
prze
z os
obę
obcą
, prz
yjm
owan
ie
pocz
ęstu
nku,
zap
rosz
enia
od
osob
y ni
ezna
nej,
otw
orze
nie
drzw
i oso
bie
obce
j (po
gada
nki,
rozm
owy
kier
owan
e)
– ks
ztał
tow
anie
wła
ściw
ych
spos
obów
za
chow
ania
(sc
enki
syt
uacy
jne
– na
uka
odw
ażne
go m
ówie
nie
„nie
”,
woł
ania
o p
omoc
, uci
ekan
ia
w b
ezpi
eczn
e m
iejs
ce)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
i un
ikan
ia z
agro
żeń
płyn
ącyc
h ze
św
iata
rośl
in:
prób
owan
ie n
iezn
anyc
h ow
oców
, ro
ślin
, grz
ybów
, dot
ykan
ie n
iezn
anyc
h ro
ślin
; roz
umie
nie
przy
czyn
y be
zwzg
lędn
ego
zaka
zu p
róbo
wan
ia,
doty
kani
a ni
ezna
nych
rośl
in: o
woc
ów,
grzy
bów
bez
kon
trol
i i w
iedz
y os
oby
doro
słej
(po
kaz
wyb
rany
ch ro
ślin
tr
ując
ych
na p
lans
zach
obr
azko
wyc
h,
poga
dank
i)
– do
strz
egan
ie r
óżny
ch r
odza
jów
zag
roże
ń i w
ykaz
ywan
ie s
zcze
góln
ej o
stro
żnoś
ci
w n
iezn
anyc
h m
iejs
cach
i sy
tuac
jach
– pr
zest
rzeg
anie
zas
ady
ogra
nicz
oneg
o za
ufan
ia
w s
tosu
nku
do o
sób
obcy
ch, d
osko
nale
nie
umie
jętn
ości
okr
eśla
nia,
kog
o tr
aktu
jem
y ja
k os
obę
obcą
, na
co n
ie n
ależ
y w
yraż
ać z
gody
: ro
zmow
a, o
dejś
cie
z tą
oso
bą, p
rzyj
mow
anie
po
częs
tunk
ów, u
pom
inkó
w, o
twie
rani
e dr
zwi,
poda
wan
ie in
form
acji
na s
wój
tem
at
(pog
adan
ki, h
isto
ryjk
i obr
azko
we)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
łaśc
iweg
o za
chow
ania
w s
ytua
cji k
onta
ktu
z os
obą
obcą
; uś
wia
dom
ieni
e, ż
e w
taki
ch p
rzyp
adka
ch
moż
na p
osłu
żyć
się
kłam
stw
em w
cel
u ob
rony
(s
cenk
i dra
mow
e, h
isto
ryjk
i obr
azko
we,
ak
tyw
ne r
ozw
iązy
wan
ie p
robl
emów
met
odą
„bur
zy m
ózgó
w”)
–
dost
rzeg
anie
zag
roże
ń dl
a zd
row
ia i
życi
a bę
dący
ch k
onse
kwen
cją
spoż
ycia
lub
doty
kani
a tr
ując
ych
rośl
in (
poka
z i r
ozpo
znaw
anie
w
ybra
nych
roś
lin tr
ując
ych
na p
lans
zach
ob
razk
owyc
h, p
ogad
anki
, roz
mow
y ki
erow
ane,
pl
akat
y)–
rozu
mie
nie
koni
eczn
ości
zac
how
ania
44
lu
b dz
ikim
i zw
ierz
ętam
i, uk
ąsze
nia
owad
ów (
poga
dank
i, ro
zmow
y ki
erow
ane)
– ks
ztał
tow
anie
m u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia i
unik
ania
zag
roże
ń pł
ynąc
ych
ze ś
wia
ta z
wie
rząt
: ko
ntak
t z n
iezn
anym
i lub
dzi
kim
i zw
ierz
ętam
i, uk
ąsze
nia
owad
ów
– po
znaw
anie
wła
ściw
ych
zach
owań
w
kon
takc
ie z
nie
znan
ym
zwie
rzęc
iem
: nie
podc
hodz
enie
, ni
ezac
zepi
anie
, nie
prow
okow
anie
pr
zez
wyc
iągn
ięci
e rę
ki (
poka
z,
poga
dank
i, ro
zmow
y ki
erow
ane)
os
troż
nośc
i w k
onta
ktac
h z
niez
nany
mi
zwie
rzęt
ami,
a zw
łasz
cza
unik
anie
ich
prow
okow
ania
i ro
zdra
żnia
nia
– po
znan
ie i
ćwic
zeni
a z
zakr
esu
praw
idło
weg
o za
chow
ania
się
pod
czas
ata
ku p
sa, w
tym
pr
zyjm
owan
ia w
łaśc
iwej
poz
ycji
(pok
az, s
cenk
i dr
amow
e)
– ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci z
acho
wan
ia
ostr
ożno
ści w
sto
sunk
u do
zw
ierz
ąt le
śnyc
h,
gosp
odar
czyc
h w
syt
uacj
i, gd
y ic
h za
chow
anie
w
spo
sób
wid
oczn
y ró
żni s
ię o
d zw
ykły
ch
zach
owań
; uśw
iado
mie
nie,
że
dzie
ci n
ie m
ogą
sam
e ud
ziel
ać p
omoc
y ch
orym
zw
ierz
ętom
–
kszt
ałto
wan
ie w
łaśc
iwyc
h za
chow
ań
profi
lakt
yczn
ych
podc
zas
wyc
iecz
ek d
o la
su,
na łą
kę p
rzez
wła
ściw
e ub
iera
nie
się,
za
bezp
iecz
anie
cia
ła ś
rodk
ami o
dstr
asza
jący
mi
owad
y, ni
epoz
osta
wia
nie
otw
arty
ch b
utel
ek
z pi
ciem
6.4.
Wie
, że
nie
moż
e sa
mod
ziel
nie
zaży
wać
le
kars
tw i
stos
ować
śr
odkó
w c
hem
iczn
ych
(np.
śro
dków
cz
ysto
ści)
– w
draż
anie
do
resp
ekto
wan
ia
zaka
zu d
otyk
ania
i sp
ożyw
ania
le
kars
tw o
raz
środ
ków
ch
emic
znyc
h pr
zech
owyw
anyc
h w
łazi
ence
, ku
chni
, ogr
odzi
e lu
b pr
zypa
dkow
o zn
alez
iony
ch–
rozu
mie
nie,
że
doty
kani
e,
spoż
ywan
ie n
iedo
zwol
onyc
h śr
odkó
w, le
kars
tw, o
twie
rani
e ni
ezna
nych
opa
kow
ań m
oże
spow
odow
ać g
roźn
e ko
nsek
wen
cje
(pog
adan
ki,
scen
ki il
ustr
owan
e m
asko
tkam
i, te
atrz
yki k
ukie
łkow
e)
– do
strz
egan
ie z
agro
żeń
płyn
ącyc
h z
sam
odzi
elne
go z
ażyw
ania
leka
rstw
or
az d
otyk
ania
czy
spo
żyw
ania
śr
odkó
w c
hem
iczn
ych
znaj
dują
cych
si
ę w
łazi
ence
, kuc
hni l
ub
otw
iera
nia
przy
padk
owo
znaj
dow
anyc
h op
akow
ań
z ni
ezna
nym
i sub
stan
cjam
i (h
isto
ryjk
i obr
azko
we,
pog
adan
ki,
rozm
owy
kier
owan
e)–
uśw
iado
mie
nie,
że
nie
zaw
sze
opak
owan
ie ś
wia
dczy
o z
awar
tośc
i, i ż
e m
ożna
pić
, jeś
ć ty
lko
to, c
o da
ł ro
dzic
, oso
ba o
piek
ując
a si
ę dz
ieck
iem
– w
skaz
ywan
ie z
agro
żeń
i kon
sekw
encj
i sa
mod
ziel
nego
zaż
ywan
ia le
kars
tw o
raz
doty
kani
a, u
żyw
ania
lub
spoż
ywan
ia ś
rodk
ów
chem
iczn
ych
znaj
dują
cych
się
w ła
zien
ce,
kuch
ni, o
twie
rani
a pr
zypa
dkow
o zn
ajdo
wan
ych
opak
owań
z n
iezn
anym
i sub
stan
cjam
i–
doko
nyw
anie
oce
ny r
óżny
ch z
acho
wań
w
prz
edst
awia
nych
syt
uacj
ach:
pow
iada
mia
nie
osób
dor
osły
ch, w
ezw
anie
pog
otow
ia, z
ataj
enie
fa
ktu
(his
tory
jki o
braz
kow
e, d
ysku
sja)
–
kszt
ałto
wan
ie p
oczu
cia
odpo
wie
dzia
lnoś
ci
za w
łasn
e be
zpie
czeń
stw
o or
az r
ozum
ieni
e ko
niec
znoś
ci e
limin
owan
ia z
agro
żeń
dl
a in
nych
: inf
orm
owan
ie o
zna
lezi
onyc
h le
kars
twac
h, o
pako
wan
iach
z n
iezn
anym
i
45
– w
draż
anie
do
szyb
kieg
o in
form
owan
ia o
piek
unów
o
znal
ezio
nych
leka
rstw
ach,
op
akow
ania
ch
su
bsta
ncja
mi (
poga
dank
i, ro
zmow
y ki
erow
ane)
– pr
ezen
tacj
a i o
dczy
tyw
anie
zna
czeń
ozn
akow
ań
BH
P na
opa
kow
ania
ch
6.5.
Pró
buje
sa
mod
ziel
nie
i bez
piec
znie
or
gani
zow
ać s
obie
cz
as w
olny
w
prz
edsz
kolu
i w
dom
u; m
a ro
zezn
anie
, gdz
ie
moż
na s
ię b
ezpi
eczn
ie
baw
ić, a
gdz
ie n
ie
– po
znan
ie i
wdr
ażan
ie
do p
rzes
trze
gani
a za
sad
bezp
iecz
nej z
abaw
y na
tere
nie
sali
oraz
wła
ściw
ego
korz
ysta
nia
ze s
przę
tu
na te
reni
e og
rodu
– po
wia
dam
iani
e o
zeps
utyc
h za
baw
kach
, nis
zczo
nych
ks
iążk
ach,
roz
bity
m s
zkle
lu
b os
tryc
h pr
zedm
iota
ch
znal
ezio
nych
na
tere
nie
ogró
dka
– pr
zest
rzeg
anie
zas
ad z
godn
ej
zaba
wy:
nie
wyr
ywan
ie
zaba
wek
, nie
popy
chan
ie
i nie
sypa
nie
na d
ziec
i pia
skie
m
– po
znaw
anie
i pr
zest
rzeg
anie
zas
ad
bezp
iecz
nej z
abaw
y po
dcza
s ko
rzys
tani
a z
zaba
wek
, spr
zętu
og
rodo
weg
o or
az p
rzyb
orów
i n
arzę
dzi:
noży
czek
, pęd
zelk
ów
(pok
az, s
ytua
cje
codz
ienn
e, z
abaw
y ty
pu „
rund
ka”
na te
mat
: „W
co
moż
na b
awić
się
w p
rzed
szko
lu?”
, „M
oja
ulub
iona
zab
awa”
)–
uśw
iado
mie
nie
koni
eczn
ości
in
form
owan
ia o
zag
roże
niac
h po
dcza
s za
baw
: zep
suty
ch
zaba
wka
ch, n
iszc
zony
ch k
siąż
kach
, ro
zbity
m s
zkle
, nie
znan
ych
prze
dmio
tach
zna
lezi
onyc
h na
tere
nie
ogró
dka,
ni
ebez
piec
znyc
h za
baw
ach,
za
chow
ania
ch in
nych
dzi
eci
– do
strz
egan
ie z
agro
żeń
w s
ytua
cji
zaba
wy
nieb
ezpi
eczn
ymi
prze
dmio
tam
i: do
tyka
nie
urzą
dzeń
el
ektr
yczn
ych,
ost
rych
lub
gorą
cych
pr
zedm
iotó
w o
raz
zapa
łek
bez
kont
roli
doro
słyc
h (h
isto
ryjk
i ob
razk
owe,
roz
mow
y ki
erow
ane)
– po
znaw
anie
kon
sekw
encj
i zab
awy
w n
iedo
zwol
onyc
h m
iejs
cach
: w
pob
liżu
tras
kom
unik
acyj
nych
, na
zam
arzn
ięty
m s
taw
ie, k
ąpie
li be
z na
dzor
u do
rosł
ych
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dos
trze
gani
a ni
ebez
piec
zeńs
tw i
okre
ślan
ia z
asad
za
chow
ania
pod
czas
zab
aw w
bliż
szym
i d
alsz
ym o
tocz
eniu
: prz
edsz
kole
, dom
, pla
c za
baw,
nad
wod
ą (p
lans
ze d
ydak
tycz
ne,
hist
oryj
ki o
braz
kow
e, p
rzyk
łady
z li
tera
tury
)–
uśw
iada
mia
nie
zagr
ożeń
w s
ytua
cji z
abaw
y ni
ebez
piec
znym
i prz
edm
iota
mi:
prze
dmio
ty
ostr
e, z
apał
ki, s
trzy
kaw
ki, o
pako
wan
ia
po n
iezn
anyc
h pr
oduk
tach
, mat
eria
ły
wyb
ucho
we,
np.
pet
ardy
, urz
ądze
nia
będą
ce
pod
napi
ęcie
m
– pr
zew
idyw
anie
kon
sekw
encj
i zab
awy
w n
iedo
zwol
onyc
h m
iejs
cach
i be
z w
iedz
y op
ieku
nów
: w p
obliż
u tr
as k
omun
ikac
yjny
ch,
na z
amar
znię
tym
sta
wie
, kąp
ieli
bez
nadz
oru
doro
słyc
h–
kszt
ałto
wan
ie k
ryty
czne
go i
odpo
wie
dzia
lneg
o st
osun
ku d
o pr
opon
owan
ych
zaba
w, n
p. z
abaw
y z
elem
ente
m w
alki
, pop
ycha
nia,
ogl
ądan
ie
niew
łaśc
iwyc
h fil
mów
, str
on in
tern
etow
ych,
gr
ania
w n
ieod
pow
iedn
ie g
ry k
ompu
tero
we
– ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci d
obie
rani
a od
pow
iedn
iego
ubi
oru
do r
odza
ju a
ktyw
nośc
i, st
osow
ania
och
rani
aczy
i ka
sku
podc
zas
jazd
y na
rol
kach
, row
erze
lu
b dz
ikim
i zw
ierz
ętam
i, uk
ąsze
nia
owad
ów (
poga
dank
i, ro
zmow
y ki
erow
ane)
– ks
ztał
tow
anie
m u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia i
unik
ania
zag
roże
ń pł
ynąc
ych
ze ś
wia
ta z
wie
rząt
: ko
ntak
t z n
iezn
anym
i lub
dzi
kim
i zw
ierz
ętam
i, uk
ąsze
nia
owad
ów
– po
znaw
anie
wła
ściw
ych
zach
owań
w
kon
takc
ie z
nie
znan
ym
zwie
rzęc
iem
: nie
podc
hodz
enie
, ni
ezac
zepi
anie
, nie
prow
okow
anie
pr
zez
wyc
iągn
ięci
e rę
ki (
poka
z,
poga
dank
i, ro
zmow
y ki
erow
ane)
os
troż
nośc
i w k
onta
ktac
h z
niez
nany
mi
zwie
rzęt
ami,
a zw
łasz
cza
unik
anie
ich
prow
okow
ania
i ro
zdra
żnia
nia
– po
znan
ie i
ćwic
zeni
a z
zakr
esu
praw
idło
weg
o za
chow
ania
się
pod
czas
ata
ku p
sa, w
tym
pr
zyjm
owan
ia w
łaśc
iwej
poz
ycji
(pok
az, s
cenk
i dr
amow
e)
– ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci z
acho
wan
ia
ostr
ożno
ści w
sto
sunk
u do
zw
ierz
ąt le
śnyc
h,
gosp
odar
czyc
h w
syt
uacj
i, gd
y ic
h za
chow
anie
w
spo
sób
wid
oczn
y ró
żni s
ię o
d zw
ykły
ch
zach
owań
; uśw
iado
mie
nie,
że
dzie
ci n
ie m
ogą
sam
e ud
ziel
ać p
omoc
y ch
orym
zw
ierz
ętom
–
kszt
ałto
wan
ie w
łaśc
iwyc
h za
chow
ań
profi
lakt
yczn
ych
podc
zas
wyc
iecz
ek d
o la
su,
na łą
kę p
rzez
wła
ściw
e ub
iera
nie
się,
za
bezp
iecz
anie
cia
ła ś
rodk
ami o
dstr
asza
jący
mi
owad
y, ni
epoz
osta
wia
nie
otw
arty
ch b
utel
ek
z pi
ciem
6.4.
Wie
, że
nie
moż
e sa
mod
ziel
nie
zaży
wać
le
kars
tw i
stos
ować
śr
odkó
w c
hem
iczn
ych
(np.
śro
dków
cz
ysto
ści)
– w
draż
anie
do
resp
ekto
wan
ia
zaka
zu d
otyk
ania
i sp
ożyw
ania
le
kars
tw o
raz
środ
ków
ch
emic
znyc
h pr
zech
owyw
anyc
h w
łazi
ence
, ku
chni
, ogr
odzi
e lu
b pr
zypa
dkow
o zn
alez
iony
ch–
rozu
mie
nie,
że
doty
kani
e,
spoż
ywan
ie n
iedo
zwol
onyc
h śr
odkó
w, le
kars
tw, o
twie
rani
e ni
ezna
nych
opa
kow
ań m
oże
spow
odow
ać g
roźn
e ko
nsek
wen
cje
(pog
adan
ki,
scen
ki il
ustr
owan
e m
asko
tkam
i, te
atrz
yki k
ukie
łkow
e)
– do
strz
egan
ie z
agro
żeń
płyn
ącyc
h z
sam
odzi
elne
go z
ażyw
ania
leka
rstw
or
az d
otyk
ania
czy
spo
żyw
ania
śr
odkó
w c
hem
iczn
ych
znaj
dują
cych
si
ę w
łazi
ence
, kuc
hni l
ub
otw
iera
nia
przy
padk
owo
znaj
dow
anyc
h op
akow
ań
z ni
ezna
nym
i sub
stan
cjam
i (h
isto
ryjk
i obr
azko
we,
pog
adan
ki,
rozm
owy
kier
owan
e)–
uśw
iado
mie
nie,
że
nie
zaw
sze
opak
owan
ie ś
wia
dczy
o z
awar
tośc
i, i ż
e m
ożna
pić
, jeś
ć ty
lko
to, c
o da
ł ro
dzic
, oso
ba o
piek
ując
a si
ę dz
ieck
iem
– w
skaz
ywan
ie z
agro
żeń
i kon
sekw
encj
i sa
mod
ziel
nego
zaż
ywan
ia le
kars
tw o
raz
doty
kani
a, u
żyw
ania
lub
spoż
ywan
ia ś
rodk
ów
chem
iczn
ych
znaj
dują
cych
się
w ła
zien
ce,
kuch
ni, o
twie
rani
a pr
zypa
dkow
o zn
ajdo
wan
ych
opak
owań
z n
iezn
anym
i sub
stan
cjam
i–
doko
nyw
anie
oce
ny r
óżny
ch z
acho
wań
w
prz
edst
awia
nych
syt
uacj
ach:
pow
iada
mia
nie
osób
dor
osły
ch, w
ezw
anie
pog
otow
ia, z
ataj
enie
fa
ktu
(his
tory
jki o
braz
kow
e, d
ysku
sja)
–
kszt
ałto
wan
ie p
oczu
cia
odpo
wie
dzia
lnoś
ci
za w
łasn
e be
zpie
czeń
stw
o or
az r
ozum
ieni
e ko
niec
znoś
ci e
limin
owan
ia z
agro
żeń
dl
a in
nych
: inf
orm
owan
ie o
zna
lezi
onyc
h le
kars
twac
h, o
pako
wan
iach
z n
iezn
anym
i
46
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
ocen
iani
a, c
zy d
ana
zaba
wa
jest
be
zpie
czna
7. W
ycho
wan
ie p
rzez
sz
tukę
– d
ziec
ko
wid
zem
i ak
tore
m
7.1.
Wie
, jak
nal
eży
się
zach
ować
na
uro
czys
tośc
iach
, np
. na
konc
erci
e,
fest
ynie
, pr
zeds
taw
ieni
u,
w te
atrz
e, w
kin
ie
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
akty
wne
go o
dbie
rani
a i u
czes
tnic
zeni
a w
prz
edst
awie
niac
h or
gani
zow
anyc
h na
tere
nie
prze
dszk
ola:
śle
dzen
ie tr
eści
, w
yraż
anie
spo
ntan
iczn
ych
reak
cji (
form
y te
atra
lne
z w
ykor
zyst
anie
m k
ukie
łek,
m
asko
tek,
spe
ktak
le te
atra
lne
na te
reni
e pr
zeds
zkol
a)
– ks
ztał
tow
anie
wła
ściw
ych
zach
owań
pod
czas
ogl
ądan
ia
prze
dsta
wie
nia,
spe
ktak
lu:
nagr
adza
nie
braw
ami,
niep
rzes
zkad
zani
e, s
poko
jne
oglą
dani
e
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ak
tyw
nego
odb
iera
nia
i ucz
estn
icze
nia
w p
rzed
staw
ieni
ach
orga
nizo
wan
ych
na te
reni
e pr
zeds
zkol
a i w
mie
jsca
ch
użyt
eczn
ości
pub
liczn
ej: ś
ledz
enie
tr
eści
, dos
trze
gani
e sy
tuac
ji hu
mor
ysty
czny
ch, o
dpow
iada
nie
na
ew
entu
alne
pyt
ania
(fo
rmy
teat
raln
e z
wyk
orzy
stan
iem
ku
kieł
ek, m
asko
tek,
spe
ktak
le
teat
raln
e na
tere
nie
prze
dszk
ola)
–
pozn
anie
i pr
zest
rzeg
anie
zas
ad
kultu
raln
ego
zach
owyw
ania
się
po
dcza
s og
ląda
nia
prze
dsta
wie
nia,
ko
ncer
tu: n
agra
dzan
ie b
raw
ami,
niep
rzes
zkad
zani
e, s
poko
jne
oglą
dani
e, p
rzes
trze
gani
e za
kazu
je
dzen
ia i
pici
a, p
owst
rzym
ywan
ie
gwał
tow
nych
rea
kcji
emoc
jona
lnyc
h–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
op
owia
dani
a o
treś
ci, w
ystę
pują
cych
po
stac
iach
, opi
syw
ania
str
ojów
, de
kora
cji p
o ob
ejrz
anym
pr
zeds
taw
ieni
u
– ak
tyw
ne o
dbie
rani
e i u
czes
tnic
zeni
e w
prz
edst
awie
niac
h or
gani
zow
anyc
h na
tere
nie
prze
dszk
ola
i w m
iejs
cach
uży
tecz
nośc
i pu
blic
znej
: śle
dzen
ie tr
eści
, wcz
uwan
ie s
ię
w o
dgry
wan
e sc
eny,
sytu
acje
, dos
trze
gani
e hu
mor
u sł
owne
go, s
ytua
cyjn
ego,
odp
owia
dani
e na
ew
entu
alne
pyt
ania
, pow
tarz
anie
kw
estii
, bu
dzen
ie p
odzi
wu
dla
kuns
ztu
akto
rów
(fo
rmy
teat
raln
e z
wyk
orzy
stan
iem
kuk
iełe
k, m
asko
tek,
sp
ekta
kle
teat
raln
e na
tere
nie
prze
dszk
ola,
te
atru
, dom
u ku
ltury
) –
pozn
anie
i pr
zest
rzeg
anie
zas
ad k
ultu
raln
ego
zach
owyw
ania
się
pod
czas
ogl
ądan
ia
prze
dsta
wie
nia,
kon
cert
u or
az w
mie
jsca
ch
użyt
eczn
ości
pub
liczn
ej: n
agra
dzan
ie b
raw
ami,
niep
rzes
zkad
zani
e, s
poko
jne
oglą
dani
e,
prze
strz
egan
ie z
akaz
u je
dzen
ia i
pici
a–
zwró
ceni
e uw
agi n
a w
łaśc
iwy
spos
ób u
bier
ania
si
ę do
teat
ru, fi
lhar
mon
ii–
rozp
ozna
wan
ie i
nazy
wan
ie r
óżne
go r
odza
ju
form
sce
nicz
nych
: tea
tr la
lkow
y, te
atr
żyw
ego
akto
ra, p
anto
mim
a, te
atr
cien
i; ro
zum
ieni
e zn
acze
nia
słów
: kur
tyna
, sce
na, w
idow
nia,
ko
stiu
m, r
ekw
izyt
, mas
ka–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci o
pow
iada
nia
o tr
eści
, prz
eżyc
iach
zw
iąza
nych
z o
bejr
zany
m
47
pr
zeds
taw
ieni
em, o
pisy
wan
ia s
troj
ów, d
ekor
acji,
m
uzyk
i, ul
ubio
nych
sce
n–
odtw
arza
nie
klim
atu
teat
raln
ego
w z
abaw
ach
tem
atyc
znyc
h, w
któ
rych
dzi
eci w
ciel
ają
się
w r
ole
akto
rów,
pub
liczn
ości
, ara
nżuj
ą sc
enog
rafię
i im
prow
izuj
ą tr
eść
7.2.
Odg
ryw
a ro
le
w z
abaw
ach
para
teat
raln
ych,
po
sług
ując
się
mow
ą,
mim
iką,
ges
tem
i r
uche
m; u
mie
po
sług
iwać
się
re
kwiz
ytam
i (n
p. m
aską
)
– pr
óby
odcz
ytyw
ania
i n
azyw
ania
em
ocji
u in
nych
or
az s
amod
ziel
nego
wyr
ażan
ia
za p
omoc
ą m
imik
i, ge
stu
i ruc
hu (
zaba
wy
naśl
adow
cze,
m
imic
zne)
– de
klam
owan
ie w
iers
zy,
rym
owan
ek g
rupo
wo
i ind
ywid
ualn
ie (
rym
owan
ki
z po
kazy
wan
iem
) –
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
św
iado
meg
o w
ciel
ania
się
w
pos
tać
w s
ytua
cjac
h sw
obod
nych
i zo
rgan
izow
anyc
h (z
abaw
y te
mat
yczn
e,
naśl
adow
cze,
opo
wie
ści
ruch
owe)
–
ucze
stni
czen
ie w
wys
tępa
ch
prze
d sz
ersz
ym g
rone
m:
dzia
dkow
ie, r
odzi
ce
(prz
ebie
rani
e si
ę w
str
oje,
de
klam
owan
ie w
iers
zy,
mów
ieni
e w
yzna
czon
ych
kwes
tii w
insc
eniz
acja
ch)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
wyr
ażan
ia
emoc
ji w
łasn
ych
i naś
lado
wan
ia
uczu
ć in
nych
osó
b, p
osta
ci
za p
omoc
ą m
imik
i, ge
stu
i ruc
hu
(zab
awy
mim
iczn
e z
lust
erka
mi,
zaga
dki:
Zga
dnij,
co
czuj
ę?)
– na
uka
kont
rolo
wan
ego
posł
ugiw
ania
si
ę gł
osem
(za
baw
y sł
owne
: m
ówie
nie
cich
o –
głoś
no, s
zybk
o –
wol
no, d
ekla
mow
anie
wie
rszy
z
różn
ym n
atęż
enie
m g
łosu
)–
twor
zeni
e ilu
stra
cji d
źwię
kow
ej
do w
ybra
nych
opo
wia
dań
(wyk
orzy
stan
ie s
zele
stu
gaze
t i t
oreb
ek fo
liow
ych,
naś
lado
wan
ie
odgł
osów
zw
ierz
ąt)
– w
ciel
anie
się
w o
dgry
wan
ą po
stać
pr
zez
naśl
adow
anie
ruc
hów,
sp
osob
u po
rusz
ania
się
, dźw
iękó
w
lub
spos
obu
mów
ieni
a (i
nsce
nizo
wan
ie tr
eści
słu
chan
ych
utw
orów
lite
rack
ich,
bud
owan
ie
krea
tyw
nych
dia
logó
w, z
abaw
y te
mat
yczn
e, n
aśla
dow
cze,
zag
adki
ru
chow
e)
– na
byw
anie
wpr
awy
w p
osłu
giw
aniu
si
ę re
kwiz
ytem
, mas
kotk
ą, k
ukie
łką
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pos
ługi
wan
ia s
ię
gest
em, m
imik
ą, r
uche
m w
cel
u w
yraż
enia
ok
reśl
onyc
h tr
eści
i od
czuw
anyc
h pr
zez
post
ać
emoc
ji (z
abaw
y dr
amow
e)–
dost
osow
ywan
ie g
łosu
do
wyr
ażan
ych
treś
ci
i odg
ryw
anej
pos
taci
prz
ez w
łaśc
iwą
mod
ulac
ję,
into
nacj
ę, te
mpo
i na
tęże
nie
głos
u –
twor
zeni
e ilu
stra
cji d
źwię
kow
ej d
o w
ybra
nych
op
owia
dań,
zab
aw te
atra
lnyc
h (w
ykor
zyst
anie
sz
eles
tu g
azet
i to
rebe
k fo
liow
ych,
na
ślad
owan
ie o
dgło
sów
zw
ierz
ąt, i
nstr
umen
tów
pe
rkus
yjny
ch);
dos
trze
gani
e zn
acze
nia
podk
ładó
w d
źwię
kow
ych
i muz
yczn
ych
w s
ztuk
ach
teat
raln
ych,
film
ie–
akty
wne
ucz
estn
icze
nie
w z
abaw
ach
teat
raln
ych
i róż
nych
form
ach
teat
raln
ych
(sw
obod
ne im
prow
izac
je, t
eatr
syl
wet
, cie
ni,
kuki
ełko
wy,
akto
ra: t
eatr
ruc
hu, s
łow
a)–
zapo
znan
ie z
róż
nym
i rod
zaja
mi l
alek
te
atra
lnyc
h: k
ukie
łki,
pacy
nki,
mar
ione
tki
oraz
szt
uką
anim
owan
ia ic
h; p
roje
ktow
anie
w
łasn
ych
kuki
ełek
, syl
wet
–
rozu
mie
nie
funk
cji m
aski
i ko
stiu
mu;
do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pos
ługi
wan
ia s
ię
rekw
izyt
em; p
róby
twor
zeni
a w
łasn
ych
mas
ek
lub
inny
ch e
lem
entó
w s
troj
ów, t
wor
zeni
a kr
eaty
wny
ch p
rzeb
rań
dla
dane
j pos
taci
48
(z
orga
nizo
wan
ie k
ącik
a te
atra
lneg
o sp
rzyj
ając
ego
pode
jmow
aniu
sp
onta
nicz
nych
zab
aw,
insc
eniz
acje
)
8. W
ycho
wan
ie p
rzez
sz
tukę
– m
uzyk
a i ś
piew
, plą
sy i
tani
ec
8.1.
Śpi
ewa
pios
enki
z
dzie
cięc
ego
repe
rtua
ru o
raz
łatw
e pi
osen
ki lu
dow
e;
chęt
nie
ucze
stni
czy
w z
bior
owym
śpi
ewie
, w
tańc
ach
i muz
ykow
aniu
– ro
zbud
zeni
e za
inte
reso
wan
ia
mel
odią
i tr
eści
ą sł
ucha
nych
pi
osen
ek (
pios
enki
śpi
ewan
e pr
zez
nauc
zyci
ela,
ilus
trow
ane
mas
kotk
ą)–
zach
ęcen
ie d
o śp
iew
ania
pi
osen
ek o
pro
stej
bud
owie
ry
tmic
znej
i m
elod
yczn
ej
(śpi
ewan
ie g
rupo
we,
pró
by
indy
wid
ualn
ego
śpie
wan
ia
prze
z ch
ętne
dzi
eci)
– cz
erpa
nie
rado
ści z
fakt
u uc
zest
nict
wa
w z
abaw
ach
ze
śpi
ewem
, int
egra
cja
podc
zas
tańc
a gr
upow
ego
– w
ykon
ywan
ie p
rost
ych
ruch
ów
tane
czny
ch d
o pi
osen
ek:
klas
kani
e, tu
pani
e, o
brot
y (z
abaw
y ry
tmic
zne,
zab
awy
ze
śpi
ewem
w k
ole,
wyl
icza
nki)
–
ilust
row
anie
pio
sene
k ge
stem
, ru
chem
– sł
ucha
nie
pios
enek
śpi
ewan
ych
na
żyw
o i o
dtw
arza
nych
z n
ośni
ków
el
ektr
onic
znyc
h (p
iose
nki d
ziec
ięce
, re
gion
alne
zab
awy
ze ś
piew
em,
kolę
dy, k
ołys
anki
)–
nauk
a pi
osen
ek n
a pa
mię
ć, w
tym
pr
osty
ch p
iose
nek
ludo
wyc
h (ś
piew
anie
zbi
orow
e, in
dyw
idua
lne)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
od
twar
zani
a ry
tmu,
mel
odii
i tem
pa
podc
zas
śpie
wan
ia z
nany
ch
pios
enek
– ks
ztał
tow
anie
pra
wid
łow
ej p
osta
wy
ciał
a or
az u
mie
jętn
ości
reg
ulow
ania
od
dech
u po
dcza
s śp
iew
u –
wyo
dręb
nian
ie c
hara
kter
ysty
czny
ch
elem
entó
w p
iose
nki:
zwro
tka,
po
wta
rzaj
ący
się
refr
en
– tw
orze
nie
wła
snyc
h im
prow
izac
ji gł
osem
(śp
iew
anie
wła
sneg
o im
ieni
a, s
łów
pow
itani
a)–
ilust
row
anie
treś
ci p
iose
nek
gest
em,
ruch
em, p
róby
insc
eniz
owan
ia
treś
ci
– ro
zpoz
naw
anie
zna
nych
pio
sene
k po
mel
odii
– sł
ucha
nie
pios
enek
ze
zwró
ceni
em u
wag
i na
treś
ć, ję
zyk,
oko
liczn
ości
, w ja
kich
są
śpi
ewan
e, c
hara
kter
ysty
czne
ele
men
ty
rytm
iczn
e, m
elod
yczn
e (p
iose
nki d
ziec
ięce
, lu
dow
e, z
inny
ch k
rajó
w)
– śp
iew
indy
wid
ualn
y i z
bior
owy
pios
enek
ze
zw
róce
niem
uw
agi n
a za
chow
anie
ryt
mu,
te
mpa
, dyn
amik
i, ba
rwy
głos
u, in
tona
cji o
raz
wyr
aźne
śpi
ewan
ie te
kstu
; pró
by ś
piew
ania
m
orm
oran
do–
odkr
ywan
ie w
łasn
ych
pred
yspo
zycj
i wok
alny
ch
oraz
nab
iera
nie
śmia
łośc
i w ic
h pr
ezen
tow
aniu
–
odcz
uwan
ie r
adoś
ci w
spól
nego
śpi
ewan
ia–
zach
ęcan
ie d
o tw
orze
nia
wła
snyc
h, tw
órcz
ych
inte
rpre
tacj
i wok
alny
ch, r
ucho
wyc
h i t
anec
znyc
h zn
anyc
h pi
osen
ek–
twor
zeni
e im
prow
izac
ji w
okal
nych
zna
nych
w
iers
zy, r
ymow
anek
, wyl
icza
nek
lub
przy
słów
– ćw
icze
nia
odde
chow
e i e
mis
yjne
w c
elu
kszt
ałto
wan
ia s
amok
ontr
oli w
ydob
ywan
ego
głos
u–
wyo
dręb
nian
ie c
hara
kter
ysty
czny
ch e
lem
entó
w
pios
enki
: zw
rotk
a, r
efre
n, s
łow
a, m
elod
ia,
akom
pani
amen
t–
rozp
ozna
wan
ie z
nany
ch p
iose
nek
po m
elod
ii i r
ytm
ie
49
– od
twar
zani
e el
emen
tów
tane
czny
ch
przy
pio
senk
ach
(por
usza
nie
się
w k
ole
wią
zany
m, w
par
ach,
w
rzę
dzie
, w s
zere
gu)
– od
twar
zani
e el
emen
tów
tane
czny
ch p
rzy
pios
enka
ch: p
orus
zani
e si
ę w
kol
e w
iąza
nym
i n
iew
iąza
nym
, w p
arac
h, w
rzę
dzie
, w s
zere
gu,
ukła
dy ta
necz
no-r
ucho
we
8.2.
Dos
trze
ga z
mia
ny
dyna
mik
i, te
mpa
i w
ysok
ości
dźw
ięku
ut
wor
u m
uzyc
zneg
o,
wyr
aża
je, p
ląsa
jąc
lu
b ta
ńczą
c
– pr
óby
reag
owan
ia r
uche
m
i ges
tem
na
zmia
ny d
ynam
iki
(gło
śno,
cic
ho),
rej
estr
u (w
ysok
i, ni
ski)
i te
mpa
(sz
ybko
, w
olno
) ut
wor
u m
uzyc
zneg
o –
okre
ślan
ie g
łośn
ości
i w
ysok
ości
dźw
ięku
za
pom
ocą
okre
śleń
: gło
śno
– ci
cho,
w
ysok
i dźw
ięk
– ni
ski d
źwię
k–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
ro
zpoz
naw
ania
ch
arak
tery
styc
znyc
h ak
ompa
niam
entó
w (
mar
sz,
bieg
, pod
skok
i)
– śp
iew
anie
z je
dnoc
zesn
ym
wyk
lask
iwan
iem
ryt
mu
– re
agow
anie
na
prze
rwę
i pau
zę
w m
uzyc
e
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia, o
kreś
lani
a i r
eago
wan
ia
ruch
em, g
este
m n
a zm
iany
: dy
nam
iki (
głoś
no, ś
redn
io c
icho
),
tem
pa (
szyb
kie,
śre
dnie
, wol
ne)
i rej
estr
u (d
źwię
ki w
ysok
ie, ś
redn
ie,
nisk
ie)
w u
twor
ach
muz
yczn
ych
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
rozp
ozna
wan
ia i
odtw
arza
nia
char
akte
ryst
yczn
ych
akom
pani
amen
tów
(m
arsz
, bie
g,
pods
koki
, wal
c)–
pozn
awan
ie i
odtw
arza
nie
pros
tych
fo
rm ta
necz
nych
(cw
ał, g
alop
, kro
k do
staw
ny, p
odsk
oki z
nog
i na
nogę
)–
odtw
arza
nie
rytm
u za
pom
ocą
ruch
u ci
ała,
inst
rum
entó
w lu
b pr
zybo
rów
–
swob
odne
inte
rpre
tacj
e ru
chow
e do
róż
nych
gat
unkó
w m
uzyc
znyc
h z
wyk
orzy
stan
iem
rek
wiz
ytów
(c
hust
y, w
stąż
ki)
– re
agow
anie
na
prze
rwę
i pau
zę
w m
uzyc
e or
az u
mow
ne s
ygna
ły
dźw
ięko
we
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dos
trze
gani
a,
okre
ślan
ia i
reag
owan
ia r
uche
m, g
este
m
na z
mia
ny: d
ynam
iki (
głoś
no, ś
redn
io c
icho
, st
opni
owe
zwię
ksza
nie
natę
żeni
a), t
empa
(s
zybk
o, ś
redn
io, w
olno
, sto
pnio
we
zwię
ksza
nie
tem
pa)
i rej
estr
u (d
źwię
ki w
ysok
ie, ś
redn
ie,
nisk
ie, s
topn
iow
e zw
ięks
zani
e re
jest
ru)
w u
twor
ach
muz
yczn
ych
– ro
zwija
nie
umie
jętn
ości
śle
dzen
ia k
ieru
nku
linii
mel
odyc
znej
w u
twor
ach
muz
yczn
ych:
w g
órę,
do
doł
u (w
odze
nie
ręką
)–
płyn
ne, r
ytm
iczn
e po
rusz
enie
się
zgo
dnie
z
akom
pani
amen
tem
muz
yczn
ym (
mar
sz, b
ieg,
cw
ał, g
alop
, kro
k do
staw
ny, p
odsk
ok z
nog
i na
nog
ę)–
odtw
arza
nie
pros
tych
ukł
adów
tane
czny
ch
na b
azie
poz
nany
ch k
rokó
w p
odst
awow
ych,
np
. wal
c, p
olka
, kra
kow
iak,
cza
-cza
–
swob
odne
inte
rpre
tacj
e ru
chow
o-ta
necz
ne
do r
óżny
ch g
atun
ków
muz
yczn
ych
z w
ykor
zyst
anie
m r
ekw
izyt
ów (
chus
ty, w
stąż
ki,
inst
rum
enty
per
kusy
jne)
8.3.
Tw
orzy
muz
ykę,
ko
rzys
tają
c z
inst
rum
entó
w
perk
usyj
nych
(o
raz
inny
ch
prze
dmio
tów
),
– pr
óby
wyd
obyw
ania
dźw
iękó
w
z ró
żnyc
h pr
zedm
iotó
w
(dre
wni
any
kloc
ek, p
last
ikow
a bu
telk
a, g
azet
a, k
arto
now
e pu
dełk
o)–
rozp
ozna
wan
ie i
nazy
wan
ie
– tw
orze
nie
muz
yki z
wyk
orzy
stan
iem
in
stru
men
tów
ora
z ró
żnyc
h pr
zedm
iotó
w (
drew
nian
y kl
ocek
, pl
astik
owa
bute
lka,
gaz
eta,
tore
bka
folio
wa,
poj
emni
k po
jogu
rcie
, ka
rton
owe
pude
łko)
– tw
orze
nie
muz
yki i
ndyw
idua
lnie
i ze
społ
owo
z w
ykor
zyst
anie
m ró
żnyc
h pr
zedm
iotó
w
i wła
sneg
o ci
ała
(dre
wni
any
kloc
ek, p
last
ikow
a bu
telk
a, g
azet
a, to
rebk
a fo
liow
a, p
ojem
nik
po
jogu
rcie
, kar
tono
we
pude
łko,
wyk
orzy
styw
anie
dź
wię
ków
wła
sneg
o ci
ała
podc
zas
klep
ania
,
50
a ta
kże
impr
owiz
uje
ją
ruch
em
wyb
rany
ch in
stru
men
tów
pe
rkus
yjny
ch: k
ołat
ka,
grze
chot
ka, b
ęben
ek–
wyk
onyw
anie
ćw
icze
ń ry
tmic
znyc
h na
pod
staw
ie
słuc
hane
go u
twor
u m
uzyc
zneg
o: k
lask
anie
, tu
pani
e, g
ra n
a in
stru
men
cie
perk
usyj
nym
– ro
zpoz
naw
anie
, naz
ywan
ie
i ksz
tałto
wan
ie p
raw
idło
weg
o sp
osob
u gr
ania
na
wyb
rany
ch
inst
rum
enta
ch p
erku
syjn
ych:
ko
łatk
a, g
rzec
hotk
a, b
ęben
ek,
drew
ienk
a, ta
mbu
ryn
– w
ykon
ywan
ie w
łasn
ych
akom
pani
amen
tów
ryt
mic
znyc
h
na p
odst
awie
słu
chan
ego
utw
oru
muz
yczn
ego:
kla
skan
ie, t
upan
ie, g
ra
na in
stru
men
cie
perk
usyj
nym
– pr
óby
naśl
adow
ania
dźw
iękó
w
i odg
łosó
w: d
eszc
zu, w
iatr
u, b
urzy
, od
głos
ów z
wie
rząt
za
pom
ocą
dost
ępny
ch m
ater
iałó
w
i prz
edm
iotó
w (
folia
, gaz
ety,
papi
erow
e ru
rki,
kloc
ki)
– w
ykon
ywan
ie p
rost
ych
inst
rum
entó
w p
erku
syjn
ych
z do
stęp
nych
mat
eria
łów
(bu
telk
a z
pias
kiem
, pud
ełka
po
jogu
rtac
h z
różn
ymi z
iarn
ami)
ud
erza
nia,
kla
skan
ia, p
rób
pstr
ykan
ia p
alca
mi)
– ro
zpoz
naw
anie
, naz
ywan
ie i
praw
idło
we
gran
ie
na d
ostę
pnyc
h in
stru
men
tach
per
kusy
jnyc
h np
. koł
atka
, grz
echo
tka,
bęb
enek
, dre
wie
nka,
pu
dełk
a ak
usty
czne
, tam
bury
n, ta
lerz
e,
janc
zary
– pr
óby
gran
ia li
nii m
elod
yczn
ych
wzn
oszą
cych
, op
adaj
ącyc
h or
az p
rost
ych
mel
odii
(gra
nie
na d
zwon
kach
, ksy
lofo
nach
, dzw
onka
ch
mel
odyc
znyc
h)
– w
ygry
wan
ie a
kom
pani
amen
tów
na
różn
ych
prze
dmio
tach
i in
stru
men
tach
do
znan
ych
wie
rszy
, wyl
icza
nek,
wła
snyc
h ry
mow
anek
, pi
osen
ek i
słuc
hany
ch u
twor
ów m
uzyc
znyc
h–
naśl
adow
anie
dźw
iękó
w i
odgł
osów
: des
zczu
, w
iatr
u, b
urzy
, zw
ierz
ąt z
a po
moc
ą do
stęp
nych
m
ater
iałó
w, p
rzed
mio
tów,
inst
rum
entó
w (
folia
, ga
zety
, pap
iero
we
rurk
i, kl
ocki
, ech
o bu
telk
owe,
in
stru
men
t „pi
asek
pus
tyni
”)–
twor
zeni
e i w
ykor
zyst
ywan
ie w
łasn
ych
inst
rum
entó
w (
grze
chot
ki z
pud
ełek
z
pias
kiem
, but
elki
z w
odą,
gum
ki
na p
udeł
kach
po
jogu
rtac
h ja
ko p
rost
y in
stru
men
t str
unow
y)
– od
kryw
anie
wła
snyc
h pr
edys
pozy
cji
muz
yczn
ych
– in
tegr
owan
ie s
ię z
inny
mi d
zieć
mi p
odcz
as
wsp
ólne
go g
rani
a i t
wor
zeni
a zg
rane
j ork
iest
ry
8.4.
W s
kupi
eniu
sł
ucha
muz
yki,
w ty
m
takż
e m
uzyk
i po
waż
nej
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
słuc
hani
a i i
dent
yfiko
wan
ia
dźw
iękó
w o
tocz
enia
(za
gadk
i sł
ucho
we:
odg
łosy
oto
czen
ia,
przy
rody
, ins
trum
enty
pe
rkus
yjne
)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
św
iado
meg
o re
jest
row
ania
i i
dent
yfiko
wan
ia s
łysz
anyc
h dź
wię
ków
(za
gadk
i słu
chow
e:
odgł
osy
otoc
zeni
a, p
rzyr
ody,
głos
y dz
ieci
, ins
trum
enty
per
kusy
jne,
– do
skon
alen
ie s
łuch
u ak
usty
czne
go
i muz
yczn
ego
oraz
pam
ięci
słu
chow
ej
(roz
pozn
awan
ie g
łosó
w d
ziec
i, dź
wię
ków
in
stru
men
tów
muz
yczn
ych:
per
kusy
jnyc
h,
dęty
ch, s
myc
zkow
ych,
zap
amię
tyw
anie
ko
lejn
ości
sły
szan
ych
dźw
iękó
w)
51
– sł
ucha
nie
krót
kich
utw
orów
m
uzyc
znyc
h o
char
akte
rze
ilust
racy
jnym
(sł
ucha
nie
muz
yki i
lust
rują
cej z
jaw
iska
pr
zyro
dnic
ze, r
uch
zwie
rząt
) –
odcz
uwan
ie n
astr
oju
słuc
hane
j m
uzyk
i i p
róby
wyr
ażan
ia je
j pr
zez
swob
odną
eks
pres
ję
ruch
ową
(im
prow
izac
je
do m
uzyk
i spo
kojn
ej, w
esoł
ej,
skoc
znej
)
w
ybra
ne in
stru
men
ty m
uzyc
zne,
np
. pia
nino
, skr
zypc
e)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
spok
ojne
go s
łuch
ania
utw
orów
o
char
akte
rze
ilust
racy
jnym
, m
inia
tur
muz
yczn
ych
(kon
cert
y m
uzyc
zne,
muz
yka
odtw
arza
na
z no
śnik
ów e
lekt
roni
czny
ch)
– od
czuw
anie
i ok
reśl
anie
nas
troj
u sł
ucha
nych
utw
orów
muz
yczn
ych
– pr
óba
dzie
leni
a si
ę w
raże
niam
i po
wys
łuch
aniu
utw
orów
m
uzyc
znyc
h–
słuc
hani
e m
uzyk
i rel
aksa
cyjn
ej
w m
omen
tach
odp
oczy
nku,
w
ycis
zani
a
– sł
ucha
nie
wyb
rany
ch fr
agm
entó
w d
łużs
zych
dz
ieł m
uzyc
znyc
h–
pozn
anie
brz
mie
nia,
wyg
lądu
róż
nych
in
stru
men
tów
muz
yczn
ych
dęty
ch,
perk
usyj
nych
i st
runo
wyc
h (s
łuch
anie
w
ydaw
anyc
h pr
zez
nie
dźw
iękó
w, s
łuch
anie
ko
mpo
zycj
i muz
yczn
ych
opra
cow
anyc
h
na s
krzy
pce,
pia
nino
, gita
rę)
– pr
óby
okre
ślan
ia, j
akie
inst
rum
enty
był
o sł
ycha
ć w
utw
orac
h –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci o
kreś
lani
a na
stro
ju,
opis
ywan
ia s
woi
ch w
yobr
ażeń
, prz
eżyć
od
czuw
anyc
h po
dcza
s sł
ucha
nia
utw
orów
m
uzyc
znyc
h–
dost
rzeg
anie
wpł
ywu
muz
yki n
a em
ocje
, nas
trój
(ć
wic
zeni
a re
laks
acyj
ne, o
ddec
how
e pr
zy
muz
yce)
–
ilust
row
anie
muz
yki p
rzez
róż
ne fo
rmy
eksp
resj
i: sł
owną
, ruc
how
ą, p
last
yczn
ą (o
pow
ieśc
i ruc
how
e, łą
czen
ie u
twor
u m
uzyc
zneg
o z
barw
ą, m
alow
anie
do
muz
yki)
– ćw
icze
nia
w a
ktyw
nym
słu
chan
iu m
uzyk
i w
cel
u po
znan
ia i
odtw
arza
nia
stru
ktur
y ut
wor
ów m
uzyc
znyc
h–
pozn
awan
ie r
óżny
ch s
tyló
w m
uzyc
znyc
h (m
uzyk
a lu
dow
a, k
lasy
czna
, roz
ryw
kow
a)
– ro
zwija
nie
wra
żliw
ości
muz
yczn
ej p
odcz
as
ucze
stni
czen
ia w
kon
cert
ach
muz
yczn
ych
– do
strz
egan
ie, n
a cz
ym p
oleg
a ro
la k
ompo
zyto
ra,
dyry
gent
a, ś
piew
aka,
muz
yka,
ork
iest
ry
9. W
ycho
wan
ie p
rzez
sz
tukę
– r
óżne
form
y pl
asty
czne
52
9.1.
Prz
ejaw
ia,
w m
iarę
sw
oich
m
ożliw
ości
, za
inte
reso
wan
ie
wyb
rany
mi z
abyt
kam
i i d
zieł
ami s
ztuk
i ora
z tr
adyc
jam
i i o
brzę
dam
i lud
owym
i ze
sw
ojeg
o re
gion
u
– og
ląda
nie
post
aci w
str
ojac
h lu
dow
ych
wła
sneg
o re
gion
u –
dost
rzeg
anie
pię
kna
w n
ajbl
iższ
ej o
kolic
y: d
om,
prze
dszk
ole,
zm
iany
w w
ystr
oju
zwią
zane
ze
świę
tam
i na
rodo
wym
i (sp
acer
y)–
obse
rwow
anie
prz
ygot
owań
zw
iąza
nych
ze
świę
tam
i (o
zdab
iani
e sa
li w
ytw
oram
i sz
tuki
reg
iona
lnej
, kąc
ik
regi
onal
ny)
– uc
zest
nicz
enie
w tr
adyc
yjny
ch
obrz
ędac
h o
char
akte
rze
regi
onal
nym
(to
pien
ie
mar
zann
y, ja
sełk
a)
– og
ląda
nie
i wyk
onyw
anie
ozd
ób
zaw
iera
jący
ch e
lem
enty
zd
obni
cze
char
akte
ryst
yczn
e dl
a re
gion
u (n
akle
jani
e go
tow
ych
elem
entó
w
na s
ylw
ety
nacz
yń, p
isan
ki,
bom
bki)
– og
ląda
nie
post
aci w
str
ojac
h lu
dow
ych
wła
sneg
o re
gion
u,
dost
rzeg
anie
róż
nic
w s
troj
u ko
biec
ym i
męs
kim
, wsk
azyw
anie
ch
arak
tery
styc
znyc
h el
emen
tów
–
pozn
awan
ie c
hara
kter
ysty
czny
ch
mie
jsc,
zab
ytkó
w w
łasn
ego
regi
onu
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, z
djęc
ia)
– in
icjo
wan
ie w
sal
i kąc
ików
z o
kazj
i ob
chod
zony
ch ś
wią
t, w
któ
rych
są
zgro
mad
zone
wyt
wor
y sz
tuki
lu
dow
ej, s
zcze
góln
ie z
wła
sneg
o re
gion
u –
zach
ęcan
ie d
o ak
tyw
nego
uc
zest
nicz
enia
w p
rzyg
otow
ania
ch
do ś
wią
t (w
ykon
ywan
ie o
zdób
na
pod
staw
ie r
egio
naln
ego
zdob
nict
wa)
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
zeni
e w
obr
zęda
ch i
zwyc
zaja
ch
kulty
wow
anyc
h w
reg
ioni
e (w
ykon
ywan
ie s
troi
ków,
and
rzej
ki,
topi
enie
mar
zann
y, pr
ima
apri
lis,
ozda
bian
ie p
isan
ek, t
łust
y cz
war
tek)
– do
strz
egan
ie e
lem
entó
w c
hara
kter
ysty
czny
ch
i wyr
óżni
ając
ych
w s
troj
ach
ludo
wyc
h w
łasn
ego
regi
onu
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
zab
ytkó
w,
char
akte
ryst
yczn
ych
obie
któw
ar
chite
kton
iczn
ych
i kra
jobr
azow
ych
regi
onu
(wyc
iecz
ki, fi
lmy,
orga
nizo
wan
ie w
ysta
w z
djęć
, pr
ac p
last
yczn
ych,
twor
zeni
e al
bum
ów
o re
gion
ie)
– ar
anżo
wan
ie k
ącik
ów s
ztuk
i reg
iona
lnej
, do
pełn
iani
e ic
h w
łasn
ymi w
ytw
oram
i i e
kspo
nata
mi,
pam
iątk
ami p
rzyn
iesi
onym
i z
dom
u–
ucze
stni
czen
ie w
kul
turz
e re
gion
u (o
gląd
anie
w
ysta
w, e
kspo
zycj
i muz
ealn
ych,
spo
tkan
ia
z tw
órca
mi s
ztuk
i lud
owej
, np.
bab
cia
wyk
onuj
ąca
serw
etki
) –
rozp
ozna
wan
ie i
prób
y od
twar
zani
a ch
arak
tery
styc
zneg
o zd
obni
ctw
a w
łasn
ego
regi
onu
w p
raca
ch p
last
yczn
ych
(wyk
onyw
anie
oz
dób
świą
tecz
nych
, org
aniz
owan
ie k
ierm
aszó
w
świą
tecz
nych
) –
akty
wne
ucz
estn
icze
nie
w o
brzę
dach
lu
dow
ych
orga
nizo
wan
ych
w n
ajbl
iższ
ej
okol
icy
(and
rzej
ki, t
opie
nie
mar
zann
y, pr
ima
apri
lis, o
zdab
iani
e pi
sane
k, p
alm
w
ielk
anoc
nych
); r
ozum
ieni
e sy
mbo
liki
tow
arzy
sząc
ej o
brzę
dom
– w
draż
anie
do
kulty
wow
ania
zw
ycza
jów
i tr
adyc
ji re
gion
alny
ch o
raz
rodz
inny
ch
– ks
ztał
tow
anie
sza
cunk
u dl
a tw
órcó
w o
raz
uśw
iado
mie
nie
koni
eczn
ości
chr
onie
nia
regi
onal
nych
dób
r ku
ltury
53
9.2.
Um
ie
wyp
owia
dać
się
w r
óżny
ch te
chni
kach
pl
asty
czny
ch i
przy
uż
yciu
ele
men
tarn
ych
środ
ków
wyr
azu
(tak
ich
jak
kszt
ałt
i bar
wa)
w p
osta
ci
pros
tych
kom
pozy
cji
i for
m
kons
truk
cyjn
ych
– ro
zpoz
naw
anie
za
pom
ocą
doty
ku p
rzed
mio
tów
ora
z ic
h w
łaśc
iwoś
ci: d
uży
– m
ały,
cięż
ki –
lekk
i, m
iękk
i – tw
ardy
–
wdr
ażan
ie d
o pr
awid
łow
ego
trzy
man
ia n
arzę
dzi,
przy
boró
w
plas
tycz
nych
– po
znaw
anie
wła
ściw
ości
pa
pier
u po
dcza
s da
rcia
, zg
niat
ania
, rol
owan
ia
– ry
sow
anie
rys
unkó
w
tem
atyc
znyc
h i d
owol
nych
kr
edka
mi ś
wie
cow
ymi,
palc
em
na p
owie
rzch
ni w
ysyp
anej
pi
aski
em, p
atyk
iem
na
ziem
i, kr
edą
– m
alow
anie
farb
ami (
dwa,
trzy
ko
lory
) na
duż
ych
arku
szac
h pa
pier
u (z
a po
moc
ą pę
dzla
, pa
lców
, gąb
ki)
– w
ykon
ywan
ie p
rac
tech
niką
st
empl
owan
ia (
prze
kroj
onym
zi
emni
akie
m, g
ąbka
mi,
dłoń
mi,
kork
iem
) –
ukła
dani
e ko
mpo
zycj
i z
goto
wyc
h el
emen
tów,
m
ater
iału
prz
yrod
nicz
ego
(sus
zone
liśc
ie, k
wia
ty,
kam
ieni
e, m
uszl
e)–
lepi
enie
z g
liny,
mas
y so
lnej
(w
cisk
anie
róż
nych
m
ater
iałó
w, p
róba
form
owan
ia
kule
k, p
lacu
szkó
w, w
ałkó
w)
– ro
zpoz
naw
anie
za
pom
ocą
doty
ku
prze
dmio
tów
ora
z ic
h w
łaśc
iwoś
ci:
duży
– m
ały,
cięż
ki –
lekk
i, m
iękk
i –
twar
dy, g
ładk
i – s
zors
tki,
okre
ślan
ie
kszt
ałtu
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pr
awid
łow
ego
trzy
man
ia n
arzę
dzi,
przy
boró
w p
last
yczn
ych
oraz
be
zpie
czne
go p
osłu
giw
ania
się
nim
i –
budz
enie
wra
żliw
ości
i św
iado
moś
ci
kolo
ryst
yczn
ej p
odcz
as p
osłu
giw
ania
si
ę bo
gatą
pal
etą
barw
– po
znaw
anie
tech
nik
rysu
nkow
ych
na k
artc
e, te
ktur
ze, p
apie
rze
ście
rnym
, płó
tnie
, dre
wni
e (r
ysow
anie
kre
dą, w
ęgle
m,
flam
astr
ami,
paty
kiem
na
płas
zczy
źnie
pok
ryte
j far
bą k
lejo
wą)
– po
znaw
anie
tech
nik
mal
arsk
ich
(mal
owan
ie p
ędzl
em, p
alca
mi,
słom
ką, o
dbija
nki z
e sz
nurk
a,
tech
niką
„m
okre
w m
okry
m”,
fr
otta
ge);
mal
owan
ie
na r
óżno
rodn
ych
pow
ierz
chni
ach
(kam
ieni
e, k
ora,
róż
ne fo
rmat
y pa
pier
u, g
aza)
–
wyk
onyw
anie
pra
c te
chni
ką
stem
plow
ania
, odc
iska
nia
(prz
ekro
jony
m z
iem
niak
iem
, gą
bkam
i, dł
ońm
i, ko
rkie
m,
wac
ikam
i, m
ater
iała
mi o
róż
nej
fakt
urze
, np.
kor
onka
)–
pozn
awan
ie te
chni
k pr
zest
rzen
nych
(l
epie
nie
i for
mow
anie
z g
liny,
plas
telin
y, m
asy
soln
ej, p
apie
row
ej)
– ro
zpoz
naw
anie
za
pom
ocą
doty
ku p
rzed
mio
tów
or
az ic
h w
łaśc
iwoś
ci: d
uży
– m
ały,
cięż
ki –
lekk
i, m
iękk
i – tw
ardy
, gła
dki –
szo
rstk
i, ok
reśl
anie
ks
ztał
tu i
mat
eria
łu, z
któ
rego
zos
tał w
ykon
any
(dre
wno
, pla
stik
, met
al, t
kani
na, f
utro
, pap
ier)
– w
ykon
ywan
ie p
rac
plas
tycz
nych
insp
irow
anyc
h lit
erat
urą,
zja
wis
kam
i prz
yrod
nicz
ymi,
obse
rwac
jam
i, m
uzyk
ą, s
ztuk
ą lu
dow
ą,
wyo
braź
nią
i fan
tazj
ą –
praw
idło
we
i bez
piec
zne
posł
ugiw
anie
się
na
rzęd
ziam
i i p
rzyb
oram
i pla
styc
znym
i; re
gulo
wan
ie n
acis
ku d
łoni
–
wyk
orzy
styw
anie
peł
nej g
amy
barw
, ek
sper
ymen
tow
anie
z m
iesz
anie
m k
olor
ów,
otrz
ymyw
anie
odc
ieni
pas
telo
wyc
h pr
zez
doda
nie
biel
i –
rozw
ijani
e um
ieję
tnoś
ci p
osłu
giw
ania
się
te
chni
kam
i rys
unko
wo-
grafi
czny
mi (
świe
cą,
kred
kam
i gra
fitow
ymi,
past
elam
i, w
ęgle
m,
paty
kiem
moc
zony
m w
tusz
u)
– ry
sow
anie
na
różn
orod
nych
pow
ierz
chni
ach
(kal
kow
anie
fakt
ur, r
ysow
anie
na
papi
erze
śc
iern
ym, k
olor
owyc
h ka
rtka
ch i
różn
orod
nej
fakt
urze
)–
wyk
orzy
styw
anie
tech
nik
mal
arsk
ich
(mal
owan
ie r
óżny
mi r
odza
jam
i far
b, m
alow
anie
pę
dzle
m, p
alca
mi,
słom
ką, o
dbija
nki
ze s
znur
ka, t
echn
iką
„mok
re w
mok
rym
”,
frot
tage
); m
alow
anie
na
różn
orod
nych
po
wie
rzch
niac
h (k
amie
nie,
dre
wno
, szk
ło,
różn
e fo
rmat
y pa
pier
u, g
aza,
pod
kład
z k
aszy
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
osłu
giw
ania
się
te
chni
kam
i pła
skim
i (w
ydzi
eran
ki, w
ycin
anki
z
papi
eru,
z m
ater
iału
, wys
ypyw
anie
po
wie
rzch
ni p
iask
iem
, kas
zą, w
itraż
e, c
olla
ge,
54
– po
znaw
anie
wła
ściw
ości
pia
sku
such
ego
i mok
rego
(za
baw
y fo
rem
kam
i w p
iask
owni
cy:
odci
skan
ie, s
taw
iani
e ba
b,
prze
sypy
wan
ie)
– ks
ztał
tow
anie
cel
owoś
ci
w tw
orze
niu
prac
pla
styc
znyc
h (p
róba
okr
eśla
nia,
co
jest
pr
zeds
taw
ione
na
wyk
onan
ej
prac
y)
– tw
orze
nie
kom
pozy
cji p
łask
ich
i prz
estr
zenn
ych
z m
ater
iału
pr
zyro
dnic
zego
(ko
ra, n
asio
na,
liści
e, s
uszo
ne k
wia
ty, k
amie
nie,
m
uszl
e, k
aszt
any,
piór
a), p
rodu
któw
sp
ożyw
czyc
h (m
akar
on, k
asze
),
suro
wcó
w w
tórn
ych
i inn
ych
(pud
ełka
, rur
ki, b
utel
ki, fi
lc,
włó
czka
, wat
a, d
rut,
folia
al
umin
iow
a)
– na
uka
wła
ściw
ego
rozp
lano
wan
ia
elem
entó
w n
a ka
rtce
pap
ieru
–
bada
nie
i wyk
orzy
styw
anie
w
łaśc
iwoś
ci p
apie
ru: p
odat
ność
na
dar
cie,
skł
adan
ie, d
ziur
awie
nie,
zg
niat
anie
(or
igam
i, w
ydzi
eran
ki,
wyc
inan
ki)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
w
spół
prac
y po
dcza
s tw
orze
nia
prac
ze
społ
owyc
h (n
p. p
laka
ty, m
akie
ty,
plan
sze)
– w
ypow
iada
nie
się
na te
mat
treś
ci
wyk
onan
ej p
racy
, nad
awan
ie ty
tułu
or
igam
i z k
ół, k
wad
rató
w, d
ruko
wan
ie,
kom
pozy
cje
płas
kie
ze s
znur
ka, p
iór)
– w
ykon
ywan
ie p
rac
prze
strz
enny
ch (
lepi
enie
, fo
rmow
anie
z m
as p
last
yczn
ych,
ori
gam
i pr
zest
rzen
ne, t
wor
zeni
e ko
mpo
zycj
i z
mat
eria
łów
prz
yrod
nicz
ych,
pro
dukt
ów
spoż
ywcz
ych,
sur
owcó
w w
tórn
ych)
– ro
zwija
nie
krea
tyw
nośc
i i w
yobr
aźni
pr
zez
łącz
enie
tech
nik
plas
tycz
nych
(n
p. w
yspa
mar
zeń,
nie
znan
a pl
anet
a)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
zes
poło
weg
o w
ykon
ywan
ia p
rac
plas
tycz
nych
, pla
kató
w;
rów
nież
wyk
onyw
anyc
h et
apam
i –
pozn
awan
ie w
łasn
ych
moż
liwoś
ci i
uzdo
lnie
ń pl
asty
czny
ch, o
dczu
wan
ie s
atys
fakc
ji z
wła
snej
pr
acy
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pla
now
ania
ko
lejn
ych
etap
ów i
czyn
nośc
i, w
łaśc
iweg
o w
ykor
zyst
ania
pła
szcz
yzny
lub
prze
strz
eni
oraz
ele
men
tarn
ego
dost
rzeg
ania
pro
porc
ji –
wyk
orzy
styw
anie
eks
pres
ji pl
asty
czne
j jak
o sp
osob
u tw
orze
nia
pięk
na (
tech
niki
de
kora
cyjn
e) i
jako
form
y pr
zeka
zu tr
eści
(p
laka
ty o
treś
ci e
kolo
gicz
nej)
9.3.
Wyk
azuj
e za
inte
reso
wan
ie
mal
arst
wem
, rze
źbą
i arc
hite
ktur
ą (t
akże
ar
chite
ktur
ą zi
elen
i i a
rchi
tekt
urą
wnę
trz)
– zw
raca
nie
uwag
i na
cha
rakt
erys
tycz
ne e
lem
enty
ar
chite
kton
iczn
e w
naj
bliż
szym
ot
ocze
niu
– do
strz
egan
ie e
lem
entó
w
arch
itekt
ury
ziel
eni
w p
rzes
trze
ni m
iejs
kiej
i w
iejs
kiej
(tr
awni
ki, p
arki
, og
ródk
i)
– do
strz
egan
ie r
óżno
rodn
ości
ar
chite
ktur
y za
bytk
owej
i w
spół
czes
nej w
blis
kiej
oko
licy
(wyc
iecz
ki, z
djęc
ia, a
lbum
y)
– od
twar
zani
e ob
iekt
ów i
elem
entó
w
arch
itekt
onic
znyc
h w
zab
awac
h ko
nstr
ukcy
jnyc
h, p
raca
ch
plas
tycz
nych
– ro
zbud
zani
e w
rażl
iwoś
ci e
stet
yczn
ej
– do
strz
egan
ie r
óżno
rodn
ości
arc
hite
ktur
y w
zal
eżno
ści o
d pr
zezn
acze
nia
i sty
lu
(wyc
iecz
ki, z
djęc
ia, fi
lmy,
albu
my)
–
odtw
arza
nie
obie
któw
i el
emen
tów
ar
chite
kton
iczn
ych
w z
abaw
ach
kons
truk
cyjn
ych,
mak
ieta
ch p
rzes
trze
nnyc
h,
prac
ach
plas
tycz
nych
–
dost
rzeg
anie
na
konk
retn
ych
przy
kład
ach
różn
orod
nośc
i sty
lów
w m
alar
stw
ie,
55
– ks
ztał
tow
anie
wra
żliw
ości
es
tety
czne
j w k
onta
kcie
z
wyt
wor
ami s
ztuk
i (og
ląda
nie
obra
zów,
rep
rodu
kcji
o bl
iski
ej
tem
atyc
e)–
nazy
wan
ie e
lem
entó
w
wyp
osaż
enia
wnę
trz
po
dcza
s og
ląda
nia
obra
zów,
re
prod
ukcj
i dzi
eł s
ztuk
i (gr
afika
, ob
razy
ole
jne,
pas
tele
, akw
arel
e,
rzeź
by)
– zw
róce
nie
uwag
i na
pięk
no
i zna
czen
ie a
rchi
tekt
ury
ziel
eni
w p
rzes
trze
ni m
iejs
kiej
i w
iejs
kiej
(t
raw
niki
, par
ki, o
gród
ki, r
abat
y)–
dost
rzeg
anie
est
etyk
i wnę
trz
(meb
le, p
rzed
mio
ty u
żytk
owe,
el
emen
ty d
ekor
acyj
ne)
ar
chite
ktur
ze i
rzeź
bie
– ok
reśl
anie
isto
tnyc
h ró
żnic
mię
dzy
obra
zam
i, rz
eźba
mi w
ykon
anym
i róż
nym
i tec
hnik
ami
(gra
fika,
obr
azy
olej
ne, p
aste
le, a
kwar
ele,
rz
eźby
, pła
skor
zeźb
y)–
rozw
ijani
e um
ieję
tnoś
ci d
ziel
enia
się
sp
ostr
zeże
niam
i, w
raże
niam
i, em
ocja
mi
odcz
uwan
ymi p
od w
pływ
em o
gląd
ania
dzi
eł
mal
arsk
ich,
rze
źby
i arc
hite
ktur
y–
zwró
ceni
e uw
agi n
a fu
nkcj
e i s
poso
by
kom
pono
wan
ia z
iele
ni w
prz
estr
zeni
mie
jski
ej
i wie
jski
ej (
klom
by, t
raw
niki
, par
ki, o
gród
ki,
raba
tki)
– do
strz
egan
ie e
stet
yki w
nętr
z (m
eble
w r
óżny
ch
styl
ach,
prz
edm
ioty
uży
tkow
e, e
lem
enty
de
kora
cyjn
e, d
obór
kol
orów
)–
prób
y sa
mod
ziel
nego
kre
owan
ia p
rzes
trze
ni
(pra
ce p
last
yczn
e te
chni
ką c
olla
ge, r
ysun
ki,
wsp
ółuc
zest
nicz
enie
w d
ekor
owan
iu s
ali)
– uś
wia
dom
ieni
e zn
acze
nia
este
tyki
w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu i
rozu
mie
nie
koni
eczn
ości
sza
now
ania
wyt
wor
ów s
ztuk
i i p
rzec
iwst
awia
nia
się
wsz
elki
m p
rzej
awom
w
anda
lizm
u
10. W
spom
agan
ie
rozw
oju
umys
łow
ego
dzie
ci p
oprz
ez z
abaw
y ko
nstr
ukcy
jne,
bu
dzen
ie
zain
tere
sow
ań
tech
nicz
nych
56
10.1
. Wzn
osi
kons
truk
cje
z kl
ockó
w
i tw
orzy
kom
pozy
cje
z ró
żnor
odny
ch
mat
eria
łów
(n
p. p
rzyr
odni
czyc
h),
ma
pocz
ucie
sp
raw
stw
a („
potr
afię
to z
robi
ć”)
i odc
zuw
a ra
dość
z w
ykon
anej
pr
acy
– po
znaw
anie
wła
ściw
ości
pr
zedm
iotó
w p
odcz
as
man
ipul
owan
ia (
zaba
wy
poja
zdam
i, to
czen
ie k
oła
w c
elu
pozn
ania
jego
w
łaśc
iwoś
ci)
– uc
zest
nicz
enie
w p
rost
ych
zaba
wac
h ko
nstr
ukcy
jnyc
h (p
ozna
wan
ie p
rzed
mio
tów
po
dcza
s m
anip
ulow
ania
, sw
obod
ne b
udow
anie
z
kloc
ków
dre
wni
anyc
h,
łącz
enie
duż
ych
kloc
ków
pl
astik
owyc
h)–
pozn
awan
ie w
łaśc
iwoś
ci
różn
orod
nych
mat
eria
łów
: ks
ztał
t, fa
ktur
a, tw
ardo
ść
oraz
moż
liwoś
ci ic
h w
ykor
zyst
ania
(m
ater
iał
przy
rodn
iczy
, zab
awa
pias
kiem
: pr
zesi
ewan
ie, p
rzes
ypyw
anie
, bu
dow
anie
, kop
anie
doł
ków
)–
naby
wan
ie d
ośw
iadc
zeń
w c
elu
twor
zeni
a ce
low
ych,
bar
dzie
j st
abiln
ych
kons
truk
cji (
wie
że,
bram
y)
– zd
obyw
anie
doś
wia
dcze
ń po
dcza
s za
baw
man
ipul
acyj
nych
, ko
nstr
ukcy
jnyc
h po
zwal
ając
ych
dost
rzec
pra
wid
łow
ości
pot
rzeb
ne
do tw
orze
nia
budo
wli,
poj
azdó
w:
zasa
da r
ówno
wag
i, sp
osob
y m
onto
wan
ia k
ół, ś
mig
ieł,
spos
oby
łącz
enia
ele
men
tów
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
tw
orze
nia
celo
wyc
h ko
nstr
ukcj
i z
wyk
orzy
stan
iem
dos
tępn
ych
kloc
ków
(bu
dow
anie
poj
azdó
w,
gara
ży, z
amkó
w, p
arki
ngów
, tra
s
dla
sam
ocho
dów
)–
twor
zeni
e ko
nstr
ukcj
i pr
zest
rzen
nych
i pł
aski
ch
z ró
żnor
odne
go m
ater
iału
: pud
ełka
, ro
lki,
mat
eria
ł prz
yrod
nicz
y, su
row
ce w
tórn
e (d
omy,
poja
zdy)
– po
znaw
anie
wła
ściw
ości
pia
sku
mok
rego
i su
cheg
o, g
liny
(bud
owan
ie z
amkó
w, m
urów
, po
djaz
dów,
tune
li, p
rzes
ypyw
anie
i p
rzes
iew
anie
pia
sku,
lepi
enie
z
glin
y)–
ucze
stni
czen
ie w
zab
awac
h ba
daw
czyc
h, n
p. to
czen
ie k
ul
po r
óżny
ch to
rach
i po
wie
rzch
niac
h,
spra
wdz
anie
, któ
re p
rzed
mio
ty
utrz
ymuj
ą si
ę na
wod
zie,
a k
tóre
to
ną, b
adan
ie u
nosz
enia
się
w
pow
ietr
zu r
ówny
ch p
rzed
mio
tów,
np
. kar
tek
w r
óżny
ch k
szta
łtach
– na
byw
anie
sku
tecz
nośc
i
– w
ykor
zyst
ywan
ie p
ozna
nych
wła
ściw
ości
ró
żnyc
h m
ater
iałó
w o
raz
praw
idło
woś
ci
potr
zebn
ych
do tw
orze
nia
stab
ilnyc
h bu
dow
li,
kons
truo
wan
ia: p
ojaz
dów
lata
jący
ch,
pływ
ając
ych,
koł
owyc
h–
twor
zeni
e ko
nstr
ukcj
i pła
skic
h i p
rzes
trze
nnyc
h z
różn
orod
nego
mat
eria
łu, w
ykor
zyst
anie
w
łaśc
iwyc
h sp
osob
ów łą
czen
ia, m
onto
wan
ia–
zesp
ołow
e tw
orze
nie
wie
loet
apow
ych
kons
truk
cji:
plan
owan
ie, g
rom
adze
nie
mat
eria
łów,
twor
zeni
e, s
posó
b ek
spoz
ycji
(rea
lizac
ja p
roje
któw
, tw
orze
nie
mak
iet)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci tw
orze
nia
kons
truk
cji,
prac
pla
styc
zno-
tech
nicz
nych
w
edłu
g in
stru
kcji
słow
nych
, obr
azko
wyc
h–
dost
rzeg
anie
zw
iązk
ów p
rzyc
zyno
wo-
-s
kutk
owyc
h, p
raw
idło
woś
ci p
odcz
as
prze
prow
adza
nia
dośw
iadc
zeń
i eks
pery
men
tów
ba
dają
cych
wła
ściw
ości
mat
eria
łów,
zja
wis
ka
fizyc
zne,
np.
wła
ściw
ości
mag
nesu
, zja
wis
ko
pływ
ania
i to
nięc
ia p
rzed
mio
tów
w w
odzi
e,
unos
zeni
a si
ę w
pow
ietr
zu p
rzed
mio
tów
o
różn
ym k
szta
łcie
i m
asie
, zm
iany
odw
raca
lne
i nie
odw
raca
lne;
wyk
orzy
styw
anie
zdo
byty
ch
dośw
iadc
zeń
w tw
orze
niu
wła
snyc
h ko
nstr
ukcj
i–
wyk
onyw
anie
pra
c pl
asty
czno
-tec
hnic
znyc
h z
prze
strz
egan
iem
zas
ad: o
szcz
ędne
go
gosp
odar
owan
ia m
ater
iałe
m, w
łaśc
iweg
o or
gani
zow
ania
mie
jsca
pra
cy i
sprz
ątan
ia p
o je
j za
końc
zeni
u –
kszt
ałto
wan
ie p
oczu
cia
spra
wst
wa
i sku
tecz
nośc
i prz
ez r
ealiz
owan
ie p
roje
któw
, po
kony
wan
ie tr
udno
ści i
osi
ągan
ie
zam
ierz
onyc
h ef
ektó
w
57
w
dzi
ałan
iu, u
mie
jętn
ości
w
ykor
zyst
ywan
ia z
doby
tych
do
świa
dcze
ń or
az p
lano
wan
ia p
racy
10.2
. Uży
wa
wła
ściw
ie
pros
tych
nar
zędz
i po
dcza
s m
ajst
erko
wan
ia
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
na
rzęd
zi s
łużą
cych
do
maj
ster
kow
ania
: mło
tek,
śr
ubok
ręt,
obcę
gi–
zaba
wy
z w
ykor
zyst
anie
m
pros
tych
zes
taw
ów
kons
truk
cyjn
ych
dla
dzie
ci
(wkr
ęcan
ie ś
rube
k śr
ubok
ręte
m, d
okrę
cani
e kó
ł)
– w
ykor
zyst
anie
nar
zędz
i do
zab
aw p
iask
iem
(ło
patk
a,
grab
ie, s
itko)
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
nar
zędz
i sł
użąc
ych
do m
ajst
erko
wan
ia
i eks
pery
men
tow
ania
(za
gadk
i typ
u:
„Jak
to n
arzę
dzie
moż
na
wyk
orzy
stać
”)
– po
znaw
anie
wła
ściw
ych
spos
obów
w
ykor
zyst
ania
pos
zcze
góln
ych
narz
ędzi
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
wyk
orzy
styw
ania
pro
styc
h ze
staw
ów
kons
truk
cyjn
ych
dla
dzie
ci
(skr
ęcan
ie p
ojaz
dów
z ic
h w
ykor
zyst
anie
m, w
kręc
anie
śru
bek
śrub
okrę
tem
, dok
ręca
nie
kół,
zast
osow
anie
mło
tka,
imad
ła)
– po
znaw
anie
spo
sobó
w łą
czen
ia
elem
entó
w z
a po
moc
ą od
pow
iedn
ich
mat
eria
łów
i na
rzęd
zi (
taśm
a kl
ejąc
a,
klej
, spi
nacz
e, d
ruci
ki, d
ziur
kacz
e)
– w
łaśc
iwe
i bez
piec
zne
wyk
orzy
styw
anie
pr
osty
ch p
rzyr
ządó
w i
narz
ędzi
do
maj
ster
kow
ania
lub
prze
prow
adza
nia
eksp
erym
entó
w (
śrub
okrę
t, m
łote
k, o
bcęg
i, sz
kło
pow
ięks
zają
ce, t
erm
omet
r, la
tark
a, s
itko,
le
jek)
–
rozp
ozna
wan
ie n
arzę
dzi i
prz
yrzą
dów
za
pom
ocą
doty
ku
– ro
zum
ieni
e pr
osty
ch in
stru
kcji
słow
nych
do
tycz
ącyc
h w
łaśc
iweg
o ko
rzys
tani
a z
narz
ędzi
, pr
zybo
rów
– po
dejm
owan
ie p
rób
napr
awia
nia
zaba
wek
za
zgo
dą i
przy
pom
ocy
osob
y do
rosł
ej–
wyk
orzy
styw
anie
róż
noro
dnyc
h sp
osob
ów
łącz
enia
ele
men
tów
za
pom
ocą
odpo
wie
dnic
h m
ater
iałó
w i
narz
ędzi
(ta
śmy
klej
ące,
kle
j, sp
inac
ze, d
ruci
ki, d
ziur
kacz
e, m
asa
moc
ując
a,
zszy
wac
ze)
10.3
. Int
eres
uje
się
urzą
dzen
iam
i te
chni
czny
mi
(np.
uży
wan
ymi
w g
ospo
dars
twie
do
mow
ym),
pró
buje
ro
zum
ieć,
jak
one
dzia
łają
, i z
acho
wuj
e os
troż
ność
prz
y ko
rzys
tani
u z
nich
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
ur
ządz
eń e
lekt
rycz
nych
st
osow
anyc
h w
dom
ach,
ob
serw
owan
ie o
sób
posł
uguj
ącyc
h si
ę ni
mi (
pral
ka,
tele
wiz
or, o
dkur
zacz
, żel
azko
, cz
ajni
k, k
ompu
ter)
–
zaba
wy
w k
ącik
ach
zain
tere
sow
ań
z w
ykor
zyst
anie
m z
abaw
ek
imitu
jący
ch s
przę
ty
– ro
zpoz
naw
anie
, naz
ywan
ie
i okr
eśla
nie
prze
znac
zeni
a ni
ektó
rych
urz
ądze
ń st
osow
anyc
h w
gos
poda
rstw
ie d
omow
ym (
pral
ka,
tele
wiz
or, m
agne
tofo
n, o
dkur
zacz
, że
lazk
o, m
ikse
r, cz
ajni
k, te
lefo
n,
kom
pute
r, ap
arat
foto
grafi
czny
)–
rozu
mie
nie
i res
pekt
owan
ie z
akaz
u sa
mod
ziel
nego
kor
zyst
ania
z u
rząd
zeń
elek
tryc
znyc
h i m
echa
nicz
nych
(p
ogad
anki
, his
tory
jki o
braz
kow
e)
– ro
zpoz
naw
anie
, naz
ywan
ie, o
kreś
lani
e pr
zezn
acze
nia
i spo
sobu
kor
zyst
ania
z
niek
tóry
ch u
rząd
zeń
stos
owan
ych
w g
ospo
dars
twie
dom
owym
(pr
alka
i om
awia
nie
kole
jnyc
h cz
ynno
ści p
odcz
as p
rani
a, te
lew
izor
, m
agne
tofo
n, o
dkur
zacz
, żel
azko
, mik
ser,
tele
fon,
kom
pute
r, dr
ukar
ka, s
usza
rka
do w
łosó
w, a
para
t fot
ogra
ficzn
y)–
rozu
mie
nie
i res
pekt
owan
ie z
akaz
u sa
mod
ziel
nego
kor
zyst
ania
z u
rząd
zeń
elek
tryc
znyc
h i m
echa
nicz
nych
, prz
ewid
ywan
ie
58
go
spod
arst
wa
dom
oweg
o (s
usza
rka,
odk
urza
cz,
kuch
enka
) –
wpr
owad
zeni
e za
kazu
sa
mod
ziel
nego
kor
zyst
ania
z
urzą
dzeń
tech
nicz
nych
, do
tyka
nia
gnia
zdek
el
ektr
yczn
ych
– uś
wia
dom
ieni
e, w
jaki
m z
akre
sie
dzie
ci z
a zg
odą
osob
y do
rosł
ej m
ogą
obsł
ugiw
ać n
iekt
óre
sprz
ęty,
np
. rad
io, p
ilot
– na
uka
iden
tyfik
owan
ia d
źwię
ków
w
ydaw
anyc
h pr
zez
urzą
dzen
ia
elek
tryc
zne:
cza
jnik
, tel
efon
, m
ikse
r, od
kurz
acz,
sus
zark
a (s
łuch
anie
odg
łosó
w o
tocz
enia
, na
grań
z n
ośni
ków
ele
ktro
nicz
nych
) –
łącz
enie
cha
rakt
erys
tycz
nych
na
rzęd
zi z
okr
eślo
nym
zaw
odem
(t
ablic
e gr
aficz
ne, z
abaw
y te
mat
yczn
e)
– st
opni
owe
uśw
iada
mia
nie
zasa
dy
oszc
zędn
ego
gosp
odar
owan
ia
prąd
em (
wył
ącza
nie
nieu
żyw
anyc
h ur
ządz
eń i
niep
otrz
ebne
go
ośw
ietle
nia)
sk
utkó
w ła
man
ia z
akaz
u (h
isto
ryjk
i obr
azko
we)
– uś
wia
dom
ieni
e, w
jaki
m z
akre
sie
dzie
ci
za z
godą
oso
by d
oros
łej m
ogą
obsł
ugiw
ać
niek
tóre
spr
zęty
, np.
rad
io, p
ilot,
kom
pute
r, ap
arat
foto
grafi
czny
, tel
efon
– ro
zpoz
naw
anie
dźw
iękó
w w
ydaw
anyc
h pr
zez
urzą
dzen
ia e
lekt
rycz
ne i
mec
hani
czne
: cza
jnik
, te
lefo
n, m
ikse
r, od
kurz
acz,
sus
zark
a, m
łote
k,
piła
(za
gadk
i słu
chow
e)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
wsk
azyw
ania
, któ
re
urzą
dzen
ia s
ą za
sila
ne p
rąde
m e
lekt
rycz
nym
(z
asila
ne p
rąde
m z
sie
ci, b
ater
ii, a
kum
ulat
orów
)–
rozu
mie
nie
znac
zeni
a w
yrzu
cani
a zu
żyty
ch
bate
rii o
raz
zeps
uteg
o sp
rzęt
u el
ektr
onic
zneg
o do
ozn
akow
anyc
h po
jem
nikó
w o
raz
koni
eczn
ości
osz
częd
nego
gos
poda
row
ania
pr
ądem
(w
yłąc
zani
e ni
euży
wan
ych
urzą
dzeń
i n
iepo
trze
bneg
o oś
wie
tleni
a)–
budz
enie
zai
nter
esow
ania
śro
dkam
i prz
ekaz
u:
tele
wiz
ja, r
adio
, Int
erne
t, pr
asa,
roz
umie
nie
ich
roli
oraz
moż
liwoś
ci w
ykor
zyst
ania
–
łącz
enie
cha
rakt
erys
tycz
nych
nar
zędz
i z
okre
ślon
ym z
awod
em, o
kreś
lani
e ic
h pr
zezn
acze
nia
(wyc
iecz
ki, s
potk
ania
z
prze
dsta
wic
iela
mi r
óżny
ch z
awod
ów, k
arty
pr
acy,
tabl
ice
grafi
czne
, zab
awy
tem
atyc
zne)
–
bada
nie
niek
tóry
ch z
jaw
isk
opty
czny
ch,
rozc
hodz
enia
się
fal d
źwię
kow
ych
i wią
zani
e ic
h ze
spo
soba
mi w
ykor
zyst
ania
urz
ądze
ń (t
elef
on,
proj
ekto
r, te
atr
cien
i)
– do
strz
egan
ie z
nacz
enia
pos
tępu
tech
nicz
nego
i u
rząd
zeń
w u
łatw
iani
u ży
cia
czło
wie
kow
i (s
zybs
ze i
dokł
adni
ejsz
e w
ykon
ywan
ie p
racy
, ro
zryw
ka, s
port
)
59
11. P
omag
anie
dz
ieci
om
w r
ozum
ieni
u is
toty
zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch
i w u
nika
niu
zagr
ożeń
11.1
. Roz
pozn
aje
i naz
ywa
zjaw
iska
at
mos
fery
czne
ch
arak
tery
styc
zne
dl
a po
szcz
egól
nych
pó
r ro
ku; p
odej
muj
e ro
zsąd
ne d
ecyz
je i
nie
nara
ża s
ię
na n
iebe
zpie
czeń
stw
o w
ynik
ając
e z
pogo
dy,
np. n
ie s
toi p
od
drze
wem
w c
zasi
e bu
rzy,
nie
zdej
muj
e cz
apki
w m
roźn
ą po
godę
– ob
serw
owan
ie i
nazy
wan
ie
zjaw
isk
atm
osfe
rycz
nych
ob
serw
owan
ych
za o
knem
, na
dw
orze
: pad
a de
szcz
, wie
je
wia
tr, ś
wie
ci s
łońc
e, p
łyną
ch
mur
y, je
st b
urza
– pr
óba
opis
ywan
ia w
łasn
ymi
słow
ami o
bser
wow
anyc
h zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch
i wyg
lądu
nie
ba (
chm
ury
jasn
e,
ciem
ne)
– do
strz
egan
ie s
kutk
ów
obse
rwow
anyc
h zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch (
desz
cz: s
ą ka
łuże
, wia
tr: s
trąc
a, p
orus
za
liści
e, p
rzec
hyla
drz
ewa,
ch
mur
y: z
asła
niaj
ą sł
ońce
, rob
i si
ę ci
emni
ej, s
łońc
e: o
grze
wa,
oś
wie
tla, ś
nieg
: zak
ryw
a da
chy,
drze
wa)
–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
do
bier
ania
str
oju
do w
arun
ków
at
mos
fery
czny
ch (
ubie
rani
e la
lek,
ogl
ądan
ie u
brań
)–
łącz
enie
prz
edm
iotó
w
z ok
reśl
oną
pogo
dą
(des
zcz:
par
asol
ka, k
alos
ze;
– w
zbog
acan
ie s
łow
nict
wa
służ
ąceg
o do
opi
syw
ania
war
unkó
w
pogo
dow
ych
obse
rwow
anyc
h
za o
knem
, np.
des
zcz,
ule
wa,
sł
ońce
, mgł
a, m
róz,
śni
eg, g
rad,
ch
mur
y, w
iatr
–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
wią
zani
a zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch z
por
ą ro
ku (
obse
rwac
je, k
alen
darz
pog
ody,
plan
sze
dyda
ktyc
zne)
– do
strz
egan
ie s
kutk
ów
obse
rwow
anyc
h zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch o
raz
pozn
awan
ie
spos
obów
zab
ezpi
ecza
nia
się
prze
d ni
mi (
desz
cz: s
ą ka
łuże
, wsz
ystk
o je
st m
okre
– z
akła
dani
e ka
losz
y, pe
lery
n; w
iatr
: str
ąca,
por
usza
liś
cie,
prz
echy
la d
rzew
a, z
ryw
a na
kryc
ia g
łow
y, w
zbija
kur
z –
odw
róce
nie
się
tyłe
m d
o ki
erun
ku
wia
tru,
chr
onie
nie
oczu
; sło
ńce:
og
rzew
a, o
świe
tla –
sto
sow
anie
ok
ular
ów, k
rem
ów z
filtr
em; ś
nieg
: za
kryw
a ch
odni
ki, z
iem
ię –
za
kład
anie
nie
prze
mak
alny
ch
spod
ni, w
ysok
ich
butó
w; m
róz
– zm
ieni
a w
odę
w ló
d, s
zczy
pie
– ut
rwal
anie
i w
zbog
acan
ie s
łow
nict
wa
służ
ąceg
o do
opi
syw
ania
war
unkó
w p
ogod
owyc
h,
np. d
eszc
z, m
żaw
ka, b
urza
, ule
wa,
mró
z, g
rad,
za
mie
ć, s
zaru
ga, s
łońc
e, m
gła,
śni
eg, s
zron
, ch
mur
y, w
iatr,
hur
agan
, szt
orm
–
wsk
azyw
anie
zja
wis
k at
mos
fery
czny
ch
char
akte
ryst
yczn
ych
dla
posz
czeg
ólny
ch p
ór
roku
(ka
lend
arz
pogo
dy, p
lans
ze d
ydak
tycz
ne,
lote
ryjk
i obr
azko
we,
zag
adki
, pre
zent
acje
gr
aficz
ne)
– do
strz
egan
ie s
kutk
ów z
jaw
isk
atm
osfe
rycz
nych
or
az w
skaz
ywan
ie s
poso
bów
zab
ezpi
ecza
nia
prze
d ni
mi r
oślin
, zw
ierz
ąt i
ludz
i, np
. mró
z:
zam
arza
nie
szyb
, prz
emar
zani
e ro
ślin
, bra
k po
karm
u dl
a zw
ierz
ąt –
skr
oban
ie s
zyb,
za
bezp
iecz
anie
skó
ry r
ąk i
twar
zy k
rem
em,
osła
nian
ie r
oślin
, dok
arm
iani
e zw
ierz
ąt
(obs
erw
acje
, naw
iąza
nie
do d
ośw
iadc
zeń
i prz
eżyć
dzi
eci,
plan
sze
dyda
ktyc
zne,
lit
erat
ura,
his
tory
jki o
braz
kow
e, a
ktyw
ne
rozw
iązy
wan
ie p
robl
emów
„bu
rza
móz
gów
”)–
iden
tyfik
owan
ie o
dgło
sów
zw
iąza
nych
z
niek
tóry
mi z
jaw
iska
mi a
tmos
fery
czny
mi
(słu
chan
ie o
dgło
sów
des
zczu
, ule
wy,
wia
tru
o ró
żnym
nat
ężen
iu)
– w
skaz
ywan
ie n
iebe
zpie
czeń
stw
wyn
ikaj
ącyc
h z
pogo
dy, n
p. u
derz
enie
pio
runa
, pow
ódź,
60
śn
ieg:
ręk
awic
zki;
słoń
ce:
okul
ary
prze
ciw
słon
eczn
e)
w u
szy,
odcz
uwam
y zi
mno
–
zakł
adan
ie c
iepł
ych
ubra
ń, c
zape
k ch
roni
ącyc
h us
zy, s
zalik
ów)
– uś
wia
dam
iani
e ni
ebez
piec
zeńs
tw
wyn
ikaj
ącyc
h z
pogo
dy: u
derz
enie
pi
orun
a, p
owód
ź, w
ichu
ra
(his
tory
jki o
braz
kow
e, p
ogad
anki
) –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
dobi
eran
ia s
troj
u do
war
unkó
w
pogo
dow
ych
(okr
eśla
nie,
co
nie
pasu
je d
o da
nego
ubi
oru,
łącz
enie
el
emen
tów
str
oju
z pi
ktog
ram
em
okre
ślaj
ącym
pog
odę,
his
tory
jki
obra
zkow
e)–
okre
sow
e pr
owad
zeni
e ka
lend
arza
po
gody
– ba
dani
e ni
ektó
rych
zja
wis
k at
mos
fery
czny
ch (
zam
arza
nie
wod
y, to
pnie
nie
lodu
, obs
erw
acja
pła
tków
śn
iegu
, kro
pel d
eszc
zu, w
iatr
u za
pom
ocą
wia
trac
zków
)
hu
raga
n, tr
ąba
pow
ietr
zna,
sus
za o
raz
pozn
anie
sp
osob
ów p
ostę
pow
ania
w p
rzyp
adku
tego
typu
za
groż
eń (
hist
oryj
ki o
braz
kow
e, p
ogad
anki
) –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci d
obie
rani
a st
roju
do
war
unkó
w p
ogod
owyc
h or
az fo
rmy
akty
wno
ści,
rozu
mie
nie
znac
zeni
a w
łaśc
iweg
o do
boru
str
oju
i sta
rann
ego
ubra
nia
(kar
ty p
racy
, lo
tery
jki o
braz
kow
e)
– ba
dani
e zj
awis
k at
mos
fery
czny
ch
z w
ykor
zyst
anie
m p
omoc
nych
nar
zędz
i,
np. t
erm
omet
r, sk
onst
ruow
any
desz
czom
ierz
(p
omia
r te
mpe
ratu
ry, o
bser
wow
anie
siły
wia
tru
prze
z m
onto
wan
ie w
iatr
aków
, bad
anie
in
tens
ywno
ści o
padó
w d
eszc
zu, z
amar
zani
a w
ody,
obse
rwac
ja p
łatk
ów ś
nieg
u, s
zron
u za
pom
ocą
lupy
)–
zwró
ceni
e uw
agi n
a w
pływ
obs
erw
owan
ych,
ba
dany
ch z
jaw
isk
na o
dczu
cia,
np
. na
term
omet
rze
jest
pon
iżej
zer
a, w
ięc
jest
na
m z
imno
– ro
zum
ieni
e zj
awis
ka o
bieg
u w
ody
w p
rzyr
odzi
e–
syst
emat
yczn
e pr
owad
zeni
e ka
lend
arza
pog
ody
z za
znac
zeni
em p
ory
roku
, naz
wy
mie
siąc
a i d
nia
tygo
dnia
11.2
. Wie
, o c
zym
m
ówi o
soba
za
pow
iada
jąca
pog
odę
w r
adiu
i w
tele
wiz
ji,
np. ż
e bę
dzie
pad
ał
desz
cz, ś
nieg
, wia
ł w
iatr
; sto
suje
się
do
pod
awan
ych
info
rmac
ji w
mia
rę
swoi
ch m
ożliw
ości
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
pr
osty
ch p
ikto
gram
ów
pogo
dow
ych
(sło
ńce,
des
zcz,
bu
rza,
śni
eg, c
hmur
y, w
iatr
)–
oglą
dani
e pr
zykł
adow
ej
prog
nozy
pog
ody
i pró
ba
dobr
ania
wła
ściw
ego
ubra
nia
dla
lalk
i, dz
ieci
(pr
ogno
za
pogo
dy il
ustr
owan
a m
asko
tką
prze
d w
yjśc
iem
na
dwór
)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ro
zpoz
naw
ania
i na
zyw
ania
pi
ktog
ram
ów p
ogod
owyc
h: s
łońc
e,
desz
cz, b
urza
, śni
eg, c
hmur
y, w
iatr
(k
alen
darz
pog
ody,
zaga
dki
z ob
razk
ami,
ukła
dank
i typ
u „m
emor
y”, d
omin
o)
– og
ląda
nie
aktu
alne
j pro
gnoz
y po
gody
(te
lew
izja
, pre
zent
acje
na
uczy
ciel
a)
– ro
zum
ieni
e, s
toso
wan
ie i
prób
y sa
mod
ziel
nego
op
raco
wyw
ania
pik
togr
amów
pog
odow
ych
(kal
enda
rz p
ogod
y, pr
ezen
tacj
e gr
aficz
ne)
– og
ląda
nie
aktu
alne
j pro
gnoz
y po
gody
pr
ezen
tow
anej
w te
lew
izji
ze z
wró
ceni
em u
wag
i na
pog
odę
dla
wła
sneg
o re
gion
u or
az
odni
esie
nie
jej d
o bi
eżąc
ych
obse
rwac
ji –
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
wyk
orzy
styw
ania
in
form
acji
poda
nych
w p
ogod
zie,
np.
do
bier
anie
odp
owie
dnie
go s
troj
u or
az
61
– uś
wia
dom
ieni
e zn
acze
nia
i fun
kcji
prog
nozy
pog
ody
w c
odzi
enny
ch
sytu
acja
ch, n
p. d
obór
ubr
ania
, za
bezp
iecz
enie
cia
ła, k
onie
czno
ść
odśn
ieża
nia
– na
uka
prze
wid
ywan
ia z
jaw
isk
pogo
dow
ych
na p
odst
awie
bie
żący
ch
obse
rwac
ji (n
adch
odzą
cza
rne
chm
ury
– bę
dzie
pad
ał d
eszc
z,
wyc
hodz
i sło
ńce
i wci
ąż je
szcz
e pa
da –
poj
awi s
ię tę
cza,
drz
ewa
się
prze
chyl
ają
– w
ieje
siln
y w
iatr
)
pr
zedm
iotó
w, tj
. par
asol
, oku
lary
pr
zeci
wsł
onec
zne,
kre
m z
filtr
em (
zaba
wy
w s
koja
rzen
ia, d
obie
rani
e ob
razk
ów)
– do
strz
egan
ie z
nacz
enia
pro
gnoz
y po
gody
dl
a lu
dzi w
ykon
ując
ych
okre
ślon
e za
wod
y, np
. rol
nik,
ogr
odni
k, le
śnik
, mar
ynar
z, lo
tnik
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
rzew
idyw
ania
pr
zysz
łych
zda
rzeń
na
pods
taw
ie o
kreś
lony
ch
sym
ptom
ów (
nadc
hodz
ą cz
arne
chm
ury
– bę
dzie
pad
ał d
eszc
z, w
ycho
dzi s
łońc
e i w
ciąż
je
szcz
e pa
da –
poj
awi s
ię tę
cza,
pad
ało
i chw
ycił
mró
z –
będz
ie ś
lisko
)
12. W
ycho
wan
ie
dla
posz
anow
ania
ro
ślin
i zw
ierz
ąt
12.1
. Wym
ieni
a ro
ślin
y i z
wie
rzęt
a ży
jące
w r
óżny
ch
środ
owis
kach
pr
zyro
dnic
zych
, np
. na
polu
, na
łące
, w
lesi
e
– po
znaw
anie
naz
w ś
rodo
wis
k pr
zyro
dnic
zych
wys
tępu
jący
ch
w n
ajbl
iższ
ej o
kolic
y
oraz
obs
erw
owan
ie
wys
tępu
jący
ch ta
m r
oślin
i z
wie
rząt
(w
ycie
czki
, spa
cery
, po
byt w
ogr
odzi
e)–
rozp
ozna
wan
ie o
bser
wow
anyc
h w
nat
urze
zw
ierz
ąt i
rośl
in
na z
djęc
iach
, obr
azka
ch–
prób
a pr
zypo
rząd
kow
ywan
ia
sylw
et, z
djęć
zna
nych
zw
ierz
ąt
do o
dpow
iedn
iego
śro
dow
iska
– po
znaw
anie
naz
w, w
yglą
du
i odg
łosó
w n
iekt
óryc
h zw
ierz
ąt
dom
owyc
h (p
ies,
kot
) or
az
gosp
odar
czyc
h (k
ura,
św
inia
, kr
owa,
koń
)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ro
zpoz
naw
ania
i na
zyw
ania
po
dsta
wow
ych
środ
owis
k pr
zyro
dnic
zych
wys
tępu
jący
ch
w n
ajbl
iższ
ym r
egio
nie:
las,
łąka
, og
ród,
par
k–
pozn
awan
ie w
yglą
du, n
azw
zw
ierz
ąt
wys
tępu
jący
ch w
om
awia
nych
śr
odow
iska
ch p
rzyr
odni
czyc
h (o
bser
wac
je w
nat
urze
, w
skaz
ywan
ie n
a ob
razk
ach,
pl
ansz
ach,
zdj
ęcia
ch, d
obie
rani
e sy
lwet
zw
ierz
ąt d
o w
łaśc
iweg
o śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego)
–
wzb
ogac
anie
wie
dzy
na te
mat
w
ybra
nych
zw
ierz
ąt d
omow
ych
i gos
poda
rczy
ch (
wyg
ląd,
naz
wa,
sp
osób
por
usza
nia
się,
odż
ywia
nia,
– ro
zpoz
naw
anie
, naz
ywan
ie i
wsk
azyw
anie
cec
h ch
arak
tery
styc
znyc
h bl
iski
ch i
dals
zych
śr
odow
isk,
str
ef k
limat
yczn
ych:
las,
łąka
, par
k,
pole
, sad
, ogr
ód, g
óry,
rafa
kor
alow
a, d
żung
la,
krai
na p
olar
na (
wyc
iecz
ki, fi
lmy,
albu
my)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
roz
pozn
awan
ia
zwie
rząt
żyj
ącyc
h w
poz
naw
anyc
h śr
odow
iska
ch
przy
rodn
iczy
ch i
stre
fach
klim
atyc
znyc
h (o
bser
wac
je, p
lans
ze, z
djęc
ia, fi
lmy)
–
dost
rzeg
anie
cec
h ch
arak
tery
styc
znyc
h w
yglą
du
oraz
cec
h św
iadc
zący
ch o
dos
toso
wan
iu
zwie
rząt
do
war
unkó
w ś
rodo
wis
kow
ych
i klim
atyc
znyc
h (o
bser
wac
je, a
lbum
y, za
gadk
i, qu
izy)
–
rozp
ozna
wan
ie i
nazy
wan
ie z
wie
rząt
go
spod
arcz
ych
doro
słyc
h, m
łody
ch o
raz
wsk
azyw
anie
kor
zyśc
i pły
nący
ch z
ich
hodo
wli
(obs
erw
acje
, film
y, zd
jęci
a, m
akie
ty g
ospo
dars
twa)
62
– do
strz
egan
ie r
óżni
c w
wyg
lądz
ie d
rzew
w
zal
eżno
ści o
d ga
tunk
u (o
gląd
anie
ksz
tałtu
liśc
i, ig
ieł,
owoc
ów, n
asio
n)–
pozn
awan
ie n
azw
war
zyw
i o
woc
ów, b
adan
ie
polis
enso
rycz
ne–
doko
nyw
anie
pro
styc
h kl
asyfi
kacj
i sam
odzi
elni
e zg
rom
adzo
nego
mat
eria
łu
przy
rodn
icze
go (
liści
e,
kasz
tany
, żoł
ędzi
e)–
pozn
awan
ie n
azw
roś
lin
kwia
tow
ych
obse
rwow
anyc
h w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu, p
róby
zn
ajdo
wan
ia ta
kiej
sam
ej r
oślin
y ro
snąc
ej w
inny
m m
iejs
cu
ni
ektó
re k
orzy
ści z
hod
owli)
– ro
zbud
zani
e sz
ersz
ych
zain
tere
sow
ań p
rzyr
odni
czyc
h
prze
z po
znaw
anie
wyg
lądu
, naz
w
wyb
rany
ch z
wie
rząt
z in
nych
str
ef
klim
atyc
znyc
h, ż
yjąc
ych
w in
nych
ep
okac
h (a
lbum
y, fil
my,
zdję
cia)
–
prób
y w
yodr
ębni
ania
gru
p zw
ierz
ąt
na p
odst
awie
pos
iada
nej w
iedz
y (d
ziki
e, e
gzot
yczn
e, d
omow
e,
gosp
odar
cze,
wod
ne)
– pr
óby
dost
rzeg
ania
cec
h ch
arak
tery
styc
znyc
h om
awia
nych
zw
ierz
ąt, p
róby
naś
lado
wan
ia
spos
obu
poru
szan
ia s
ię i
zach
owań
(o
pow
ieśc
i ruc
how
e)–
rozp
ozna
wan
ie z
wie
rząt
na
pod
staw
ie w
ydaw
anyc
h pr
zez
nie
odgł
osów
, naś
lado
wan
ie
wyd
awan
ych
prze
z ni
e dź
wię
ków
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
nazy
wan
ia i
rozp
ozna
wan
ia
niek
tóry
ch r
oślin
na
pods
taw
ie c
ech
char
akte
ryst
yczn
ych,
np.
drz
ew
park
owyc
h i l
eśny
ch p
o: li
ścia
ch,
owoc
ach,
nas
iona
ch; d
rzew
w
sad
ach
po o
woc
ach;
roś
lin
kwia
tow
ych
po w
yglą
dzie
kw
iató
w
– gr
omad
zeni
e i o
bser
wow
anie
ok
azów
zgr
omad
zony
ch w
kąc
iku
przy
rody
zna
jdow
anyc
h
na s
pace
rach
, wyc
iecz
kach
(b
adan
ie p
olis
enso
rycz
ne)
– w
ykaz
ywan
ie z
aint
eres
owan
ia p
ozna
wan
iem
pr
ehis
tori
i nas
zej p
lane
ty (
kraj
obra
z pr
ehis
tory
czny
, gat
unki
wym
arłe
, np
. din
ozau
ry)
– kl
asyfi
kow
anie
zw
ierz
ąt z
e w
zglę
du n
a ró
żne
cech
y (ś
rodo
wis
ko, w
któ
rym
żyj
ą, w
yglą
d,
spos
ób p
orus
zani
a si
ę, o
dżyw
iani
a)–
obse
rwow
anie
zw
ierz
ąt w
nat
urze
z
prze
strz
egan
iem
zas
ady
niei
nger
owan
ia
w ś
rodo
wis
ko, n
iepł
osze
nia
i nie
nara
żani
a
na b
ól, c
ierp
ieni
e –
dost
rzeg
anie
poz
ytyw
nego
wpł
ywu
niek
tóry
ch
zwie
rząt
na
środ
owis
ko (
mró
wki
, bie
dron
ki,
dżdż
owni
ce, s
ikor
ki, d
zięc
ioły
) –
pozn
awan
ie w
szec
hstr
onne
j rol
i psó
w w
życ
iu
czło
wie
ka: d
o to
war
zyst
wa,
w te
rapi
i, ra
tow
nict
wie
, tro
pien
iu, j
ako
prze
wod
nicy
osó
b ni
ewid
omyc
h –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci n
azyw
ania
i r
ozpo
znaw
ania
cor
az w
ięks
zej l
iczb
y ro
ślin
na
pod
staw
ie c
ech
char
akte
ryst
yczn
ych:
drz
ew
park
owyc
h i l
eśny
ch p
o: li
ścia
ch, o
woc
ach,
na
sion
ach;
drz
ew w
sad
ach
po o
woc
ach;
kw
iató
w o
grod
owyc
h po
wyg
lądz
ie k
wia
tów,
za
pach
u; r
oślin
łąko
wyc
h po
wyg
lądz
ie li
ści,
kwia
tów,
zap
achu
; roś
lin z
ieln
ych
po z
apac
hu,
wyg
lądz
ie–
pozn
anie
kor
zyśc
i z u
praw
y lu
b zb
iera
nia
rośl
in
w n
atur
alny
m ś
rodo
wis
ku: b
urak
i cuk
row
e,
zboż
a, s
łone
czni
ki, k
ukur
ydza
, ow
oce
z sa
dów,
w
arzy
wa,
kw
iaty
drz
ew, n
p. li
py
– sy
stem
atyc
zne
obse
rwow
anie
, bad
anie
oka
zów
zg
rom
adzo
nych
w k
ącik
u pr
zyro
dy o
raz
opis
ywan
ie w
raże
ń, p
orów
nyw
anie
, wyc
iąga
nie
63
w
nios
ków
(ba
dani
e po
lisen
sory
czne
, ob
serw
acje
z w
ykor
zyst
anie
m lu
py, z
akła
dani
e zi
elni
ków
)–
rozu
mie
nie
potr
zeby
chr
onie
nia
niek
tóry
ch
gatu
nków
roś
lin i
zwie
rząt
prz
ez o
bejm
owan
ie
ochr
oną
gatu
nkow
ą, tw
orze
nie
reze
rwat
ów,
park
ów k
rajo
braz
owyc
h; p
ozna
wan
ie
niek
tóry
ch g
atun
ków
obj
ętyc
h sy
stem
em
ochr
ony
(pla
katy
, alb
umy)
– do
strz
egan
ie p
iękn
a i h
arm
onii
w ś
wie
cie
przy
rody
, np.
roz
siew
anie
roś
lin p
rzez
nie
któr
e zw
ierz
ęta,
zap
ylan
ie k
wia
tów
12.2
. Wie
, jak
ie
war
unki
są
potr
zebn
e do
roz
woj
u zw
ierz
ąt
(prz
estr
zeń
życi
owa,
be
zpie
czeń
stw
o,
poka
rm)
i wzr
ostu
ro
ślin
(św
iatło
, te
mpe
ratu
ra,
wilg
otno
ść)
– ob
serw
owan
ie z
wie
rząt
w
nat
ural
nym
śro
dow
isku
ze
zw
róce
niem
uw
agi n
a sp
osób
odż
ywia
nia,
mie
jsca
, w
któ
rych
moż
na je
spo
tkać
, w
któ
rych
szu
kają
sch
roni
enia
(p
obyt
w o
grod
zie,
spa
cery
w
naj
bliż
szej
oko
licy)
–
nauk
a pr
zypo
rząd
kow
ywan
ia
znan
ych
zwie
rząt
do
odp
owie
dnic
h do
mów
(pt
ak
– gn
iazd
o, p
ies
– bu
da, r
yba
– ak
war
ium
, koń
– s
tajn
ia)
– po
znan
ie p
odst
awow
ych
potr
zeb
zwie
rząt
dom
owyc
h (o
dpow
iedn
i pok
arm
, poj
enie
, hi
gien
a ci
ała
i oto
czen
ia,
wyp
row
adza
nie
na s
pace
r, je
żeli
zwie
rzę
tego
wym
aga)
– uś
wia
dom
ieni
e, ż
e w
szys
tkie
zw
ierz
ęta
czuj
ą bó
l, st
rach
i ni
e na
leży
ich
męc
zyć,
zm
usza
ć
– co
raz
dokł
adni
ejsz
e ob
serw
owan
ie
zwie
rząt
ze
zwró
ceni
em u
wag
i na
spo
sób
odży
wia
nia,
war
unki
ży
cia
(ogr
ód, w
ycie
czki
do
lasu
, pa
rku,
na
łąkę
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
przy
porz
ądko
wyw
ania
zna
nych
zw
ierz
ąt d
omow
ych,
dzi
kich
, ho
dow
lany
ch, g
ospo
darc
zych
do
ich
środ
owis
ka i
dom
ów
– po
głęb
iani
e w
iedz
y na
tem
at p
otrz
eb
i wła
ściw
ych
war
unkó
w r
ozw
oju
wyb
rany
ch z
wie
rząt
: leś
nych
, go
spod
arcz
ych,
łąko
wyc
h, w
odny
ch
(obs
erw
acje
, wyc
iecz
ki, p
ogad
anki
, kl
asyfi
kow
anie
zw
ierz
ąt, l
oter
yjki
ob
razk
owe)
–
rozu
mie
nie
pods
taw
owyc
h po
trze
b zw
ierz
ąt d
omow
ych
oraz
ko
niec
znoś
ci ic
h sp
ełni
ania
: do
stos
owan
y po
karm
, wła
ściw
e w
arun
ki, p
ojen
ie, h
igie
na c
iała
– uc
zest
nicz
enie
w c
elow
ych
i pla
now
ych
obse
rwac
jach
zw
ierz
ąt, r
oślin
w n
atur
alny
m
środ
owis
ku, r
ejes
trow
anie
spo
strz
eżeń
, w
ycią
gani
e w
nios
ków
dot
yczą
cych
war
unkó
w
życi
a: s
poso
bu o
dżyw
iani
a, r
ozm
naża
nia
(obs
erw
owan
ie w
ybra
nego
gat
unku
zw
ierz
ąt,
konk
retn
ej r
oślin
y w
ogr
odzi
e pr
zez
kole
jne
dni)
–
dost
rzeg
anie
pra
wid
łow
ości
dot
yczą
cych
sp
osob
u od
żyw
iani
a, r
ozm
naża
nia,
kar
mie
nia
poto
mst
wa
zwią
zany
ch z
prz
ynal
eżno
ścią
do
gat
unku
, try
bu ż
ycia
, np.
noc
ny, d
zien
ny
tryb
życ
ia; s
kład
anie
jaj p
rzez
pta
ki; k
arm
ieni
e dz
ieci
mle
kiem
prz
ez s
saki
; zw
ierz
ęta
rośl
inoż
erne
, dra
pież
ne (
liter
atur
a, fi
lmy,
obra
zy)
– pr
owad
zeni
e ho
dow
li zw
ierz
ąt w
kąc
iku
przy
rody
, obs
erw
owan
ie, s
yste
mat
yczn
e db
anie
(d
żdżo
wni
ce, ś
limak
i, gr
yzon
ie, r
ybki
)–
dost
rzeg
anie
, roz
umie
nie
koni
eczn
ości
sp
ełni
ania
pod
staw
owyc
h po
trze
b zw
ierz
ąt
dom
owyc
h or
az b
udze
nie
odpo
wie
dzia
lnoś
ci
za ic
h zd
row
ie, k
omfo
rt ż
ycia
– do
strz
egan
ie r
óżni
c w
wyg
lądz
ie d
rzew
w
zal
eżno
ści o
d ga
tunk
u (o
gląd
anie
ksz
tałtu
liśc
i, ig
ieł,
owoc
ów, n
asio
n)–
pozn
awan
ie n
azw
war
zyw
i o
woc
ów, b
adan
ie
polis
enso
rycz
ne–
doko
nyw
anie
pro
styc
h kl
asyfi
kacj
i sam
odzi
elni
e zg
rom
adzo
nego
mat
eria
łu
przy
rodn
icze
go (
liści
e,
kasz
tany
, żoł
ędzi
e)–
pozn
awan
ie n
azw
roś
lin
kwia
tow
ych
obse
rwow
anyc
h w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu, p
róby
zn
ajdo
wan
ia ta
kiej
sam
ej r
oślin
y ro
snąc
ej w
inny
m m
iejs
cu
ni
ektó
re k
orzy
ści z
hod
owli)
– ro
zbud
zani
e sz
ersz
ych
zain
tere
sow
ań p
rzyr
odni
czyc
h
prze
z po
znaw
anie
wyg
lądu
, naz
w
wyb
rany
ch z
wie
rząt
z in
nych
str
ef
klim
atyc
znyc
h, ż
yjąc
ych
w in
nych
ep
okac
h (a
lbum
y, fil
my,
zdję
cia)
–
prób
y w
yodr
ębni
ania
gru
p zw
ierz
ąt
na p
odst
awie
pos
iada
nej w
iedz
y (d
ziki
e, e
gzot
yczn
e, d
omow
e,
gosp
odar
cze,
wod
ne)
– pr
óby
dost
rzeg
ania
cec
h ch
arak
tery
styc
znyc
h om
awia
nych
zw
ierz
ąt, p
róby
naś
lado
wan
ia
spos
obu
poru
szan
ia s
ię i
zach
owań
(o
pow
ieśc
i ruc
how
e)–
rozp
ozna
wan
ie z
wie
rząt
na
pod
staw
ie w
ydaw
anyc
h pr
zez
nie
odgł
osów
, naś
lado
wan
ie
wyd
awan
ych
prze
z ni
e dź
wię
ków
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
nazy
wan
ia i
rozp
ozna
wan
ia
niek
tóry
ch r
oślin
na
pods
taw
ie c
ech
char
akte
ryst
yczn
ych,
np.
drz
ew
park
owyc
h i l
eśny
ch p
o: li
ścia
ch,
owoc
ach,
nas
iona
ch; d
rzew
w
sad
ach
po o
woc
ach;
roś
lin
kwia
tow
ych
po w
yglą
dzie
kw
iató
w
– gr
omad
zeni
e i o
bser
wow
anie
ok
azów
zgr
omad
zony
ch w
kąc
iku
przy
rody
zna
jdow
anyc
h
na s
pace
rach
, wyc
iecz
kach
(b
adan
ie p
olis
enso
rycz
ne)
– w
ykaz
ywan
ie z
aint
eres
owan
ia p
ozna
wan
iem
pr
ehis
tori
i nas
zej p
lane
ty (
kraj
obra
z pr
ehis
tory
czny
, gat
unki
wym
arłe
, np
. din
ozau
ry)
– kl
asyfi
kow
anie
zw
ierz
ąt z
e w
zglę
du n
a ró
żne
cech
y (ś
rodo
wis
ko, w
któ
rym
żyj
ą, w
yglą
d,
spos
ób p
orus
zani
a si
ę, o
dżyw
iani
a)–
obse
rwow
anie
zw
ierz
ąt w
nat
urze
z
prze
strz
egan
iem
zas
ady
niei
nger
owan
ia
w ś
rodo
wis
ko, n
iepł
osze
nia
i nie
nara
żani
a
na b
ól, c
ierp
ieni
e –
dost
rzeg
anie
poz
ytyw
nego
wpł
ywu
niek
tóry
ch
zwie
rząt
na
środ
owis
ko (
mró
wki
, bie
dron
ki,
dżdż
owni
ce, s
ikor
ki, d
zięc
ioły
) –
pozn
awan
ie w
szec
hstr
onne
j rol
i psó
w w
życ
iu
czło
wie
ka: d
o to
war
zyst
wa,
w te
rapi
i, ra
tow
nict
wie
, tro
pien
iu, j
ako
prze
wod
nicy
osó
b ni
ewid
omyc
h –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci n
azyw
ania
i r
ozpo
znaw
ania
cor
az w
ięks
zej l
iczb
y ro
ślin
na
pod
staw
ie c
ech
char
akte
ryst
yczn
ych:
drz
ew
park
owyc
h i l
eśny
ch p
o: li
ścia
ch, o
woc
ach,
na
sion
ach;
drz
ew w
sad
ach
po o
woc
ach;
kw
iató
w o
grod
owyc
h po
wyg
lądz
ie k
wia
tów,
za
pach
u; r
oślin
łąko
wyc
h po
wyg
lądz
ie li
ści,
kwia
tów,
zap
achu
; roś
lin z
ieln
ych
po z
apac
hu,
wyg
lądz
ie–
pozn
anie
kor
zyśc
i z u
praw
y lu
b zb
iera
nia
rośl
in
w n
atur
alny
m ś
rodo
wis
ku: b
urak
i cuk
row
e,
zboż
a, s
łone
czni
ki, k
ukur
ydza
, ow
oce
z sa
dów,
w
arzy
wa,
kw
iaty
drz
ew, n
p. li
py
– sy
stem
atyc
zne
obse
rwow
anie
, bad
anie
oka
zów
zg
rom
adzo
nych
w k
ącik
u pr
zyro
dy o
raz
opis
ywan
ie w
raże
ń, p
orów
nyw
anie
, wyc
iąga
nie
64
do
zab
awy
(sce
nki i
lust
row
ane
mas
kotk
ami,
poga
dank
i)
– uc
zest
nicz
enie
w h
odow
li ro
ślin
w k
ącik
u pr
zyro
dy
oraz
obs
erw
owan
ie w
zros
tu
(sad
zeni
e, p
odle
wan
ie
pod
nadz
orem
nau
czyc
iela
)–
obse
rwow
anie
, że
zerw
ana
rośl
ina
szyb
ko w
iędn
ie b
ez
wod
y
i o
tocz
enia
, wyp
row
adza
nie
na
spa
cer,
jeże
li zw
ierz
ę te
go
wym
aga,
spo
sób
zaba
wy
dost
osow
any
do p
otrz
eb i
moż
liwoś
ci z
wie
rzęc
ia,
opie
ka w
eter
ynar
yjna
(sp
otka
nia
z w
łaśc
icie
lam
i zw
ierz
ąt, h
odow
le
w k
ącik
u pr
zyro
dy, l
itera
tura
, po
gada
nki,
scen
ki s
ytua
cyjn
e)
– w
zbud
zani
e em
paty
czne
go,
opie
kuńc
zego
sto
sunk
u do
zw
ierz
ąt,
kszt
ałto
wan
ie w
łaśc
iwyc
h za
chow
ań
w ś
rodo
wis
ku z
wie
rząt
, np
. kul
tura
lne
zach
owan
ia s
ię
w le
sie,
na
łące
(sp
acer
y, w
ycie
czki
, lit
erat
ura,
pog
adan
ki, h
odow
le
w k
ącik
u pr
zyro
dy)
– ob
serw
owan
ie w
zros
tu r
oślin
w
nat
ural
nym
śro
dow
isku
i ką
ciku
pr
zyro
dy: n
azyw
anie
czę
ści r
oślin
, sy
stem
atyc
zna
piel
ęgna
cja
(dyż
ury
w k
ącik
u pr
zyro
dy, o
bser
wac
je
w o
grod
zie,
spa
cery
) –
prow
adze
nie
eksp
erym
entó
w w
cel
u ba
dani
a cz
ynni
ków
maj
ącyc
h w
pływ
na
roz
wój
roś
lin: ś
wia
tło,
tem
pera
tura
, wod
a, g
leba
; pró
by
form
ułow
ania
wni
oskó
w
na p
odst
awie
pro
wad
zony
ch
obse
rwac
ji (h
odow
la fa
soli,
gro
chu
w r
óżny
ch w
arun
kach
) –
dost
rzeg
anie
prz
ejaw
ów k
orzy
stne
go
lub
szko
dliw
ego
wpł
ywu
czło
wie
ka
na ż
ycie
zw
ierz
ąt i
rośl
in,
np. z
anie
czys
zcze
nie
środ
owis
ka,
– w
zbog
acen
ie w
iedz
y na
tem
at lu
dzi,
któr
ych
prac
a je
st z
wią
zana
ze
zwie
rzęt
ami,
np. t
rese
r, ho
dow
ca, r
olni
k, w
eter
ynar
z –
wzb
udza
nie
empa
tycz
nego
sto
sunk
u
do z
wie
rząt
, św
iado
moś
ć pr
aw z
wie
rząt
i k
onie
czno
ści i
ch r
espe
ktow
ania
– do
strz
egan
ie p
rzej
awów
łam
ania
pra
w z
wie
rząt
pr
zez
czło
wie
ka (
wsk
azyw
anie
prz
ykła
dów,
np
. psy
na
krót
kich
łańc
ucha
ch, d
ziki
e zw
ierz
ęta
w c
yrku
)–
prow
adze
nie
hodo
wli
rośl
in w
kąc
iku
przy
rody
w
cel
ach
spoż
ycia
(np
. kie
łki,
zioł
a), o
bser
wac
ji i p
row
adze
nia
dośw
iadc
zeń
(np.
obs
erw
acja
w
zros
tu, w
yróż
nian
ie c
zęśc
i roś
lin, o
kreś
lani
e ic
h ro
li, b
adan
ie k
orzy
stny
ch i
niek
orzy
stny
ch
czyn
nikó
w d
o ro
zwoj
u, d
ostr
zega
nie
zwią
zków
pr
zycz
ynow
o-sk
utko
wyc
h: p
omid
or, k
iełk
i, ro
zwój
roś
lin z
nas
ion,
ceb
uli,
odnó
żki;
obse
rwow
anie
zac
how
ania
roś
liny
pozb
awio
nej
świa
tła, s
zcze
lnie
prz
ykry
tej f
olią
, ni
epod
lew
anej
, por
ówny
wan
ie z
iare
nek
faso
li w
suc
hym
i w
ilgot
nym
śro
dow
isku
, ob
serw
owan
ie ś
cięt
ych
korz
eni w
arzy
w
umie
szcz
onyc
h w
poj
emni
kach
z w
odą,
ob
serw
owan
ie p
rzez
lupę
kie
łkuj
ącyc
h ro
ślin
, pi
elęg
nacj
a ró
żnyc
h ro
ślin
don
iczk
owyc
h)–
pełn
ieni
e od
pow
iedz
ialn
ych
dyżu
rów
w k
ącik
u pr
zyro
dy w
cel
u pr
awid
łow
ej p
ielę
gnac
ji ho
dow
anyc
h ro
ślin
–
dost
rzeg
anie
zag
roże
ń dl
a pr
zyro
dy
wyn
ikaj
ącyc
h ze
zm
ian
klim
atyc
znyc
h, r
ozw
oju
cyw
iliza
cji o
raz
dzia
łaln
ości
czł
owie
ka–
pozn
anie
spo
sobó
w i
moż
liwoś
ci n
iwel
owan
ia
niek
orzy
stny
ch z
mia
n i w
pływ
ów n
a pr
zyro
dę
65
za
chow
ania
pro
ekol
ogic
zne,
zw
ierz
ęta
i roś
liny
chro
nion
e (p
ogad
anki
, pla
nsze
dyd
akty
czne
)–
wsk
azyw
anie
wła
ściw
ych
zach
owań
w
kon
takc
ie z
prz
yrod
ą i m
ożliw
ości
po
dejm
owan
ia d
ział
ań
proe
kolo
gicz
nych
, np.
nie
nisz
czen
ie
mro
wis
k, n
ieła
man
ie g
ałęz
i, ni
edra
żnie
nie
zwie
rząt
, seg
rega
cja
odpa
dów,
nie
śmie
ceni
e (h
isto
ryjk
i, ob
razk
owe,
lite
ratu
ra, s
cenk
i sy
tuac
yjne
)
pr
zez
dzia
łani
a pr
oeko
logi
czne
i sy
stem
y oc
hron
y, np
. um
iesz
czen
ie b
udek
lęgo
wyc
h
dla
ptak
ów, m
onto
wan
ie b
ezpi
eczn
ych
prze
jść
dla
zwie
rząt
nad
lub
pod
drog
ami,
reze
rwat
y pr
zyro
dy, p
arki
kra
jobr
azow
e, d
bani
e o
czys
tość
śr
odow
iska
, och
rona
lasó
w, s
egre
gacj
a od
padó
w,
zmni
ejsz
anie
hał
asu
(film
y, pl
akat
y, po
gada
nki,
spot
kani
a z
ekol
ogam
i, pr
akty
czny
pok
az
i tre
ning
w z
akre
sie
segr
egow
ania
odp
adów
, ud
ział
w a
kcja
ch „
Dzi
eń Z
iem
i”, „
Sprz
ątni
e św
iata
”, a
ktyw
ne r
ozw
iązy
wan
ie p
robl
emów
m
etod
ą „b
urzy
móz
gów
”, tw
orze
nie
prac
pl
asty
czny
ch d
osko
nalą
cych
wyo
braź
nię,
np
. Jak
wyg
ląda
łby
świa
t, g
dyby
nie
był
o ko
szy
na ś
mie
ci lu
b oc
zysz
czal
ni ś
ciek
ów?
Jak
mog
łyby
wyg
ląda
ć sa
moc
hody
prz
yszł
ości
, kt
óre
nie
zani
eczy
szcz
ałyb
y śr
odow
iska
?)
12.3
. Pot
rafi
wym
ieni
ć zm
iany
zac
hodz
ące
w ż
yciu
roś
lin
i zw
ierz
ąt w
kol
ejny
ch
pora
ch r
oku;
wie
, w
jaki
spo
sób
czło
wie
k m
oże
je c
hron
ić
i pom
óc im
, np
. prz
etrw
ać z
imę
– ob
serw
owan
ie z
mia
n za
chod
zący
ch w
kra
jobr
azie
na
jbliż
szej
oko
licy,
wyg
lądz
ie
rośl
in p
odcz
as o
becn
ej p
ory
roku
(ob
serw
owan
ie
wyb
rane
go d
rzew
a, k
rzew
u)–
obse
rwow
anie
w d
ostę
pnyc
h m
iejs
cach
czy
nnoś
ci lu
dzi
zwią
zany
ch w
pie
lęgn
acją
, up
raw
ą ro
ślin
w c
zasi
e ak
tual
nej p
ory
roku
, np
. pie
lęgn
acja
rab
atek
kw
iato
wyc
h, z
abez
piec
zani
e ro
ślin
prz
ed z
imą
– od
czuw
anie
pię
kna
przy
rody
w
bez
pośr
edni
m k
onta
kcie
z
nią
(rob
ieni
e je
sien
nych
– ob
serw
owan
ie, o
pisy
wan
ie z
mia
n w
kra
jobr
azie
i w
yglą
dzie
roś
lin
w o
grod
zie
prze
dszk
olny
m,
najb
liższ
ym o
tocz
eniu
ora
z po
dcza
s w
ycie
czek
do
park
u lu
b la
su (
poby
t w
ogr
odzi
e, s
pace
ry, w
ycie
czki
)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia, w
iąza
nia
zmia
n w
wyg
lądz
ie r
oślin
z d
aną
porą
rok
u (p
reze
ntac
je g
rafic
zne
drze
wa
w c
zter
ech
pora
ch r
oku,
opo
wie
ści
ruch
owe,
lote
ryjk
i obr
azko
we)
– od
czuw
anie
pię
kna
przy
rody
w
pos
zcze
góln
ych
pora
ch r
oku
w b
ezpo
śred
nim
kon
takc
ie,
ale
rów
nież
na
obra
zach
, zdj
ęcia
ch
ukaz
ując
ych
urok
, kol
orys
tykę
– uc
zest
nicz
enie
w c
elow
ych
i pla
now
ych
obse
rwac
jach
zw
ierz
ąt, r
oślin
w k
olej
nych
po
rach
rok
u, r
ejes
trow
anie
spo
strz
eżeń
(zd
jęci
a te
go s
ameg
o dr
zew
a, k
rajo
braz
u w
róż
nych
po
rach
rok
u, p
row
adze
nie
dzie
nnik
a ob
serw
acji)
–
dost
rzeg
anie
zm
ian
w w
yglą
dzie
roś
lin,
dost
rzeg
anie
kol
ejny
ch c
ykló
w r
ozw
oju
zwią
zany
ch z
kol
ejny
mi p
oram
i rok
u, n
p. d
rzew
ow
ocow
ych:
zim
owe
„uśp
ieni
e”, r
ozw
ój p
ąków
, liś
ci, k
witn
ieni
e, z
apyl
anie
, ow
ocow
anie
, ro
zsie
wan
ie n
asio
n, z
rzuc
anie
liśc
i (ob
serw
acje
, hi
stor
yjki
obr
azko
we,
pre
zent
acje
gra
ficzn
e)
– po
znan
ie s
poso
bów
chr
onie
nia
rośl
in p
rzed
ni
ekor
zyst
nym
i czy
nnik
ami,
np. m
róz,
sus
za
(obs
erw
acja
w o
grod
zie,
wyc
iecz
ki, p
ozna
wan
ie
prac
y og
rodn
ika,
sad
owni
ka w
róż
nych
por
ach
roku
)
66
bu
kiet
ów, w
ącha
nie
kwia
tów,
og
ląda
nie
oszr
onio
nych
, oś
nież
onyc
h ga
łęzi
)–
obse
rwow
anie
zw
ierz
ąt
dost
ępny
ch b
ezpo
śred
niej
ob
serw
acji
w r
óżny
ch p
orac
h ro
ku, d
ostr
zega
nie
zmie
niaj
ącyc
h si
ę w
arun
ków
– od
nosz
enie
bez
pośr
edni
ch
obse
rwac
ji do
obr
azów
, zdj
ęć
(pla
nsze
dyd
akty
czne
, ksi
ążki
)–
kszt
ałto
wan
ie o
piek
uńcz
ego
stos
unku
do
przy
rody
w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu
prze
z po
dlew
anie
kw
iató
w
w o
grod
zie,
ucz
estn
icze
nie
w d
okar
mia
niu
ptak
ów z
imą
– pr
óby
ilust
row
ania
ob
serw
owan
ych
zmia
n w
prz
yrod
zie
prze
z ek
spre
sję
ruch
ową,
pla
styc
zną
pr
zyro
dy–
zbie
rani
e „s
karb
ów”
w k
ącik
u pr
zyro
dy z
wią
zany
ch z
obe
cną
porą
ro
ku, w
ykor
zyst
ywan
ie ic
h
do w
ykon
ywan
ia e
kspo
zycj
i, pr
ac
plas
tycz
nych
, zaj
ęć b
adaw
czyc
h,
doka
rmia
nia
ptak
ów
– po
znaw
anie
zac
how
ań w
ybra
nych
zw
ierz
ąt z
wią
zany
ch z
obe
cną
porą
ro
ku, n
p. g
rom
adze
nie
zapa
sów,
od
loty
i pr
zylo
ty p
takó
w, z
apad
anie
w
sen
zim
owy,
zmia
na fu
tra
(obs
erw
acje
, pog
adan
ki, l
itera
tura
, fil
my)
– ro
zum
ieni
e ko
niec
znoś
ci
doka
rmia
nia
zwie
rząt
leśn
ych
w o
kres
ie z
imy
prze
z le
śnik
a –
ucze
stni
czen
ie w
opi
ece
nad
zwie
rzęt
ami w
okr
esie
zim
y, np
. sys
tem
atyc
zne
doka
rmia
nie
ptak
ów
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
rozu
mie
nia
poję
cia
„por
y ro
ku”
i dos
trze
gani
a ic
h ry
tmu
(prz
edst
awia
nie
pór
roku
kod
ami
kolo
ryst
yczn
ymi,
ukła
dani
e ka
lend
arza
pór
rok
u)–
zach
ęcan
ie d
o w
łasn
ej e
kspr
esji
plas
tycz
nej,
ruch
owej
i m
uzyc
znej
uk
azuj
ącej
prz
yrod
ę w
czt
erec
h po
rach
rok
u
– od
czuw
anie
i op
isyw
anie
pię
kna
przy
rody
w
pos
zcze
góln
ych
pora
ch r
oku
w b
ezpo
śred
nim
ko
ntak
cie
z ni
ą, a
le r
ówni
eż n
a ob
raza
ch,
zdję
ciac
h uk
azuj
ącyc
h ic
h ur
ok, k
olor
ysty
kę
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, r
epro
dukc
je o
braz
ów
wyk
onan
ych
różn
ymi t
echn
ikam
i, al
bum
y)
– sy
stem
atyc
zne
wzb
ogac
anie
, est
etyc
zne
aran
żow
anie
kąc
ika
przy
rody
zgo
dnie
z o
becn
ą po
rą r
oku
(wyk
onyw
anie
kor
ali,
ludz
ików
, ozd
ób
z m
ater
iału
prz
yrod
nicz
ego)
– w
iąza
nie
zmia
n w
tryb
ie ż
ycia
, wyg
lądz
ie
zwie
rząt
z r
ytm
em p
ór r
oku;
dos
trze
gani
e zd
olno
ści d
osto
sow
ywan
ia s
ię z
wie
rząt
do
pan
ując
ych
war
unkó
w, r
ozum
ieni
e pr
zycz
yn
okre
ślon
ych
zach
owań
, np.
mig
racj
i pta
ków,
za
pada
nia
w s
en z
imow
y (p
ogad
anki
, film
y, lit
erat
ura,
opo
wie
ści r
ucho
we)
–
dost
rzeg
anie
pot
rzeb
y po
mag
ania
zw
ierz
ętom
i c
hron
ieni
a ic
h w
trud
nych
okr
esac
h,
np. d
okar
mia
nie
w o
kres
ie z
imy,
chro
nien
ie
w o
kres
ach
lęgo
wyc
h gn
iazd
pta
ków
–
akty
wne
włą
czan
ie s
ię w
och
ronę
zw
ierz
ąt
w tr
udny
ch o
kres
ach
(dok
arm
iani
e pt
aków
, ak
cje
char
ytat
ywne
: zbi
eran
ie k
oców
, kar
my
do
sch
roni
sk, w
ykon
ywan
ie p
laka
tów,
w
ykon
ywan
ie p
rac
plas
tycz
nych
na
kier
mas
ze
w c
elu
pozy
skan
ia ś
rodk
ów fi
nans
owyc
h)–
rozu
mie
nie
poję
cia
„por
y ro
ku”,
dos
trze
gani
e ic
h ry
tmu,
ope
row
anie
wie
dzą
z te
go z
akre
su
(qui
zy, z
agad
ki, s
amod
ziel
nie
lub
zesp
ołow
o op
raco
wan
e ka
lend
arze
pór
rok
u, m
iesi
ęcy)
–
dost
rzeg
anie
, opi
syw
anie
i w
yraż
anie
w r
óżny
ch
form
ach
eksp
resj
i pię
kna
i uro
ku
posz
czeg
ólny
ch p
ór r
oku
67
13. W
spom
agan
ie
rozw
oju
inte
lekt
ualn
ego
dzie
ci
wra
z z
eduk
acją
m
atem
atyc
zną
13.1
. Lic
zy o
biek
ty
i roz
różn
ia b
łędn
e lic
zeni
e
od p
opra
wne
go
– lic
zeni
e pr
zedm
iotó
w
w n
atur
alny
ch s
ytua
cjac
h sp
rzyj
ając
ych
tej c
zynn
ości
(n
akry
wan
ie d
o st
ołu,
ro
zkła
dani
e po
moc
y, za
baw
y te
mat
yczn
e w
kąc
iku
lale
k)
– w
yodr
ębni
anie
prz
edm
iotó
w,
rzec
zy d
o po
licze
nia
prze
z ró
żne
form
y gr
upow
ania
, np
. wkł
adan
ie d
o ko
szyk
a,
usta
wia
nie
w r
zędz
ie
– pr
óby
wzr
okow
ego
okre
ślan
ia
licze
bnoś
ci o
biek
tów
z
zast
osow
anie
m o
kreś
leń:
du
żo, m
ało
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
koor
dyno
wan
ia g
estu
w
skaz
ywan
ia z
wyp
owia
dani
em
kole
jnyc
h lic
zebn
ików
pod
czas
pr
zelic
zani
a ko
nkre
tnyc
h pr
zedm
iotó
w
– pr
zelic
zani
e w
łasn
ych
palc
ów
rąk,
nóg
poł
ączo
ne z
ges
tem
do
tyka
nia,
wsk
azyw
ania
(z
abaw
y pa
lusz
kow
e,
słow
no-r
ucho
we)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
w
zrok
oweg
o ok
reśl
ania
licz
ebno
ści
z za
stos
owan
iem
okr
eśle
ń: d
użo,
m
ało
oraz
pró
by s
zaco
wan
ia
z uż
ycie
m li
czeb
nikó
w–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci li
czen
ia
z pr
zest
rzeg
anie
m r
ytm
u w
skaz
ywan
ia i
jedn
ocze
sneg
o w
ymie
nian
ia k
olej
nych
licz
ebni
ków
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wła
ściw
ego
orga
nizo
wan
ia
czyn
nośc
i lic
zeni
a (u
staw
iani
e el
emen
tów
np.
w r
zędz
ie,
w s
zere
gu, w
rzuc
anie
prz
elic
zony
ch
prze
dmio
tów
do
kosz
yka)
– st
opni
owe
zdob
ywan
ie d
ośw
iadc
zeń
zmie
rzaj
ącyc
h do
zro
zum
ieni
a ro
li os
tatn
iego
licz
ebni
ka w
sze
regu
ok
reśl
ając
ego
liczb
ę pr
zedm
iotó
w
w z
bior
ze (
odpo
wia
dani
e
na p
ytan
ie: i
le je
st?)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pr
zelic
zani
a w
łasn
ych
palc
ów r
ąk,
nóg
połą
czon
e z
gest
em d
otyk
ania
, w
skaz
ywan
ia (
zaba
wy
palc
ami,
rym
owan
ki z
e w
skaz
ywan
iem
) –
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
po
siłk
owan
ia s
ię p
alca
mi,
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
sza
cow
ania
w
zrok
oweg
o lic
zby
prze
dmio
tów
w
wyo
dręb
nion
ym z
bior
ze
– w
zrok
owe
rozp
ozna
wan
ie li
czby
kro
pek
na
kos
tce
do g
ry b
ez p
rzel
icza
nia
(gry
ko
stko
we,
odt
war
zani
e uk
ładu
kro
pek
na k
ostc
e w
form
ie g
rafic
znej
, dom
ino)
– po
szer
zani
e za
kres
u lic
zeni
a lic
zebn
ikam
i gł
ówny
mi z
godn
ie z
indy
wid
ualn
ymi
moż
liwoś
ciam
i (u
dzie
ci li
cząc
ych
w s
zers
zym
za
kres
ie n
iż 1
0 do
strz
eżen
ie r
ytm
u dz
iesi
ątko
weg
o)
– pr
zest
rzeg
anie
reg
uł p
otrz
ebny
ch p
rzy
prze
licza
niu
oraz
ksz
tałto
wan
ie s
amok
ontr
oli
popr
awno
ści l
icze
nia
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci r
ozpo
znaw
ania
bł
ędne
go li
czen
ia i
opis
ywan
ia d
ostr
zeżo
nych
ni
epra
wid
łow
ości
(in
scen
izow
anie
błę
dneg
o lic
zeni
a pr
zez
nauc
zyci
ela
z w
ykor
zyst
anie
m
pacy
nki)
–
stop
niow
e zd
obyw
anie
doś
wia
dcze
ń zm
ierz
ając
ych
do z
rozu
mie
nia,
że
liczb
a ni
e za
leży
od
kole
jnoś
ci li
czen
ia i
ukła
du
elem
entó
w (
licze
nie
w r
óżny
ch k
ieru
nkac
h,
prze
licza
nie
tych
sam
ych
elem
entó
w r
óżni
e uł
ożon
ych:
w r
zędz
ie, p
iram
idka
ch, r
ozsy
pce)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
łaśc
iweg
o or
gani
zow
ania
czy
nnoś
ci li
czen
ia r
ówni
eż
68
lic
zman
ami p
odcz
as li
czen
ia (
tyle
pa
lców
, lic
zman
ów, i
le u
słys
zany
ch
dźw
iękó
w)
– us
taw
iani
e si
ę w
poc
iągi
o
okre
ślon
ej li
czbi
e os
ób (
do 4
–6)
w
kar
tach
pra
cy (
usta
wia
nie
elem
entó
w
w r
zędz
ie, s
zere
gu, p
rzes
uwan
ie, s
kreś
lani
e,
zazn
acza
nie
kolo
rem
, zap
amię
tyw
anie
, któ
ry
elem
ent z
osta
ł pol
iczo
ny)
– do
skon
alen
ie z
doln
ości
zap
amię
tyw
ania
, ile
el
emen
tów
był
o w
licz
onym
zbi
orze
–
licze
nie
obie
któw
dos
tępn
ych
chw
ilow
ej
obse
rwac
ji lu
b us
łysz
anyc
h dź
wię
ków
i o
dzw
ierc
iedl
anie
ich
liczb
y w
pos
taci
kla
śnię
ć,
ukła
du k
lock
ów lu
b re
prez
enta
cji g
rafic
znej
(r
ysow
anie
kre
sek,
kro
pek,
kół
ek)
– w
prow
adze
nie
grafi
czne
go o
braz
u lic
zby
(wyk
orzy
stan
ie d
omin
a cy
frow
o-ob
razk
oweg
o,
łącz
enie
w p
ary
kart
onik
a z
cyfr
ą z
obra
zkie
m
prze
dsta
wia
jący
m li
czbę
ele
men
tów,
zab
awy
typu
: „W
ylos
uj k
arto
nik
z cy
frą
i nar
ysuj
tyle
kó
łek,
ile
wsk
azuj
e cy
fra”
, „U
łóż
w o
bręc
zy ty
le
wor
eczk
ów, i
le w
skaz
uje
cyfr
a na
kar
toni
ku”)
–
poka
zyw
anie
licz
by li
czon
ych
elem
entó
w
na p
alca
ch, o
dzw
ierc
iedl
anie
na
zbio
rach
za
stęp
czyc
h –
usta
wia
nie
się
w g
rupy
o o
kreś
lone
j lic
zebn
ości
ok
reśl
onej
wyp
owie
dzia
ną li
czbą
lub
poka
zaną
cy
frą
(tw
orze
nie
zesp
ołów
, ust
awia
nie
się
w k
oła,
rzę
dy)
13.2
. Wyz
nacz
a w
ynik
do
daw
ania
i o
dejm
owan
ia,
pom
agaj
ąc s
obie
lic
zeni
em n
a pa
lcac
h lu
b na
inny
ch
zbio
rach
zas
tępc
zych
– ob
serw
owan
ie p
odcz
as
man
ipul
owan
ia e
fekt
ów z
mia
n po
lega
jący
ch n
a do
daw
aniu
(d
okła
dani
e, d
osuw
anie
)
lub
odej
mow
aniu
(za
bier
aniu
, od
suw
aniu
) pr
zedm
iotó
w
– sz
acow
anie
, czy
po
każd
ej
taki
ej z
mia
nie
jest
mni
ej
albo
wię
cej p
rzed
mio
tów
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
usta
lani
a w
ynik
u do
daw
ania
i o
dejm
owan
ia p
odcz
as
man
ipul
owan
ia k
onkr
etny
mi
prze
dmio
tam
i prz
y ki
erow
aniu
się
za
sadą
prz
elic
zani
a pr
zedm
iotó
w
po k
ażde
j zm
iani
e–
twor
zeni
e zb
ioru
o o
kreś
lone
j lic
zebn
ości
prz
ez d
okła
dani
e lu
b
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dod
awan
ia
i ode
jmow
ania
na
konk
reta
ch, z
bior
ach
zast
ępcz
ych,
pal
cach
w z
akre
sie
odpo
wia
dają
cym
moż
liwoś
ciom
dzi
eci
(man
ipul
owan
ie, s
ytua
cje
zaba
wow
e, z
abaw
y te
mat
yczn
e, n
p. „
Urz
ądza
my
przy
jęci
e”, g
ry
z uż
ycie
m k
oste
k)
– tw
orze
nie
zbio
ru o
okr
eślo
nej l
icze
bnoś
ci p
rzez
do
kład
anie
lub
zabi
eran
ie e
lem
entó
w z
godn
ie
69
za
bier
anie
ele
men
tów
(ok
oło
3–4
elem
entó
w)
– st
opni
owe
kszt
ałto
wan
ie
umie
jętn
ości
wyz
nacz
ania
wyn
iku
doda
wan
ia p
rzy
pom
agan
iu s
obie
lic
zeni
em n
a pa
lcac
h
z
indy
wid
ualn
ymi m
ożliw
ości
ami
– pr
óby
z po
moc
ą lic
zman
ów, p
alcó
w o
kreś
lani
a w
ynik
u do
daw
ania
lub
odej
mow
ania
w
opi
sany
ch s
łow
nie
sytu
acja
ch (
Tata
dał
Kas
i dw
a cu
kier
ki, m
ama
dała
dw
a cu
kier
ki. I
le
cuki
erkó
w m
a K
asia
?)–
prób
y w
ykor
zyst
ywan
ia z
apis
u gr
aficz
nego
do
ust
alan
ia w
ynik
u do
daw
ania
i od
ejm
owan
ia
(kar
ty p
racy
: dor
ysow
ywan
ie, s
kreś
lani
e pr
zedm
iotó
w, r
ysow
anie
, skr
eśla
nie
kres
ek
odpo
wia
dają
cych
licz
bie
prze
dmio
tów
)
13.3
. Ust
ala
rów
nolic
znoś
ć dw
óch
zbio
rów,
a ta
kże
posł
uguj
e si
ę lic
zebn
ikam
i po
rząd
kow
ymi
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
twor
zeni
a zb
ioró
w
rów
nolic
znyc
h (r
ozda
wan
ie
prze
dmio
tów
tak,
aby
każ
dy
mia
ł po
jedn
ym, b
udow
anie
w
ież
skła
dają
cych
się
z ta
kiej
sa
mej
licz
by k
lock
ów: 1
–3)
– pr
óby
szac
owan
ia „
na o
ko”,
cz
y zb
iory
są
rów
nolic
zne
z za
stos
owan
iem
okr
eśle
ń:
mni
ej, w
ięce
j, ty
le s
amo
(zab
awy
w k
ącik
u la
lek)
– us
taw
iani
e si
ę dz
ieci
w r
zędz
ie
z ok
reśl
anie
m, k
to m
a by
ć pi
erw
szy
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ro
zkła
dani
a pr
zedm
iotó
w z
godn
ie
z us
tale
niem
(ro
zkła
dani
e pr
zedm
iotó
w p
o dw
a, tr
zy)
– pr
óby
rozd
awan
ia p
rzed
mio
tów
tak,
ab
y ka
żdy
mia
ł tyl
e sa
mo
zgod
nie
z za
sadą
jede
n dl
a m
nie,
jede
n
dla
cieb
ie
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
usta
lani
a ró
wno
liczn
ości
zbi
orów
pr
zez
prze
licza
nie
lub
usta
wia
nie
w p
ary
(por
ówny
wan
ie li
czby
dz
iew
czyn
ek i
chło
pców
w g
rupi
e
do 6
osó
b)–
stop
niow
e zd
obyw
anie
doś
wia
dcze
ń zm
ierz
ając
ych
do z
rozu
mie
nia
szcz
egól
nej r
oli o
stat
nieg
o w
ypow
iada
nego
licz
ebni
ka
ozna
czaj
ąceg
o m
iejs
ce o
stat
nieg
o el
emen
tu o
raz
ile je
st w
szys
tkic
h po
liczo
nych
obi
ektó
w–
pozn
awan
ie li
czeb
nikó
w
porz
ądko
wyc
h i i
ch z
nacz
enia
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
twor
zeni
a zb
ioró
w
rów
nolic
znyc
h: r
ozkł
adan
ie p
rzed
mio
tów
po
kilk
a zg
odni
e z
poda
ną li
czeb
nośc
ią,
usta
wia
nie
się
w g
rupa
ch o
okr
eślo
nej
licze
bnoś
ci, r
ozkł
adan
ie p
o ty
le s
amo
(syt
uacj
e co
dzie
nne,
sce
nki s
ytua
cyjn
e z
wyk
orzy
stan
iem
pa
cyne
k, z
abaw
y w
skl
ep)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ust
alan
ia
rów
nolic
znoś
ci p
rzez
prz
elic
zani
e, u
staw
iani
e w
par
y i i
nne
form
y w
zaje
mne
go
przy
porz
ądko
wan
ia, n
p. g
rafic
zne
łącz
enie
lin
iam
i –
stop
niow
e zd
obyw
anie
doś
wia
dcze
ń zm
ierz
ając
ych
do z
rozu
mie
nia,
że
wie
lkoś
ć pr
zedm
iotó
w n
ie w
pływ
a na
licz
ebno
ść–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
osłu
giw
ania
się
w
dos
tępn
ym z
akre
sie
licze
bnik
ami
porz
ądko
wym
i i d
ostr
zega
nie
ich
znac
zeni
a (o
kreś
lani
e w
łasn
ego
mie
jsca
w s
zere
gu,
ukła
dani
e pr
zedm
iotó
w w
sze
regu
wed
ług
poda
nej k
olej
nośc
i, nu
mer
owan
ie m
iejs
c po
dcza
s za
baw
teat
raln
ych,
rym
owan
ki,
wyl
icza
nki z
ele
men
tem
prz
elic
zani
a
70
(o
kreś
lani
e ko
lejn
ości
ust
awia
nia
zaba
wek
, zak
łada
nia
ubra
ń)
– us
taw
iani
e pr
zedm
iotó
w
od n
ajw
ięks
zego
do
najm
niej
szeg
o
i od
najw
ięks
zego
do
najm
niej
szeg
o;
wsk
azyw
anie
, któ
ry je
st p
ierw
szy,
a kt
óry
osta
tni
za
pom
ocą
licze
bnik
ów p
orzą
dkow
ych,
w
skaz
ywan
ie n
a ob
razk
ach
wag
onów
w
poc
iągu
, pię
ter
w b
loku
, mis
iów
na
półc
e,
prze
licza
nie
scho
dów
i us
taw
iani
e na
nic
h za
baw
ek, r
ysow
anie
zgo
dnie
z w
ysłu
chan
ą hi
stor
ią, i
nstr
ukcj
ą, n
p. P
o je
zior
ze p
łyną
łódk
i:
pier
wsz
a zi
elon
a, d
ruga
cze
rwon
a, t
rzec
ia
żółt
a…)
13.4
. Roz
różn
ia
stro
nę le
wą
i pra
wą,
ok
reśl
a ki
erun
ki
i ust
ala
poło
żeni
e ob
iekt
ów w
sto
sunk
u do
wła
snej
oso
by,
a ta
kże
w o
dnie
sien
iu
do in
nych
obi
ektó
w
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wsk
azyw
ania
i na
zyw
ania
po
szcz
egól
nych
czę
ści s
woj
ego
ciał
a (w
skaz
ywan
ie, w
iers
zyki
z
poka
zyw
anie
m)
– do
strz
egan
ie, ż
e in
ne o
soby
m
ają
taki
e sa
me
częś
ci c
iała
(z
abaw
y ru
chow
e ty
pu:
„Wita
my
się
różn
ymi c
zęśc
iam
i ci
ała”
)–
pode
jmow
anie
pró
b ry
sow
ania
po
stac
i i p
rzec
hodz
enia
od
baz
grot
do
boga
tsze
go
w s
zcze
góły
sch
emat
u (r
ysow
anie
sie
bie,
blis
kiej
os
oby)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
poru
szan
ia s
ię z
godn
ie
z po
dany
m k
ieru
nkie
m:
do p
rzod
u, d
o ty
łu (
zaba
wy
ruch
owe)
–
rozu
mie
nie
i nau
ka
posł
ugiw
ania
się
w
kon
kret
nych
syt
uacj
ach
wyr
ażen
iam
i prz
yim
kow
ymi
odno
sząc
ymi s
ię d
o po
łoże
nia
– do
skon
alen
ie o
rien
tacj
i w
sch
emac
ie w
łasn
ego
ciał
a
oraz
wsk
azyw
anie
tych
sam
ych
częś
ci u
inny
ch o
sób
(ogl
ądan
ie
w lu
strz
e, z
abaw
y na
ślad
owcz
e)–
odtw
arza
nie
sche
mat
u ci
ała
w r
ysun
kach
ze
zwró
ceni
em u
wag
i na
odz
wie
rcie
dlan
ie
najw
ażni
ejsz
ych
elem
entó
w,
dobi
eran
ie k
olor
ów
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
wsk
azyw
ania
lew
ej i
praw
ej c
zęśc
i sw
ojeg
o ci
ała:
lew
ej r
ęki,
nogi
(s
praw
dzan
ie, z
któ
rej s
tron
y bi
je
serc
e, o
znac
zeni
e je
dnej
ręk
i, za
baw
y z
poka
zyw
anie
m)
– ro
zum
ieni
e i s
toso
wan
ie w
yraż
eń
doty
cząc
ych
poło
żeni
a w
prz
estr
zeni
: dal
eko,
blis
ko, d
alej
, bl
iżej
, wys
oko,
nis
ko, w
yżej
, niż
ej,
mię
dzy
(um
iesz
czan
ie p
rzed
mio
tów
zg
odni
e z
pole
ceni
em, z
abaw
y z
elem
ente
m s
zuka
nia
prze
dmio
tów
) –
rozu
mie
nie
i sto
sow
anie
wyr
ażeń
do
tycz
ącyc
h po
łoże
nia
od o
si
wła
sneg
o ci
ała:
prz
ede
mną
,
– tr
afne
wsk
azyw
anie
i na
zyw
anie
czę
ści c
iała
w
łasn
ych
oraz
inny
ch o
sób
(zab
awy
typu
„P
okaż
to, o
czy
m m
ówię
, a n
ie to
, co
pok
azuj
ę”)
– pr
zeds
taw
iani
e po
stac
i w r
ysun
ku
ze z
wró
ceni
em u
wag
i na
elem
enty
cia
ła,
uwzg
lędn
iani
e el
emen
tarn
ych
zasa
d pr
opor
cji,
uwzg
lędn
iani
e ch
arak
tery
styc
znyc
h ce
ch
wyg
lądu
rys
owan
ej o
soby
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci r
ozpa
tryw
ania
ot
ocze
nia
z pu
nktu
wid
zeni
a w
łasn
ego
i dru
giej
os
oby
(okr
eśla
nie,
co
wid
zę ja
, co
wid
zi
kole
żank
a lu
b ko
lega
, co
jest
prz
ede
mną
, co
jest
prz
ed k
oleż
anką
lub
kole
gą)
– pr
óby
orie
ntow
ania
się
w o
tocz
eniu
z
odni
esie
niem
do
prze
dmio
tów
(za
baw
y z
elem
ente
m s
zuka
nia
i okr
eśla
nie
kier
unkó
w
wob
ec d
aneg
o pr
zedm
iotu
)–
wsk
azyw
anie
lew
ej i
praw
ej s
tron
y w
łasn
ego
ciał
a (o
kreś
lani
e, ja
kie
częś
ci c
iała
są
parz
yste
)–
nabi
eran
ie w
praw
y w
pos
ługi
wan
iu s
ię
poję
ciam
i dot
yczą
cym
i kie
runk
u w
prz
estr
zeni
z
wła
sneg
o pu
nktu
wid
zeni
a, a
le i
z pu
nktu
w
idze
nia
inne
j oso
by: w
pra
wo,
w le
wo,
do
tyłu
, do
prz
odu
(cho
dzen
ie p
od d
ykta
ndo,
zab
awy
rytm
iczn
e, p
rzec
hodz
enie
prz
ez je
zdni
ę,
71
w
prz
estr
zeni
: na,
pod
, za,
pr
zed,
obo
k, w
ysok
o, n
isko
, da
leko
, blis
ko (
wsk
azyw
anie
i o
kreś
lani
e, c
o je
st n
ad g
łow
ą dz
ieck
a, u
mie
szcz
enie
za
baw
ek z
godn
ie z
pol
ecen
iem
, pr
óby
okre
ślan
ia, g
dzie
leży
za
baw
ka, n
p. n
a kr
ześl
e)
za
mną
, z b
oku,
do
tyłu
, do
przo
du
(cho
dzen
ie p
od d
ykta
ndo)
–
rozu
mie
nie
i sto
sow
anie
wyr
ażeń
do
tycz
ącyc
h ki
erun
ków
w
prz
estr
zeni
: za
sieb
ie, p
rzed
si
ebie
, do
tyłu
(za
baw
y ru
chow
e,
np. r
zuca
nie
wor
eczk
iem
)–
dosk
onal
enie
ori
enta
cji
prze
strz
enne
j pod
czas
zab
aw
z w
ykor
zyst
anie
m p
opul
arny
ch
pios
enek
zw
iąza
nych
z r
uche
m
i str
onam
i cia
ła (
np. „
Nie
chc
ę ci
ę zn
ać”)
w
ykon
ywan
ie p
olec
eń w
par
ach,
np.
pod
ajem
y so
bie
praw
ą rę
kę, r
zuca
my
do s
iebi
e pi
łkę
praw
ą rę
ką, m
acha
my
do s
iebi
e pr
awą
ręką
) –
rozu
mie
nie
i pos
ługi
wan
ie s
ię s
ymbo
lam
i gr
aficz
nym
i ozn
acza
jący
mi k
ieru
nek
i odl
egło
ść
(w z
abaw
ach
trop
iący
ch: s
toso
wan
ie s
trza
łek,
sy
mbo
lu s
topy
z li
czbą
do
okre
ślen
ia o
dleg
łośc
i; w
gra
ch p
lans
zow
ych:
sto
sow
anie
str
załe
k
do o
kreś
lani
a sk
rótó
w p
rzy
zatr
zym
aniu
się
na
okr
eślo
nym
pol
u)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
ykor
zyst
ywan
ia
orie
ntac
ji pr
zest
rzen
nej p
odcz
as z
abaw
ry
tmic
zno-
tane
czny
ch (
„Boo
gie
– w
oogi
e”,
„Rod
zina
pal
uszk
ów”,
„Pi
ngw
in”,
nau
ka
ukła
dów
tane
czny
ch)
13.5
. Wie
, na
czym
po
lega
pom
iar
dług
ości
, i z
na p
rost
e sp
osob
y m
ierz
enia
: kr
okam
i, st
opa
za
sto
pą
– do
strz
egan
ie r
óżni
c m
iędz
y pr
zedm
iota
mi p
odcz
as
man
ipul
owan
ia o
raz
pozn
awan
ie o
kreś
leń:
dłu
gi,
krót
ki
– do
strz
egan
ie w
izua
lnyc
h ró
żnic
w
dłu
gośc
i prz
edm
iotó
w o
raz
stos
owan
ie o
kreś
leń:
dłu
gi, k
rótk
i, dł
uższ
y, k
róts
zy–
prób
y po
rów
nyw
ania
dłu
gośc
i pr
zedm
iotó
w p
rzez
prz
ykła
dani
e
do s
iebi
e (z
abaw
y sz
alik
ami,
papi
erow
ymi w
ężam
i)
– po
rów
nyw
anie
dłu
gośc
i „na
oko
”,
prze
z pr
zykł
adan
ie z
zas
toso
wan
iem
okr
eśle
ń:
dłuż
szy,
kró
tszy
– pr
zech
odze
nie
do b
ardz
iej p
recy
zyjn
ych
spos
obów
por
ówny
wan
ia d
ługo
ści
z w
ykor
zyst
anie
m w
spól
nej m
iary
(m
ierz
enie
kr
okam
i, st
opa
za s
topą
, łok
ciem
, pat
yczk
ami,
tasi
emka
mi)
–
dobi
eran
ie w
par
y pr
zedm
iotó
w te
j sam
ej
dług
ości
, poz
naw
anie
spo
sobó
w u
łatw
iają
cych
po
rów
nyw
anie
prz
ez u
staw
iani
e, u
kład
anie
na
wsp
ólne
j pod
staw
ie, l
inii
– st
opni
owe
zdob
ywan
ie d
ośw
iadc
zeń
zmie
rzaj
ącyc
h do
dos
trze
żeni
a i z
rozu
mie
nia,
że
wpr
owad
zeni
e zm
ian
typu
skł
adan
ie,
rolo
wan
ie n
ie z
mie
nia
fakt
yczn
ej d
ługo
ści
prze
dmio
tu (
skła
dani
e i r
ozkł
adan
ie p
askó
w
papi
eru,
ukł
adan
ie s
znur
ka w
róż
ny s
posó
b
72
i s
praw
dzan
ie p
o ka
żdej
zm
iani
e, c
zy d
ługo
ść
się
zmie
niła
) –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci p
orzą
dkow
ania
pr
zedm
iotó
w w
edłu
g dł
ugoś
ci i
stos
owan
ia
okre
śleń
sto
pniu
jący
ch (
ukła
dani
e ta
siem
ek,
paty
czkó
w, k
rede
k, p
askó
w p
apie
ru
od n
ajkr
ótsz
ego
do n
ajdł
uższ
ego)
– po
znaw
anie
nar
zędz
i pom
iaro
wyc
h w
ykor
zyst
ywan
ych
do p
recy
zyjn
ego
okre
ślan
ia
dług
ości
za
pom
ocą
skal
i (lin
ijka,
cen
tym
etr,
mia
rka)
13.6
. Zna
sta
łe
nast
ępst
wo
dni i
noc
y, pó
r ro
ku, d
ni
tygo
dnia
, mie
sięc
y w
rok
u
– do
strz
egan
ie p
rost
ych
ukła
dów
ry
tmic
znyc
h po
dcza
s za
baw
m
anip
ulac
yjny
ch
(wsk
azyw
anie
, co
się
pow
tarz
a)
– uk
łada
nie
prze
dmio
tów
w
sze
regi
(na
prze
mie
nne
ukła
dani
e kl
ockó
w w
dw
óch
kolo
rach
) –
wys
łuch
iwan
ie p
rost
ych
rytm
ów o
raz
prób
a od
twar
zani
a pr
zez
klas
kani
e,
tupa
nie,
stu
kani
e (z
abaw
y ry
tmic
zne,
zab
awa
w „
Dzi
ęcio
ła”)
– do
strz
egan
ie n
astę
pstw
a dn
ia
i noc
y (r
ozm
owy
o ty
m,
co r
obim
y w
noc
y, co
rob
imy
w d
zień
)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia i
odtw
arza
nia
dost
rzeż
onyc
h ry
tmów
wiz
ualn
ych
typu
IIO
IIO
, IIO
OII
(uk
łada
nie
z fig
ur g
eom
etry
czny
ch, k
lock
ów,
nakl
ejan
ie n
a pa
ski p
apie
ru,
naw
leka
nie
kora
li)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci
odtw
arza
nia
rytm
ów r
uche
m c
iała
al
bo p
rzez
ust
awia
nie
się
grup
owo
zgod
nie
z po
dany
m r
ytm
em
(chł
opcy
, dzi
ewcz
ynki
, dzi
eci
ozna
czan
e sz
arfa
mi)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
do
strz
egan
ia r
ytm
ów
w w
ylic
zank
ach,
wie
rsza
ch,
pios
enka
ch (
nauk
a na
pam
ięć,
tw
orze
nie
pros
tych
rym
owan
ek)
– do
strz
egan
ie p
rzem
ienn
ości
dni
a i n
ocy
oraz
naz
ywan
ie p
ór d
nia:
ra
no, w
iecz
ór (
odtw
arza
nie
rytm
u dn
ia i
nocy
za
pom
ocą
sylw
et
słoń
ca, k
sięż
yca,
klo
cków
, opo
wie
ści
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
dos
trze
gani
a i o
dtw
arza
nia
w r
óżny
ch fo
rmac
h zł
ożon
ych
sekw
encj
i ryt
mic
znyc
h (r
ysow
anie
szl
aczk
ów,
ukła
dani
e el
emen
tów,
odt
war
zani
e ru
chem
ci
ała,
gra
na
inst
rum
enta
ch)
– pr
zekł
adan
ie r
egul
arno
ści z
jedn
ej r
epre
zent
acji
na d
rugą
(np
. dźw
ięki
na
ukła
dy g
rafic
zne)
– tw
orze
nie
wła
snyc
h se
kwen
cji r
ytm
iczn
ych
prze
z ry
sow
anie
, pok
azyw
anie
, ukł
adan
ie,
wyg
ryw
anie
na
prze
dmio
tach
i in
stru
men
tach
, uk
łada
nie
wła
snyc
h ry
mow
anek
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci s
zybk
iego
ust
awia
nia
się
w k
ole,
sze
regu
, rzę
dzie
zgo
dnie
z p
odan
ym
ukła
dem
ryt
mic
znym
(za
baw
y ru
chow
e, u
kład
y ta
necz
ne)
– do
strz
egan
ie p
rzem
ienn
ości
dni
a i n
ocy
oraz
na
zyw
anie
pór
dni
a: r
ano,
poł
udni
e, w
iecz
ór
(har
mon
ogra
m d
nia)
–
wdr
ażan
ie d
o po
praw
nego
sto
sow
ania
okr
eśle
ń:
wcz
oraj
, jut
ro, p
rzed
tem
, pot
em (
opow
iada
nie
o zd
arze
niac
h, u
kład
anie
twór
czyc
h op
owia
dań)
– do
strz
egan
ie n
astę
pstw
a pó
r ro
ku, d
ni ty
godn
ia
(ogl
ądan
ie, u
kład
anie
lub
sam
odzi
elne
73
ru
chow
e lu
b im
prow
izac
je
z w
ykor
zyst
anie
m m
uzyk
i i ś
wia
tła,
rozm
owa
o zw
ierz
ętac
h pr
owad
zący
ch n
ocny
i dz
ienn
y tr
yb
życi
a)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
w
ysłu
chiw
ania
i od
twar
zani
a se
kwen
cji r
ytm
iczn
ych
prze
z kl
aska
nie,
tupa
nie
– pr
óby
prze
kład
ania
reg
ular
nośc
i z
jedn
ej r
epre
zent
acji
na d
rugą
(n
p. d
źwię
ki n
a uk
łady
gra
ficzn
e)
– na
zyw
anie
bie
żące
j por
y ro
ku–
stop
niow
e pr
zysw
ajan
ie n
azw
ko
lejn
ych
dni t
ygod
nia
(cod
zien
ny
kale
ndar
z, w
itani
e si
ę na
zwą
dnia
, ze
społ
owe
pow
tarz
anie
naz
w d
ni
tygo
dnia
, roz
mow
y o
stał
ych
zaję
ciac
h od
byw
ając
ych
się
w o
kreś
lone
dni
)
op
raco
wyw
anie
kal
enda
rzy,
harm
onog
ram
ty
godn
ia, o
pow
ieśc
i ruc
how
e, n
auka
pio
sene
k i r
ymow
anek
zaw
iera
jący
ch n
azw
y pó
r ro
ku,
dni t
ygod
nia)
–
stop
niow
e pr
zysw
ajan
ie n
azw
kol
ejny
ch
mie
sięc
y (r
ytua
ł żeg
nani
a i w
itani
a ko
lejn
ych
mie
sięc
y, ka
lend
arz
urod
zino
wy)
14. K
szta
łtow
anie
go
tow
ości
do
nauk
i pi
sani
a i c
zyta
nia
14.1
. Pot
rafi
okre
ślić
ki
erun
ki o
raz
mie
jsca
na
kar
tce
papi
eru,
ro
zum
ie p
olec
enia
ty
pu: n
arys
uj k
ółko
w
lew
ym g
órny
m
rogu
kar
tki,
nary
suj
szla
czek
, zac
zyna
jąc
od le
wej
str
ony
kart
ki
– os
łuch
iwan
ie s
ię
z po
dsta
wow
ymi o
kreś
leni
ami
odno
sząc
ymi s
ię d
o po
łoże
nia
na k
artc
e po
dcza
s ry
sow
ania
, w
ykon
ywan
ia p
rac
plas
tycz
nych
– uk
łada
nie
kart
ki p
iono
wo,
poz
iom
o w
taki
spo
sób,
w ja
ki p
okaz
uje
nauc
zyci
el (
prac
e pl
asty
czne
, uk
łada
nie
sylw
et d
omów
)–
wsk
azyw
anie
śro
dka
kart
ki, j
ej
bokó
w i
rogó
w
– w
odze
nie
palc
em p
o śl
adzi
e,
rozp
oczy
nają
c od
pun
ktu
zazn
aczo
nego
z le
wej
str
ony
– od
twar
zani
e na
kar
tce
poka
zane
go w
zoru
(u
kład
anie
, rys
owan
ie e
lem
entó
w w
tych
sa
myc
h m
iejs
cach
)–
rozu
mie
nie
pole
ceń
typu
: wsk
aż g
órny
, dol
ny,
praw
y i l
ewy
brze
g, ś
rode
k, g
órne
i do
lne
rogi
–
kszt
ałto
wan
ie n
awyk
u ry
sow
ania
lini
i, kr
eśle
nia
szla
czkó
w z
godn
ie z
prz
yjęt
ym k
ieru
nkie
m:
z gó
ry n
a dó
ł, z
lew
ej s
tron
y do
pra
wej
(z
azna
czan
ie p
oczą
tku)
74
– w
draż
anie
do
odtw
arza
nia
kier
unku
od
lew
ej d
o pr
awej
(uk
łada
nie
kloc
ków,
nak
leja
nie
różn
ych
elem
entó
w n
a pa
sku
papi
eru,
ry
sow
anie
po
ślad
zie)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
rys
owan
ia
na k
ratk
owan
ej k
artc
e pa
pier
u zg
odni
e z
inst
rukc
ją s
łow
ną (
labi
rynt
y, kr
eśle
nie
po
d dy
ktan
do)
– w
ykor
zyst
ywan
ie o
rien
tacj
i na
kart
ce p
odcz
as
prac
pla
styc
zno-
tech
nicz
nych
wyk
onyw
anyc
h w
edłu
g w
zoru
, ins
truk
cji s
łow
nej (
orig
ami,
zaba
wki
z p
apie
ru: s
amol
ot, s
trza
łka)
14.2
. Pot
rafi
uważ
nie
patr
zeć
(org
aniz
uje
pole
sp
ostr
zeże
niow
e),
aby
rozp
ozna
ć i z
apam
ięta
ć to
, co
jest
prz
edst
awio
ne
na o
braz
kach
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
uważ
nego
prz
yglą
dani
a si
ę ot
ocze
niu,
wyo
dręb
nian
ia
i naz
ywan
ia p
oszc
zegó
lnyc
h el
emen
tów
–
poró
wny
wan
ie d
wóc
h pr
zedm
iotó
w r
óżni
ącyc
h si
ę je
dną
cech
ą, d
obie
rani
e w
par
y dw
óch
taki
ch s
amyc
h pr
zedm
iotó
w
– ro
zpoz
naw
anie
na
obra
zkac
h zn
anyc
h z
obse
rwac
ji pr
zedm
iotó
w, z
wie
rząt
, roś
lin,
osób
(ks
iążk
i ze
zwie
rzęt
ami,
plan
sze
dyda
ktyc
zne)
–
wys
zuki
wan
ie k
onkr
etny
ch
elem
entó
w n
a ob
razk
u (k
siąż
ki, o
braz
ki)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
dost
rzeg
ania
zm
ian
w o
tocz
eniu
(sc
how
ana
lalk
a,
zmia
na k
olej
nośc
i obr
azkó
w)
– pr
óby
poró
wny
wan
ia o
braz
ków
ró
żnią
cych
się
jedn
ym
elem
ente
m (
tu p
iese
k m
a pi
łkę,
tuta
j ma
mis
kę)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
uw
ażne
go s
post
rzeg
ania
i na
zyw
ania
ró
żnyc
h el
emen
tów
w o
tocz
eniu
i n
a ob
razk
ach
(szu
kani
e ok
reśl
onyc
h ro
ślin
w o
grod
zie,
do
paso
wyw
anie
obr
azkó
w d
o ic
h ci
eni)
–
dost
rzeg
anie
zm
ian
w o
tocz
eniu
(i
nny
ukła
d za
baw
ek, s
ylw
et
zwie
rząt
, zab
rani
e el
emen
tów
z
szer
egu
lub
zmia
na p
ołoż
enia
) –
wyc
hwyt
ywan
ie p
ewny
ch r
eguł
i n
iepr
awid
łow
ości
(w
skaz
ywan
ie
niep
asuj
ącyc
h el
emen
tów
np
. w s
ylw
ecie
zw
ierz
ęcia
, w
yodr
ębni
anie
obr
azkó
w
niep
asuj
ącyc
h do
poz
osta
łych
) –
skła
dani
e ob
razk
ów p
ocię
tych
na
4–6
czę
ści
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
po
rów
nyw
ania
obr
azkó
w r
óżni
ącyc
h si
ę 2–
5 el
emen
tam
i (tu
taj
dzie
wcz
ynka
się
uśm
iech
a, tu
taj j
est
smut
na)
– w
ychw
ytyw
anie
zm
ian
w o
tocz
eniu
i ok
reśl
anie
, cz
ego
doty
czą
(prz
esta
wia
nie
zaba
wek
, zm
iana
m
iejs
c dz
ieci
, zm
iana
w u
kład
zie
obra
zków
po
lega
jąca
na
scho
wan
iu, z
mia
nie
kole
jnoś
ci)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci z
apam
ięty
wan
ia
ukła
du e
lem
entó
w i
odtw
arza
nia
ukła
du
z pa
mię
ci (
kom
pozy
cje
z m
ozai
ki
geom
etry
czne
j wed
ług
wzo
ru, g
ry ty
pu
„Pow
iedz
, co
wid
ział
eś”)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci s
zybk
iego
id
enty
fikow
ania
i na
zyw
ania
ele
men
tów
w
oto
czen
iu, n
a ob
razk
u (g
ry ty
pu „
Bys
tre
oko”
) –
dost
rzeg
anie
oko
ło 4
–6 s
zcze
gółó
w r
óżni
ącyc
h ob
razk
i –
zwię
ksza
nie
prec
yzji
spos
trze
gani
a i u
mie
jętn
ości
wyc
hwyt
ywan
ia r
eguł
i n
iepr
awid
łow
ości
(do
paso
wyw
anie
ró
żnor
odny
ch o
braz
ków
do
ich
cien
i lu
b ko
ntur
ów, w
yodr
ębni
anie
obr
azkó
w
niep
asuj
ącyc
h do
poz
osta
łych
) –
skła
dani
e ob
razk
ów z
czę
ści (
poci
ęte
obra
zki,
puzz
le w
edłu
g w
zoru
)–
porz
ądko
wan
ie e
lem
entó
w h
isto
ryjk
i obr
azko
wej
–
odw
zoro
wyw
anie
pro
styc
h ry
sunk
ów i
wzo
rów
gr
aficz
nych
(od
twar
zani
e w
zoró
w
75
na k
ratk
owan
ej k
artc
e)
– do
strz
egan
ie i
uzup
ełni
anie
bra
kują
cych
el
emen
tów
rys
unku
na
pods
taw
ie w
zoru
14.3
. Dys
ponu
je
spra
wno
ścią
rąk
or
az k
oord
ynac
ją
wzr
okow
o-ru
chow
ą po
trze
bną
do
rys
owan
ia,
wyc
inan
ia i
nauk
i pi
sani
a
– uc
zest
nicz
enie
w z
abaw
ach
ruch
owyc
h ze
szc
zegó
lnym
uw
zglę
dnie
niem
ruc
hów
rąk
(p
odrz
ucan
ie w
orec
zka,
rz
ucan
ie i
łapa
nie
piłe
k ró
żnej
w
ielk
ości
, rys
owan
ie k
oła
w p
owie
trzu
, mac
hani
e
do k
oleż
anki
lub
kole
gi,
klas
kani
e, n
aśla
dow
anie
ru
chów
wyk
onyw
anyc
h po
dcza
s pł
ywan
ia, z
abaw
a w
pta
ki, s
amol
oty
lub
drze
wa
na
wie
trze
) –
kszt
ałto
wan
ie p
raw
idło
weg
o ch
wyt
u ły
żki,
wid
elca
, kre
dki
i pęd
zla
– uc
zest
nicz
enie
w z
abaw
ach
zwię
ksza
jący
ch s
praw
ność
i k
ontr
olę
poru
szan
ia p
alca
mi
(zab
awy
palu
szko
we)
– ro
zwią
zyw
anie
pro
styc
h za
gade
k ru
chow
ych
– pr
oste
zab
awy
logo
rytm
iczn
e z
wyk
orzy
stan
iem
wie
rszy
ków
ilu
stro
wan
ych
gest
em
– w
ykon
ywan
ie c
zynn
ości
sa
moo
bsłu
gow
ych,
róż
nych
pr
ac p
last
yczn
ych
zwię
ksza
jący
ch s
praw
ność
m
anua
lną
i koo
rdyn
ację
w
zrok
owo-
ruch
ową
(zab
awy
pias
kiem
, ugn
iata
nie
glin
y,
– do
skon
alen
ie s
praw
nośc
i rąk
pr
zez
udzi
ał w
zab
awac
h ru
chow
ych
ze s
zcze
góln
ym u
wzg
lędn
ieni
em
ruch
ów r
ąk (
podr
zuca
nie
i łap
anie
w
orec
zka,
piłk
i, ch
usty
, rzu
cani
e pi
łką
do c
elu,
rys
owan
ie
w p
owie
trzu
jedn
ą, d
wom
a rę
kam
i, za
baw
y z
elem
ente
m n
aśla
dow
ania
ró
żnor
odny
ch r
uchó
w i
gest
ów)
– do
skon
alen
ie p
raw
idło
weg
o ch
wyt
u ły
żki,
wid
elca
, kre
dki,
pędz
la,
noży
czek
ora
z ks
ztał
tow
anie
pr
awid
łow
ej p
osta
wy
ciał
a po
dcza
s pr
acy
w p
ozyc
ji si
edzą
cej
– ro
zwija
nie
płyn
nośc
i i k
oord
ynac
ji ru
chów
cał
ego
ciał
a (r
ozw
iązy
wan
ie
zaga
dek
ruch
owyc
h, o
pow
ieśc
i ru
chow
e)–
wyk
onyw
anie
róż
nych
pra
c zw
ięks
zają
cych
spr
awno
ść m
anua
lną
i koo
rdyn
ację
wzr
okow
o-ru
chow
ą:
plas
tycz
nych
, kon
stru
kcyj
nych
(z
abaw
y pi
aski
em, l
epie
nie
z m
as
plas
tycz
nych
, zgn
iata
nie
papi
eru,
ro
zdzi
eran
ie k
arto
nu o
róż
nej
grub
ości
, tw
orze
nie
kons
truk
cji
prze
strz
enny
ch z
klo
cków
, na
wle
kani
e m
akar
onu
lub
duży
ch
kora
li na
szn
urek
, wpr
owad
zeni
e um
ieję
tnoś
ci c
ięci
a po
lini
i pro
stej
, za
okrą
glon
ej)
– w
ykaz
ywan
ie s
ię s
praw
nośc
ią r
ąk
oraz
koo
rdyn
acją
wzr
okow
o-ru
chow
ą po
dcza
s za
baw
ruc
how
ych,
ruc
how
o-na
ślad
owcz
ych,
ro
zgry
wek
spo
rtow
ych
z el
emen
tem
: w
ykon
ywan
ia o
kreś
lony
ch r
uchó
w, r
zuca
nia,
ła
pani
a, to
czen
ia, c
elow
ania
–
utrw
alan
ie p
raw
idło
weg
o ch
wyt
u i n
apię
cia
mię
śni p
odcz
as p
osłu
giw
ania
się
: szt
ućca
mi,
narz
ędzi
ami p
isar
skim
i, pę
dzle
m, n
ożyc
zkam
i; ks
ztał
tow
anie
naw
yku
praw
idło
wej
pos
taw
y ci
ała
podc
zas
prac
y w
poz
ycji
sied
zące
j –
zwię
ksza
nie
płyn
nośc
i, ko
ordy
nacj
i i ś
wia
dom
ości
ruc
hów
cał
ego
ciał
a (i
mpr
owiz
acje
ruc
how
e do
muz
yki,
tani
ec
z w
stąż
ką, c
hust
ą)–
wyk
onyw
anie
róż
nych
pra
c zw
ięks
zają
cych
sp
raw
ność
man
ualn
ą i k
oord
ynac
ję w
zrok
owo-
-r
ucho
wą:
pla
styc
znyc
h, k
onst
rukc
yjny
ch,
kulin
arny
ch (
moz
aiki
, prz
ybija
nki,
wyc
inan
ie
po li
nii i
sam
odzi
elny
ch k
szta
łtów,
róż
noro
dne
tech
niki
pla
styc
zne,
kom
pozy
cje
prze
strz
enne
i p
łask
ie, o
riga
mi,
nauk
a po
sług
iwan
ia s
ię
noże
m p
odcz
as k
roje
nia
owoc
ów, w
arzy
w,
smar
owan
ia k
anap
ek)
– do
skon
alen
ie s
praw
nośc
i man
ualn
ej p
odcz
as
wyk
onyw
ania
ćw
icze
ń gr
aficz
nych
or
az w
łaśc
iweg
o ki
erun
ku k
reśl
enia
od
lew
ej
stro
ny d
o pr
awej
, od
góry
do
dołu
(kr
eśle
nie
dróg
w la
biry
ntac
h, s
zlac
zków
po
ślad
zie
i bez
, od
ryso
wyw
anie
sza
blon
ów, k
alko
wan
ie
prze
z ka
lkę
tech
nicz
ną)
76
da
rcie
, rob
ieni
e ku
lek
z ga
zety
, m
alow
anie
pal
cam
i)–
zaba
wy
słow
ne, r
ucho
we,
m
uzyc
zne,
tane
czne
poł
ączo
ne
z w
ykon
ywan
iem
okr
eślo
nych
ge
stów
, ruc
hów
ręk
ami (
wie
rsze
ilu
stro
wan
e ge
stem
, zab
awy
palu
szko
we,
ilus
trow
anie
ruc
hem
pi
osen
ek)
14.4
. Int
eres
uje
się
czyt
anie
m i
pisa
niem
; je
st g
otow
e do
nau
ki
czyt
ania
i pi
sani
a
– za
baw
y ka
myk
ami,
ziar
nam
i, na
sion
ami
– m
anip
ulow
anie
, tw
orze
nie
kom
pozy
cji
– za
baw
y te
atra
lne
z w
ykor
zyst
anie
m p
acyn
ek
nakł
adan
ych
na p
alce
i dł
onie
– ro
zbud
zeni
e za
inte
reso
wan
ia
napi
sam
i ora
z do
strz
egan
ie ic
h zn
acze
nia
(um
iesz
czan
ie p
odpi
sów
po
d pr
zedm
iota
mi w
sal
i, og
ląda
nie
napi
sów
w n
ajbl
iższ
ej o
kolic
y po
dcza
s sp
acer
ów, n
p. s
zyld
y sk
lepo
we)
– pr
óba
rozp
ozna
wan
ia z
apis
u w
łasn
ego
imie
nia
(ozn
akow
anie
im
ieni
em k
rzes
ełek
, um
iesz
czen
ie
imie
nia
obok
zna
czka
in
dyw
idua
lneg
o)
– do
strz
egan
ie p
ism
a i c
zynn
ości
pi
sani
a w
róż
nych
syt
uacj
ach
(pis
anie
prz
y dz
ieci
ach
ogło
szeń
, za
pros
zeń
dla
rodz
iców
, zap
isyw
anie
ty
tułu
pra
cy p
last
yczn
ej)
– w
prow
adza
nie
pros
tych
wyr
azów
do
glob
alne
go
czyt
ania
w p
ołąc
zeni
u z
obra
zkie
m
lub
konk
rete
m (
napi
sy p
od z
abaw
kam
i, ok
azam
i w k
ącik
u pr
zyro
dy)
– do
strz
egan
ie z
nacz
enia
zap
isów
trud
niej
szyc
h w
yraz
ów, n
p. p
odcz
as o
znac
zani
a na
zw p
ór
roku
, dni
tygo
dnia
(ka
lend
arz,
har
mon
ogra
m
dnia
, tyg
odni
a)–
wyk
orzy
styw
anie
z p
omoc
ą na
uczy
ciel
a go
tow
ych
napi
sów
w c
elac
h in
form
acyj
nych
(n
adan
ie ty
tułó
w p
raco
m p
last
yczn
ym,
twor
zony
m k
siąż
kom
, wyk
onyw
anie
pla
kató
w,
orga
nizo
wan
ie w
ysta
w, tw
orze
nie
gier
pl
ansz
owyc
h)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
roz
pozn
awan
ia
zapi
su w
łasn
ego
imie
nia
(sys
tem
mot
ywac
yjny
, na
klej
anie
imie
nia
na p
race
pla
styc
zne)
–
dost
rzeg
anie
pis
ma
i czy
nnoś
ci p
isan
ia
w r
óżny
ch s
ytua
cjac
h (z
apis
ywan
ie p
rzez
na
uczy
ciel
a w
ypow
iedz
i pod
czas
„bu
rzy
móz
gów
”, o
prac
owyw
ania
gra
ficzn
ych
prez
enta
cji,
np. „
drze
wko
dec
yzyj
ne”,
„p
rom
yczk
owe
usze
rego
wan
ie”)
–
osią
gnię
cie
spra
wno
ści m
anua
lnej
i po
ziom
u an
aliz
y i s
ynte
zy s
łuch
owej
um
ożliw
iają
cych
po
djęc
ie n
auki
czy
tani
a i p
isan
ia
77
14.5
. Słu
cha
np. o
pow
iada
ń, b
aśni
i r
ozm
awia
o n
ich;
in
tere
suje
się
ks
iążk
ami
– sł
ucha
nie
krót
kich
wie
rszy
re
cyto
wan
ych
prze
z na
uczy
ciel
a i k
rótk
ich
opow
iada
ń i b
ajek
o tr
eści
bl
iski
ej d
ziec
iom
–
sam
oist
ne in
tere
sow
anie
się
ks
iążk
ami u
mie
szcz
onym
i w
kąc
iku
ksią
żki (
oglą
dani
e,
zaba
wy
tem
atyc
zne
w c
zyta
nie
„na
niby
” ks
iąże
k la
lce)
–
oglą
dani
e i r
ozm
owy
na te
mat
ilu
stra
cji w
ksi
ążec
zkac
h (o
gląd
anie
rea
listy
czny
ch
ilust
racj
i, w
skaz
ywan
ie
wys
tępu
jący
ch b
ohat
erów
na
obr
azka
ch)
– w
ypow
iada
nie
się
na te
mat
tr
eści
wys
łuch
anyc
h w
iers
zy,
opow
iada
ń–
wpr
owad
zani
e po
dsta
wow
ych
zasa
d ko
rzys
tani
a z
ksią
żek
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
uw
ażne
go s
łuch
ania
wie
rszy
, baś
ni
i opo
wia
dań
czyt
anyc
h
prze
z na
uczy
ciel
a –
udzi
elan
ie o
dpow
iedz
i na
pyta
nia
doty
cząc
e tr
eści
po
wys
łuch
aniu
ut
wor
u lit
erac
kieg
o –
prób
y op
owia
dani
a tr
eści
wła
snym
i sł
owam
i, od
twar
zani
e fr
agm
entó
w
w z
abaw
ach
dram
owyc
h–
sam
oist
ne in
tere
sow
anie
się
ks
iążk
ami i
cza
sopi
smam
i um
iesz
czon
ymi w
kąc
iku
ksią
żki
(ucz
estn
icze
nie
w w
ybie
rani
u ks
iąże
k o
dane
j te
mat
yce,
w
skaz
ywan
ie s
tron
y ty
tuło
wej
, ro
zpoz
naw
anie
ksi
ążki
po
okła
dce,
do
strz
egan
ie r
óżni
c te
mat
yczn
ych
mię
dzy
ksią
żkam
i)
– do
strz
egan
ie r
óżni
c w
spo
sobi
e ilu
stro
wan
ia k
siąż
ek
– pr
ezen
tow
anie
sw
ojej
ulu
bion
ej
ksią
żki
– w
draż
anie
do
posz
anow
ania
ksi
ążek
(c
zyst
e rę
ce, d
elik
atne
odw
raca
nie
kart
ek, o
dkła
dani
e na
mie
jsce
, ni
erys
owan
ie w
ksi
ążka
ch d
o te
go
niep
rzez
nacz
onyc
h)
– w
prow
adze
nie
zwyc
zaju
czy
tani
a dz
ieci
om p
odcz
as p
oobi
edni
ego
odpo
czyn
ku
– uw
ażne
słu
chan
ie d
łużs
zych
utw
orów
lit
erac
kich
, rów
nież
czy
tany
ch w
odc
inka
ch
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
zeni
e w
ana
lizow
aniu
treś
ci
utw
orów
lite
rack
ich
– od
twar
zani
e tr
eści
utw
orów
prz
ez r
óżno
rodn
e fo
rmy
eksp
resj
i: sł
owne
j, te
atra
lnej
, ruc
how
ej,
plas
tycz
nej (
swob
odne
insc
eniz
owan
ie tr
eści
w
zab
awac
h dr
amow
ych,
form
ach
teat
raln
ych
z w
ykor
zyst
anie
m p
acyn
ek, s
ylw
et, p
raca
ch
plas
tycz
nych
) –
inte
reso
wan
ie s
ię k
siąż
kam
i i c
zaso
pism
ami
umie
szcz
onym
i w k
ącik
u ks
iążk
i lub
będ
ącym
i w
bib
liote
ce p
rzed
szko
lnej
(do
bier
anie
ksi
ążek
do
om
awia
nej t
emat
yki,
porz
ądko
wan
ie k
siąż
ek
zgod
nie
z pr
zyję
tą z
asad
ą lu
b ro
dzaj
em)
– w
zbog
acen
ie w
iedz
y na
tem
at k
siąż
ek i
ich
pow
staw
ania
prz
ez w
yjaś
nien
ie p
ojęć
: ilu
stra
tor,
aut
or, d
ruka
rz, p
ozna
nie
różn
ych
typó
w il
ustr
acji
ksią
żkow
ej, u
świa
dom
ieni
e,
że k
siąż
ka je
st e
fekt
em p
racy
i w
spół
dzia
łani
a w
ielu
ludz
i (po
gada
nki,
spot
kani
a z
auto
ram
i)–
umie
jętn
e pr
ezen
tow
anie
ulu
bion
ych
lub
ciek
awyc
h ks
iąże
k pr
zyni
esio
nych
z d
omu
– tw
orze
nie
wła
snyc
h ks
iąże
k in
dyw
idua
lnie
i z
espo
łow
o z
uwzg
lędn
ieni
em e
tapó
w
twor
zeni
a: o
prac
owan
ie o
kład
ki, u
mie
szcz
enie
im
ion
auto
rów,
edy
cja
teks
tu z
pom
ocą
nauc
zyci
ela
lub
rodz
ica,
opr
awa
– za
pozn
anie
z b
iblio
teką
jako
mie
jsce
m
wyp
ożyc
zani
a, o
gląd
ania
ksi
ążek
, uśw
iado
mie
nie
zasa
d za
chow
ania
obo
wią
zują
cych
w b
iblio
tece
, po
znan
ie s
poso
bu p
orzą
dkow
ania
ksi
ążek
: te
mat
yczn
ie, w
edłu
g al
fabe
tu (
wyc
iecz
ki,
orga
niza
cja
min
ibib
liote
ki w
sal
i)
78
– w
draż
anie
do
dbał
ości
o k
siąż
ki
prze
z pr
zest
rzeg
anie
zas
ad k
orzy
stan
ia,
napr
awę
uszk
odzo
nych
egz
empl
arzy
(za
pisy
ko
deks
u za
chow
ania
)
14.6
. Ukł
ada
krót
kie
zdan
ia, d
ziel
i zda
nia
na w
yraz
y, dz
ieli
wyr
azy
na s
ylab
y;
wyo
dręb
nia
głos
ki
w s
łow
ach
o pr
oste
j bu
dow
ie fo
nety
czne
j
– w
draż
anie
do
ukła
dani
a zd
ań
popr
awny
ch p
od w
zglę
dem
gr
amat
yczn
ym (
kory
gow
anie
bi
eżąc
ych
wyp
owie
dzi)
– ro
zwija
nie
słuc
hu
prze
z ro
zpoz
naw
anie
i i
dent
yfiko
wan
ie d
źwię
ków
z
najb
liższ
ego
otoc
zeni
a–
zaba
wy
dźw
ięko
naśl
adow
cze
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
po
praw
nego
form
ułow
ania
zda
ń (z
abaw
y sł
owne
typu
„D
okoń
cz
zdan
ie”)
–
pros
te z
abaw
y ry
tmic
zne
z ak
cent
owan
iem
syl
ab w
wyr
azac
h dw
usyl
abow
ych,
trzy
syla
bow
ych
(mów
ieni
e w
yraz
ów
z w
ykla
skiw
anie
m: k
o-te
k, p
o-m
i-do
r, pr
óby
wyk
lask
iwan
ia w
łasn
ego
imie
nia,
ryt
mic
zne
mów
ieni
e ry
mow
anek
, wyl
icza
nek)
–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
w
yodr
ębni
ania
wyr
azów
w k
rótk
ich
zdan
iach
(uk
łada
nie
tylu
guz
ików
, ile
sły
chać
wyr
azów
)
– po
praw
ne fo
rmuł
owan
ie z
dań
oraz
pró
by
sam
odzi
elne
go k
oryg
owan
ia e
wen
tual
nych
bł
ędów
(za
baw
y w
roz
budo
wyw
anie
zda
ń z
prze
licza
niem
wyr
azów
) –
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
yodr
ębni
ania
w
yraz
ów w
dłu
ższy
ch z
dani
ach
i odt
war
zani
a ic
h lic
zby
(ukł
adan
ie o
dpow
iedn
iej l
iczb
y kl
ockó
w, li
czm
anów
, guz
ików
, figu
r ge
omet
rycz
nych
, sto
sow
anie
zap
isu
grafi
czne
go, n
p. r
ysow
anie
kre
sek,
dar
cie
pask
a pa
pier
u na
odp
owie
dnią
licz
bę
kaw
ałkó
w)
– w
yodr
ębni
anie
syl
ab w
wyr
azac
h z
wyk
lask
iwan
iem
, odt
war
zani
em ic
h lic
zby
za
pom
ocą
prze
dmio
tów
lub
zapi
su g
rafic
zneg
o;
odga
dyw
anie
wyr
azów
wyp
owie
dzia
nych
sy
laba
mi
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci a
naliz
y i s
ynte
zy
głos
kow
ej w
yraz
ów z
godn
ie z
pod
anym
i et
apam
i: w
yodr
ębni
anie
pie
rwsz
ej s
amog
łosk
i, pi
erw
szej
spó
łgło
ski,
osta
tnie
j spó
łgło
ski,
osta
tnie
j sam
ogło
ski,
kole
jnyc
h gł
osek
w
wyr
azac
h (z
abaw
y i ć
wic
zeni
a po
lega
jące
na
szu
kani
u w
yraz
ów n
a da
ną g
łosk
ę,
twor
zeni
e ci
ągów
wyr
azow
ych
pole
gają
cych
na
tym
, że
kole
jny
wyr
az z
aczy
na s
ię n
a gł
oskę
, na
któ
rą k
ończ
y si
ę po
prze
dni,
odga
dyw
anie
w
yraz
ów w
ypow
iedz
iany
ch g
łosk
ami)
79
14.7
. Roz
umie
sen
s in
form
acji
poda
nych
w
form
ie
upro
szcz
onyc
h ry
sunk
ów o
raz
częs
to
stos
owan
ych
ozna
czeń
i sy
mbo
li,
np. w
prz
edsz
kolu
, na
ulic
y, na
dw
orcu
– ro
zpoz
naw
anie
sw
ojeg
o zn
aczk
a in
dyw
idua
lneg
o–
rozp
ozna
wan
ie p
rost
ych
pikt
ogra
mów
pog
odow
ych
– ro
zum
ieni
e zn
acze
nia
sym
boli
stos
owan
ych
w p
rzed
szko
lu
(zna
czki
indy
wid
ualn
e, d
yżur
nych
, sy
mbo
liczn
e za
pisy
w k
odek
sie
zach
owan
ia)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ro
zpoz
naw
ania
i po
sług
iwan
ia s
ię
pikt
ogra
mam
i pog
odow
ymi
(kal
enda
rz p
ogod
y)–
kszt
ałto
wan
ie u
mie
jętn
ości
od
czyt
ywan
ia w
ybra
nych
sym
boli
i zna
ków
wyk
orzy
styw
anyc
h w
ruc
hu d
rogo
wym
, ozn
akow
aniu
pr
oduk
tów
i m
iejs
c (z
naki
oz
nacz
ając
e pr
zejś
cie
dla
pies
zych
, sy
mbo
lika
czer
won
ego
i zie
lone
go
świa
tła, s
trza
łki o
znac
zają
ce
kier
unek
ruc
hu n
a ul
icy
i w p
omie
szcz
enia
ch)
– ro
zum
ieni
e sy
mbo
li st
osow
anyc
h w
prz
edsz
kolu
(z
nacz
ki in
dyw
idua
lne,
dyż
urny
ch, s
ymbo
liczn
e za
pisy
w k
odek
sie
zach
owan
ia, d
roga
ew
akua
cyjn
a, s
ymbo
l dzw
onka
, św
iatła
)–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci w
ykor
zyst
ywan
ia
znan
ych
pikt
ogra
mów
do
kodo
wan
ia in
form
acji
(kal
enda
rz p
ogod
y, ok
reśl
anie
kie
runk
u w
gra
ch
plan
szow
ych,
zab
awac
h te
reno
wyc
h)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci o
prac
owyw
ania
i w
ykor
zyst
ywan
ia w
łasn
ych
pikt
ogra
mów
(o
prac
owyw
anie
gra
ficzn
ych
prez
enta
cji,
plak
atów
, np.
eko
logi
czny
ch, z
zak
resu
be
zpie
czeń
stw
a, r
ysow
anie
pla
nów
tere
nu
do z
abaw
z e
lem
ente
m tr
opie
nia)
–
dosk
onal
enie
um
ieję
tnoś
ci o
dczy
tyw
ania
w
ybra
nych
sym
boli
i zna
ków
wyk
orzy
styw
anyc
h w
ruc
hu d
rogo
wym
, ozn
akow
aniu
pro
dukt
ów
i mie
jsc
(ozn
akow
anie
prz
ejść
dla
pie
szyc
h,
pods
taw
owe
znak
i dro
gow
e, s
trza
łki
ozna
czaj
ące
kier
unek
, toa
lety
, ozn
akow
anie
: ur
ządz
eń p
od n
apię
ciem
, pro
dukt
ów
toks
yczn
ych,
opa
kow
ań b
ezpi
eczn
ych
dl
a śr
odow
iska
, pod
dają
cych
się
rec
yklin
gow
i)
15. W
ycho
wan
ie
rodz
inne
, ob
ywat
elsk
ie
i pat
riot
yczn
e
15.1
. Wym
ieni
a im
iona
i na
zwis
ka
osób
blis
kich
, wie
, gd
zie
prac
ują,
czy
m
się
zajm
ują
– po
daw
anie
wła
sneg
o im
ieni
a,
nazw
iska
ora
z ut
rwal
anie
zn
ajom
ości
imio
n na
jbliż
szyc
h cz
łonk
ów r
odzi
ny–
stos
owan
ie o
kreś
leń
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci
poda
wan
ia im
ion
najb
liższ
ych
czło
nków
rod
ziny
ora
z ok
reśl
ania
st
opni
a po
krew
ieńs
twa
(mój
dzi
adek
m
a na
imię
)
– ks
ztał
tow
anie
um
ieję
tnoś
ci p
odaw
ania
imio
n na
jbliż
szyc
h cz
łonk
ów r
odzi
ny o
raz
dokł
adni
ejsz
ego
okre
ślan
ia s
topn
ia
pokr
ewie
ństw
a (n
p. d
ziad
ek A
dam
jest
tatą
m
ojej
mam
y)
80
od
nosz
ącyc
h si
ę do
sto
pnia
po
krew
ieńs
twa:
mam
a, t
ata,
dz
iade
k, b
abci
a, s
iost
ra, b
rat
– w
ypow
iada
nie
się
na te
mat
sw
ojej
rod
ziny
(co
lubi
ę ro
bić
z m
amą,
tatą
, gdz
ie lu
bię
chod
zić
z dz
iadk
iem
, co
robi
w
dom
u m
ama,
tata
) –
dost
rzeg
anie
zna
czen
ia
serd
eczn
ych
gest
ów
i zac
how
ań w
rod
zini
e (z
abaw
y te
mat
yczn
e)
– uc
zest
nicz
enie
w
prz
ygot
owyw
aniu
up
omin
ków
oko
liczn
ości
owyc
h,
udzi
ał w
wys
tępa
ch
i spo
tkan
iach
rod
zinn
ych
– w
ykaz
ywan
ie z
aint
eres
owan
ia p
racą
za
wod
ową
rodz
iców
(ro
zmow
y ki
erow
ane,
pla
nsze
dyd
akty
czne
) –
dost
rzeg
anie
wkł
adu
prac
y po
szcz
egól
nych
czł
onkó
w r
odzi
ny
w d
omu
(roz
mow
y ki
erow
ane,
lit
erat
ura)
– ro
zum
ieni
e po
trze
by w
ykon
ywan
ia
pods
taw
owyc
h ob
owią
zków
do
mow
ych
oraz
pom
agan
ia
najb
liższ
ym c
złon
kom
rod
ziny
(r
ozm
owy
kier
owan
e, w
draż
anie
do
obo
wią
zków
w p
rzed
szko
lu,
np. s
przą
tani
e za
baw
ek, s
kład
anie
ub
rań,
sce
nki s
ytua
cyjn
e, p
omoc
w
nak
ryw
aniu
do
stoł
u)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
op
owia
dani
a o
swoj
ej r
odzi
nie
ze
zw
róce
niem
uw
agi
na z
aint
eres
owan
ia, w
spól
ne
spos
oby
spęd
zani
a cz
asu
– do
strz
egan
ie w
pływ
u w
łasn
ych
zach
owań
na
atm
osfe
rę d
omow
ą i o
cena
kon
kret
nych
zac
how
ań
(lite
ratu
ra, h
isto
ryjk
i obr
azko
we)
– uc
zest
nicz
enie
w p
rzyg
otow
ywan
iu
upom
inkó
w o
kolic
znoś
ciow
ych,
ak
tyw
ny u
dzia
ł w w
ystę
pach
, sp
otka
niac
h ro
dzin
nych
– po
dejm
owan
ie p
rób
grafi
czne
go p
rzed
staw
iani
a st
opni
pok
rew
ieńs
twa
we
wła
snej
rod
zini
e (d
rzew
o ge
neal
ogic
zne
opra
cow
ane
z po
moc
ą ro
dzic
ów)
– w
ykaz
ywan
ie z
aint
eres
owan
ia p
ozna
wan
iem
hi
stor
ii w
łasn
ej r
odzi
ny (
prez
enta
cja
albu
mów
ro
dzin
nych
) –
dost
rzeg
anie
indy
wid
ualn
ości
wła
snej
rod
ziny
, za
chęc
enie
do
kulty
wow
ania
trad
ycji,
za
inte
reso
wań
ora
z pa
sji
– ok
reśl
anie
, na
czym
pol
ega
prac
a za
wod
owa
rodz
iców
, dzi
adkó
w, o
raz
dost
rzeg
anie
zn
acze
nia
tej p
racy
dla
inny
ch (
rozm
owy
kier
owan
e, p
lans
ze, o
rgan
izow
ane
spot
kani
a z
rodz
icam
i, dz
iadk
ami)
–
okre
ślan
ie r
oli p
oszc
zegó
lnyc
h cz
łonk
ów
rodz
iny
w d
omu
(roz
mow
y ki
erow
ane)
– ro
zum
ieni
e po
trze
by o
dpow
iedz
ialn
ego
wyk
onyw
ania
ust
alon
ych
obow
iązk
ów
dom
owyc
h or
az d
ostr
zega
nia
wła
snej
rol
i w
rod
zini
e (w
skaz
ywan
ie w
roz
mow
ach
czyn
nośc
i, sy
tuac
ji, w
któ
rych
moż
na
efek
tyw
nie
pom
óc)
– do
strz
egan
ie p
otrz
eb in
nych
czł
onkó
w r
odzi
ny
oraz
bud
zeni
e św
iado
moś
ci, ż
e ka
żdy
w r
odzi
nie
ma
swoj
e pr
awa
i inn
i pow
inni
je
resp
ekto
wać
, np.
pra
wo
do w
ypoc
zynk
u, o
piek
i w
cza
sie
chor
oby
(sce
nki d
ram
owe,
akt
ywne
ro
zwią
zyw
anie
pro
blem
ów „
burz
ą m
ózgó
w”)
–
dost
rzeg
anie
wpł
ywu
wła
snyc
h za
chow
ań
na a
tmos
ferę
dom
ową
oraz
wsk
azyw
anie
sp
osob
ów tw
orze
nia
ciep
łych
chw
il,
popr
awia
nia
nast
roju
naj
bliż
szyc
h (s
cenk
i dr
amow
e, li
tera
tura
)
81
– cz
erpa
nie
zado
wol
enia
ze
spra
wia
nia
przy
jem
nośc
i naj
bliż
szym
ora
z uc
zest
nicz
enie
w
pla
now
aniu
i pr
zygo
tow
ywan
iu u
rocz
ysto
ści
rodz
inny
ch (
upom
inki
, wys
tępy
, spa
rtak
iady
sp
orto
we,
pik
niki
)
15.2
. Zna
naz
wę
mie
jsco
woś
ci, w
któ
rej
mie
szka
, zna
w
ażni
ejsz
e in
styt
ucje
i o
rien
tuje
się
w
rol
ach
społ
eczn
ych
pełn
iony
ch
prze
z w
ażne
oso
by,
np. p
olic
jant
a,
stra
żaka
– pr
zysw
ajan
ie p
amię
ciow
e na
zwy
rodz
inne
j mie
jsco
woś
ci
– po
znaw
anie
naj
bliż
szej
oko
licy
podc
zas
spac
erów
– ut
rwal
anie
zna
jom
ości
naz
wy
swoj
ej
mie
jsco
woś
ci o
raz
oglą
dani
e he
rbu
i sym
boli
mie
jsco
woś
ci–
wsk
azyw
anie
mie
jsc
użyt
eczn
ości
pu
blic
znej
i pu
nktó
w u
sług
owyc
h w
naj
bliż
szej
oko
licy:
kom
isar
iat,
przy
chod
nia,
rem
iza
stra
żack
a (s
pace
ry, w
ycie
czki
)–
rozp
ozna
wan
ie le
karz
a, p
olic
jant
a po
str
oju
i dos
trze
gani
e w
pod
staw
owym
zak
resi
e, n
a cz
ym
pole
ga ic
h ro
la (
spot
kani
a, z
djęc
ia,
real
isty
czne
obr
azki
, rek
wiz
yty
zwią
zane
z z
awod
em, z
abaw
y te
mat
yczn
e)
– po
daw
anie
naz
wy
swoj
ej m
iejs
cow
ości
, ro
zpoz
naw
anie
jej h
erbu
ora
z pr
óby
wsk
azyw
ania
jej n
a m
apie
Pol
ski
– po
głęb
iani
e w
iado
moś
ci n
a te
mat
rod
zinn
ej
mie
jsco
woś
ci: h
isto
rii,
lege
nd, z
wyc
zajó
w,
pozn
awan
ie r
egio
naln
ej g
war
y, sz
tuki
, kuc
hni,
stro
jów
ludo
wyc
h, m
iejs
c at
rakc
yjny
ch
kraj
obra
zow
o i z
abyt
kow
ych
(spa
cery
, w
ycie
czki
, zdj
ęcia
, wyk
onyw
anie
alb
umów
, ob
chod
zeni
e św
iąt z
godn
ie z
trad
ycja
mi
regi
onal
nym
i, sp
otka
nie
z tw
órca
mi l
udow
ymi
regi
onu)
–
uśw
iada
mia
nie
potr
zeby
sza
now
ania
dób
r ku
ltura
lnyc
h, k
rajo
braz
owyc
h i t
eren
ów z
iele
ni
we
wła
snej
mie
jsco
woś
ci
– uc
zest
nicz
enie
w d
ział
ania
ch, a
kcja
ch,
prze
gląd
ach
arty
styc
znyc
h or
gani
zow
anyc
h w
loka
lnym
śro
dow
isku
– w
skaz
ywan
ie m
iejs
c uż
ytec
znoś
ci p
ublic
znej
or
az p
unkt
ów u
sług
owyc
h w
naj
bliż
szej
oko
licy
oraz
okr
eśla
nie
pełn
iony
ch p
rzez
nie
funk
cji,
np. k
omis
aria
t, pr
zych
odni
a, r
emiz
a st
raża
cka,
bi
blio
teka
, dom
kul
tury
, tea
tr, k
ino,
pie
karn
ia,
fryz
jer
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, w
yjśc
ia n
a sp
ekta
kle)
– w
zbog
acen
ie w
iado
moś
ci n
a te
mat
pra
cy, r
oli
społ
eczn
ej lu
dzi p
ełni
ącyc
h w
ażne
funk
cje
społ
eczn
e, n
p. p
rzed
staw
icie
li po
licji,
str
aży
poża
rnej
(sp
otka
nia,
tabl
ice
grafi
czne
, rek
wiz
yty
zwią
zane
z z
awod
em, z
abaw
y te
mat
yczn
e)
82
15.3
. Wie
, jak
iej j
est
naro
dow
ości
, że
mie
szka
w P
olsc
e,
a st
olic
ą Po
lski
jest
W
arsz
awa
– st
opni
owe
przy
bliż
anie
roz
umie
nia
poję
ć zw
iąza
nych
ze
świa
dom
ości
ą na
rodo
wą:
mie
szka
m w
Pol
sce,
m
ówię
po
pols
ku–
pozn
awan
ie c
hara
kter
ysty
czny
ch
kraj
obra
zów
Pol
ski n
a zd
jęci
ach
i dos
trze
gani
e ic
h pi
ękna
(dz
iele
nie
się
wsp
omni
enia
mi z
wak
acji)
–
ucze
stni
czen
ie w
org
aniz
owan
ych
na te
reni
e pr
zeds
zkol
a ur
oczy
stoś
ciac
h zw
iąza
nych
z
obch
odze
niem
św
iąt n
arod
owyc
h–
kszt
ałto
wan
ie e
lem
enta
rnej
wie
dzy
na te
mat
sto
licy
Pols
ki: n
azw
a,
prez
enta
cja
herb
u, p
okaz
anie
W
arsz
awy
na m
apie
Pol
ski,
lege
nda
o Sy
renc
e w
arsz
awsk
iej
– ks
ztał
tow
anie
św
iado
moś
ci n
arod
owej
i p
oczu
cia
dum
y z
fakt
u by
cia
Pola
kiem
pr
zez
dost
rzeg
anie
pię
kna:
języ
ka, m
uzyk
i, tr
adyc
ji, h
isto
rii,
arch
itekt
ury,
sztu
ki
– ro
zpoz
naw
anie
i na
zyw
anie
wyb
rany
ch
regi
onów
nas
zego
kra
ju z
dos
trze
żeni
em
cech
cha
rakt
erys
tycz
nych
(og
ląda
nie
zdję
ć,
kąci
ki te
mat
yczn
e zw
iąza
ne z
om
awia
nym
re
gion
em)
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
zeni
e w
org
aniz
owan
ych
na
tere
nie
prze
dszk
ola
uroc
zyst
ości
ach
zwią
zany
ch z
obc
hodz
enie
m ś
wią
t nar
odow
ych
oraz
poz
naw
anie
spo
sobó
w c
zcze
nia
waż
nych
m
iejs
c i r
oczn
ic h
isto
rycz
nych
wyd
arze
ń („
min
uty
cisz
y”, s
kład
anie
kw
iató
w n
a po
mni
kach
, w m
iejs
cach
pam
ięci
, dek
lam
acja
w
iers
zy p
atri
otyc
znyc
h)–
inte
reso
wan
ie s
ię w
ażny
mi d
la k
raju
ak
tual
nym
i wyd
arze
niam
i (w
ystę
py p
olsk
ich
spor
tow
ców,
wyd
arze
nia
kultu
raln
e)
– po
szer
zani
e w
iedz
y na
tem
at s
tolic
y na
szeg
o kr
aju:
prz
ybliż
enie
roz
umie
nia
poję
cia
„sto
lica”
, ro
zpoz
naw
anie
jej h
erbu
, poz
naw
anie
lege
nd
i ele
men
tów
his
tori
i
15.4
. Naz
ywa
godł
o i fl
agę
pańs
twow
ą,
zna
pols
ki h
ymn
i wie
, że
Pol
ska
nale
ży
do U
nii E
urop
ejsk
iej
– og
ląda
nie
godł
a pa
ństw
oweg
o or
az fl
agi (
godł
o ja
ko s
tały
el
emen
t wys
troj
u sa
li,
oglą
dani
e fla
g w
ywie
szan
ych
z ok
azji
świą
t nar
odow
ych
w p
rzed
szko
lu)
– ok
reśl
anie
bar
w n
arod
owyc
h
– ut
rwal
anie
zna
jom
ości
flag
i, go
dła
i bar
w n
arod
owyc
h (g
odło
jako
sta
ły
elem
ent w
ystr
oju
sali,
ogl
ądan
ie fl
ag
wyw
iesz
anyc
h na
bud
ynka
ch
z ok
azji
świą
t nar
odow
ych)
– sł
ucha
nie
hym
nu p
ańst
wow
ego
z za
chow
anie
m w
łaśc
iwej
pos
taw
y ci
ała
– ko
loro
wan
ie fl
agi l
ub w
ykon
anie
jej
– ro
zpoz
naw
anie
flag
i, go
dła
i bar
w n
arod
owyc
h (g
odło
jako
sta
ły e
lem
ent w
ystr
oju
sali,
og
ląda
nie
flag
wyw
iesz
anyc
h z
okaz
ji św
iąt
naro
dow
ych
w p
rzed
szko
lu, d
ostr
zega
nie
sym
boli
naro
dow
ych
na s
troj
ach
spor
tow
ców,
sa
moc
hoda
ch, w
yrob
ach
o ch
arak
terz
e pa
mią
tek
naro
dow
ych)
– w
ykon
ywan
ie p
rac
plas
tycz
nych
od
zwie
rcie
dlaj
ącyc
h ba
rwy
naro
dow
e
83
z
kolo
row
ego
papi
eru
– st
opni
owe
przy
bliż
anie
wie
dzy
na
tem
at w
ybra
nych
kra
jów
Uni
i E
urop
ejsk
iej i
ich
char
akte
ryst
yczn
ych
cech
(o
gląd
anie
film
ów, z
djęć
, słu
chan
ie
muz
yki,
języ
ka, b
aśni
, pok
azyw
anie
st
rojó
w, p
ozna
wan
ie p
otra
w)
i w
yglą
d fla
gi, g
odła
(ko
tylio
ny z
oka
zji Ś
wię
ta
Nie
podl
egło
ści)
–
słuc
hani
e i p
róby
zes
poło
weg
o śp
iew
ania
hy
mnu
pań
stw
oweg
o z
zach
owan
iem
wła
ściw
ej
post
awy
ciał
a, d
ostr
zega
nie
sytu
acji,
w ja
kich
je
st g
rany
hym
n pa
ństw
owy
– uś
wia
dam
iani
e po
trze
by s
zano
wan
ia s
ymbo
li na
rodo
wyc
h (p
ogad
anki
) –
posz
erza
nie
wie
dzy
i roz
budz
enie
za
inte
reso
wan
ia p
ozna
wan
iem
kra
jów
Uni
i E
urop
ejsk
iej i
ich
char
akte
ryst
yczn
ych
cech
(p
ozna
nie
flagi
Uni
i Eur
opej
skie
j, og
ląda
nie
film
ów, z
djęć
, słu
chan
ie m
uzyk
i, ję
zyka
, baś
ni,
poka
zyw
anie
str
ojów
, poz
naw
anie
pot
raw,
tw
orze
nie
kąci
ków
tem
atyc
znyc
h)
– ks
ztał
tow
anie
tole
ranc
ji i p
rzyj
azne
go s
tosu
nku
do m
iesz
kańc
ów in
nych
kra
jów
Uni
i E
urop
ejsk
iej
15.5
. Wie
, że
wsz
yscy
lu
dzie
maj
ą ró
wne
pr
awa
– w
łącz
anie
do
zaba
w w
szys
tkic
h dz
ieci
zgo
dnie
z u
stal
onym
i za
sada
mi,
np. k
ażde
mu
dzie
cku
poda
jem
y rę
kę, k
ażdy
m
a pr
awo
do k
orzy
stan
ia
z ty
ch s
amyc
h za
baw
ek, m
iejs
c za
baw
– w
draż
anie
do
prze
strz
egan
ia
obra
zkow
ego
kode
ksu
zach
owan
ia–
sprz
eciw
iani
e si
ę za
chow
anio
m
agre
syw
nym
wob
ec s
iebi
e,
nisz
czen
iu w
ytw
orów
pra
cy–
słuc
hani
e ba
jek
i opo
wia
dań
zaw
iera
jący
ch p
rzyk
łady
– zw
raca
nie
uwag
i na
różn
ice
i pod
obie
ństw
a m
iędz
y dz
iećm
i w
blis
kim
oto
czen
iu o
raz
kszt
ałto
wan
ie w
obec
nic
h po
staw
y ak
cept
acji
prze
z w
łącz
enie
do
zab
aw, p
odaw
anie
ręk
i, w
spól
ne
dzia
łani
e, in
tegr
owan
ie s
ię
we
wsp
ólne
j zab
awie
–
wdr
ażan
ie d
o pr
zest
rzeg
ania
ko
deks
u do
breg
o pr
zeds
zkol
aka
– bu
dzen
ie ś
wia
dom
ości
wła
snyc
h pr
aw w
gru
pie
oraz
pra
w in
nych
dz
ieci
, np.
pra
wo
do w
ybor
u za
baw
ki, z
abaw
y, ko
leża
nki
lub
kole
gi
– zw
raca
nie
uwag
i na
różn
ice
i pod
obie
ństw
a m
iędz
y lu
dźm
i w b
liższ
ym i
dals
zym
oto
czen
iu:
ludz
ie o
róż
nym
wyg
lądz
ie, z
róż
nych
kra
jów,
o
różn
ej s
praw
nośc
i –
uśw
iado
mie
nie
dzie
ciom
, że
nie
moż
na o
ceni
ać
ludz
i na
pods
taw
ie w
yglą
du i
poch
odze
nia
(pok
azyw
anie
prz
ez li
tera
turę
, pog
adan
ki, fi
lmy,
że r
ówie
śnic
y na
cał
ym ś
wie
cie
baw
ią s
ię
podo
bnym
i zab
awka
mi,
mie
szka
ją w
pod
obny
ch
dom
ach,
pod
obni
e si
ę ub
iera
ją, t
ak s
amo
odcz
uwaj
ą sm
utek
i ra
dość
, maj
ą ta
kie
sam
e pr
awa
i obo
wią
zki)
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
oce
nian
ia z
acho
wań
in
nych
ora
z do
kony
wan
ia s
amoo
ceny
, w
skaz
ywan
ie p
ożąd
anyc
h sp
osob
ów
84
za
chow
ań z
godn
ych
z w
arto
ścia
mi m
oral
nym
i–
dost
rzeg
anie
i sp
rzec
iwia
nie
się
prze
jaw
om ła
man
ia p
raw
: prz
ejaw
y ag
resj
i sło
wne
j, cz
ynne
j, ni
szcz
enie
w
ytw
orów
pra
cy
– po
znan
ie p
rzyk
ładó
w w
łaśc
iwyc
h i n
iew
łaśc
iwyc
h za
chow
ań,
form
ułow
anie
ele
men
tarn
ych
ocen
ok
reśl
ając
ych,
czy
moż
na ta
k po
stęp
ować
(ba
jki,
opow
iada
nia,
sc
enki
syt
uacy
jne
ilust
row
ane
mas
kotk
ami)
po
stęp
owan
ia, s
poso
bów
zad
ośću
czyn
ieni
a w
syt
uacj
i wyr
ządz
enia
krz
ywdy
(hist
oryj
ki
obra
zkow
e, a
ktyw
ne ro
zwią
zyw
anie
pro
blem
ów,
scen
ki d
ram
owe)
–
rozu
mie
nie,
wyk
azyw
anie
tole
ranc
ji i ż
yczl
iwoś
ci
wob
ec o
dręb
nośc
i nar
odow
ych,
odm
ienn
ości
w
wyg
lądz
ie lu
b sp
raw
nośc
i róż
nych
ludz
i (p
ozna
wan
ie p
rzyc
zyn
odm
ienn
ości
, pom
agan
ie
słab
szym
, mni
ej s
praw
nym
, wsp
ólne
zaw
ody,
spar
taki
ady
spor
tow
e, w
któ
rych
waż
ny je
st u
dzia
ł, za
anga
żow
anie
, a n
ie w
ynik
) –
twor
zeni
e i p
rzes
trze
gani
e za
pisó
w k
odek
su
zach
owan
ia
– zw
ięks
zani
e św
iado
moś
ci w
łasn
ych
praw
or
az p
raw
inny
ch, n
p. p
raw
o do
: wyb
oru
zaba
wki
, zab
awy,
wyb
oru
tow
arzy
sza,
nie
wie
dzy,
szac
unku
, rad
ości
, pos
zano
wan
ia w
łasn
ości
, od
czuw
ania
em
ocji,
taje
mni
cy, w
yraż
ania
w
łasn
ych
myś
li, b
ycia
wys
łuch
anym
– od
czuw
anie
poc
zuci
a je
dnoś
ci z
wsz
ystk
imi
dzie
ćmi (
orga
nizo
wan
ie z
abaw
, kon
kurs
ów,
happ
enin
gów,
wci
elan
ie s
ię w
role
dzi
eci z
inny
ch
kraj
ów z
oka
zji D
nia
Dzi
ecka
)
16. P
rzyg
otow
anie
dz
ieci
do
posł
ugiw
ania
si
ę ję
zyki
em o
bcym
no
woż
ytny
m*
16.1
. Ucz
estn
iczy
w
zab
awac
h, n
p.
muz
yczn
ych,
ru
chow
ych,
pl
asty
czny
ch,
kons
truk
cyjn
ych,
te
atra
lnyc
h
– ks
ztał
tow
anie
poc
zuci
a pe
wno
ści s
iebi
e ja
ko
ucze
stni
ka z
ajęć
języ
kow
ych
– za
chęc
anie
i w
draż
anie
do
ucz
estn
icze
nia
w p
rost
ych
zaba
wac
h m
etod
ą re
agow
ania
ca
łym
cia
łem
(To
tal P
hysi
cal
– w
zmac
nian
ie p
oczu
cia
pew
nośc
i si
ebie
jako
ucz
estn
ika
zaję
ć ję
zyko
wyc
h –
akty
wne
ucz
estn
icze
nie
w z
abaw
ach
orga
nizo
wan
ych
met
odą
reag
owan
ia
cały
m c
iałe
m (
Tota
l Phy
sica
l R
espo
nse)
ora
z za
baw
ach
ruch
owo-
– ks
ztał
tow
anie
i w
zmac
nian
ie p
oczu
cia
pew
nośc
i sie
bie
jako
uży
tkow
nika
języ
ka
– ak
tyw
ne i
syst
emat
yczn
e uc
zest
nicz
enie
w
zab
awac
h or
gani
zow
anyc
h m
etod
ą
reag
owan
ia c
ałym
cia
łem
(To
tal P
hysi
cal
Res
pons
e) o
raz
zaba
wac
h ru
chow
o-
-naś
lado
wcz
ych
prow
adzo
nych
w ję
zyku
obc
ym
85
R
espo
nse)
ora
z w
zab
awac
h ru
chow
o-na
ślad
owcz
ych
prow
adzo
nych
w ję
zyku
obc
ym
-n
aśla
dow
czyc
h pr
owad
zony
ch
w ję
zyku
obc
ym–
uważ
ne o
gląd
anie
i sł
ucha
nie
krót
kich
sce
nek
sytu
acyj
nych
i d
ialo
gów
pre
zent
owan
ych
pr
zez
nauc
zyci
ela
za p
omoc
ą ka
rt
ilust
racy
jnyc
h or
az r
ekw
izyt
ów
teat
raln
ych
(pac
ynek
, kuk
iełe
k )
lu
b m
asko
tek
i zab
awek
–
stos
owan
ie ró
żnor
odny
ch te
chni
k pl
asty
czny
ch p
odcz
as p
reze
ntac
ji m
ater
iału
języ
kow
ego
prze
z na
uczy
ciel
a –
wdr
ażan
ie d
o za
stan
awia
nia
się
na
d zn
acze
niem
pos
zcze
góln
ych
słów
i w
yraż
eń p
rzez
ucz
enie
prz
ez
dzia
łani
e (n
p. li
czen
ie k
lock
ów
w w
ykon
anyc
h bu
dow
lach
, naz
ywan
ie
barw
na
rysu
nku
prze
dsta
wia
jący
m
tęcz
ę)
– od
gryw
anie
pro
styc
h sc
enek
(np
. wita
nie
się
i poż
egna
nie)
za
pom
ocą
różn
ych
rekw
izyt
ów
teat
raln
ych
(pac
ynek
, kuk
iełe
k )
lub
mas
kote
k i z
abaw
ek
– uc
zest
nicz
enie
w z
abaw
ach
tem
atyc
znyc
h
(np.
skl
ep)
– w
ykor
zyst
anie
tech
nik
plas
tycz
nych
do
utr
wal
ania
prz
ysw
ajan
ego
mat
eria
łu
w ję
zyku
obc
ym (
np. i
lust
row
anie
his
tory
jek,
pe
rson
aliz
acja
)–
czyn
ne w
ykor
zyst
ywan
ie p
ozna
nego
sło
wni
ctw
a i w
yraż
eń p
odcz
as z
abaw
(np
. kon
stru
kcyj
nych
, gr
ach
typu
mem
ory)
16.2
. Roz
umie
bar
dzo
pros
te p
olec
enia
i r
eagu
je n
a ni
e
– ks
ztał
tow
anie
naw
yku
zwra
cani
a uw
agi n
a os
obę
mów
iącą
w ję
zyku
obc
ym
– za
chęc
anie
i w
draż
anie
do
naś
lado
wcz
ego
wyk
onyw
ania
pro
styc
h po
lece
ń
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
ro
zum
ieni
a pr
osty
ch p
olec
eń
oraz
rea
gow
ania
na
nie
cały
m
ciał
em p
rzez
ucz
estn
ictw
o w
zab
awac
h m
uzyc
zno-
liter
acki
ch
(pio
senk
i, ry
mow
anki
) or
az
zaba
wac
h na
ślad
owcz
ych
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
roz
umie
nia
pros
tych
po
lece
ń or
az r
eago
wan
ia n
a ni
e ca
łym
cia
łem
, a
takż
e w
erba
lnie
16.3
. Pow
tarz
a ry
mow
anki
, pro
ste
wie
rszy
ki i
śpie
wa
pios
enki
w g
rupi
e
– ro
zbud
zeni
e za
inte
reso
wan
ia
i osł
ucha
nie
z br
zmie
niem
ję
zyka
obc
ego
(bar
dzo
krót
kie
rym
owan
ki, w
iers
zyki
i pi
osen
ki
śpie
wan
e pr
zez
nauc
zyci
ela
wra
z z
rekw
izyt
ami)
– sł
ucha
nie
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w
i pio
sene
k śp
iew
anyc
h na
żyw
o,
któr
ym to
war
zysz
y pr
ezen
tacj
a re
kwiz
ytów
, kar
t ilu
stra
cyjn
ych
lu
b ilu
stra
cja
ruch
owa
– sł
ucha
nie
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w
i pio
sene
k od
twar
zany
ch z
noś
nikó
w
elek
tron
iczn
ych
– sł
ucha
nie
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w i
pios
enek
śp
iew
anyc
h na
żyw
o lu
b od
twar
zany
ch
z no
śnik
ów e
lekt
roni
czny
ch, k
tóry
m to
war
zysz
y pr
ezen
tacj
a re
kwiz
ytów
, ilu
stra
cja
ruch
owa,
ka
rty
ilust
racy
jne
lub
rysu
nek
czy
zdję
cie
– ilu
stro
wan
ie tr
eści
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w
i pio
sene
k lu
b ko
loro
wan
ie g
otow
ych
ilust
racj
i po
dcza
s sł
ucha
nia
86
– ro
zpoz
naw
anie
naz
w o
biek
tów
pr
ezen
tow
anyc
h pr
zez
nauc
zyci
ela
w p
osta
ci
rym
owan
ych
„śpi
ewan
ek”
– po
wta
rzan
ie w
edłu
g w
zorc
a–
grup
owa
recy
tacj
a lu
b śp
iew
anie
w
raz
z to
war
zysz
ącym
nag
rani
em
– gr
upow
a re
cyta
cja
lub
śpie
wan
ie
pros
tych
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w
i pio
sene
k w
raz
z ilu
stra
cją
ruch
ową
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
pow
tarz
ania
wed
ług
wzo
rca
– gr
upow
e, c
hóra
lne
pow
tarz
anie
pro
styc
h ry
mow
anek
, wie
rszy
ków
i pi
osen
ek–
zaba
wy
muz
yczn
o-lit
erac
kie,
gru
pow
a re
cyta
cja
lub
śpie
wan
ie w
raz
z ilu
stra
cją
ruch
ową
czy
wsk
azyw
anie
m o
biek
tów
np
. na
ilust
racj
i
16.4
. Roz
umie
ogó
lny
sens
kró
tkic
h hi
stor
yjek
op
owia
dany
ch
lub
czyt
anyc
h, g
dy s
ą w
spie
rane
np
. obr
azka
mi,
rekw
izyt
ami,
ruch
em,
mim
iką,
ges
tam
i
– sł
ucha
nie
krót
kich
wie
rszy
ków
lu
b ba
rdzo
kró
tkic
h op
owia
stek
ilu
stro
wan
ych
pr
zez
nauc
zyci
ela
obra
zkam
i, pl
ansz
ami,
plak
atam
i,
ilust
racj
ami w
ksi
ążec
zkac
h dl
a dz
ieci
– sł
ucha
nie
krót
kich
his
tory
jek
op
owia
dany
ch i
ilust
row
anyc
h
prze
z na
uczy
ciel
a ob
razk
ami,
plan
szam
i, pl
akat
ami,
kart
ami
ilust
racy
jnym
i lub
ges
tem
–
słuc
hani
e kr
ótki
ch h
isto
ryje
k
opow
iada
nych
prz
ez n
aucz
ycie
la,
któr
ym to
war
zysz
y pr
ezen
tacj
a „t
eatr
zyku
kuk
iełe
k”
– pr
aca
z m
ater
iałe
m a
uten
tycz
nym
, cz
ytan
ie p
rost
ych
ksią
żecz
ek
dla
dzie
ci
– w
zbud
zeni
e za
inte
reso
wan
ia
opow
ieśc
iam
i, hi
stor
yjka
mi
i ksi
ążec
zkam
i w ję
zyku
obc
ym
prze
z zo
rgan
izow
anie
„ką
cika
ję
zyka
”
– sł
ucha
nie
krót
kich
his
tory
jek
opow
iada
nych
i i
lust
row
anyc
h pr
zez
nauc
zyci
ela
obra
zkam
i, pl
ansz
ami,
plak
atam
i, ka
rtam
i ilu
stra
cyjn
ymi,
prez
enta
cją
„tea
trzy
ku k
ukie
łek”
lub
mim
iką
i ges
tem
–
prac
a z
mat
eria
łem
aut
enty
czny
m, c
zyta
nie
pros
tych
ksi
ążec
zek
dla
dzie
ci
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
two
w o
pow
ieśc
iach
na
uczy
ciel
a lu
b cz
ytan
iu k
siąż
ecze
k
prze
z na
uczy
ciel
a w
pos
taci
dop
owia
dani
a br
akuj
ącyc
h sł
ów, r
ecyt
acji
„ref
renu
”,
eksp
resj
ę em
ocji
(np.
śm
iech
, kla
skan
ie,
imit
acja
pła
czu)
–
ilust
row
anie
tre
ści h
isto
ryje
k lu
b ks
iąże
czek
ró
żnym
i tec
hnik
ami p
last
yczn
ymi
– w
zbud
zeni
e za
inte
reso
wan
ia o
pow
ieśc
iam
i, hi
stor
yjka
mi i
ksi
ążec
zkam
i w ję
zyku
obc
ym
prze
z za
chęc
anie
do
korz
ysta
nia
z „k
ącik
a ję
zyka
” or
az u
czes
tnic
zeni
e w
wyb
iera
niu
opow
ieśc
i na
dane
zaj
ęcia
87
17. P
rzyg
otow
anie
do
pos
ługi
wan
ia s
ię
języ
kiem
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
lub
etni
czne
j lu
b ję
zyki
em
regi
onal
nym
dzi
eci
nale
żący
ch
do m
niej
szoś
ci
naro
dow
ych
i etn
iczn
ych
or
az s
połe
czno
ści
posł
uguj
ącej
się
ję
zyki
em re
gion
alny
m,
o kt
óryc
h m
owa
w u
staw
ie z
dni
a
6 st
yczn
ia 2
005
r. o
mni
ejsz
ości
ach
naro
dow
ych
i etn
iczn
ych
oraz
o
języ
ku re
gion
alny
m
17.1
. Ucz
estn
iczy
w
zab
awac
h pr
owad
zony
ch
w ję
zyku
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
– ob
serw
owan
ie i
w m
iarę
m
ożliw
ości
ucz
estn
icze
nie
w tr
adyc
yjny
ch z
abaw
ach
zesp
ołow
ych
prow
adzo
nych
w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej, e
tnic
znej
lu
b ję
zyku
reg
iona
lnym
– ak
tyw
ne u
czes
tnic
zeni
e w
trad
ycyj
nych
zab
awac
h ze
społ
owyc
h pr
owad
zony
ch w
języ
ku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej lu
b et
nicz
nej
lub
języ
ku re
gion
alny
m –
dos
trze
gani
e po
wta
rzal
nośc
i okr
eślo
nych
zab
aw
w o
kreś
lony
ch s
ytua
cjac
h
lub
okre
sach
(św
ięta
, obr
zędy
zw
iąza
ne w
wita
niem
lub
żegn
anie
m
pór
roku
, uro
czys
tośc
i o c
hara
kter
ze
rodz
inny
m, z
abaw
y z
naśl
adow
anie
m
czyn
nośc
i osó
b do
rosł
ych)
– ci
ągłe
wzb
ogac
anie
sło
wni
ctw
a cz
ynne
go s
toso
wan
ego
podc
zas
zaba
w
– in
icjo
wan
ie i
akty
wne
ucz
estn
icze
nie
w z
abaw
ach
prow
adzo
nych
w ję
zyku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku r
egio
naln
ym (
tańc
e,
koro
wod
y, za
baw
y w
kol
e, w
ylic
zank
i, gr
y, di
alog
i, pr
zyśp
iew
ki)
– w
iąza
nie
trad
ycyj
nych
zab
aw z
odp
owie
dnim
i sy
tuac
jam
i lub
okr
esam
i w ro
ku (
świę
ta, o
brzę
dy
zwią
zane
w w
itani
em lu
b że
gnan
iem
pór
roku
, ur
oczy
stoś
ci o
cha
rakt
erze
rodz
inny
m, z
abaw
y z
naśl
adow
anie
m c
zynn
ości
osó
b do
rosł
ych)
–
adek
wat
ne w
ykor
zyst
ywan
ie w
zab
awac
h st
rojó
w,
rekw
izyt
ów, i
nstr
umen
tów
z z
asto
sow
anie
m
okre
śleń
zac
zerp
nięt
ych
z tr
adyc
ji ję
zyko
wyc
h re
gion
u lu
b sp
ołec
znoś
ci (
pier
ścio
nki,
kije
, pas
ki,
lask
i, ch
uste
czki
)
88
(n
azw
y st
rojó
w, r
ekw
izyt
ów,
inst
rum
entó
w)
– sp
onta
nicz
ne p
odej
mow
anie
wła
snyc
h tw
órcz
ych
zaba
w, w
któ
re s
ą w
plat
ane
zwro
ty z
acze
rpni
ęte
z tr
adyc
ji ję
zyko
wyc
h re
gion
u lu
b sp
ołec
znoś
ci
(zab
awy
tem
atyc
zne,
insc
eniz
owan
e)
17.2
. Roz
umie
bar
dzo
pros
te p
olec
enia
w
ydaw
ane
w ję
zyku
m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej
lub
etni
czne
j lub
ję
zyku
reg
iona
lnym
i r
eagu
je n
a ni
e
– sł
ucha
nie
pole
ceń
wyd
awan
ych
w ję
zyku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
w s
ytua
cjac
h ży
ciow
ych
(ust
alon
y za
sób
pole
ceń
wyp
owia
dany
ch
prze
z ot
ocze
nie,
zam
ienn
e w
ypow
iada
nie
pole
ceń
w ję
zyku
po
lskim
i w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej
lub
języ
ku re
gion
alny
m,
dope
łnia
nie
pole
ceń
gest
em,
wsk
azyw
anie
m w
cel
u uł
atw
ieni
a zr
ozum
ieni
a, o
kazy
wan
ie
apro
baty
za
każd
e zr
ozum
iane
i w
ykon
ane
pole
ceni
e)
– sł
ucha
nie
i wyk
onyw
anie
czy
nnoś
ci
wed
ług
pole
ceń
wyd
awan
ych
w ję
zyku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
w k
onkr
etny
ch
sytu
acja
ch ż
ycio
wyc
h i p
odcz
as
pode
jmow
anyc
h dz
iała
ń (s
tale
w
zbog
acan
y za
sób
pole
ceń
wyp
owia
dany
ch p
rzez
oto
czen
ie,
stos
owan
ie p
olec
eń w
now
ych
sytu
acja
ch)
– sł
ucha
nie
i wyk
onyw
anie
czy
nnoś
ci w
edłu
g po
lece
ń w
ydaw
anyc
h w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej l
ub ję
zyku
reg
iona
lnym
w
syt
uacj
ach
życi
owyc
h i p
odcz
as
pode
jmow
ania
now
ych
zada
ń (s
tale
w
zbog
acon
y za
sób
pole
ceń
wyp
owia
dany
ch
prze
z ot
ocze
nie,
pol
ecen
ia z
wią
zane
z
wyk
onyw
anie
m n
p. tr
adyc
yjne
go r
ękod
zieł
a,
nazw
y fig
ur ta
necz
nych
)–
pode
jmow
anie
pró
b sa
mod
ziel
nego
fo
rmuł
owan
ia p
olec
eń w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej l
ub ję
zyku
reg
iona
lnym
17.3
. Pow
tarz
a ry
mow
anki
, pro
ste
wie
rszy
ki i
śpie
wa
pios
enki
w g
rupi
e w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej
lub
etni
czne
j lub
ję
zyku
reg
iona
lnym
– po
wta
rzan
ie p
rost
ych
rym
owan
ek, w
iers
zykó
w
i śpi
ewan
ych
pios
enek
(za
baw
y ty
pu „
echo
”)
– uc
zeni
e si
ę na
pam
ięć
krót
kich
w
iers
zy, r
ymow
anek
, pio
sene
k po
dcza
s ze
społ
oweg
o de
klam
owan
ia, ś
piew
ania
(ł
ącze
nie
bodź
ców
słu
chow
ych
z ob
raze
m, a
nim
acją
pa
cynk
ami,
aby
ułat
wić
odb
iór
i roz
umie
nie)
– de
klam
owan
ie w
iers
zy, r
ymow
anek
, śp
iew
anie
pio
sene
k w
języ
ku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej lu
b et
nicz
nej
lub
języ
ku r
egio
naln
ym (
grup
owe,
in
dyw
idul
nie
prze
z ch
ętne
dzi
eci)
–
wci
elan
ie s
ię w
rol
e po
stac
i op
eruj
ącyc
h ję
zyki
em m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej
lub
języ
kiem
reg
iona
lnym
(fo
rmy
teat
raln
e: d
ram
a, z
abaw
y in
scen
izow
ane,
teat
r la
lek
lu
b z
wyk
orzy
stan
iem
syl
wet
w
trad
ycyj
nych
str
ojac
h)
– na
bier
anie
cor
az w
ięks
zej s
kute
czno
ści
i pew
nośc
i w d
ekla
mow
aniu
wie
rszy
, ry
mow
anek
, śpi
ewan
iu p
iose
nek
w ję
zyku
m
niej
szoś
ci n
arod
owej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
(ko
nkur
sy r
ecyt
ator
skie
, wys
tępy
ok
olic
znoś
ciow
e)–
pode
jmow
anie
pró
b tw
orze
nia
wła
snyc
h fo
rm
liter
acki
ch i
wok
alny
ch w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej l
ub ję
zyku
reg
iona
lnym
(d
opow
iada
nie
rym
ów, t
wor
zeni
e ry
mow
anek
, w
iers
zy, u
kład
anie
pio
sene
k, p
rzyś
piew
ek
opar
tych
na
trad
ycji
języ
kow
ej i
muz
yczn
ej
regi
onu
lub
społ
eczn
ości
)
89
17.4
. Roz
umie
ogó
lny
sens
kró
tkic
h hi
stor
yjek
op
owia
dany
ch
lub
czyt
anyc
h w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej
lub
etni
czne
j lub
ję
zyku
reg
iona
lnym
– sł
ucha
nie
krót
kich
his
tory
jek
opow
iada
nych
lub
czyt
anyc
h w
języ
ku m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej lu
b et
nicz
nej
lub
języ
ku r
egio
naln
ym
dost
osow
anyc
h do
wie
ku
i moż
liwoś
ci d
ziec
i (o
braz
owan
ie tr
eści
pr
zez
ilust
racj
e, a
nim
owan
ie
pacy
nkam
i, op
owia
dani
a po
dcza
s sp
acer
ów, p
okaz
ów)
– sł
ucha
nie
cora
z dł
uższ
ych
hist
oryj
ek o
pow
iada
nych
lu
b cz
ytan
ych
w ję
zyku
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
(ob
razo
wan
ie tr
eści
pr
zez
ilust
racj
e, a
nim
owan
ie
pacy
nkam
i, op
owia
dani
a i p
ogad
anki
pod
czas
spa
ceró
w,
poka
zów,
pre
zent
acji,
spo
tkan
ia
z ci
ekaw
ymi l
udźm
i reg
ionu
i s
połe
czno
ści,
np. c
złon
kam
i rod
zin
dzie
ci)
– na
byw
anie
pra
wid
łow
ych
wzo
rców
m
owy
i wzb
ogac
anie
sło
wni
ka p
rzez
sł
ucha
nie
wie
lu o
sób
oper
ując
ych
języ
kiem
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej
lub
etni
czne
j lub
języ
ku
regi
onal
nym
– sł
ucha
nie
z za
inte
reso
wan
iem
i zr
ozum
ieni
em
hist
oryj
ek o
pow
iada
nych
lub
czyt
anyc
h w
języ
ku m
niej
szoś
ci n
arod
owej
lub
etni
czne
j lu
b ję
zyku
reg
iona
lnym
(ak
tyw
ne s
łuch
anie
, po
rząd
kow
anie
obr
azkó
w z
godn
ie z
kol
ejno
ścią
zd
arze
ń, c
zyta
nie
frag
men
tam
i z
przy
pom
inan
iem
upr
zedn
iej t
reśc
i)–
wzb
ogac
anie
wie
dzy
o re
gion
ie, s
połe
czno
ści,
trad
ycja
ch i
kultu
rze
podc
zas
słuc
hani
a po
dań,
le
gend
, his
tori
i opo
wia
dany
ch w
języ
ku
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej lu
b et
nicz
nej l
ub ję
zyku
re
gion
alny
m (
spot
kani
a z
twór
cam
i kul
tury
i s
ztuk
i, lu
dźm
i wyk
onuj
ącym
i zaw
ody
zwią
zane
z
regi
onem
) –
słuc
hani
e ut
wor
ów li
tera
ckic
h dl
a dz
ieci
pi
sany
ch p
rzez
aut
orów
reg
ionu
lu
b sp
ołec
znoś
ci (
przy
bliż
anie
ich
post
aci
dzie
ciom
: im
iona
i na
zwis
ka, p
odaw
anie
ty
tułó
w, w
spól
ne a
naliz
owan
ie tr
eści
, sw
obod
ne
insc
eniz
owan
ie tr
eści
)–
sam
odzi
elne
opo
wia
dani
e zn
anyc
h hi
stor
yjek
or
az tw
orze
nie
wła
snyc
h op
owia
dań,
op
erow
anie
zw
rota
mi,
języ
kiem
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
, etn
iczn
ej lu
b ję
zyki
em r
egio
naln
ym
(kre
atyw
ne o
pow
iada
nia,
dia
logi
, dop
ełni
anie
tr
eści
opo
wia
dane
j his
tory
jki)
17.5
. Wie
, do
jaki
ej
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, et
nicz
nej
lub
języ
kow
ej n
ależ
y
– pr
zeka
zyw
anie
w ję
zyku
m
niej
szoś
ci n
arod
owej
, etn
iczn
ej
lub
języ
ku r
egio
naln
ym
pods
taw
owyc
h in
form
acji
doty
cząc
ych
dzie
cka
i naj
bliż
szyc
h cz
łonk
ów je
go
rodz
iny
oraz
zac
hęca
nie
do p
rób
sam
odzi
elne
go p
owta
rzan
ia
(im
iona
, osł
ucha
nie
się
– do
skon
alen
ie u
mie
jętn
ości
po
daw
ania
pod
staw
owyc
h in
form
acji
na s
wój
tem
at
oraz
naj
bliż
szej
rod
ziny
w ję
zyku
m
niej
szoś
ci n
arod
owej
, etn
iczn
ej
lub
języ
ku r
egio
naln
ym (
imio
na,
stos
owan
ie s
pecy
ficzn
ych
dla
regi
onu
okre
śleń
, np.
sto
pni
pokr
ewie
ństw
a, n
azw
zaw
odów
)
– do
kony
wan
ie a
utop
reze
ntac
ji or
az p
reze
ntac
ji w
łasn
ej r
odzi
ny w
języ
ku m
niej
szoś
ci n
arod
owej
, et
nicz
nej l
ub ję
zyku
reg
iona
lnym
(im
iona
, na
zwis
ka, o
kreś
leni
a st
opni
pok
rew
ieńs
twa)
– w
zbud
zani
e za
inte
reso
wan
ia h
isto
rią
wła
snej
ro
dzin
y: lo
sy, e
tym
olog
ia n
azw
isk
(drz
ewo
gene
alog
iczn
e, s
potk
ania
z c
złon
kam
i rod
zin
oper
ując
ymi j
ęzyk
iem
mni
ejsz
ości
nar
odow
ej,
etni
czne
j lub
języ
ku r
egio
naln
ym)
90
ze
spe
cyfic
znym
i dla
reg
ionu
ok
reśl
enia
mi,
np. s
topn
i po
krew
ieńs
twa)
– pr
zysw
ojen
ie p
amię
ciow
e na
zwy
rodz
inne
j mie
jsco
woś
ci–
stop
niow
e po
znaw
anie
śr
odow
iska
geo
grafi
czne
go,
przy
rodn
icze
go i
kultu
row
ego
połą
czon
e ze
wzb
ogac
anie
m
słow
nict
wa
bier
nego
i c
zynn
ego
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
, etn
iczn
ej lu
b ję
zyka
re
gion
alne
go (
spac
ery,
wyc
iecz
ki, s
potk
ania
z lu
dźm
i)–
obse
rwow
anie
sw
ojej
wsp
ólno
ty
naro
dow
ej, e
tnic
znej
pod
czas
pr
zygo
tow
ywan
ia o
bcho
dów
św
iąt,
cele
brow
ania
trad
ycji
kultu
row
ych
– ut
rwal
enie
zna
jom
ości
naz
wy
rodz
inne
j mie
jsco
woś
ci, s
topn
iow
e pr
zybl
iżan
ie r
ozum
ieni
a po
jęć:
kra
j, re
gion
, mie
jsco
woś
ć (p
okaz
na
map
ie, w
ycie
czki
, ogl
ądan
ie z
djęć
)–
wzb
ogac
anie
doś
wia
dcze
ń sp
rzyj
ając
ych
akty
wne
mu
pozn
awan
iu ś
rodo
wis
ka
geog
rafic
zneg
o, p
rzyr
odni
czeg
o i k
ultu
row
ego
połą
czon
e z
wzb
ogac
anie
m s
łow
nict
wa
bier
nego
i cz
ynne
go m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej, e
tnic
znej
lub
języ
ka
regi
onal
nego
(sp
acer
y, w
ycie
czki
, sp
otka
nia
z lu
dźm
i, w
ysta
wy
prac
, or
gani
zow
ane
z ud
ział
em d
ziec
i)
– ks
ztał
tow
anie
w p
odst
awow
ym z
akre
sie
świa
dom
ości
prz
ynal
eżno
ści s
połe
czne
j i t
eryt
oria
lnej
: moj
a ro
dzin
a, m
oje
mia
sto,
mój
re
gion
, mój
kra
j (w
skaz
ywan
ie n
a m
apie
Pol
ski,
stos
owan
ie r
dzen
nych
okr
eśle
ń sp
ołec
znoś
ci,
wpr
owad
zeni
e na
zwy
mie
jsco
woś
ci
do g
loba
lneg
o cz
ytan
ia)
– uc
zest
nicz
enie
w p
ozna
wan
iu, p
rom
owan
iu
i akt
ywny
m d
ział
aniu
na
rzec
z śr
odow
iska
ge
ogra
ficzn
ego,
prz
yrod
nicz
ego
or
az k
ultu
row
ego
połą
czon
e ze
wzb
ogac
anie
m
słow
nict
wa
bier
nego
i cz
ynne
go m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej, e
tnic
znej
lub
języ
ka r
egio
naln
ego
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, s
potk
ania
z tw
órca
mi
i art
ysta
mi,
udzi
ał w
wys
taw
ach,
pok
azac
h,
konk
ursa
ch, w
ykon
ywan
ie a
lbum
ów,
zwie
dzan
ie z
abyt
ków
reg
ionu
, pre
zent
owan
ie
się
w s
troj
ach
regi
onal
nych
, pra
ce p
last
yczn
o-te
chni
czne
wyk
orzy
stuj
ące
char
akte
ryst
yczn
e zd
obni
ctw
o i t
echn
iki,
zaję
cia
przy
bliż
ając
e tr
adyc
je k
ulin
arne
z n
azyw
anie
m p
otra
w
i skł
adni
ków
)–
odcz
uwan
ie d
umy
z pr
zyna
leżn
ości
do
spo
łecz
nośc
i ope
rują
cej w
łasn
ym ję
zyki
em
i tra
dycj
ą ku
lturo
wą
– do
strz
egan
ie e
lem
entó
w w
spól
nych
w k
ultu
rze
całe
go k
raju
prz
y je
dnoc
zesn
ym d
ostr
zega
niu
odm
ienn
ości
, uni
kato
woś
ci w
łasn
ych
trad
ycji
– pr
zeja
wia
nie
akce
ptac
ji i t
oler
ancj
i wob
ec
odm
ienn
ości
kul
tury
i ję
zyka
w o
bręb
ie
społ
eczn
ości
, w ja
kiej
funk
cjon
uje
dzie
cko
91
ze
spe
cyfic
znym
i dla
reg
ionu
ok
reśl
enia
mi,
np. s
topn
i po
krew
ieńs
twa)
– pr
zysw
ojen
ie p
amię
ciow
e na
zwy
rodz
inne
j mie
jsco
woś
ci–
stop
niow
e po
znaw
anie
śr
odow
iska
geo
grafi
czne
go,
przy
rodn
icze
go i
kultu
row
ego
połą
czon
e ze
wzb
ogac
anie
m
słow
nict
wa
bier
nego
i c
zynn
ego
mni
ejsz
ości
na
rodo
wej
, etn
iczn
ej lu
b ję
zyka
re
gion
alne
go (
spac
ery,
wyc
iecz
ki, s
potk
ania
z lu
dźm
i)–
obse
rwow
anie
sw
ojej
wsp
ólno
ty
naro
dow
ej, e
tnic
znej
pod
czas
pr
zygo
tow
ywan
ia o
bcho
dów
św
iąt,
cele
brow
ania
trad
ycji
kultu
row
ych
– ut
rwal
enie
zna
jom
ości
naz
wy
rodz
inne
j mie
jsco
woś
ci, s
topn
iow
e pr
zybl
iżan
ie r
ozum
ieni
a po
jęć:
kra
j, re
gion
, mie
jsco
woś
ć (p
okaz
na
map
ie, w
ycie
czki
, ogl
ądan
ie z
djęć
)–
wzb
ogac
anie
doś
wia
dcze
ń sp
rzyj
ając
ych
akty
wne
mu
pozn
awan
iu ś
rodo
wis
ka
geog
rafic
zneg
o, p
rzyr
odni
czeg
o i k
ultu
row
ego
połą
czon
e z
wzb
ogac
anie
m s
łow
nict
wa
bier
nego
i cz
ynne
go m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej, e
tnic
znej
lub
języ
ka
regi
onal
nego
(sp
acer
y, w
ycie
czki
, sp
otka
nia
z lu
dźm
i, w
ysta
wy
prac
, or
gani
zow
ane
z ud
ział
em d
ziec
i)
– ks
ztał
tow
anie
w p
odst
awow
ym z
akre
sie
świa
dom
ości
prz
ynal
eżno
ści s
połe
czne
j i t
eryt
oria
lnej
: moj
a ro
dzin
a, m
oje
mia
sto,
mój
re
gion
, mój
kra
j (w
skaz
ywan
ie n
a m
apie
Pol
ski,
stos
owan
ie r
dzen
nych
okr
eśle
ń sp
ołec
znoś
ci,
wpr
owad
zeni
e na
zwy
mie
jsco
woś
ci
do g
loba
lneg
o cz
ytan
ia)
– uc
zest
nicz
enie
w p
ozna
wan
iu, p
rom
owan
iu
i akt
ywny
m d
ział
aniu
na
rzec
z śr
odow
iska
ge
ogra
ficzn
ego,
prz
yrod
nicz
ego
or
az k
ultu
row
ego
połą
czon
e ze
wzb
ogac
anie
m
słow
nict
wa
bier
nego
i cz
ynne
go m
niej
szoś
ci
naro
dow
ej, e
tnic
znej
lub
języ
ka r
egio
naln
ego
(spa
cery
, wyc
iecz
ki, s
potk
ania
z tw
órca
mi
i art
ysta
mi,
udzi
ał w
wys
taw
ach,
pok
azac
h,
konk
ursa
ch, w
ykon
ywan
ie a
lbum
ów,
zwie
dzan
ie z
abyt
ków
reg
ionu
, pre
zent
owan
ie
się
w s
troj
ach
regi
onal
nych
, pra
ce p
last
yczn
o-te
chni
czne
wyk
orzy
stuj
ące
char
akte
ryst
yczn
e zd
obni
ctw
o i t
echn
iki,
zaję
cia
przy
bliż
ając
e tr
adyc
je k
ulin
arne
z n
azyw
anie
m p
otra
w
i skł
adni
ków
)–
odcz
uwan
ie d
umy
z pr
zyna
leżn
ości
do
spo
łecz
nośc
i ope
rują
cej w
łasn
ym ję
zyki
em
i tra
dycj
ą ku
lturo
wą
– do
strz
egan
ie e
lem
entó
w w
spól
nych
w k
ultu
rze
całe
go k
raju
prz
y je
dnoc
zesn
ym d
ostr
zega
niu
odm
ienn
ości
, uni
kato
woś
ci w
łasn
ych
trad
ycji
– pr
zeja
wia
nie
akce
ptac
ji i t
oler
ancj
i wob
ec
odm
ienn
ości
kul
tury
i ję
zyka
w o
bręb
ie
społ
eczn
ości
, w ja
kiej
funk
cjon
uje
dzie
cko
17.6
. Zna
god
ło s
woj
ej
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, et
nicz
nej l
ub
języ
kow
ej
– za
pozn
anie
z g
odłe
m s
woj
ej
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, etn
iczn
ej
lub
języ
kow
ej ja
ko s
tały
m
elem
ente
m w
ystr
oju
najb
liższ
ego
otoc
zeni
a
– ro
zpoz
naw
anie
god
ła P
olsk
i ora
z go
dła
swoj
ej w
spól
noty
nar
odow
ej,
etni
czne
j (um
iesz
czen
ie w
sal
i, ko
loro
wan
ie)
– ro
zum
ieni
e zn
acze
nia
oraz
oka
zyw
anie
sz
acun
ku d
la s
ymbo
li na
rodo
wyc
h i g
odła
sw
ojej
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, etn
iczn
ej
lub
języ
kow
ej (
wyk
orzy
styw
anie
god
ła ja
ko
elem
entu
iden
tyfik
ując
ego
na s
troj
ach,
pr
acac
h)–
pozn
anie
his
tori
i, le
gend
i po
dań
zwią
zany
ch
z po
wst
anie
m g
odła
sw
ojej
wsp
ólno
ty
naro
dow
ej, e
tnic
znej
– od
czuw
anie
dum
y z
fakt
u pr
zyna
leżn
ości
do
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, etn
iczn
ej
lub
języ
kow
ej p
osia
dają
cej w
łasn
y go
dło
– w
ykon
ywan
ie p
rac
plas
tycz
nych
opa
rtyc
h
na m
otyw
ie g
odła
sw
ojej
wsp
ólno
ty n
arod
owej
, et
nicz
nej
Zam
iesz
czon
a w
yżej
tabe
la p
rzed
staw
ia p
unkt
y po
dsta
wy
prog
ram
owej
wyc
how
ania
prz
edsz
koln
ego
wra
z z
zaga
dnie
niam
i, kt
óre
przy
re
aliz
acji
każd
ego
punk
tu n
ależ
y po
rusz
yć, o
raz
spos
oby
ich
real
izac
ji. Z
osta
ła o
na p
odzi
elon
a na
trzy
czę
ści,
aby
ukaz
ać e
tapy
osi
ągan
ia
celó
w w
każ
dej g
rupi
e w
ieko
wej
. Dzi
ęki t
emu
nauc
zyci
el d
osta
je k
onkr
etne
wsk
azów
ki, j
ak p
lano
wać
pro
ces
wyc
how
awcz
o-dy
dakt
yczn
y, ja
k st
opni
ować
tru
dnoś
ć i j
akie
cel
e os
iągn
ąć n
a za
końc
zeni
e ed
ukac
ji pr
zeds
zkol
nej.
Nau
czyc
iel p
row
adzą
cy m
łods
ze g
rupy
pow
inie
n za
pozn
ać s
ię z
treś
ciam
i tab
eli w
łaśc
iwym
i dla
sw
ojej
gru
py i
dla
grup
y st
arsz
ej. D
zięk
i tem
u bę
dzie
móg
ł pos
taw
ić d
ziec
iom
i so
bie
jasn
e ce
le n
a ca
ły r
ok s
zkol
ny i
przy
goto
wać
dzi
eci d
o pr
acy
w k
olej
nym
rok
u.Sp
osob
y re
aliz
acji
kole
jnyc
h pu
nktó
w p
odst
awy
prog
ram
owej
pre
zent
ują
zaję
cia,
zab
awy
i met
ody
prac
y. W
yzna
czaj
ą ki
erun
ek d
ział
ań,
pozo
staw
iają
c je
dnoc
ześn
ie n
aucz
ycie
lom
sw
obod
ę w
ich
dobo
rze.
N
aucz
ycie
le, k
orzy
staj
ąc z
tab
eli i
om
awia
jąc
z dz
iećm
i zam
iesz
czon
e w
nie
j zag
adni
enia
, mog
ą m
ieć
pew
ność
, że
w p
ełni
rea
lizuj
ą po
dsta
wę
prog
ram
ową
i naj
waż
niej
sze
zaw
arte
w n
iej t
reśc
i.
*Pol
ecam
y m
ater
iały
do
języ
ka a
ngie
lski
ego
wyd
awni
ctw
a N
owa
Era
.
Rozwój dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym
IV.
93
Możemy wyróżnić dwa podstawowe znaczenia rozwoju. Pierwsza defi nicja ujmuje go jako wzrost czynności, funkcji czy procesów psychicznych polegający na przechodzeniu od stanów lub form niższych (bardziej ogólnych) do wyższych (bardziej specyfi cznych) w stosunku do wcześniejszych. Druga defi nicja dotyczy rozwoju jako procesu zmian w zachowaniu, które dokonują się w czasie i mają charakter progresywny. Są to zmiany zarówno wewnątrzosobni-cze (dotyczące jednostki), jak i międzyosobnicze (dotyczące relacji międzyludzkich). Te dwa znaczenia można traktować jako uzupełniające się (Trempała 2012).
Mówiąc o człowieku i jego rozwoju, postrzegamy go całościowo, traktując psychikę jako zespół procesów poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych, które realizują się przez osobowość. Psychologia rozwojowa korzysta z tego umownego podziału i każdej z tych sfer przypisuje określone funkcje, zadania rozwojowe. Należy podkreślić, że rozwój dziecka, jego tempo i rytm są wypadkową wzajemnych zależności i wpływu czynników biologicznych (w tym wrodzonych właściwości organizmu i ośrodkowego układu nerwowego przekazywa-nych genetycznie) i czynników środowiskowych (różnorodne oddziaływania rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej). Oddziaływania te są ze sobą ściśle powiązane, występowanie trudno-ści w jednej ze sfer rozwoju negatywnie wpływa na inne, np. trudności poznawcze rzutują na rozwój społeczny. Zgodnie z tym podziałem w rozdziale został przedstawiony opis etapów rozwojowych obejmujących okres wczesnego (2.–3. r.ż.) i średniego dzieciństwa, zwanego też okresem przedszkolnym (4–6 lat) (Harwas-Napierała, Trempała 2007). Jest on zbiorem wytycznych odnoszących się do umiejętności, właściwości, które dziecko w określonym wie-ku powinno posiadać.
Podczas obserwacji i oceny rozwoju dziecka nie można zapominać o tzw. różnicach indywidu-alnych. Brak określonych umiejętności nie zawsze jednak świadczy o zaburzeniu rozwoju, jego spowolnieniu lub opóźnieniu. Może na przykład oznaczać, że prawidłowo rozwijające się dziec-ko nie opanowało jeszcze określonych czynności wskutek braku odpowiedniego treningu (roz-wój nieharmonijny). Takie dziecko szybko uczy się nowych umiejętności i niebawem dorównuje rówieśnikom. Jeśli jednak dziecko słabo funkcjonuje w kilku sferach, a nauka przychodzi mu z trudem, jest to sygnał, by zwrócić się do specjalisty (np. neurologa, psychologa, logopedy). Objęcie dziecka wielotorową diagnozą przez specjalistów ma dobre strony. Jest to szansa na uzyskanie szybkiej oceny i podjęcie natychmiastowej terapii.
Wychowanie dziecka to długofalowy proces wymagający stworzenia właściwych warunków i planowych oddziaływań ze strony rodziców i przedszkola. Ważne jest pozwolenie dziecku na samodzielność, okazywanie zainteresowania i radości z pokonanych trudności, podobnie jak egzekwowanie pozytywnego zachowania w domu, w przedszkolu czy w innym środowisku, gdyż dziecko rozwija mechanizmy samokontroli (lepiej lub gorzej rozwinięte w zależności od wrodzonego temperamentu i wymagań otoczenia). Warto też kształtować w dziecku po-czucie odpowiedzialności, zachęcać do doprowadzania prac do końca. Na początku wymaga to wsparcia ze strony dorosłych i podpowiedzi, co i jak ma zrobić. Z czasem czynności te przy-bierają postać nawyku. Ważne jest też, aby opiekunowie wprowadzali różnego rodzaju zabawy od najwcześniejszych miesięcy życia dziecka, dla stymulacji rozwoju ważna jest bowiem wszechstronność i polisensoryczność bodźców.
1. Wprowadzenie
94
2. Rozwój psychoruchowy dzieci w 2. i 3. roku życia (wiek poniemowlęcy)
Rozwój fizyczny i motorycznyW tym okresie życia dziecka obserwujemy szybkie tempo rozwoju fizycznego i somatycz-
nego. Dotyczy to zwłaszcza układu nerwowego. W 2. r.ż. następuje też szybki rozwój kośćca, zwłaszcza części mózgowej czaszki, klatki piersiowej, kończyn górnych i dolnych. Następuje spowolnienie przyrostu wagi przy nadal szybko postępującym wzroście (wyszczuplenie syl-wetki dziecka). W zakresie motoryki dziecko doskonali umiejętności lokomocyjne, takie jak: bieganie, galop, skakanie (podskakiwanie na jednej nodze i przeskakiwanie przez niskie przeszkody), wchodzenie i schodzenie po schodach bez trzymania się poręczy z naprzemien-nym stawianiem nóg. Dziecko uczy się także jeździć na trójkołowym rowerku, potrafi stać na palcach (36. miesiąc). W 2. i 3. r.ż. postępują również zmiany w zakresie ruchów stabili-zacyjnych, wymagających kontroli całego ciała i przeciwdziałania sile grawitacji, takich jak schylanie się, obracanie, kołysanie, wyciąganie się, chodzenie po równoważni. Jest to także okres rozwoju tzw. manipulacji specyficznej (2. r.ż.), tzn. dziecko dostosowuje swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości, oddalenia (zabawy klockami). Uczy się także posłu-giwać przedmiotami codziennego użytku głównie przez naśladowanie dorosłych. Pod koniec wczesnego dzieciństwa osiąga samodzielność w kontrolowanym poruszaniu się w najbliż-szym otoczeniu.
Rozwój funkcji poznawczychPierwsze dwa lata życia dziecka to okres tzw. inteligencji sensoryczno-motorycznej (Pia-
get 1966). Pod koniec tego okresu dziecko może już zastąpić realny przedmiot przez działa-nie obrazami umysłowymi. W 2. r.ż. odkrywa takie cechy przedmiotów, jak stałość i obiek-tywność (przedmioty mają stałe położenie, istnieją, choć zniknęły z pola widzenia), tworzy pierwsze schematy funkcjonalnych klas obiektów i funkcjonalnych relacji (np. przedmioty do postukiwania, ciągnięcia), przechodzi od rozwiązywania problemów metodą czynnego eksperymentowania do używania w tym celu kombinacji myślowych. W tym okresie rozwija się zdolność do myślenia o obiektach w sposób symboliczny (początek stadium przedopera-cyjnego według teorii Piageta). Rozpoczyna się okres odkrywania umysłu, co pozwala dziec-ku rozumieć, że ludzie różnią się od przedmiotów. Rozwój poznania społecznego polega na uświadamianiu sobie wewnętrznych stanów mentalnych i umożliwia zabawy w udawa-nie, rozumienie intencji komunikacyjnej, pragnień własnych i cudzych, posługiwanie się terminami odnoszącymi się do umysłu („chcę”, „myślę”).
Odzwierciedleniem rozwoju pozostałych funkcji psychicznych jest rozwój zabawy. Lew Wygotski (1966) twierdził, że zabawa jest nie tylko dominującą formą aktywności, lecz w pewnym sensie głównym źródłem rozwoju dzieci do wieku szkolnego. W okresie po-niemowlęcym dominują następujące rodzaje zabaw:• zabawy manipulacyjne, w których dziecko przystosowuje schemat czynności do no-
wych obiektów,• zabawy konstrukcyjne (głównie klockami) polegające w dużej mierze na naśladowa-
niu czynności wykonywanych przez dorosłych,
95
• zabawy symboliczne, tzw. zabawy w udawanie (będące wstępem do późniejszych za-baw tematycznych); pojawiają się między 18. a 24. miesiącem życia,
• zabawy tematyczne, inaczej zabawy w role (3. r.ż.), w których dziecko tworzy rozbudo-wane sekwencje działań, imituje zachowania i przypisuje przedmiotom różne cechy. Dzięki tym zabawom dzieci uczą się stosować znane sposoby działania do rozwiązywania nowych zadań.Rozwój zabawy ściśle koreluje z rozwojem mowy i komunikacji językowej. W 2. i 3
r.ż. dziecko czyni znaczne postępy w opanowywaniu języka i posługiwaniu się nim w róż-nych celach. Pod koniec 1. r.ż. dziecko operuje średnio 4–5 słowami, a w następnych latach (aż do 6. r.ż.) opanowuje dziennie średnio po 9–10 słów (Clark 1995). Są to nazwy ludzi, pokarmów, części ciała, ubrań, zwierząt, pojazdów, zabawek. Ponadto dziecko samo tworzy wiele nowych słów (neologizmów), korzystając z powszechnych sufiksów (fragmentów wy-razów), np. budowacz (budowniczy), nerwarz (ktoś nerwowy), brumek (samochód). Może-my obserwować zjawisko nadrozciągłości znaczeń (stosowanie tych samych słów do nazy-wania obiektów, które są w jakiś sposób do siebie podobne), np. „am” na określenie jedzenia i picia, oraz hiperregularyzacji (np. „dać jeść piesowi”, bo: koniowi). W tym wieku dziecko więcej rozumie (mowa bierna), niż jest w stanie wypowiedzieć (mowa czynna). Wypowiedzi dwulatka początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych), następnie za-czyna on tworzyć zlepki dwuwyrazowe, nie stosując jeszcze reguł gramatycznych, np. „Mama, lala” w znaczeniu „Mamo, chcę lalkę”. W wymowie występuje wiele zniekształ-ceń fonetycznych, zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną. W drugim półroczu 2. r.ż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie („Tata nie je buły, tata je chjeb”). W 3. r.ż. obok nich zaczynają pojawiać się wypowiedzenia złożone podrzędnie („Ja ci dam ląćkę, żeby mnie auto nie przejechało”). Warto zwrócić uwagę, że dziewczynki opa-nowują system językowy znacznie wcześniej niż chłopcy (Cieszyńska, Korendo 2007). W 3. r.ż. słownik dziecka liczy 1000–1500 słów, których znaczenia są wyraźnie określone. Dziec-ko wymawia jeszcze słowa, zniekształcając je fonetycznie, buduje zdania złożone przeciętnie z 3–4 słów (choć mogą się zdarzać wypowiedzenia złożone nawet z 20 i więcej słów). Między 2. a 3. r.ż. wzrasta wyraźnie długość dziecięcych wypowiedzi (Przetacznik 1968), rozwija się tzw. mowa opowieściowa.
Rozwój emocjonalny i społecznyW 2. r.ż. dziecko ma silnie zaznaczoną potrzebę przebywania z dorosłymi, szczególnie
z osobami znanymi, które wzbudzają w nim pozytywne uczucia (lęk separacyjny). Rozwój językowy umożliwia w coraz większym stopniu wyrażanie swoich pragnień i potrzeb. Dziec-ko zaczyna również rozumieć pragnienia innych osób w sytuacjach społecznych, uczy się wyrażać swoje emocje i rozpoznawać mimiczne wskazówki emocji u innych osób. Uczucia dzieci w tym okresie są intensywne, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne (duża labilność emocjonalna) (Gerstman 1976). Procesy pobudzania dominują nad procesami hamowania, przez co możemy obserwować gwałtowność reakcji i zachowania impulsywne. Między 2. a 3. r.ż. pojawiają się takie złożone uczucia, jak: zazdrość, duma, wstyd, zakłopo-tanie, poczucie winy związane z rozwojem świadomości własnego „ja” oraz lepszym rozu-
96
mieniem sytuacji społecznych. Dziecko staje się inicjatorem kontaktów społecznych, co ułatwia mu rozwój mowy; stale poszerza repertuar społecznych zachowań (głównie przez naśladownictwo), chętnie uczestniczy w codziennych zajęciach i próbuje naśladować nie-które czynności dorosłych. Pod koniec tego okresu, wraz z opanowaniem zdolności do przy-jęcia perspektywy drugiej osoby, obserwujemy narodziny tzw. empatii właściwej (Hoff-man 2006), dzięki której dzieci są w stanie współdzielić proste, a następnie coraz bardziej złożone uczucia.
Rozpoczęcie przez dziecko edukacji przedszkolnej jest momentem przełomowym w jego rozwoju społecznym. Dla wielu dzieci oznacza to pierwsze kontakty z dużą grupą, co wiąże się ze zmianą dotychczasowego trybu życia. Dziecko uczy się nowej dla siebie roli przedszko-laka, ponieważ instytucjonalny charakter opieki nad dziećmi wymaga od niego podporządko-wania się panującej tam organizacji. Powoli wychodzi z fazy egocentryzmu. Z tą właściwo-ścią dziecięcego myślenia silnie skorelowane są przejawy zachowań agresywnych. Niezdolność do akceptowania poglądów i postaw innych niż własne nie sprzyja prawidłowym relacjom. Zdolność wczuwania się w położenie innych osób (empatia) jest bowiem jednym z najsilniej-szych hamulców agresji. Dzieci w wieku poniemowlęcym przejawiają dwie formy agresji: instrumentalną, która występuje w dążeniu do osiągnięcia czegoś pożądanego (popychanie, uderzanie), i wrogą, której celem jest sprawienie przykrości drugiej osobie (w odwecie lub jako sposób ustalenia dominacji).
Z rozwojem emocjonalno-społecznym związany jest rozwój obrazu własnej osoby. W okresie poniemowlęcym następuje rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „ja” (pojęcie stałości przedmiotu, rosnąca samodzielność = poczucie sprawstwa). Pierwsze przejawy poczucia „ja” to rozpoznawanie siebie w lustrze (Lewis, Brooks-Gunn 1979), uży-wanie słowa „ja” w tzw. pędzie posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty oraz broni własnych rzeczy przed rówieśnikami). Powszechnie obserwowanym i często pro-blematycznym dla opiekunów zachowaniem jest tzw. dziecięcy negatywizm – przeciw-stawianie się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy (upór). Kształtowaniu się poczucia od-rębności fizycznej i psychicznej sprzyja rozwój umiejętności komunikowania się (rozmowa o przyczynach zdarzeń, o uczuciach i potrzebach) oraz częste słyszenie własnego imienia (tzw. lustro społeczne).
97
Rozwój fizyczny i motorycznyWiek przedszkolny to okres znaczących zmian fizycznych w zakresie wzrostu, masy
ciała oraz sylwetki dziecka. W tym czasie wzrost dziecka zwiększa się o ok. 22 cm, masa ciała o ok. 6 kg, dzieci osiągają przeciętnie wzrost 117 cm i wagę 21 kg, w związku ze wzro-stem kończyn obserwujemy wydłużenie sylwetki oraz rozrost twarzowej części mózgoczasz-ki (Trempała 2012). Zmianom tym towarzyszy dalszy rozwój układu nerwowego. Wzrost sprawności motorycznej przejawia się w swobodnym chodzeniu, bieganiu, sa-modzielności w zakresie czynności samoobsługowych. Dziecko nabywa coraz więcej nowych umiejętności, tj. jazda na rowerku, na łyżwach, pływanie, wspinanie się, przy czym zaczyna łączyć różne proste ruchy w bardziej złożone kombinacje, np. rzucanie i łapanie piłki, bieganie z podskakiwaniem. Ruchy dziecka są coraz bardziej skoordynowane, płynne i rytmiczne, co widać np. w tańcu. U dzieci w tym okresie obserwujemy wzmożoną potrzebę ruchu („głód ruchu”), często zmieniają one pozycję ciała oraz rodzaj aktywności. Pod koniec tego okresu zaczynają przykładać coraz większą wagę do efektu własnych działań. Jeśli chodzi o samoob-sługę, stają się samodzielne w ubieraniu się (4.–5. r.ż.), w toalecie (od 3. r.ż.), przy jedzeniu (4.–6. r.ż.) (Trempała 2012). Rozwija się także motoryka mała (sprawność manualna), dzieci zaczynają sprawnie posługiwać się narzędziem piszącym, dzięki czemu ich rysunki stają się bardziej szczegółowe, pojawiają się pierwsze znaki graficzne (litery, cyfry).
Rozwój poznawczyWspomniane wyżej zmiany zachodzące w układzie nerwowym umożliwiają dalszy rozwój
poznawczy, zwłaszcza w zakresie kierowania uwagą oraz myślenia. Oczywiście zależą one także od oddziaływań środowiskowych (odpowiedniej stymulacji).
W zakresie percepcji wzrokowej dzieci potrafią rozpoznawać kilka kształtów geome-trycznych, przy czym lepiej rozpoznają figury realistyczne, zmienia się to między 5. a 7. r.ż. Dzieci zaczynają także rozpoznawać litery i cyfry jako zbiory punktów, przy czym w wieku 3–4 lat ujmują je całościowo, odróżniając od innych wytworów, np. rysunków, bazgrot; w wie-ku 4–6 lat identyfikują litery i cyfry, ale mylą te zbliżone kształtem, np. E i F, B i D, 6 i 9. Do 7–8 r.ż. w zapisie liter i cyfr mogą pojawiać się tzw. lustrzane odbicia. Dzieci rozwijają zdolności percepcyjne, które później okażą się niezbędne w nauce czytania i pisania, jak: zdolność różnicowania obiektów pod względem kształtu, koloru i wielkości. Stopniowe doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej jest widoczne w przerysowywaniu figur geometrycznych, np. dziecko 3-letnie kopiuje koło, 3–4-letnie krzyżyk; 5–6-letnie kwadrat, a 6–7-letnie trójkąt i spiralę (Schuman 1927, 1968). Większość dzieci w tym okresie ma jeszcze problem z określaniem wielkości i proporcji przedmiotów, uchwyceniem zależności między ich wielkością a odległością od spostrzegającego, co widać np. w rysunkach (brak perspektywy). Wrasta zdolność różnicowania barw i ich odcieni. Dzieci operują nazwami kolorów podstawowych, ale też wybranych barw pochodnych.
W zakresie percepcji słuchowej rozwija się słuch zarówno fonematyczny, jak i mu-zyczny. Stopniowo wzrasta zdolność rozpoznawania melodii, ale dopiero 5-latki są w stanie
3. Rozwój psychoruchowy dzieci w wieku od 4. do 6. roku życia (średnie dzieciństwo, tzw. wiek przedszkolny)
98
utrzymać tonację i rytm melodii (Kamińska 1995). Dzieci nabywają też większej świadomo-ści językowej, zwłaszcza 6–7-letnie, która przejawia się w umiejętności analizy i syntezy wy-razowej, sylabowej i fonemowej (głoskowej). Na okres przedszkolny przypada tzw. stadium preczytelnicze (Chall 1983), w którym dziecko udaje czytanie, opowiadając własnymi sło-wami znane mu historie, nazywa wybrane litery alfabetu. Oczywiście niektóre dzieci opano-wują umiejętność czytania znacznie wcześniej, korzystając z różnych strategii (fonologicz-nych, sylabowych, globalnych).
Pamięć dzieci w okresie wczesnego i średniego dzieciństwa ma charakter głównie mimowol-ny. W okresie przedszkolnym następuje intensywny rozwój zdolności pamięciowych: zwiększe-nie zakresu i trwałości śladów pamięciowych. W zakresie zapamiętywania prostych bodźców dzieci 3–5-letnie osiągają wyniki zbliżone do osób dorosłych. Zakres pamięci bezpośredniej, krótkotrwałej u dzieci 3-letnich wynosi trzy elementy, a u dzieci 7-letnich – pięć elementów (Włodarski 1996). Rozwija się pamięć operacyjna. Podstawą zapamiętywania zdarzeń są tzw. skrypty będące reprezentacją zdarzeń. Dzieci zaczynają kategoryzować obiekty w ogólne poję-cia. Są w stanie korzystać z podstawowych strategii pamięciowych, np. patrzenie na obiekt, po-wtarzanie, grupowanie. Lepiej zapamiętują informacje, które są połączone z działaniem i co-dziennymi sytuacjami oraz podawane w sposób wielozmysłowy. Wzrasta zdolność do uczenia się, dzieci przechodzą od uczenia się spontanicznego do reaktywnego (celowego).
Dziecko, dążąc do zrozumienia otaczającego je świata, tworzy tzw. obrazy umysłowe (Piaget 1967), które są formą kopii rzeczywistości w zarysie (obejmują tylko wybrane cechy obiektu), wyrażaną w sposób symboliczny (przez słowa, gesty, rysunki). Ich rozwój przypada na okres inteligencji przedoperacyjnej (2.–7. r.ż.). Podstawowymi czynnościami umysłowymi dzieci przedszkolnych są: porównywanie, szeregowanie (wymagające wykrywania różnic mię-dzy elementami zbioru), klasyfikowanie (wymagające wykrywania podobieństw), przy czym dzieci opierają się głównie na percepcyjnych cechach obiektów. Pojawiają się umiejętności, które są podstawą tworzenia pojęć w okresie późnego dzieciństwa. Lew Wygotski (1989) okre-śla rodzaj myślenia dzieci w tym okresie kompleksowym. Wyróżnione przez Wygotskiego uczenie spontaniczno-reaktywne polega na uczeniu się przez dziecko tego, co chce, przy czym podąża ono za tym, czego chce jego nauczyciel. Kieruje się swoimi zainteresowaniami, ale też włącza się w interesujące je działania dorosłych. Większość dzieci lubi i chętnie uczy się nowych rzeczy, zaczyna działać w sposób bardziej zorganizowany i planowy, pojawia się elastyczność w myśleniu i działaniu oraz synchronizacja tych dwóch aktywności.
Dominującą cechą dziecięcego rozumowania jest egocentryzm poznawczy, w którym dziecko ujmuje relacje czasowe, przestrzenne i przyczynowe z własnego punktu widzenia, jest przekonane, że inni myślą tak samo jak ono. Wynikiem takiego rozumowania jest pogląd, że wszyscy ludzie powinni postępować zgodnie z jego przekonaniami i wolą, stąd reakcje nie-zadowolenia i buntu, kiedy tak się nie dzieje. Powszechnie obserwowanymi formami egocen-tryzmu są animizm i antropomorfizm polegające na przypisywaniu cech istot żywych przed-miotom nieożywionym, zjawiskom przyrodniczym, zwierzętom i roślinom. Pod koniec średniego dzieciństwa dziecko z postawy centracji przechodzi do postawy decentracji po-znawczej (umiejętności wyobrażenia sobie formy przedmiotów z punktu widzenia osoby sie-dzącej naprzeciwko) oraz decentracji interpersonalnej (tworzenie w umyśle struktur „poza--ja”, przyjęcie odmiennego od własnego punktu widzenia).
99
Dziecięcy realizm nadal dominuje w myśleniu dziecka, chociaż pod koniec wieku przed-szkolnego u niektórych dzieci obserwujemy przejawy myślenia logicznego i abstrakcyjnego. Teoria Piageta, mimo istotnego wkładu, jaki wniosła w rozumienie rozwoju poznawczego dzieci, spotkała się też z krytyką potwierdzoną empirycznymi dowodami. Główne zarzuty dotyczą niedoceniania możliwości małych dzieci i etapowego charakteru procesu rozwoju. Zmiana procedury badawczej, typu pomiaru, uwzględnienie środowiska społecznego i spo-sobu interpretacji przez dziecko intencji eksperymentatora znacząco wpływają na otrzyma-ne wyniki, na korzyść dziecka. Dużo młodsze dzieci, niż wykazywał Piaget, z powodzeniem rozwiązywały zadania np. świadczące o rozumieniu zasady zachowania stałości. Badania wskazują też, że zmiany dotyczące funkcji poznawczych następują w sposób mniej gwałtow-ny i nie mają tak ogólnego charakteru, na jaki wskazują piagetowskie stadia rozwoju (Schaf-fer 2005).
W ostatnich latach sporo uwagi poświęca się badaniu tzw. funkcji wykonawczych, określanych też jako wyższe czynności poznawcze, oraz dziecięcym teoriom umysłu. Roz-wój funkcji wykonawczych umożliwia kierowanie działaniem w sposób zaplanowany i celo-wy. Zdolność hamowania, przełączania uwagi z jednego bodźca na inny, poznawcza ela-styczność, planowanie i organizacja czy pamięć robocza są ważnymi wskaźnikami dojrzałości szkolnej. U dzieci między 4. a 6. r.ż. obserwuje się znaczący wzrost powyższych funkcji, przy czym szczytowym okresem osiągnięć rozwojowych w tym zakresie jest okres między 6. a 8. r.ż.
Rozwój teorii umysłu w okresie średniego dzieciństwa (a zwłaszcza od 4. r.ż.) umożli-wia coraz trafniejsze wnioskowanie o wewnętrznych przeżyciach, intencjach innych na podstawie mowy ciała, słownego opisu, kontekstu sytuacyjnego i własnych doświadczeń. Dziecko zaczyna odróżniać własne przekonania od cudzych, zdaje sobie sprawę, że mogą być prawdziwe lub fałszywe, dzięki czemu może rozumieć humor i metafory.
Ważnym aspektem rozwoju poznawczego jest rozwój mowy i komunikacji. W okresie średniego dzieciństwa mowa pełni głównie funkcję komunikacyjną i regulacyjną, stale roz-szerza się zakres słownictwa. Dziecko przyswaja średnio ok. 8–10 słów każdego dnia (Clark 1995). Pod koniec tego okresu jego słownik czynny zawiera około 4500 słów, a bierny jest dwukrotnie większy. Zmniejsza się użycie rzeczowników na korzyść czasowników i przy-miotników. Podobnie jak pod koniec wieku poniemowlęcego dzieci tworzą wiele nowych słów – neologizmów, korzystając z opanowanych już reguł gramatycznych. Okres od 3. do 5. r.ż. określa się wiekiem pytań (Szuman 1939), w którym dziecko zadaje bardzo dużo pytań odnoszących się zarówno do własnej osoby, jak i do otoczenia. Ważne, żeby otoczenie wspomagało to dążenie do poznania i zrozumienia rzeczywistości. Wraz z rozwojem języko-wym dzieci 4-letnie są zdolne do wyrażania relacji przyczynowo-skutkowych. Rozwija się również tzw. mowa opowieściowa oraz inne zdolności komunikacyjne, np. umiejętność ini-cjowania i prowadzenia rozmowy, zadawania pytań. Doskonali się słuch fonematyczny, bar-dzo istotny dla nauki czytania. Dzieci w wieku 4 lat zaczynają identyfikować i słuchowo różnicować dźwięki mowy, tzw. fonemy, oraz słowa, w wieku 5 i 6 lat dostrzegają cechy od-różniające głoski, np. w wyrazach bułka – półka, są też coraz bardziej świadome intonacji i modulacji głosowej, tworzą rymy. Trudności nastręcza im jeszcze wypowiadanie wyrazów zawierających dwie i więcej spółgłosek w sąsiedztwie.
100
W tym okresie następuje także dalszy rozwój zabaw tematycznych, dzięki którym dzieci mają możliwość wzbogacania słownictwa, uczenia się ról społecznych, zdobywania wiedzy o świecie (Cieszyńska, Korendo 2007). Polegają one na rozbudowywaniu sekwencji czynności, odtwarzaniu zachowania dorosłych. Pięcio- i sześciolatki są zdolne do zabaw wymagających rozumienia i przestrzegania reguł.
Symboliczną reprezentację rzeczywistości możemy także obserwować w rysunkach, któ-re są formą ekspresji reprezentacji poznawczej. Dzieci przechodzą od głowonogów do sche-matu człowieka – prostego, złożonego, a następnie poziomego porządkowania przestrzeni i wreszcie rysunku topograficznego (Harwas-Napierała, Trempała 2007). Mają tendencję do ujawniania subiektywnego stosunku do rysowanych obiektów, a także przedstawiają ele-menty rzeczywistości, które najlepiej znają, przy czym umieszczają najważniejsze cechy rysowanych obiektów (wzorcowość), potrafią je przekształcać.
Rozwój emocjonalny i społeczny W zakresie rozwoju emocjonalnego, począwszy od 4. r.ż., dzieci coraz lepiej rozpozna-
ją i używają werbalnych i niewerbalnych wyrazów emocji, wzrasta zdolność do refleksji nad przyczynami emocji (głównie zewnętrznymi, mniej mentalnymi) oraz sposobami ra-dzenia sobie z nimi. Bretherton i Beeghly (1982) podają, że dzieci w wieku przedszkol-nym rozumieją 125 nazw emocji, dzięki czemu są w stanie różnicować własne przeżycia i komunikować je otoczeniu (Kielar-Turska 2006). Najłatwiej identyfikują radość, smu-tek, złość, strach, trudniej ciekawość, wstręt, pychę, bardzo trudne do rozróżnienia jest zaskoczenie. Dzieci w wieku 6 lat zaczynają być świadome różnicy między tym, co czują, a tym, co okazują.
Wiek przedszkolny jest kluczowy dla rozwoju kompetencji społecznych, rzutuje bowiem na późniejsze okresy życia. Dzieci, które w tym okresie mają problemy z rozpoznawaniem i wyrażaniem emocji oraz potrzeb, z rozwiązywaniem konfliktów interpersonalnych, w wie-ku szkolnym przejawiają trudności z nawiązywaniem i utrzymywaniem satysfakcjonujących relacji z innymi i osiągają gorsze wyniki w nauce (Kohn 1977; Kaiser i wsp. 2000). Pod ko-niec okresu średniego dzieciństwa dzieci osiągają umiejętność rozwiązywania problemów społecznych, która wymaga od nich opanowania takich zdolności, jak: przetwarzanie infor-macji społecznych, przyjmowanie cudzej perspektywy, rozważanie różnych sposobów dzia-łania (znajomość pomocnych strategii), przewidywanie społecznych konsekwencji oraz ocena efektów działania (Trempała 2012).
Socjalizacja przyczynia się do zmniejszenia zachowań agresywnych (tzw. agresji instru-mentalnej i wrogiej). Obserwuje się rozwój wielu zachowań prospołecznych, takich jak: dzielenie się, udzielanie pomocy, współpraca, umiejętność rozwiązywania problemów w relacjach z innymi, zachowania empatyczne. Rozwojowi zachowań prospołecznych sprzyja funkcjonowanie w większej grupie rówieśników, które jest możliwe dzięki uczęsz-czaniu do przedszkola. Jest to okazja do nawiązywania kontaktów i opanowywania umie-jętności oddziaływania na innych. Tworzą się pierwsze przyjaźnie oparte na wspólnym działaniu, głównie na wielu rodzajach zabawy. Dla kształtowania się relacji przyjacielskich ważna jest wspólna zabawa w udawanie, rozumienie emocji, sprawność językowa i po-znawcza. Oprócz kontaktów z realnymi przyjaciółmi dziecko może pozostawać w relacji
101
z przyjacielem wyimaginowanym, np. kiedy czuje się samotne, brak mu towarzyszy do zabaw czy potrzebuje wsparcia, którego nie otrzymuje od otoczenia. Jak pokazują ba-dania, posiadanie takiego przyjaciela może mieć pozytywne skutki: wyższe wyniki w te-stach społeczno-poznawczych (Taylor, Carlson 1997) oraz większa skłonność do współ-pracy z rówieśnikami i dorosłymi (Singer, Singer 1990). Starsze dzieci, dzięki rozwojowi zdolności poznawczych, są zdolne do empatyzowania z osobami nieznanymi, z postaciami fikcyjnymi, np. bohaterami bajek czy filmów.
W okresie przedszkolnym kształtuje się tożsamość płciowa, wzbogaca się obraz wła-snej osoby o przekonania, emocje oraz względnie stabilne cechy osobowości.
Dzięki rozwojowi układu nerwowego możliwa jest coraz lepsza kontrola własnego za-chowania w kontaktach z innymi (zdolność do samokontroli). Dziecko jest w stanie po-wstrzymać się od natychmiastowego reagowania na pobudzenie i zaplanować swoje działa-nie. Dopiero pod koniec tego okresu jest zdolne do odroczenia gratyfikacji, np. potrafi zrezygnować z małej, ale natychmiastowej nagrody na rzecz otrzymania większej, ale w póź-niejszym czasie.
W tym okresie rozwija się także obraz własnej osoby (pojęcie „ja”) jako zbiór przeko-nań dotyczących własnej osoby, który początkowo jest bardzo konkretny, obejmuje imię i nazwisko, wiek, posiadane rzeczy, codzienne zachowania (Keller i wsp. 1978), a z cza-sem także cechy, przekonania i emocje (Eder 1989). W obrazie własnej osoby ważne miej-sce zajmuje samoocena (postawa w stosunku do samego siebie), która w dużym stopniu zależy od sądów, które dziecko słyszy na swój temat. Poza odróżnieniem siebie od innych dzieci w tym wieku zaczynają odróżniać działania zamierzone od przypadkowych, dzięki czemu potrafią właściwie ocenić negatywne zachowanie drugiej osoby. Badania wskazują na dużą stabilność cech osobowościowych (zwłaszcza temperamentalnych), które może-my obserwować u dziecka już od pierwszych lat życia, np. pewność siebie, wycofanie, agresywność, kontrola zachowania (Roberts, DelVecchio 2000; Caspi i wsp. 2003; Asen-dorpf i wsp. 2008).
Osiągnięciem tego okresu jest intensywny rozwój dziecięcych zabaw: samotnych, równole-głych, wspólnych, zespołowych, ruchowych, konstrukcyjnych, tematycznych (w role), dydak-tycznych. W wieku przedszkolnym dominują tzw. zabawy społeczne wymagające współ-działania, odróżniania fikcji od rzeczywistości i przestrzegania reguł zachowania. Na wiek przedszkolny przypada też rozwój zabawy symbolicznej, która staje się uporządkowana, polega na odtwarzaniu rzeczywistości oraz wzajemnym dopełnianiu się ról. Z czasem ich miejsce zaczynają zajmować gry i zabawy z regułami. Zabawy pozwalają dzieciom rozwijać wyobraź-nię, uczyć się różnych ról i związanych z nimi reguł, poznawać właściwości przedmiotów, ale także wartości, tradycje oraz zwyczaje, rozwijać emocjonalną autonomię i identyfikować się z osobami tej samej płci, np. zabawa w dom, w szkołę, w wieś.
Rozwój emocjonalno-społeczny jest silnie skorelowany z rozwojem poznawczym (zwłasz-cza z teorią umysłu), sprawnością językową dziecka (gramatyczne i semantyczne różnico-wanie nazw emocji) oraz z jakością oddziaływań wychowawczych (interakcje społeczne z dorosłymi, rodzeństwem i rówieśnikami).
102
Rozwój moralnyW okresie średniego dzieciństwa dziecięca moralność jest oparta na posłuszeństwie
wobec dorosłych i kierowaniu się zasadami realizmu moralnego, który polega na nie-uwzględnianiu intencji sprawcy i kontekstu czynu, preferowaniu kar ekspiacyjnych (za-kazy, pozbawienia, przeniesienia, wydalenia) oraz opowiadaniu się za moralnością imma-nentną, np. dzieci uważały za bardziej naganne stłuczenie przez nieuwagę 11 filiżanek niż rozbicie jednej filiżanki w sytuacji, kiedy chłopiec chciał skraść konfitury (Piaget 1967). Podobnie jak w poprzednim okresie obserwuje się działania polegające na trakto-waniu norm moralnych jako obcych, narzuconych i egzekwowanych przez dorosłych na mocy ich autorytetu. Starsze dzieci podporządkowują się nakazom w celu uzyskania na-grody lub uniknięcia kary. Dzieci w tym wieku potrafią odróżniać dobro od zła, co jest możliwe dzięki rozwojowi poznawczemu i emocjonalnemu, są zdolne do odczuwania po-czucia winy (wskutek negatywnej oceny własnego zachowania) i wstydu (reakcja na ne-gatywną ocenę dokonaną przez innych). Od około 4. r.ż. dzieci, dzięki rozumieniu przeżyć innych osób, zaczynają odczuwać wewnętrzną kontrolę, choć nie rozumieją jeszcze istoty nakazów i zakazów (Trempała 2012).
Kamienie milowe rozwoju, czyli najważniejsze osiągnięcia rozwojowe wieku ponie-mowlęcego i przedszkolnego (oprac. na podstawie Trempała 2007, 2012; Cieszyńska, Ko-rendo 2007):
Sfera rozwoju
Wiek poniemowlęcy Wiek przedszkolny
Rozwój ruchowy
• bieganie, skakanie, galop, ruchy stabilizacyjne, przeskoki
• jazda na trójkołowym rowerku• chwyt pęsetowy (manipulacja
specyficzna)
• podskakiwanie na jednej nodze, galopowanie
• ruchy szybsze, bardziej wytrzymałe, płynne i harmonijne, utrzymywanie równowagi
• rzucanie i chwytanie piłki w sposób skoordynowany
• wspinanie się po drabince• bujanie się na huśtawce• jazda na rowerku czterokołowym,
dwukołowym• wykonywanie wymagających
precyzji ruchów narzędziowych (praksji), np. rysowanie, malowanie pędzlem, wiązanie sznurówki, nawlekanie igły, cięcie nożyczkami
103
Rozwój poznawczy
• koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej i początek stadium przedoperacyjnego (wg Piageta)
• symboliczne reprezentacje rzeczywistości (obrazy umysłowe)
• główną perspektywą jest egocentryzm, ale dzieci w tym wieku zdają sobie sprawę z różnic w sposobie patrzenia na innych
• skrypty zdarzeń, wzrost trwałości i zakresu pamięci, ekwiwalenty strategii pamięciowych
• używanie zdań i odmienianie słów (gramatykalizacja mowy)
• początki rysunku (głowonogi)• wypowiedzi dwuwyrazowe,
wielowyrazowe• duża liczba zdrobnień• 3 os. używana w znaczeniu
1 os.• stałe wzbogacanie słownictwa,
duża liczba rzeczowników, zaimków, używanie przyimków i spójników
• zdania współrzędnie złożone, wypowiedzenia złożone
• formy analogiczne w deklinacji i koniugacji
• liczne neologizmy• złożone zabawy manipulacyjne• zabawy konstrukcyjne• zabawy równoległe
z rówieśnikami• zabawy tematyczne polegające
na powtarzaniu sekwencji czynności
• stadium przedoperacyjne rozwoju inteligencji (wg Piageta)
• przechodzenie od uczenia spontanicznego do uczenia pod kierunkiem, tzw. reaktywnego (wg Wygotskiego)
• rozwój integracji sensomotorycznej, zwłaszcza wzrokowo-ruchowej
• rozwój słuchu fonematycznego i muzycznego
• stadium preczytelnicze• rozwój takich operacji
umysłowych, jak: szeregowanie systematyczne i klasyfikowanie hierarchiczne, które stanowią podstawę tworzenia pojęć w młodszym wieku szkolnym
• przejście od dziecięcego egocentryzmu (postawy centracji) do postawy decentracji w ujmowaniu relacji z otoczeniem
• rozwój teorii umysłu – odróżnianie przekonań własnych od cudzych, świadomość prawdy i fikcji (rozumienie zachowania innych, humoru, metafor)
• używanie wielu słów i symboli do komunikacji
• doskonalenie mowy opowieściowej• rysowanie bogatych w szczegóły
obrazków• rozwój umiejętności związanych
z gotowością szkolną (gotowość do nauki czytania i pisania)
104
Rozwój emocjonalny
• rozpoznawanie i nazywanie emocji podstawowych (radość, smutek, złość, strach), a także pojawienie się złożonych emocji, związanych z własną osobą, tj. zazdrość, wstyd, duma
• używanie czasowników do określania emocji
• określanie przyczyn emocji własnych i cudzych, opanowanie reguł mimicznej ekspresji emocji
• stosowanie strategii radzenia sobie z przejawami negatywnych emocji (zwłaszcza złości i strachu)
Rozwój społeczny
• ukończony trening czystości• rozwój zabaw manipulacyjnych
i konstrukcyjnych, zabaw w udawanie, zabaw w parach, dążenie do wspólnego celu
• rozwój samokontroli – zdolność do odroczenia reakcji
• wzrost niezależności w zakresie samoobsługi
• wzrastające poczucie autonomii i kontroli nad otoczeniem
• rozwój zabawy symbolicznej, zabawy w role, zabawy i gry z regułami
Rozwój moralny
• okres egocentryzmu (wg Kohlberga)
• okres realizmu moralnego (wg Kohlberga)
Rozwój osobowości
• wyraziste przejawy temperamentu, np. zahamowanie, reaktywność
• zdolność do odroczenia reakcji• rozwój tożsamości płciowej,
samoświadomości i wiedzy o sobie (dziecko podaje swoje imię i potrafi opowiedzieć o sobie, opisać swoje cechy i zachowanie)
• ustalenie tożsamości płciowej• wzrost zdolności do samokontroli• zdolność do odroczenia
gratyfikacji• wzbogacenie obrazu „ja”
o przekonania, emocje oraz względnie stabilne cechy osobowości
105
4. Dojrzałość szkolna dziecka
Pojęciem dojrzałość szkolna określa się osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, emocjonalno-społecznego oraz intelektualnego, które czyni je wrażli-wym na systematyczne nauczanie i wychowanie w pierwszej klasie szkoły podstawowej (Szuman 1962) oraz które umożliwi mu podjęcie różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą pójście do szkoły.
W literaturze często zamiennie używa się pojęć „dojrzałość szkolna” oraz „gotowość szkolna”. Dzieje się tak w wyniku potocznej zbieżności tych terminów. W tym miejscu należałoby jednak zróżnicować te dwa odmienne pojęcia. Podstawę do ich rozróżnienia stanowi samo rozumienie procesu dojrzewania oraz roli uczenia się w procesie rozwojowym. Według Wilgockiej-Okoń termin „gotowość szkolna” opiera się na założeniu, że dziecko osiąga odpowiedni poziom przy-gotowania do nauki w wyniku ćwiczeń, zamierzonych oddziaływań dążących do kształtowania się odpowiednich umiejętności oraz właściwości sprzyjających nauce szkolnej. Natomiast poję-cie „dojrzałość szkolna” ma podstawy biologiczne i wiąże się ze spontanicznym faktem dojrze-wania fizycznego, psychicznego i emocjonalnego dziecka (Wilgocka-Okoń 1972). Ogranicza się tu zatem znaczenie oddziaływań zewnętrznych na dziecko. Dojrzałość szkolną określa się zatem jako „wynik procesu rozwojowego, jakim jest dojrzewanie mające charakter czysto biologiczny, niezależny od czynników zewnętrznych. Natomiast gotowość szkolna tworzy się podczas proce-sów wychowania, nauczania i uczenia się” (Brejnak 2008).
Gotowość szkolna odnosi się do wszystkich opisanych wyżej sfer rozwoju: motorycznej, poznawczej (umysłowej) oraz emocjonalno-społecznej. Można ją podzielić na następujące kategorie (Brzezińska i wsp. 2008):1) gotowość psychomotoryczna oznacza, że ruchy dziecka są płynne, skoordynowane,
sprawnie posługuje się ono narzędziami, takimi jak ołówek, pędzel, nożyczki, do czego jest potrzebna dobra koordynacja wzrokowo-ruchowa; prawidłowo artykułuje głoski, jest zdolne do analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej zdań i wyrazów; potrafi przez dłuższy czas koncentrować się na zadaniu; ma prawidłowo rozwinięte zdolności pamięciowe, orientację w schemacie ciała własnego i drugiej osoby;
2) gotowość słownikowo-pojęciowa oznacza, że dziecko posługuje się bogatym znacze-niowo słownictwem, ma duży zasób informacji odnośnie do najbliższego otoczenia i tzw. wiedzy ogólnej, potrafi używać słów/zdań adekwatnie do sytuacji; ma dobrze rozwiniętą mowę opowieściową (tworzenie opowiadań), potrafi zwerbalizować swoje wewnętrzne przeżycia (emocje i myśli), wykonuje takie operacje umysłowe, jak: klasyfikowanie, wnio-skowanie, uogólnianie; poprawnie posługuje się symbolami;
3) gotowość emocjonalno-motywacyjna oznacza, że dziecko potrafi zakomunikować swoje emocje adekwatnie do kontekstu sytuacyjnego, zna zasady społecznego współżycia w grupie rówieśniczej i przestrzega ich; jest samodzielne w zakresie samoobsługi, podej-muje i potrafi wytrwale kontynuować wysiłek fizyczny i umysłowy; podporządkowuje się poleceniom osób dorosłych; znosi stany napięcia, frustracji potrzeb; umie odroczyć gra-tyfikację; jest zainteresowane otoczeniem zarówno społecznym, jak i przedmiotowym, lubi odkrywać nowe zjawiska; samodzielnie poszukuje rozwiązań trudności i zna różne strategie radzenia sobie z problemami.
106
Badaniem gotowości szkolnej obejmuje się dzieci pięcioletnie, sześcioletnie i siedmiolet-nie w zależności od czasu podjęcia przez nie nauki szkolnej (pierwsza klasa szkoły podsta-wowej). Badanie to może przeprowadzić zarówno psycholog, jak i nauczyciel wychowania przedszkolnego w zależności od doboru metod badawczych. Nauczyciele mają do dyspozycji głównie skale obserwacyjne, np. Skala Gotowości Edukacyjnej Pięciolatków (SGE-5), Skala Gotowości Szkolnej (SGS) dla sześciolatków oraz skale dołączone do pakietów edukacyj-nych zawierające wskaźniki rozwojowe adekwatne do wymagań zawartych w podstawie pro-gramowej. Z kolei psycholodzy dysponują wieloma testami badającymi kompetencje nie-zbędne do rozpoczęcia edukacji szkolnej: percepcję wzrokową, słuchową, koordynację wzrokowo-ruchową, lateralizację, dojrzałość umysłową, umiejętności społeczne, dojrzałość emocjonalną.
Literatura:• Asendorpf J.B., Denissen J.J.A., Aken M.A.G. van (2008), Inhibited and Aggressive
Preschool Children at 23 Years of Age: Personality and Social Transitions into Adulthood. Developmental Psychology, nr 44 (4), s. 997–1011.
• Brejnak W. (2006), Czy Twój przedszkolak dojrzał do nauki, Warszawa, PZWL.• Brejnak W. (2008), Kochaj i wspomagaj, Warszawa, PZWL.• Bretherton I., Beeghly M. (1982), Talking about internal states: The acquisition of an
explicit theory mind. Developmental Neuropsychology, nr 18, s. 906–921.• Brzezińska A., Appelt K., Ziółkowska B. (2008), Psychologia rozwoju człowieka
[w:] Doliński D., Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, rozdz. 12, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Caspi A., Harrington H.L., Milne B., Amell J.W., Theodore R.F., Moffit T.E. (2003), Childre-n’s behavioral style at age 3 are linked to their adult personality traits at age 26. Journal of personality, nr 71(4), s. 495–514.
• Cieszyńska J., Korendo M. (2007), Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków, Wydawnictwo Edukacyjne.
• Chall J.S. (1983), Stages of reading development, New York, McGraw Hill.• Clark E. (1995), The lexicon in acquisition, Cambridge, University Press.• Eder R.A. (1989), The emergent personologist: The structure and content of 31/2–51/2, and
71/2 year-olds, concepts of themselves and other persons. Child Development, nr 60, s. 1218–1228.
• Gerstmann S. (1976), Rozwój uczuć, Warszawa, WSiP.• Harwas-Napierała B., Trempała J. (2007), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterysty-
ka okresów życia człowieka, Warszawa, PWN.• Hoffman M.L. (2006), Empatia i rozwój moralny, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.• Kaiser A.P., Hancock T.B., Cai X., Foster E.M., Hester P.P. (2000), Parent–reported behavio-
ral and language delays in boys and girls enrolled in Head Start classrooms. Behavioral Disorders, nr 26, s. 26–41.
107
• Kamińska B. (1995), Kompetencje wokalne dzieci i młodzieży – ich poziom, rozwój i uwarunkowania, Warszawa, Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina.
• Keller A. Ford, L.H. Meecham J.A. (1978), Dimensions of self – concept in preschool children. Developmental Psychology, nr 14, s. 483–489.
• Kielar-Turska M. (2006), Nazywanie emocji w sytuacjach komunikacyjnych. Kolokwia Psychologiczne, 15. Język – Poznanie – Relacje społeczne, s. 126–137, Warszawa, Instytut Psychologii PAN.
• Kohn M. (1977), Social competence, symptoms and underachievement in childhood: A longitudinal perspective, Washington, DC: Winston.
• Lewis M., Brooks-Gunn J. (1979), Social cognition and the acquisition of self, New York, Plenum Press.
• Piaget J. (1966), Studia z psychologii dziecka, Warszawa, PWN.• Piaget J., Inhelder B. (1967), Obrazy umysłowe [w:] Oleron P., Piaget J., Inhelder B.,
Greco P. (red.), Inteligencja, Warszawa, PWN.• Piaget J. (1967), Rozwój ocen moralnych dziecka, Warszawa, PWN.• Roberts B.W., DelVecchio W.F. (2000), The rank-order consistency of personality traits
from childhood to old age: A quantitative review of longitudinal studies. Psychological Bulletin, nr 126, s. 2–25.
• Schaffer H.R. (2005 i 2012), Psychologia dziecka, Warszawa, PWN.• Schuman S. (1927/1968), Badania nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania
prostych kształtów przez dziecko [w:] Wołoszynowa L. (red.), Materiały do nauczania psychologii (S. II, t. 1, s. 415–487), Warszawa, PWN (wyd. 1927, Poznań, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk).
• Schuman S. (1939), Rozwój pytań dziecka. Badania nad rozwojem umysłowości dziecka na tle jego pytań, Warszawa-Wilno-Lublin, Biblioteka Dzieł Pedagogicznych.
• Schuman S. (1962), Dojrzałość szkolna, „Nowa Szkoła” nr 6.• Schuman S. (red.) (1968), O rozwoju języka i myślenia dziecka, Warszawa, PWN.• Singer D.G., Singer J.L. (1990), The house of make believe. Children’s play and the
developing imagination, Cambridge, MA: Harward University Press.• Taylor M., Carlson S.M. (1997), The relation between individual differences in fantasy and
theory of mind. Child Development, nr 68, s. 436–455.• Trempała J. (red.) (2012), Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa, PWN.• Wilgocka-Okoń B. (2003), Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Warszawa, Wydawnic-
two Akademickie Żak.• Wilgocka-Okoń B. (1972), O badaniu dojrzałości szkolnej, Warszawa, PZWS.• Włodarski Z. (1996), Psychologia uczenia się, Warszawa, PWN.• Wygotski L. (1966/1989), Myślenie i mowa, Warszawa, PWN.
Obserwacja i metody przeprowadzania diagnozy
V.
109
1. Nowe wytyczne i zmiany
Zmiany w systemie oświaty, polegające między innymi na obniżeniu wieku szkolnego, stawiają nowe wymagania nauczycielom wychowania przedszkolnego. To nauczyciel przed-szkolny obserwuje, ocenia i diagnozuje dziecko w zakresie wiadomości, umiejętności i po-staw. Aby dziecko mogło osiągnąć sukces szkolny, trzeba jak najwcześniej rozpoznać jego możliwości i potrzeby we wszystkich sferach rozwojowych oraz zapewnić mu odpowiednie wsparcie.
W podstawie programowej wskazano nowe działania: dotyczą one obowiązkowego prze-prowadzenia analizy gotowości do podjęcia nauki w szkole z początkiem i końcem roku po-przedzającego rozpoczęcie przez dziecko nauki szkolnej w klasie pierwszej szkoły podstawo-wej. Wskazana jest również obserwacja rozwoju dzieci młodszych z użyciem arkuszy obserwacji, by w razie potrzeby ustalić właściwe sposoby postępowania i doskonalenia da-nych umiejętności.
Wszyscy rodzice zadają sobie pytanie: jak rozwija się moje dziecko? Jak moje dziecko poradzi sobie w szkole? Jedni wyraźnie przeceniają jego umiejętności, skupiając się na sfe-rze poznawczej i intelektualnej: dziecko czyta, liczy, to na pewno poradzi sobie w szkole z emocjami. Tymczasem funkcjonowanie intelektualne dziecka, jego dojrzałość poznawcza nie zawsze idą w parze z rozwojem społecznym i emocjonalnym. Dziecko, które nie radzi sobie z emocjami, często nie potrafi nawiązać dobrych kontaktów z rówieśnikami. Inne dzieci boją się jego wybuchów smutku czy złości. Najpierw przyglądają się, a z czasem na-śmiewają lub prowokują te wybuchy.
Niektórzy rodzice nie potrafią spojrzeć obiektywnie na swoje pociechy, widzą je przez pryzmat swoich wyobrażeń i pragnień. Mają konkretne oczekiwania i gdy dziecko ich nie spełnia, reagują brakiem akceptacji i niezadowoleniem. Często, mając dziecko z problema-mi, ignorują fakty, upatrując winę w otoczeniu („to Państwo powinniście sobie z nim pora-dzić”, „na pewno coś źle robicie i dlatego nie ma efektów”). Nie widzą, że dziecko potrzebu-je dodatkowej pomocy. Takim rodzicom warto jak najwcześniej uświadomić, że ich dziecko nie opanowało jeszcze kluczowych umiejętności opisanych dla danego wieku lub niezbęd-nych w nauce szkolnej.
Oczywiście większość rodziców troszczy się o swoje dzieci i w razie potrzeby podejmuje dodatkowe działania, na przykład udaje się z dzieckiem do specjalisty lub poradni w celu dokonania pełnej diagnozy i ustalenia sposobów dalszej pracy. Tacy rodzice uważnie wysłu-chają informacji, które nauczyciel ma im do przekazania, i będą w miarę możliwości korzy-stać z udzielonych wskazówek. Jak przygotowywać informacje dla rodziców, jak z nimi roz-mawiać, jak informować ich o obserwacjach i o stopniu gotowości szkolnej ich dzieci?
Otóż na początku roku szkolnego należy zorganizować spotkanie dla rodziców, na którym dowiedzą się, jakie są prawidłowości rozwojowe dla dzieci w danym wieku lub na czym polega
2. Informowanie rodzica
110
gotowość szkolna dziecka i w jaki sposób nauczyciel zdobywa informacje dotyczące rozwoju dziecka. Trzeba w skrócie opisać, co potrafi 3- czy 4-latek oraz spisać najważniejsze kompe-tencje, które powinno posiadać dziecko przed rozpoczęciem nauki szkolnej:
Najważniejsze kompetencje, które dziecko powinno posiadać przed rozpoczęciem nauki szkolnej:• samodzielność – dziecko dojrzałe do szkoły sprawnie i we właściwym tempie wykonuje
wszystkie czynności samoobsługowe; ubiera się, rozbiera, korzysta z toalety, ma wykształ-cone podstawowe nawyki higieniczne, prawidłowo posługuje się sztućcami, wiąże buty;
• umiejętności społeczne i odporność emocjonalna – dziecko potrafi porozumiewać się z innymi i obdarza ich uwagą, stosuje się do zasad, rozumie, że trzeba pomagać sobie nawzajem, umie współpracować, potrafi kontrolować swoje emocje w stopniu odpowied-nim do wieku, radzi sobie z krytyką i niepowodzeniem, potrafi odroczyć nagrodę i przy-jemność, kończy zadanie, stara się jak najlepiej je wykonać mimo ewentualnych trudno-ści, jest w stanie skutecznie funkcjonować w grupie i radzić sobie z zadaniami szkolnymi, zaspakaja swoje potrzeby w sposób akceptowany społecznie;
• umiejętności matematyczne i gotowość do nauki czytania i pisania – dziecko potrafi tworzyć zbiory oparte na określonych regułach, myśleć w sposób przyczynowo--skutkowy, uczy się przewidywać, co się zdarzy, potrafi ustalić przyczyny na podstawie skutków, ma zdolność abstrakcyjnego myślenia, rozumie symbole oderwane od konkretu, prawidłowo trzyma ołówek i reguluje jego nacisk na kartkę, sprawnie posługuje się no-życzkami, lepi, rysuje, orientuje się w schemacie ciała i przestrzeni, w przypadku gotowo-ści do czytania ważną rolę odgrywa też rozwój mowy oraz umiejętność analizy i syntezy słuchowej;
• sprawność motoryczna i koordynacja wzrokowo-ruchowa – dziecko potrafi sprawnie biegać, skakać, chodzić na palcach, stać na jednej nodze, ruchy ciała są skoor-dynowane, kierowane wzrokowo, dziecko ma prawidłowe napięcie mięśniowe, potrafi wysiedzieć w ławce, prawidłowy rozwój motoryczny umożliwia dziecku udział w grach i zabawach ruchowych, ma dobrą koordynację wzrokowo-ruchową;
• wiedza ogólna – posiada wiedzę ogólną stosowną do wieku, rozumie pojęcia i symbole. Takie informacje można rozdać na papierze lub wysłać rodzicom w e-mailu. Spotkania z rodzicami muszą być systematyczne, by przekazywać im najważniejsze wy-
niki obserwacji dziecka oraz wskazówki do pracy w domu. Należy pozwolić rodzicom powie-dzieć o ich działaniach wspierających rozwój dziecka i dojrzałość szkolną. Podkreślać chęć współpracy, nie oceniać, skupić się na współdziałaniu. Zadaniem nauczyciela nie jest bo-wiem ocena metod wychowawczych, tylko pokazanie rodzicom, co jest skuteczne, a co nie. Nauczyciel musi pamiętać, że rodzice są specjalistami od swoich dzieci, a nauczyciel – spe-cjalistą od uczenia i wychowania przedszkolnego oraz przygotowania dziecka do szkoły. Wi-dzi dziecko w grupie, wie, jak wypełnia polecenia, jak reaguje na trudność lub porażkę, jak radzi sobie z emocjami, czy nawiązuje więź z rówieśnikami, czy potrafi współpracować. Dzięki bezcennym informacjom od nauczyciela możliwa jest wczesna pomoc i wyrównanie deficytów.
111
Ważne, żeby rodzice czuli, że chodzi o pomaganie dziecku, a spotkania i współpraca przynoszą realne korzyści. Nauczyciel powinien pracować nad konkretnymi zachowaniami i działaniami. Podczas obserwacji dzieci powinien korzystać z arkuszy obserwacji oraz arku-sza indywidualnego do badania gotowości szkolnej dziecka lub w razie potrzeby opracować i realizować wraz z zespołem do spraw pomocy psychologiczno-pedagogicznej program wspierająco-korygujący dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Rozmowy powinno się zaczynać i kończyć pozytywnymi informacjami. Jest to szczególnie ważne w przypadku dzieci, których zachowania odbiegają od normy, zwłaszcza dzieci ru-chliwych, agresywnych, przeszkadzających. Rodzice tych dzieci często są obwiniani, kryty-kowani i atakowani, słyszą same złe rzeczy o dziecku. Ich chęć do stawiania się na spotkania i chęć do współpracy jest niska. Boją się kolejnych oskarżeń. W takiej sytuacji zadaniem nauczyciela jest przekonanie rodziców, że dziecko ma problemy, więc celem jest wspólne wypracowanie najlepszego sposobu postępowania, aby ich dziecko mogło w pełni wykorzy-stać swój potencjał. Nie można też zapomnieć o chwaleniu postępów, mocnych stron i zdol-ności dziecka. Celem takiego spotkania jest:• informowanie rodziców o aktualnym poziomie rozwoju we wszystkich sferach rozwoju,
sposobie funkcjonowania dziecka, ze zwróceniem uwagi na mocne i słabe strony,• ustalenie wspólnej strategii stymulowania rozwoju oraz wypracowywania i wzmacniania
pożądanych zachowań,• przedstawienie różnych form wspierania dziecka w środowisku pozaprzedszkolnym.
Przygotowując się do spotkania z rodzicem, nauczyciel powinien się zastanowić, jakie informacje chce mu przekazać oraz w jakiej kolejności to zrobi. To, co jest najważniejsze, dobrze jest powiedzieć na początku i powtórzyć na końcu. W kontakcie z rodzicem nie na-leży używać żargonu psychologicznego, pojęcia muszą być wyjaśnione w przystępny sposób, np. jeśli jest mowa o rozwoju psychofizycznym, trzeba pokazać, jakich kategorii ten rozwój dotyczy i jakie zachowania dziecka są brane pod uwagę. Nauczyciel powinien operować konkretami, umieszczać w opiniach zawsze konkretne zachowania. Pomocny będzie sche-mat spotkania indywidualnego z rodzicami:• zaplanowanie spotkania (spokojne miejsce, warunki zapewniające rodzicom poczucie
bezpieczeństwa, wystarczająca ilość czasu, poinformowanie rodziców o dacie, miejscu, czasie i celu spotkania);
• rozpoczęcie od informacji pozytywnych, nawiązanie do wcześniejszych spotkań, docenie-nie dotychczasowej współpracy;
• przypomnienie celu spotkania;• rozpoczęcie od mocnych stron dziecka, obserwowanych nawet drobnych zmian na lep-
sze;• odwoływanie się do konkretnych zachowań podczas omawiania kolejnych stref rozwoju,
unikanie własnych ocen i porównań z rówieśnikami; • podkreślenie umiejętności dziecka, które ułatwią mu funkcjonowanie w przedszkolu
i naukę szkolną;• określenie zakresu wiadomości, które nie zostały opanowane, oraz umiejętności, które
nie są w pełni ukształtowane;
112
• zwrócenie uwagi na problemy, które mogą dziecku utrudnić adaptację do nowych warun-ków i wymagań;
• wyjaśnienie wątpliwości, odpowiedzi na pytania;• pokazywanie i omawianie, co już zostało zrobione, jakie czynności zostały podjęte w celu
ułatwienia dziecku funkcjonowania w grupie czy osiągnięcia dojrzałości szkolnej;• docenienie działania rodziców; • zaproponowanie rodzicom wymiany pomysłów w zakresie stymulacji dziecka;• zachęcenie do dalszej współpracy;• wskazanie przykładów literatury fachowej, propozycji materiałów dydaktycznych, ofert
instytucji skierowanych na wspomaganie rozwoju; • podziękowanie za rozmowę;• danie czasu na decyzje i przemyślenie informacji.
Trzeba jeszcze podkreślić wagę aktywnego słuchania, czyli wyrażania zainteresowania przez zwrócenie się w stronę mówiącego, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, odzwiercie-dlanie, stosowanie parafrazy, skupianie się na sednie sprawy.
Niełatwo jednoznacznie określić, że „trzylatek powinien to, a czterolatek tamto”. Po pierwsze, każde dziecko rozwija się w swoim tempie. Po drugie, testy i tabele rozwojowe różnią się między sobą w szczegółach, trzeba więc traktować je z ostrożnością. Warto stoso-wać arkusze obserwacyjne i należy przeprowadzić co najmniej dwie obserwacje: jedną jesie-nią (wrzesień–październik), a drugą w kwietniu. W międzyczasie należy wprowadzić dzia-łania wspomagające.
Trzylatek powinien umieć:• samodzielnie korzystać z toalety (znać zakres czynności, łącznie ze spuszczeniem wody
i umyciem rąk)• samodzielnie jeść posiłki (posługiwać się łyżką i widelcem, korzystać z kubeczka)• samodzielnie zakładać niektóre części garderoby• samodzielnie sygnalizować swoje potrzeby• reagować na polecenia dorosłych i starać się je wypełniać w miarę posiadanych umiejęt-
ności• posługiwać się słownictwem odpowiednim do wieku• posprzątać po sobie miejsce pracy i zabawy• mieć odpowiednią sprawność w zakresie małej i dużej motoryki• wskakiwać obunóż jednocześnie na stopień• przeskakiwać z rozbiegu w dowolny sposób przez przeszkodę• przebiegać 25 metrów bez upadku• stać kilka minut (2 do 4) z zamkniętymi oczami• schodzić po schodach, trzymając poręcz (może dostawiać nogę do nogi)• przejść trzy metry bez asekuracji na palcach
3. Organizacja i metody badań
113
• rysować okrągłe formy (kształt nie musi być idealny)• przelewać całą wodę z kubka, nie rozlewając jej• złożyć kartkę na pół • nawlec koraliki na sznurek.
Czterolatek:Rozwój społeczny i emocjonalny• testuje granice i normy• fantazjuje (ale nadal często nie potrafi oddzielić rzeczywistości od imaginacji)• zdarza się, że jest zbyt pewny siebie• uwielbia prowadzić dyskusje• potrafi być opiekuńczy i współczujący• bawi się w grupie• zaczyna się interesować różnicami płci
Rozwój fizyczny i motoryczny• w czasie jedzenia korzysta z widelca i noża (do przysuwania potraw, smarowania pieczy-
wa, a nie krojenia)• ubiera się i rozbiera przy niewielkiej pomocy z zewnątrz• samodzielnie korzysta z toalety• myje się, czyści samodzielnie zęby• ma lepszą sprawność motoryczną, np. narysowany człowiek ma ręce, nogi i głowę• skacze na jednej nodze• wspina się na drabiny• świetnie radzi sobie z trójkołowym rowerkiem• nakłada nakrętki na słoiki, butelki• układa puzzle• bez pomocy schodzi ze schodów• przeskakuje obunóż przez przeszkodę• potrafi przejść po linii, stawiając stopę za stopą• przenosi wodę w kubku, nie rozlewając jej• odbija balonik, by nie spadł na podłogę (kilka razy)• prawidłowo trzyma ołówek i kredkę• buduje wieżę z ośmiu klocków• potrafi skupić się na jednej czynności• potrafi rozwinąć papierek z cukierka
Rozwój intelektualny• zna około 1500 słów• ma jeszcze problem z używaniem zaimków • rozróżnia, gdzie jest: przód, tył, na górze, pod spodem• potrafi policzyć do czterech i więcej• może pisać pierwsze litery i np. swoje imię
114
• zaczyna rozumieć następstwo czasów, wie, że kiedy wstanie, jest śniadanie, potem drugie śniadanie, obiad…
• pyta, co oznaczają różne słowa• chętnie słucha długich historii• rozumie niektóre przeciwieństwa, np. mały – duży, suchy – mokry • zna większość kolorów• zadaje mnóstwo pytań• potrafi się bawić w jedną zabawę 10–15 minut• zna piosenki i wierszyki, czasem sam układa piosenki• rozróżnia czas• pamięta imiona i nazwy, np. przedmiotów, zwierząt• mówi w sposób zrozumiały• lubi się bawić w zabawy tematyczne, np. w sklep, wyścigi samochodowe, teatr.
Pięciolatek:Rozwój społeczny i emocjonalny • bawi się zgodnie z innymi• rzadziej obraża się, złości, płacze• rzadziej odchodzi od grupy • potrafić ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane
z wyrażanymi emocjami• bawi się w grupie, jest przez inne dzieci zapraszany do wspólnej zabawy• zaczyna przejmować się uczuciami innych rówieśników – pocieszać, pomagać, okazywać
współczucie• mniej skarży• bez interwencji dorosłego przeprasza inne dziecko• stosuje się do poleceń skierowanych przez nauczyciela do całej grupy• ma znacznie mniejszy lęk separacyjny i szybciej wycisza się po odejściu rodziców• zaczyna przewidywać reakcje dorosłych na skutki swojej działalności • zależy mu na pochwale• stara się skończyć rozpoczętą pracę• zaczyna próbować pokonywać trudności
Rozwój fizyczny i motoryczny• wspina się na drabinki• bawiąc się w chowanego, wchodzi pod meble• huśta się na huśtawce (większość pięciolatków może nauczyć się samodzielnego rozhuś-
tania się)• zwinnie biega• skacze na dwóch nogach przed siebie• skacze na jednej nodze w miejscu• skacze przez około 15 sekund z zamkniętymi oczami, nieruchomo na obu nogach, raczej
nie chwiejąc się
115
• może utrzymywać równowagę za pomocą rąk• przechodzi, nie wypadając z trasy, po wąskiej dróżce o szerokości około 25 cm • robi trzy przysiady samodzielnie• kopie piłkę, chwyta piłkę i rzuca nią• dość szybko, bez trzymania się poręczy, wchodzi i schodzi ze schodów naprzemiennie• samodzielnie rozbiera się dość płynnie• zakłada kurtkę, czapkę, szalik, buty• samodzielnie je łyżką, widelcem, raczej nie posługuje się nożem• pije z kubka• sprząta ze stołu• potrafi umyć i wytrzeć ręce, buzię • dość sprawnie łączy klocki typu lego i buduje z nich proste obiekty• wylepia z plasteliny narysowane kontury, robi kulki, wałeczki• lepi z plasteliny proste kształty przestrzenne – figury (owoce, warzywa, ludziki)• nawleka korale na żyłkę• przykleja naklejki (jeszcze nierówno i często nie we wskazanym miejscu)• przecina nożyczkami papier, tnie po prostej • drze papier na małe kawałki i wykleja nim kontury• prawidłowo trzyma ołówek, podczas rysowania opiera przedramię o stół, a drugą ręką
przytrzymuje kartkę• rysuje linie pionowe, poziome i ukośne• odwzorowuje koło, krzyżyk, kwadrat, trójkąt, trapez • koloruje obrazki• wypełnia kolorem kontury, ale wychodzi poza kontur• rysuje rysunek zgodny z podanym tematem• maluje kredkami, farbami, używając pędzla, patyka i innych przyborów
Rozwój intelektualny • prawidłowo wymawia głoski• nazywa przedmioty, czynności, sytuacje, potrafi je opisać za pomocą przymiotników• wypowiada się zdaniami• potrafi przedstawić przebieg zdarzenia, opisać, co się stało, co mu dolega, dlaczego pła-
cze, cieszy się, co zdarzyło się w przedszkolu • rozumie treść prostych i krótkich poleceń• rozumie podstawowe pojęcia dotyczące sytuacji w grupie, w domu, w przedszkolu• pyta o nieznane słowa, chce je zrozumieć• potrafi różnicować kształty liter drukowanych, cyfr, podstawowych figur geometrycznych • rozróżnia barwy i odcienie barwne• zna nazwy kolorów i poprawnie stosuje je w odniesieniu do barw podstawowych• potrafi budować proste budowle według wzoru• potrafi odwzorować kwadrat z narysowaną przekątną• spostrzega od 5 do około 8 różnic między podobnymi obrazkami• spostrzega podstawowe części człowieka
116
• rozumie czytany tekst • w wyuczonym wierszu odtwarza rymy• zna i różnicuje pory roku• potrafi porównywać pod kątem różnic • potrafi porównywać pod kątem podobieństw • potrafi klasyfikować ze względu na dwa, trzy kryteria• definiuje rzeczy, biorąc pod uwagę ich funkcje • myśli często w sposób skojarzeniowy.
Oprócz wymienionych umiejętności warto też zwrócić wagę na rozwój zmysłów, czyli odpowiedzieć na pytanie, czy dziecko słyszy i widzi w taki sam sposób jak rówieśnicy. Na wady wzroku mogą wskazywać następujące zachowania: mrużenie i tarcie oczu, marszcze-nie brwi, światłowstręt, zaczerwienienie oczu, łzawienie lub przysuwanie blisko oczu oglą-danych obrazków albo czytanego tekstu. Na wady słuchu mogą wskazywać: opóźniony roz-wój mowy i nierozumienie poleceń.
W przypadku małego dziecka zdolnego nie mówimy raczej o zdolnościach kierunkowych, a o potencjale. Aby określić ten potencjał, porównuje się osiągnięcia konkretnego dziecka z osiągnięciami rozwojowymi charakterystycznymi dla dziecka w danym wieku, czyli spraw-dza się, czy rozwój dziecka przebiega w granicach normy i czym dziecko wyróżnia się na tle grupy rówieśniczej. Do oszacowania zdolności można posłużyć się tabelą lub arkuszem ob-serwacyjnym. Im więcej stwierdzeń się zgadza, tym większe prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z dzieckiem zdolnym.
Czasami dziecko zdolne nie rozwija się harmonijnie. Zdolnościom poznawczym może towarzyszyć opóźniony rozwój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki, obniżona spraw-ność w zakresie czynności samoobsługowych, skłonność do nadmiernej reakcji emocjonal-nej, mniejsze umiejętności społeczne. Na podstawie obserwacji, porównania sposobu funk-cjonowania takiego dziecka z rówieśnikami oraz analizy wytworów pracy nauczyciel może dostrzec dziecko zdolne i zaplanować z nim pracę. Diagnozy psychologicznej dziecka zdol-nego może dokonać jedynie psycholog przy użyciu zestandaryzowanych testów i na podsta-wie wywiadu psychologicznego z rodzicami i rozmowy z dzieckiem, jak również obserwacji zabawy i analizy wytworów. Diagnoza możliwa jest również w poradniach psychologiczno--pedagogicznych. Dobrym adresem jeż też Centrum Konsultacyjno-Diagnostyczne do spraw dzieci zdolnych działające w Warszawie przy SPPP „Uniwersytet dla Rodziców”.
Zachowania dziecka świadczące o zdolnościach:• zadaje mnóstwo pytań, nie rezygnuje po zdawkowych odpowiedziach• ma rozwiniętą wyobraźnię i kreatywność• posiada ciekawość poznawczą rozumianą jako chęć dowiadywania się o nowych rzeczach• łatwo koncentruje się i jest wytrwałe• szuka powiązań między odległymi znaczeniowo pojęciami• umie liczyć bez użycia konkretów
4. Dziecko zdolne w przedszkolu
117
• łatwo zapamiętuje• ma oryginalne skojarzenia• ma szerokie zainteresowania• odznacza się rozbudowanym słownictwem• łatwo formułuje poprawne gramatycznie i logiczne zdania• posiada umiejętność samodzielnej i efektywnej pracy• zadaje pytania wykraczające poza codzienność• planuje przebieg czynności i postępuje według planu• jest dobrym obserwatorem• ma skłonność do „bujania w obłokach”• potrafi organizować sobie zabawę i zajęcia• jest zainteresowane naturą człowieka i świata• rozumie pojęcia zjawisk i idei, których nie rozumieją rówieśnicy• łatwo nawiązuje kontakt z dorosłymi• ma rozwinięte myślenie matematyczne• łatwo podąża za wskazówkami• domaga się wyjaśnień• używa zabawek w niestandardowy sposób• potrafi bawić się czymkolwiek• jest wyczulone w kwestiach sprawiedliwości• nie ulega autorytetom• chętnie się uczy nowych rzeczy• nie lubi powtórek• jest labilne emocjonalnie• odchodzi od schematów w działaniach i myśleniu• woli dorosłych i starsze lub młodsze dzieci od rówieśników• wcześnie czyta• szybko i łatwo się uczy.
118
Arkusz obserwacji zdolnego przedszkolakaImię ………………………… Nazwisko …………………………………………………Data urodzenia …………………………Data I obserwacji ……………. II obserwacji ……………. III obserwacji ………….…
Zdolności naukowe: • potrafi zadawać precyzyjne pytania• interesuje się zjawiskami przyrodniczymi• lubi zabawy badawcze i eksperymenty• jest spostrzegawcze i ożywione• szybko się uczy i ma wiadomości z różnych dziedzin• długo przechowuje informacje w pamięci• zadaje wiele pytań• robi rzeczy na swój sposób• eksperymentuje z tym, co ma w ręku• wymyśla wiele sposobów na osiągnięcie celu• udziela nieoczekiwanych odpowiedzi• lubi pracować samo• potrafi myśleć logicznie• zauważa szczegóły• lubi wiadomości związane z nauką i przyrodą• potrafi długo i cierpliwie zajmować się jedną czynnością• ma dobrze rozwinięte myślenie analityczno-przyczynowe• przejawia wielką ciekawość• kieruje się zainteresowaniami, zbiera rzeczy, kolekcjonuje• preferuje sytuacje nowe
Zdolności techniczne:• lubi zabawy badawcze• potrafi długo i cierpliwie zajmować się jedną czynnością• manipuluje przedmiotami (rozkłada je i składa)• zadaje wiele pytań na temat działania urządzeń• ma dobrze rozwinięte myślenie analityczne• potrafi rysować schematy urządzeń zgodnie ze swoją wiedzą i odczuciem• przejawia nad wiek wysoki poziom planowania• samodzielnie rozwiązuje problemy konstrukcyjne• jest pomysłowe, wpada na oryginalne rozwiązania
Zdolności artystyczne:• tworzy własne kompozycje plastyczne• przez swoje dzieła wyraża uczucia• samodzielnie dobiera technikę do tworzonego dzieła plastycznego• potrafi odróżniać barwy, ich odcienie i natężenie
119
• potrafi dostrzec perspektywę• potrafi wyrazić odczucia na temat oglądanego dzieła plastycznego• wypełnia wolny czas rysowaniem, malowaniem, lepieniem• rysuje wiele rzeczy, nie tylko ludzi, kwiaty czy domy• koncentruje się na działaniu twórczym i czerpie z tego przyjemność
Zdolności muzyczne:• lubi zajęcia muzyczne• fascynuje się światem dźwięków• lubi śpiewać• bezbłędnie odtwarza rytm• wymyśla oryginalne melodie• tworzy własne kompozycje • potrafi ułożyć tekst do muzyki• lubi słuchać muzyki• jest wrażliwe na muzykę• lubi tańczyć• opanowuje grę na instrumentach• potrafi rozróżnić natężenie dźwięku• rozróżnia tempo• odtwarza akcent muzyczny• lubi brać udział w koncertach i występować
Zdolności aktorskie:• potrafi wyrażać siebie, swoje uczucia• swobodnie wciela się w każdą rolę• ma bogatą mimikę, gesty• potrafi obserwować i naśladować ludzi i zwierzęta• ma bujną wyobraźnię• potrafi modulować głos• ma dobrą pamięć• ma poczucie humoru• chętnie uczestniczy w spektaklach, przedstawieniach
Zdolności językowe:• lubi słuchać bajek i historii• fascynuje się światem liter• chętnie uczy się pisania liter• tworzy własne znaki graficzne odzwierciedlające pismo• chętnie uczy się czytać• lubi słuchać rozmów w językach obcych• chętnie uczy się słówek• potrafi je powtórzyć, prawidłowo wymawiając
120
• lubi się uczyć, pyta o znaczenie• ma dobrą pamięć językową• wykazuje duże zainteresowanie nauką języków• powtarza słówka, tworząc własny język• szybko czyta ze zrozumieniem• potrafi płynnie łączyć zdania w opowiadanie• ciekawie opowiada• jego opowieści mają strukturę• wcześnie przejawia zainteresowania książkami i czytaniem• ma bogaty słownik
Zdolności matematyczne:• potrafi szybko liczyć• potrafi liczyć w pamięci• potrafi zamieniać otoczenie na liczby• zapamiętuje długie sekwencje liczbowe• potrafi i lubi grać w gry liczbowe• potrafi rozwiązywać zadania z treścią• swobodnie posługuje się komputerem i szybko uczy się jego obsługi
Zdolności społeczne:• dobrze adaptuje się w nowym miejscu• łatwo kontaktuje się z innymi dziećmi i z dorosłymi• jest zapraszane do zabaw• umie wpłynąć na innych, zachęcić do wspólnej zabawy• chętnie wpada na pomysły i podejmuje decyzje• jest wybierane przez rówieśników i inni liczą się z jego zdaniem
Zdolności fizyczne:• fascynuje się ruchem• potrafi naśladować ruchy• ma dobrą koordynację ruchową• potrafi swobodnie wykonywać ćwiczenia• lubi gry zespołowe• łapie piłkę• rzuca prawą i lewą ręką• lubi obserwować zawody • potrafi określić swoje zainteresowania sportowe
121
5. Dziecko z ryzykiem dysleksji w przedszkolu
Pierwsze oznaki dysleksji rozwojowej pojawiają się najczęściej w wieku przedszkolnym. Dzieci z ryzykiem dysleksji mogą przejawiać następujące symptomy:• mają niską sprawność ruchową w zakresie ruchów całego ciała• słabo biegają• mają kłopoty z utrzymaniem równowagi podczas chodzenia po linii krawężnika• z trudem uczą się jeździć na rowerze trzykołowym i hulajnodze• są niezdarne w ruchu• źle funkcjonują w zabawach ruchowych• mają słabą sprawność ruchową rąk• niechętnie wykonują czynności samoobsługowe (zapinanie guzików, sznurowanie butów,
zabawy manipulacyjne – nawlekanie koralików)• mają trudności w budowaniu z klocków• niechętnie rysują• wykonują bardzo proste rysunki• nieprawidłowo trzymają ołówek• rysują za mocno lub za słabo• nie potrafią rysować kółka w wieku 3 lat• nie potrafią rysować kwadratu i krzyżyka w wieku 4 lat• nie potrafią rysować trójkąta i kwadratu w wieku 5 lat.
W zakresie koordynacji ruchowo-wzrokowej u niektórych dzieci z ryzykiem dysleksji (zwłaszcza z przewagą prawej półkuli) obserwuje się dużą kreatywność, chęć do budowania z klocków oraz przyjemność z wykonywania działań plastycznych, dlatego należy być bardzo ostrożnym przy interpretacji i korzystać z pomocy specjalistów w poradniach psychologicz-no-pedagogicznych.
Jednym z wyznaczników ADHD jest zaburzenie koncentracji uwagi. Nie oznacza to, że dziecko nie potrafi się koncentrować. Dziecko koncentruje się na działaniach, które są dla niego przyjemne i które lubi, ale nie umie koncentrować się na życzenie. Nie słucha, co mówi pani w przedszkolu, łatwo rozpraszają je różne bodźce. Trzy obszary ADHD to:• zaburzenia koncentracji uwagi – zaburzenia te powodują, że dziecko rozpoczyna
nową czynność, nie kończy starej, nie słyszy poleceń i nie umie ich powtórzyć, sprawia wrażenie, jakby nie wiedziało, co się do niego mówi, ma problemy ze zmianą aktywności na polecenie dorosłego, zapomina o rzeczach, gubi je, w zabawach chce wprowadzać własne zasady;
• nadmierna ruchliwość – gdy dziecko jest zadowolone, uruchamia reakcję ruchową, jest zdecydowanie bardziej ruchliwe niż jego rówieśnicy, ma niespożyte pokłady energii, cały dzień biega, skacze, krzyczy, trudno za nim nadążyć, robi wiele rzeczy naraz, niekie-dy ruchliwość objawia się w małych ruchach rąk i nóg, tikach, nagłych wyładowaniach
6. Dziecko z ADHD w przedszkolu
122
ruchowych lub dźwiękowych, nie potrafi usiedzieć w miejscu, bawi się przy jedzeniu, stuka, puka, kołysze, ciągle jest czymś zajęte, często ulega wypadkom różnego rodzaju, jest bardzo szybkie w działaniu;
• nadmierna impulsywność – działa szybko, bez zastanowienia, nie uwzględnia skut-ków działań, żąda, by wszystko działo się natychmiast, nie potrafi czekać na swoją kolej, mimo że wie, jak się ma zachować, działa impulsywnie, pod wpływem nagłej myśli, pomysłu, często nieumyślnie niszczy rzecz, wtrąca się do rozmowy dorosłych, ponieważ chce natychmiast coś powiedzieć, przeszkadza innym, nie potrafi sobie zorganizować pracy, nie potrafi planować zajęć, ciągle się spieszy, odpowiada niepytane lub zanim polecenie zabrzmi do końca, jest niecierpliwe i mało tolerancyjne.Dzieci z ADHD są nadmiernie emocjonalne, emocje dziecka są nagłe, gwałtowne i krót-
kotrwałe. Dziecko łatwo wpada w gniew i łatwo się rozwesela. Nie wszystkie dzieci z ADHD są agresywne. Starają się narzucać swoje zdanie w grupie. Nie potrafi ą przegrywać, często nie słyszą, co rówieśnicy do nich mówią. Bywają bardzo niedokładne w swoich działaniach, zwłaszcza w codziennych czynnościach – ubieraniu się.
Wymienione objawy są niepokojące, jeśli utrzymują się np. w domu, przedszkolu, w gru-pie rówieśniczej.
Arkusze obserwacji dziecka 3- i 4-letniego oraz arkusz badania gotowości szkolnej znajdują się na stronie internetowej wydawnictwa Nowa Era – materiały do pobrania.
Do badania gotowości szkolnej proponujemy również kompletne materiały w wersji papierowej: – „Karty do diagnozowania gotowości szkolnej” (dla dziecka)– „Badanie gotowości szkolnej. Materiały dla nauczyciela”
Na stronie wydawnictwa znajduje się również elektroniczny system do badania gotowości szkolnej (on-line).
Współpraca placówki i rodziców
VI.
124
Powodzenia przedszkolne dzieci w ogromnej mierze zależą od siły związku dwóch środo-wisk: przedszkola i domu oraz jakości ich współpracy. Przedszkole to drugie po środowisku rodzinnym ważne miejsce w życiu dziecka, dlatego tak istotne jest, by wspólne poczynania rodziców i pracowników przedszkola tworzyły klimat, w którym wszyscy będą się ze sobą dobrze czuli. Dobra współpraca na linii przedszkole – dom powinna uwzględniać potrzeby zarówno dzieci, nauczycieli, jak i ich rodziców i opiekunów. Kolejnym warunkiem udanej współpracy jest uznanie równorzędności pozycji nauczyciela (lub innego specjalisty) jako wyposażonego w profesjonalną wiedzę i umiejętności eksperta od pracy z dziećmi oraz ro-dzica jako specjalisty do spraw wychowania dziecka w środowisku pozaszkolnym (Kochan--Wójcik 2012). Istnieje wiele możliwości rozwoju takiej współpracy, angażowania rodziców w życie przedszkola:• stała wymiana informacji dotyczących dziecka z wychowawcą grupy, dzielenie się swoimi
radościami i troskami podczas spotkań indywidualnych;• indywidualne rozmowy z dyrektorem/kierownikiem przedszkola;• udział w organizowanych uroczystościach (występy dzieci, przedstawienia, koncerty, ja-
sełka), w spotkaniach z różnych okazji, np. początku i zakończenia roku przedszkolnego, Dnia Matki i Ojca;
• udział w dniach lub zajęciach otwartych organizowanych przez przedszkole, które są okazją do obserwacji zachowania swojego dziecka w grupie rówieśniczej, poznania rodza-jów zajęć i metod pracy;
• zebrania z rodzicami i dyrektorem (oraz nauczycielami), podczas których rodzice mają możliwość zgłaszania swoich pomysłów, propozycji rozwoju placówki, wyrażenia pozytyw-nych i negatywnych opinii;
• udział w zajęciach organizowanych dla dzieci i rodziców (np. zajęcia adaptacyjne, zajęcia ruchowe wg Metody Ruchu Rozwijającego, czytanie dzieciom bajek);
• udział w warsztatach tematycznych dla rodziców prowadzonych przez psychologa, peda-goga czy logopedę;
• indywidualne konsultacje z psychologiem, logopedą w celu omówienia poziomu rozwoju psychoruchowego dziecka, rozwoju mowy oraz wspólnego poszukiwania rozwiązań za-uważonych trudności;
• spotkania, podczas których rodzice mogą podzielić się swoją wiedzą, umiejętnościami i zainteresowaniami z dziećmi (np. opowiadanie dzieciom o swoim zawodzie, ciekawej pasji);
• kontakty drogą telefoniczną (np. pilne informacje) i e-mailową (ogłoszenia, informacje dla rodziców);
• indywidualne spotkania wychowawcy grupy z rodzicami i dzieckiem w środowisku ro-dzinnym (tzw. wizyty domowe);
• inicjatywy podejmowane wspólnie przez rodziców i wychowawcę grupy, np. przygotowa-nie przedstawienia dla dzieci;
• spotkania integracyjne personelu przedszkola, rodziców i dzieci, np. pikniki, wycieczki organizowane z inicjatywy placówki.
1. Formy współpracy dwóch środowisk
125
To, jakie kierunki współpracy zostaną obrane, zależy w dużej mierze od predyspozycji intrapsychicznych (temperament, cechy osobowości) i interpersonalnych, motywacji i po-mysłowości kadry pedagogicznej. Większość rodziców jest otwarta na propozycje przedszko-la, z radością przyjmuje zainteresowanie ich pociechami i nimi samymi. Oczywiście zdarza-ją się tzw. trudni rodzice, unikający kontaktu, szczerej rozmowy lub nastawieni roszczeniowo, nieradzący sobie z informacjami odmiennymi od ich własnego punktu widze-nia, mający problem z kontrolą emocji. W takich sytuacjach warto, żeby nauczyciele byli świadomi, że przyczyny problemowych zachowań rodziców mogą być bardzo różnorodne i usunięcie przynajmniej niektórych znajduje się w zasięgu możliwości nauczyciela, choć wymaga dodatkowego wysiłku, dobrej woli i sporych umiejętności interpersonalnych (Cze-glik 2012; Gruszczyk-Kolczyńska, Zielińska 2009). Konieczne będzie stosowanie wówczas dodatkowych rozwiązań, na przykład:• ustalenie jasnych zasad komunikacji i współpracy;• sugerowanie wspólnego poszukiwania rozwiązania problemu zamiast przerzucania odpo-
wiedzialności (ustalenie i weryfikowanie kolejnych etapów działania);• próba zrozumienia sposobu myślenia rodzica na dany temat zamiast kierowania się wła-
snymi wyobrażeniami i stereotypami;• pytanie o dotychczasowe sposoby radzenia sobie z problemem (reakcje na konkretne
zachowanie dziecka);• przeanalizowanie ich zalet i wad oraz zastanowienie się nad bardziej skutecznymi rozwią-
zaniami;• docenianie najmniejszych przejawów zaangażowania rodzica w sprawy dziecka;• udzielanie konkretnych informacji dotyczących rodzaju pomocy, jaki możemy zapropo-
nować rodzicowi i dziecku;• przekazywanie faktów dotyczących zachowania dziecka zamiast własnych interpretacji
i ocen;• analizowanie własnych emocji i sposobów zachowania w kontakcie z rodzicem/ami oraz
ich wpływu na wzajemną relację (tzw. błędne koła);• w razie potrzeby zaproponowanie rodzicom specjalistycznej pomocy.
Warto pamiętać, że „lepiej mieć rodzica po swojej stronie niż przeciwko sobie”. Dlatego tak ważne są początki tej współpracy.
126
Adaptacja jest procesem wielopłaszczyznowym, w efekcie którego następuje przystoso-wanie do nowego środowiska, do nowych sytuacji i warunków. Dla małego dziecka takim nowym otoczeniem społecznym jest przedszkole. Bardzo ważne jest, by proces ten przebie-gał w atmosferze wzajemnego zrozumienia i poczucia bezpieczeństwa. Rozpoczęcie eduka-cji przedszkolnej to mała rewolucja w życiu rodzinnym, która może się wiązać z pewnymi trudnościami i wzbudzać ambiwalentne emocje. Dziecko styka się z wieloma zmianami, np. odmienne oczekiwania, zmiana przyzwyczajeń, rytmu dnia, nauka obcowania z innymi dorosłymi i z rówieśnikami. Niektóre dzieci potrzebują wówczas większego wsparcia ze stro-ny rodziców i personelu przedszkola. Należy podkreślić rolę pomocy dorosłych, bowiem od tego, jak dziecko wejdzie w tą nową rzeczywistość, będą zależeć jego późniejsze relacje z ludźmi. Kontakty te są matrycą przyszłych relacji społecznych. Dziecko dobrze przystoso-wane do przedszkola ma silną motywację do wywiązywania się z powierzonych mu zadań i ról społecznych, staje się ufne co do swoich predyspozycji i umiejętności, otwiera się na nowe doświadczenia. Natomiast gdy nie jest przystosowane, brak mu wewnętrznej mo-tywacji i osiąga gorsze wyniki, odseparowuje się od reszty grupy, zamyka się na różnorodność bodźców, którą oferuje przedszkole.
W celu zwiększenia szansy na sukces adaptacyjny trzeba odpowiednio wcześnie przygo-tować dziecko na to doświadczenie. Jedną z takich form, oferowaną przez przedszkola, są zajęcia adaptacyjne, dzięki którym dzieci i rodzice poznają miejsce i zwyczaje w nim pa-nujące, mają okazję uczestniczyć wspólnie w życiu przedszkola, poznać nauczycieli oraz nowych kolegów i koleżanki. Dzięki obecności bliskiej osoby w nowym otoczeniu przyszły przedszkolak czuje się bezpiecznie. Zajęcia te są szczególnie potrzebne dzieciom, którym nowe rzeczy przychodzą z trudem, które potrzebują więcej czasu, aby oswoić się z hałasem, nowym otoczeniem, przyzwyczaić do obecności innych dzieci i osób dorosłych. Ponadto mają dostarczyć dzieciom urozmaiconych, interesujących form aktywności, ale jednocze-śnie przy przestrzeganiu zasady dobrowolności uczestnictwa. Mają też sprzyjać usamodziel-nianiu się dziecka i pokazaniu mu, ile radości daje wspólna zabawa z rówieśnikami i wycho-wawcami. Podsumowując, celem zajęć adaptacyjnych organizowanych w przedszkolu jest ułatwienie dziecku wkroczenia w świat grupy przedszkolnej, poradzenia sobie z dużą ilością zmian i oczekiwań. Tego typu zajęcia są też potrzebne rodzicom, dają czas na wyjaśnienie wątpliwości i zbudowanie zaufania odnośnie do kompetencji personelu przedszkola. Spo-tkania adaptacyjne polegają zazwyczaj na zabawie – organizowane są zajęcia ruchowe, mu-zyczne, plastyczne i edukacyjne.
Trudności adaptacyjne, które mogą przeżywać rodzic i dziecko w początkowym okresie pobytu w przedszkolu (na podstawie Palacz 2010):• trudności w zaakceptowaniu nowych sposobów zaspokajania potrzeb dziecka;• zdenerwowanie rodzica i jego przeżycia związane z oddaniem dziecka do przedszkola;• negatywne stany emocjonalne rodzica często powodujące pojawianie się stanów lęko-
wych u dziecka;• brak zaufania do personelu przedszkola;
2. Dobry początek – współpraca podczas adaptacji
127
• trudności dziecka w nawiązaniu kontaktu z nieznanymi osobami (personelem i grupą rówieśników);
• dezorientacja przedszkolaka w nowym otoczeniu, brak znajomości funkcji pomiesz-czeń i sposobów korzystania ze znajdujących się tam urządzeń (zwłaszcza toaleta, ła-zienka i szatnia). Nowe otoczenie to własność społeczna, którego przestrzeń często różni się od domowej, obowiązują w niej nowe zasady, przez co obserwuje się u dzieci poczucie zagubienia, a przedszkole utożsamiają one początkowo tylko ze swoją salą;
• brak znajomości organizacji dnia w przedszkolu i związane z tym problemy w orientacji czasowej; tę wiedzę dziecko posiądzie dopiero w miarę zdobywania własnych doświad-czeń;
• brak lub słabe poczucie przynależności do grupy;• inna pozycja w grupie rówieśniczej niż w domu rodzinnym (konieczność odraczania po-
trzeb i radzenia sobie z uczuciem frustracji);• brak znajomości zasad i reguł dotyczących współżycia w grupie i trudności w dostosowa-
niu się do wymagań otoczenia;• zmiana sytuacji rodzinnej – podjęcie pracy przez matkę, pojawienie się rodzeństwa, roz-
wód rodziców, przeprowadzka, zmniejszenie czasu poświęcanego dziecku, zmęczenie nadmiarem obowiązków.Potrzebne są pozytywne doświadczenia i czas, aby dziecko mogło zaakceptować nową
rzeczywistość i przystosować się do niej. Silna więź emocjonalna z rodzicami i innymi do-mownikami sprawia, że u dziecka zostaje zachwiane poczucie bezpieczeństwa (lęk separa-cyjny). Początkowo może być ono zmęczone nadmiarem bodźców, co negatywnie wpływa na jego funkcjonowanie zarówno emocjonalne, jak i poznawcze. Przedszkolakom potrzebne jest wówczas wsparcie wymagające dużego zaangażowania rodziców i personelu przedszko-la oraz wzajemnej korelacji działań.
Co może zrobić rodzic, żeby pomóc dziecku w adaptacji do przedszkola (na podstawie Palacz 2010):• Wytworzyć w dziecku pozytywne nastawienie. Starać się rozbudzić ciekawość dziec-
ka, zainteresowanie miejscem, wręcz sprowokować radosne oczekiwanie na pobyt w przedszkolu. Dziecko szybciej się do niego zaadaptuje i zniesie niedogodności, gdy będzie je postrzegało jako bezpieczne i atrakcyjne dla siebie i dla swoich rodziców.
• Już kilka tygodni wcześniej zacząć rozmawiać z dzieckiem o tym, jakie zmiany je cze-kają. Z cierpliwością odpowiadać na wszystkie pytania i wątpliwości dziecka. Okazywać werbalnie i niewerbalnie zrozumienie dla jego uczuć, zwłaszcza wtedy, kiedy są nega-tywne. Dzielić się własnymi doświadczeniami, np. pierwszy dzień w pracy, ale też da-wać dziecku nadzieję, przywoływać sytuacje, w których sobie dobrze poradziło. Starać się wprowadzić w domu elementy harmonogramu dnia przedszkola.
• Czytać dziecku odpowiednie książki, by poznało, zrozumiało i polubiło przyszłe miejsce swojego pobytu. Można tak zmieniać bajki, żeby jak najbardziej pasowały do dziecka i ułatwiły mu utożsamianie się z nową rolą (Brett 2011). Rozmawiać o tym, co wspólnie przeczytali, może dziecko samo zechce coś zmienić. Ponadto czytanie rozwija wiele funk-cji poznawczych, jak choćby koncentrację uwagi, mowę, myślenie. Na rynku dostępne są
128
także kolorowanki związane z tematyką przedszkolną, dzięki czemu dziecko ma dodatko-wą możliwość oswojenia się z czynnością rysowania, malowania.
• Warto wybrać się wcześniej z dzieckiem do przedszkola, zwiedzić je, jeśli jest taka możli-wość – uczestniczyć w zabawach z innymi, pobawić się z dzieckiem w przedszkolnym ogrodzie. W miejsce znane wchodzi się z mniejszym lękiem i obawami.
• Spacerować wielokrotnie w kierunku przedszkola – oglądać je, rozmawiać o nim i infor-mować dziecko, że jest to jego przedszkole, że tu będą jego koleżanki i koledzy, zabawki, jego panie.
• Starać się włączyć dziecko w zakup przedszkolnej wyprawki, żeby miało możliwość wy-brania kapci, worka, ręczniczków, piżamy. Poprosić wychowawcę o pisemną listę rzeczy, które będą potrzebne dziecku w pierwszych miesiącach uczęszczania do przedszkola.
• Nigdy nie powinno się straszyć dziecka przedszkolem. Nawet jeśli są to z pozoru niewin-ne komunikaty, np. W przedszkolu wreszcie nauczysz się dobrych manier.
• W miarę możliwości odbierać dziecko wcześniej (przynajmniej w pierwszym miesiącu).• Zapewnić dziecku odpowiednią liczbę ubrań na zmianę, a w razie „przygody” nie wycią-
gać konsekwencji.• Ubierać dziecko wygodnie. Nie zakładać mu ubrań utrudniających rozebranie się,
np. paski, liczne guziki. Przy zakupie odzieży warto wziąć pod uwagę wygodę i łatwość pielęgnacji (rodzice zaoszczędzą sobie pracy i zdenerwowania, a dzieci presji, ponieważ w zabawie trzeba się móc czasem pobrudzić).
• Podpisać lub w inny sposób oznakować wszystkie ubrania dziecka, które pozostają w przedszkolu, kapcie (pełne, najlepiej na rzepy), buty niesznurowane, by dziecko samo-dzielnie mogło je odnaleźć i włożyć.
• Wspierać samodzielność dziecka, pracować nad nią. Przyzwyczajać je do samoobsługi, pozwalać dziecku i zachęcać je do samodzielnego załatwiania potrzeb fizjologicznych, mycia rąk, rozbierania i ubierania się, jedzenia. Zakres oraz poziom posiadanych przez dziecko umiejętności samoobsługowych wpływa na jego poczucie bezpieczeństwa i nie-zależności w nowym otoczeniu. Dzieci ze słabszymi umiejętnościami w tym zakresie mogą czuć się bezradne i opuszczone. Warto zatem wspierać naukę tych czynności, tym bardziej że dziecko rozpoczynające pobyt w przedszkolu powinno je posiadać.
• Nie przynosić do przedszkola jedzenia z domu (podtrzymuje to często nieprawidłowe wzorce zachowania u dziecka; może wywoływać negatywne emocje w innych dzieciach).
• Oduczać dzieci od smoczków i butelek – nie przynosić ich do przedszkola.• Zachęcać dziecko do zdobywania doświadczeń społecznych, nawiązywania nowych zna-
jomości (nawet jeśli woli ono kontakt z dorosłym), np. w piaskownicy, w rodzinie, w gro-nie znajomych z dziećmi, organizowanie urodzin. Rodzic jest tutaj pierwszym i najlep-szym modelem. W miarę możliwości zostawiać dziecko pod opieką innych, znanych mu osób.
• Starać się nie mówić do dziecka, spieszczając wyrazy – dostarczać poprawnych wzorców mowy, stymulować mowę dziecka. W nowym środowisku ważne będzie porozumienie słowne. Starać się prowokować do mówienia, np. proszenia o różne rzeczy, używania zwrotów grzecznościowych. Odpowiadać na pytania dziecka, opowiadać mu często o ota-czającym je świecie, np. podczas spacerów, zakupów, jazdy samochodem.
129
• Ujednolicać działania dom – przedszkole, aby dziecku łatwiej było przystosować się do nowej rzeczywistości. Wdrażać dziecko do przestrzegania umów i zasad. Nauka roli przedszkolaka wymaga od dziecka umiejętności podporządkowania się, przestrzegania pewnych reguł postępowania w grupie, umiejętności zaspokajania swoich potrzeb.
• Stosować raczej krótkie pożegnania.• Nie okazywać dziecku własnych rozterek przy pozostawianiu go w przedszkolu. Pamię-
tać, że udzielają mu się emocje dorosłych, nawet jeśli obie strony nie są tego świadome. Dzieci to doskonali obserwatorzy mowy ciała.
• W pierwszych dniach pozwolić dziecku zabrać „cząstkę domu” do przedszkola, np. ulubioną przytulankę, niewielki album z rodzinnymi zdjęciami.
• Przekazywać nauczycielowi/wychowawcy słabe i mocne strony dziecka, przejawiać zain-teresowanie jego rozwojem, funkcjonowaniem w grupie.
• Nie komentować w obecności dziecka jego zachowania w przedszkolu i postępowania nauczyciela (wszelkie kontrowersje warto omawiać bez obecności dziecka, by nieświado-mie nie wzmacniać niepożądanych zachowań).
• Nagradzać dziecko za każdy przejaw radzenia sobie z nową rolą, za naukę nowych umie-jętności. Im starsze dziecko, tym częściej nagrodę materialną powinna zastępować po-chwała (lub inna nagroda społeczna). Sprzyja to kształtowaniu pozytywnego poczucia własnej wartości, wzmacnia dążenie dziecka do niezależności i rozwija zdolność do regu-lowania swojego zachowania (samokontroli).
• Poświęcać czas i uwagę na bycie wyłącznie z dzieckiem – wskazane są tu zabawy pa-luszkowe, masażyki, rymowanki, zabawy konstrukcyjne (podążanie za dzieckiem zamiast narzucania mu własnych pomysłów).
• Wzbogacać wiedzę przez literaturę dla rodziców.
130
Współpraca z przedszkolem sprzyja wszechstronnemu rozwojowi dziecka. Rodzice na bieżąco zorientowani w postępach edukacyjnych swojego dziecka, znający jego mocne i słabe strony, mają bardziej realne spojrzenie na sytuację. Wnioski pochodzące z obserwacji zachowania dziecka przez nauczycieli, psychologa czy logopedę mogą wzbogacać wiedzę rodziców dotyczącą sposobu funkcjonowania ich dziecka w grupie rówieśniczej, w relacji z innymi dorosłymi. Z kolei osoby pracujące z dziećmi dzięki rozmowom z opiekunami mogą spojrzeć na dziecko z szerszej perspektywy, a przez to lepiej zrozumieć jego reakcje. Dzięki współpracy rodzice uzyskują możliwość wsparcia i konkretne wskazówki pomocne w pracy nad pokonywaniem trudności, jeśli takie się pojawią. Oczywiście współpraca wymaga czasu i obustronnego zaangażowania (przynajmniej kilku spotkań indywidualnych w ciągu roku), daje jednak możliwość uzyskania rzeczywiście optymalnych i skutecznych rozwiązań. Sprzyja rozwijaniu odporności psychicznej dziecka rozumianej jako: zdolność do radzenia sobie z frustracją potrzeb, negatywnymi emocjami, wytrwałość w dążeniu do celu mimo przeszkód, zdolność do podejmowania długotrwałego wysiłku umysłowego, umiejętność do-stosowania swojego zachowania do sytuacji, pozytywny stosunek do samego siebie i innych. Odporność ta lub, jak chcą inni autorzy (Rutter 1987; Yates i wsp. 2003), psychiczna sprę-żystość (ang. resilience), determinuje skuteczne radzenie sobie ze stresem, czyli jest gwa-rantem szeroko rozumianego zdrowia somatycznego i psychicznego.
Rodzice, wymieniając doświadczenia z nauczycielami, ze specjalistami pracującymi w przedszkolu, nabywają wiedzę dotyczącą mechanizmów kierujących zachowaniem dziec-ka, dzięki czemu mogą lepiej rozumieć jego reakcje (jak również reakcje własne). Dowiadu-ją się, które z zachowań dziecka należą do tzw. normy rozwojowej, a które są impulsem do podjęcia dodatkowych działań. Empatyczna współpraca w tym zakresie pozwala na au-tentyczne dostrzeżenie trudności wszystkich partnerów: dziecka, rodzica i nauczyciela, bez poczucia podważania kompetencji którejkolwiek ze stron.
Rodzice, którzy dbają o stały kontakt z wychowawcą i innymi osobami pracującymi z ich dzieckiem, otrzymują konkretne wskazówki, jak:• wspierać samodzielność dziecka, które zwłaszcza na początku edukacji przedszkolnej
szybko zniechęcają czynności dnia codziennego, tj. jedzenie, porządkowanie, załatwianie potrzeb fizjologicznych, ubieranie i rozbieranie się;
• wspierać rozwój motoryczny dziecka zarówno w zakresie motoryki dużej, jak i małej, róż-nych rodzajów koordynacji (Owczarek 2007);
• wspierać rozwój poznawczy dziecka przez konkretne propozycje zabaw, ćwiczeń stymu-lujących koncentrację uwagi, percepcję wzrokową, słuchową, pamięć, myślenie (np. za-bawy fundamentalne – Rose i Dryden 2009);
• ułatwiać dziecku przyswajanie języków obcych;• stymulować prawidłowy rozwój mowy, komunikacji językowej;• stymulować rozwój emocjonalny i społeczny, w tym działania ukierunkowane na rozwija-
nie kompetencji społecznych dziecka;• zapewnić dziecku dodatkowe wsparcie psychiczne w sytuacjach obciążających emocjo-
nalnie, np. pobyt w szpitalu, rozwód, śmierć członka rodziny, wypadek samochodowy.
3. Wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka
131
Bardzo ważne jest, by rodzice na bieżąco informowali nauczycieli i inne osoby zajmujące się dzieckiem o zmianach, ważnych wydarzeniach z życia rodziny. Dzięki temu mogą oni lepiej zrozumieć zachowania dziecka oraz zapewnić mu dodatkowe wsparcie;
• wprowadzać dziecko w świat wartości (wspierać jego rozwój moralny);• rozwijać dojrzałość szkolną;• doskonalić kompetencje wychowawcze, np. podczas warsztatów i konsultacji z psychologiem;• uzyskać pomoc w przypadku różnego rodzaju trudności, problemów i możliwie szybko pod-
jąć interwencję – im szybsza, tym bardziej skuteczna (Cieszyńska i Korendo 2007).Zwykle nauczyciele przedszkola jako pierwsi zauważają problemy, deficyty występujące
u dziecka, zarówno w sferze somatycznej, jak i psychicznej chociażby z racji ilości czasu, którą z nim spędzają. Poza tym rodzice mają zazwyczaj ograniczone możliwości obserwacji dzieci w tym samym wieku i porównania ich zachowania, nie zawsze też orientują się, jakie są prawi-dłowości rozwojowe w zakresie konkretnych umiejętności. Z drugiej strony, kadra pedagogiczna może zmniejszyć stres rodzica, którego niepokoją typowe dla wieku zachowania dziecka, który przejawia postawę nadmiernej opiekuńczości lub ma nieadekwatne do możliwości rozwojowych dziecka oczekiwania. Nauczyciele często też jako pierwsi odkrywają talenty, uzdolnienia dzieci i czerpią ogromną satysfakcję, obserwując i angażując się w ich rozwijanie.
Znajomość strategii rozmowy jest jednym z podstawowych warunków rozwijania skutecz-nej współpracy z rodzicami, dlatego ważne jest, by nauczyciele stale je doskonalili. Poniżej znajduje się kilka pomocnych wskazówek dla nauczycieli:• Decyzji o ważnej rozmowie nie podejmuj impulsywnie, pod wpływem emocji, które
utrudniają obiektywne spojrzenie na zachowanie dziecka i własne. Umów się wcześniej na rozmowę, przemyśl, jakie informacje chcesz przekazać. Zapisz na kartce najważniej-sze punkty rozmowy.
• Jasno określ problem. Nie mów ogólnie o charakterze dziecka, ale o konkretnym zacho-waniu/zachowaniach, oddzielaj fakty od opinii i używaj przystępnego języka. Upewnij się, że rodzic rozumie to, o czym mówisz. Staraj się mówić o konkretach (zdarzenie – konse-kwencje – propozycje działania).
• Rozmowę z rodzicem/rodzicami przeprowadź na osobności, bez udziału osób trzecich.• Pamiętaj, że bardzo ważny jest sam początek rozmowy – podanie ręki, uśmiech i nawiązanie
kontaktu wzrokowego. Mowa ciała mówi równie dużo, jeśli nie więcej, co komunikaty werbal-ne. Badania sugerują, że podczas przeciętnej rozmowy dwóch osób około 35% informacji przekazywanych jest słownie, pozostałe 65% to przekaz pozawerbalny (cyt. za Czeglik 2012).
• Nie mów o sobie i swoich osobistych problemach, nie narzekaj na innych rodziców i dzie-ci. Unikaj porównań i zbędnych dygresji.
• Przekazuj informacje o dziecku w sposób całościowy, nie ograniczaj się do informacji nega-tywnych. Dobrze jest zacząć od wskazania mocnych stron dziecka lub na zmianę mówić o jego sukcesach i porażkach (tzw. metoda kanapki). Mówiąc o trudnościach edukacyjnych dziecka, lepiej jest używać określenia „wolniejsze tempo rozwoju” niż stawiać diagnozę
4. Rozmowa z rodzicem
132
dotyczącą zaburzeń rozwojowych, uszkodzeń mózgu czy zaburzeń psychicznych. Zamiast tego warto podawać konkretne umiejętności, z którymi dziecko sobie nie radzi.
• Bądź otwarty na rozmówcę, słuchaj go, nie przerywaj mu, nie oceniaj, nie krytykuj. Wiel-kim błędem będzie lekceważenie odczuć rodzica, jego sposobu postrzegania swojego dziecka i problemu. Staraj się reagować empatycznie, żeby nie wzbudzać w rodzicach poczucia winy, bezradności czy braku kompetencji. Prowadzi to do negatywnych emocji, napięcia i w konsekwencji wytwarza utrudniający dalszą współpracę dystans.
• Przedstaw własne propozycje lub podjęte działania zmierzające do rozwiązania problemu, podsumuj ich efekty, szczerze wskaż osiągnięcia i niepowodzenia. Dzięki takiej strategii zy-skasz argumenty w rozmowie z rodzicem, staniesz się dla niego osobą zaangażowaną i facho-wą, która przyjmuje na siebie odpowiedzialność za radzenie sobie z dzieckiem w placówce.
• Opracuj z rodzicem wspólny plan działania, wyznaczcie zadania dla każdej ze stron. W przypadku trudnych (niekonsekwentnych, unikających odpowiedzialności) rodziców zapisuj, co zostało ustalone. Straszenie psychologiem lub poradnią, pozbawione rzeczo-wej argumentacji, odniesie efekt przeciwny do zamierzonego. Zawsze warto zachęcać do podjęcia działań wspomagających, podkreślać zalety podjęcia wczesnej interwencji.
• Ustalcie termin kolejnego spotkania poświęconego omówieniu efektów podjętych działań. Warto wówczas docenić zaangażowanie rodziców, wzmocnić ich nawet trochę na wyrost.
• Gdy rodzic upiera się, żeby od razu podjąć jakąś decyzję, spróbuj przekonać go, że może ona być pochopna i niewłaściwa, więc warto dać sobie trochę czasu.
• Zakończ nawet bardzo trudną rozmowę pozytywnym akcentem (choćby szczerym po-dziękowaniem za nią).
• Pamiętaj, że to ty jesteś liderem i prowadzisz spotkanie, ale nie powinien to być jednooso-bowy monolog. Staraj się nawiązać dialog, dzięki któremu poznasz sposób patrzenia ro-dziców na problem, zbadasz ich motywację do współpracy.
• Weź pod uwagę, skąd przychodzą rodzice i jaką mają wiedzę o placówce (własne do-świadczenia, informacje od własnych dzieci, z mediów, od innych rodziców).Czasami mimo zastosowania powyższych wskazówek i dobrych chęci ze strony nauczy-
ciela rodzic nie wyraża chęci współpracy. Warto wtedy zastanowić się:• Czy zostały wykorzystane wszystkie możliwości poprawy relacji z rodzicem?• Czy napięcia między mną a rodzicem nie wpłyną na moją relację z dzieckiem?
Warto też zadbać o stronę formalną, a mianowicie dokumentować przebieg i ustalenia spotkań z rodzicami, podejmowane działania oraz skorzystać z pomocy osób trzecich, tj. psychologa, innego nauczyciela (opracowanie na podstawie Skarbek 2012).
Przebieg dobrego spotkania (opracowano na podstawie Sakowska 1999, 2003)1. Zacznij od tego, co dobre. Zamiast wyliczać przewinienia dziecka (grupy), powiedz coś
pozytywnego.2. Opisz, co dziecko (grupa) powinno robić. Zamiast wyliczać przewinienia, powiedz,
na czym ci zależy, jakich zachowań oczekujesz od dziecka oraz rodzica i dlaczego.3. Przekazuj informacje mające związek ze sprawą. Zamiast mówić rodzicowi, co ma robić,
opisz, co przynosi dobre efekty (na podstawie własnych doświadczeń i aktualnej wiedzy pedagogiczno-psychologicznej).
133
4. Nie spisuj dziecka na straty (systematyczne i obiektywne gromadzenie informacji o dziec-ku, zapisywanie jego słabych i mocnych stron). Zamiast straszyć i odbierać nadzieję, le-piej opracować z rodzicami plan działania.
5. Pamiętaj, że twoje nastawienie jest bardzo ważne, badania pokazują (WoolfolkHoy 2008), że nauczyciele optymiści lepiej uczą i wychowują (Poraj 2009, 2010).
Literatura:• Brett D., Bajki, które leczą cz. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2011.• Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju
dziecka od noworodka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007.• Czeglik A., Gdy w progach przedszkola pojawi się „trudny” rodzic..., „Bliżej Przedszkola”
nr 1 (124), styczeń 2012, s. 72–76.• Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E., Program wspomagania rozwoju, wychowania
i edukacji starszych przedszkolaków (czterolatków i pięciolatków), Nowa Era, Warszawa 2009, s. 78–79.
• Kochan-Wójcik M., Sztama z rodzicami, „Psychologia w Szkole”, nr 2 (34), lato 2012, s. 126–133.
• Owczarek S., Gimnastyka przedszkolaka, WSiP, Warszawa 2007.• Palacz J., Trzylatek w przedszkolu – katastrofa czy mądry start?, „Bliżej Przedszkola”, nr 9
(96) wrzesień 2009, s. 70–74.• Poraj G., Od pasji do frustracji. Modele psychologicznego funkcjonowania nauczycieli,
Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009.• Poraj G., Nauczyciel powinien być optymistą, „Psychologia w Szkole” nr 3 (27), jesień
2010, s. 129–137.• Rose C., Dryden G., Zabawy fundamentalne 2. Zabawa jest nauką. Przewodnik dla
rodziców, Transfer Learning Solutions, Gdańsk 2009.• Rutter M., Psychosocial Resilience and Protective Mechanisms, „American Journal of
Orthopsychiatry”, 1987, nr 57 (3), s. 316–331.• Sakowska J., Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część I. Materiały pomocnicze
dla prowadzących zajęcia, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999.• Sakowska J., Puchała E., Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część II. Materiały
pomocnicze dla prowadzących zajęcia, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 2003.• Skarbek K., Rozmowy trudne, lecz niezbędne, „Psychologia w Szkole”, nr 3 (35), jesień
2012, s. 16–22.• Woolfolk Hoy A., Hoy W.K., Kurz N.M., Teacher’s academic optimism: The development
and test of a new construct, „Teaching and Teacher Education”, 2008, 24, s. 821–835.• Yates T.M., Egeland B., Sroufe A., Rethinking resilience. A developmental process
perspective [w:] Luthar S.S. Editor, Resilience and Vulnerability, Cambridge University Press 2003, s. 243–259.
134
Notatki
135
Notatki
136
Notatki
