DZIAŁ 5 CZŁOWIEK ZMIENIA KRAJOBRAZ 5.1 Krajobraz … · NAZWy MIEJsCOWOśCI Każda miejscowość...

112

Po zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:wymienić składniki krajobrazu rolniczego i rozpoznać je w terenie; fopisać krajobraz rolniczy. f

Człowiek zaczął zmieniać krajobraz naturalny w bardzo dawnych czasach. W pierwszej kolejności potrzebował żywnosci, toteż zaczął ją wytwarzać, uprawiając rośliny i hodując zwierzęta. W ten sposób rozwinęło się rol-nictwo, które do dziś kształtuje otaczające nas krajobrazy.

DZIAŁ 5 CZŁOWIEK ZMIENIA KRAJOBRAZ

5.1 Krajobraz rolniczy na terenach wiejskich

użytKI ROlNE Działalność rolnicza prowadzona jest na użytkach rolnych, które są jednym ze składników każdego gospodarstwa rolnego.Do użytków rolnych zaliczają się:• grunty orne (Ryc. 1) – przeznaczone pod uprawę np. zbóż, ziemniaków;• plantacje wieloletnie (Ryc. 2) – np. sady z drzewami owocowymi;• łąki i pastwiska (Ryc. 3) – wykorzystywane przy hodowli zwierząt.

Ryc. 1 Grunty orne przygotowywane pod uprawę roślin jednorocznych

Ryc. 2 Kwitnący sad owocowy – przykład plantacji wieloletniej

Ryc. 3 Łąki i pastwiska są wykorzystywane do hodowli bydła

Ćwiczenie terenowe 1Do użytków rolnych zaliczają się też przy-domowe ogródki i ogrody działkowe. Uprawia się w nich rośliny na własne potrzeby. Wybierz się do takiego ogródka – do rodziny lub znajo- mych – i rozpoznaj w nich uprawy jedno-roczne (takie jak na gruntach ornych) i wieloletnie (takie jak na plantacjach, np. w sadach).

egzemplarz demonstracyjny NIE DO DRUKU!egzemplarz demonstracyjny NIE DO DRUKU!

113

5.1 Krajobraz rolniczy na terenach wiejskich

gOspOdARstWA ROlNE Użytki rolne są jednym ze składników każdego gospodarstwa rolnego. W skład takiego gospodarstwa wchodzą też zabudowania gospodarcze i mieszkalne, maszyny rolnicze, zwierzęta (tzw. żywy inwentarz) oraz lu-dzie tam mieszkający i pracujący.W Polsce przeważają małe gospodarstwa rodzinne. Liczą one najczęściej kilka lub kilkanaście hektarów użytków rolnych (1 hektar, w skrócie ha, to obszar równy kwadratowi o boku 100 metrów). Gospodarze mieszkają najczęściej w budynku jednorodzinnym. W bliskim jego sąsiedztwie znaj-dować się mogą różne budynki gospodarcze, na przykład:• obora – trzymane jest tam bydło (krowy, byki, cielęta);• stajnia – trzymane są tam konie;• stodoła – przechowywane jest tam siano;

chlewnia – trzymane są tam świnie domowe (trzoda chlewna);• kurnik – trzymane są tam kury;• silos – przechowuje się tam zbiory z pól (ziarno zbóż, pasza dla zwierząt);• garaż – przechowywane są tam maszyny rolnicze.•

Oprócz małych gospodarstw indywi-dualnych są też duże gospodarstwa rolne (Ryc. 4), które wytwarzają znaczne ilości żywności. Liczą one setki hektarów użytków rolnych i nawet tysiące sztuk zwierząt hodowla-nych. Przykładem mogą być wielkie fermy drobiu hodujące kurczaki, kury, indyki, gęsi czy kaczki.

Ryc. 4 Różne zabudowania dużego gospodarstwa rolnego, m.in. silosy na zboże (po lewej stronie)

Ryc. 5 Krajobraz rolniczy (wiejski) – niska zabudowa rozproszona i szachownica pól, czyli małe kawałki różnych użytków rolnych, które mają regularne kształty

Ćwiczenie terenowe 2Wybierz się na wieś i przyjrzyj różnym gospodarstwom rolnym. Rozpoznaj budynki gospodarcze i mieszkalne. Zwróć uwagę na odległości między gospodarstwami rolnymi.Czy na okolicznych użytkach rolnych widoczna jest szachownica pól?

Zabudowania gospodarstw rolnych tworzą wieś. Wokół wsi znajdują się pola up-rawne, plantacje, łąki i pastwiska. Wsie i użytki rolne to dwa główne składniki krajobrazu rolniczego, zwanego też krajobrazem wiejskim (Ryc. 5).


114

OpIs KRAJOBRAZu Człowiek, uprawiając różne rośliny, przyczy- nia się do zróżnicowania kolorystyki kraj-obrazu. Większość roślin uprawnych ma kolory zielone w rozmaitych odcieniach. Tak jest m.in. z kiełkującymi zbożami. Jednak doj- rzałe łany pszenicy czy jęczmienia są już złocistożółte (Ryc. 6). Natomiast bardzo cha- rakterystyczny, jaskrawożółty kolor ma kwit-nący rzepak (Ryc. 6 w rozdziale 4.10).Roślinność swymi żywymi kolorami pokrywa pola od wiosny do jesieni. Przez pozostałą część roku użytki rolne są szare lub białe (dzięki po- krywie śnieżnej). Wczesną wiosną zaczynają się pierwsze prace polowe, np. orka pod nowe uprawy (Ryc. 1). Wtedy w krajobrazach rolniczych dominują brązowawe kolory zaoranej ziemi.Spośród zwierząt hodowlanych w krajobrazie rolniczym najłatwiej zauważyć pasące się krowy (Ryc. 7). Spotkać je można w całym kraju. Miejscami pojawiają się też konie. Nato- miast na górskich pastwiskach częściej zoba-czymy owce (Ryc. 8) i kozy.By odpowiednio opisać otaczający nas kraj-obraz (każdy, nie tylko rolniczy), należy wy- mienić wszystkie jego najważniejsze skład-niki i przedstawić główne cechy tych skład- ników. Zrobimy to w sposób prosty i uporząd-kowany, jeśli nasz opis krajobrazu uwzględni trzy punkty:

ukształtowanie terenu – teren płaski albo lekko lub silnie pofałdowany;• pokrycie terenu – roślinność, zabudowania, skały, wody, śnieg;• pogoda – pochmurnie czy słonecznie, z opadami, wiatrem i innymi zja-• wiskami pogodowymi.

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNEWymień główne składniki krajobrazu rolniczego.1. Jakie użytki rolne występują w twoich okolicach? Których jest najwięcej?2. Opisz wybrany krajobraz rolniczy – z terenu lub z fotografii (wykorzystaj wspomnienia).3. Czym się różni zabudowa zwarta od rozproszonej? Podaj odpowiednie przykłady.4.

Ryc. 6 Złociste łany pszenicy na płaskim terenie, z górami w tle, przy umiarkowanym za-chmurzeniu błękitnego nieba

Ryc. 7 Stado krów na równinnej łące wiosną, przed wypuszcze-niem liści przez drzewa

Ryc. 8 Redyk – wyprowadzenie owiec na górskie pastwisko przez bacę i juhasów


115

5.2 Krajobraz miastPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wymienić cechy krajobrazu miejskiego i wskazać je na ilustracjach; fpodać nazwy największych miast Polski. f

Krajobraz miejski różni się od krajobrazu wiejskiego przede wszystkim zabudowaniami. W miastach jest dużo więcej budynków i są one znacznie wyższe, a także położone bliżej siebie (zabudowa zwarta). Na wsi, jak pa-miętamy, dominuje zabudowa niska i rozproszona. W miastach mieszka ponad połowa całej ludności Polski.

sKŁAdNIKI KRAJOBRAZu MIEJsKIEgO Miasto to obszar o gęstej zabudowie, skupionej zwykle wokół centralnego placu, np. rynku. Każde miasto posiada prawa miejskie, które są nadawane przez władze państwowe. W Polsce w 2017 roku były 923 miasta.W krajobrazie miejskim ukształtowanie terenu mogło zostać zmienione przez człowieka zarówno w niewielkim, jak i w znaczącym stopniu. Nato- miast pokrycie terenu na ogół w całości jest dziełem rąk ludzkich. W kraj-obrazie miejskim spotykamy:

zabudowania• – mieszkalne, usługowe, przemysłowe i inne;ciągi komunikacyjne• – ulice, chodniki, alejki, linie kolejowe i tramwajowe;tereny zielone• – parki, skwery, trawniki, ogrody itp.

Wszystkie te składniki wypełniają przestrzeń miasta. Występuje duże za-gęszczenie zabudowy i ulic (Ryc. 1). Budynki są najczęściej wysokie, a ulice szerokie. W ciągu dnia w miastach panuje duży ruch ludzi oraz pojazdów – samochodów osobowych, dostawczych i ciężarowych, autobusów (w nie-których większych miastach też tramwajów i trolejbusów), rowerów.

Warto wiedziećMiasta zazwyczaj są większe od wsi, choć zdarzają się wyjątki. Najmniejsze miasto Polski to Wyśmierzyce na Mazo-wszu, w których mieszka zaledwie 850 osób. Dla porównania największa polska wieś to Kozy koło Bielska-Białej, które liczą 12 tysięcy mieszkańców – czyli są aż 14 razy większe niż nasze najmniejsze miasto.

Ryc. 1 Wrocław, typowy krajobraz miejski – zwarta zabudowa wysoka oraz duży ruch pieszych i pojazdów


116

MIAstA dużE, MIAstA MAŁE O wielkości miasta decyduje liczba jego mieszkańców. W naszym kraju można przyjąć następujący podział miast:

powyżej 100 tysięcy mieszkańców – miasta duże,• od 25 do 100 tysięcy mieszkańców – miasta średnie,• poniżej 25 tysięcy mieszkańców – miasta małe.•

W dużych miastach mamy do czynienia z kraj-obrazem wielkomiejskim. W śródmieściu, tj. w rynku i jego okolicach, spotykamy zwartą za- budowę wysoką (Ryc. 2). W największych miastach, np. w Warszawie, powstają bardzo wysokie drapacze chmur, które liczą po kilka-dziesiąt pięter (Ryc. 3). W centrum przeważają budynki o charakterze usługowym: sklepy, biura, urzędy, hotele, restauracje, teatry, muzea. W miarę oddalania się od centrum, zabudowa staje się coraz niższa i bardziej rozproszona. Na przedmieściach może być ona podobna do zabudowy wiejskiej. Wyjątkiem od tego są wysokie „blokowiska” (Ryc. 4) leżące prze-ważnie na obrzeżach dużych i średnich miast. To wielorodzinne osiedla mieszkaniowe, zło-żone z pojedynczych budynków, które liczą od czterech do kilkunastu pięter. Na obrzeżach większych miast często natrafimy też na wielkie centra handlowe (Ryc. 5).

Zadanie 1Wyszukaj w dostępnym ci źródle, np. w Internecie, ilu mieszkańców liczy twoje miasto lub miasto leżące najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Określ, czy jest to miasto duże, średnie czy małe.Jeśli nie jest to Warszawa, to oblicz też, ile razy mniejsze jest twoje miasto od naszej stolicy (Tab. 1).

Tabela 1 Największe polskie miasta (w 2017 r.)L.p. MIASTA Liczba ludności

1. Warszawa 1 mln 754 tys.2. Kraków 765 tys.3. Łódź 696 tys.4. Wrocław 638 tys.5. Poznań 540 tys.6. Gdańsk 464 tys.7. Szczecin 404 tys.8. Bydgoszcz 354 tys.9. Lublin 341 tys.

10. Katowice 298 tys.

Ryc. 2 Stara i zwarta zabudowa centrum Krakowa

Ryc. 3 Wieżowce (tzw. drapacze chmur) w nowoczesnym centrum Warszawy


117

Ryc. 6 Chełmno leżące na północ od Bydgoszczy to typowy przykład małego miasta

Ryc. 4 „Blokowisko” w Poznaniu

Ryc. 5 Centrum handlowe na obrzeżach Bielska-Białej

W krajobrazie małomiasteczkowym nie spotkamy zbyt wielu wysokich budynków. Zwarta zabudowa skupia się tylko w najbliższym sąsiedztwie rynku (Ryc. 6). Dalej szybko zmienia się w niską zabudowę rozproszoną.

NAZWy MIEJsCOWOśCI Każda miejscowość – miasto czy wieś – ma swoją nazwę, która została na-dana przeważnie w dawnych czasach. Nazwy miejscowości pochodzą od:

osób• związanych z danym miejscem, np. „Warszawa” to złożenie imion dwóch legendarnych postaci Warsa i Sawy, którzy jako pierwsi zamiesz- kali w miejscu naszej dzisiejszej stolicy, „Kraków” pochodzi od księcia Kraka (Krakusa), poskromiciela smoka wawelskiego, a Wrocław swoją nazwę zawdzięcza czeskiemu księciu Vratislavowi; są też nazwy (zwykle mniejszych miejcowości), związane z grupami osób wykonującymi okreś- lone zawody – Kowale, Rybaki, Zduny;

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNEJakie są główne składniki krajobrazów miast?1. Podaj nazwy pięciu największych miast Polski.2. Wymień cechy krajobrazu miejskiego wi-3. doczne na rycinach 1–6.Opisz krajobraz najbliższego ci miasta.4. Znajdź w Internecie pochodzenie nazw nastę-5. pujących miast: Łódź, Częstochowa, Zakopane.

Zadanie 2Dowiedz się, jakie jest pochodze-nie nazwy twojej miejscowości.

cech położenia danego miejsca• , np. Zie- lona Góra, Białystok, Kołobrzeg.

Warto wiedziećNiektóre miejscowości mają w swej nazwie człon „–Zdrój”, np. Krynica– –Zdrój, Kudowa–Zdrój. Są to uzdro-wiska, w których znajdują się źródła leczniczych wód mineralnych.


118

Zadanie 1Odczytaj z ryciny 1 i wyjaśnij, w jaki sposób produkowana jest energia elektryczna.

5.3 Krajobraz przemysłowyPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wyjaśnić, co to jest przemysł; fpodać przykłady wpływu działalności przemysłowej na krajobraz; frozpoznać w terenie składniki krajobrazu przemysłowego. f

Krajobraz przemysłowy często występuje na terenie większych miast lub w ich pobliżu. Przykładem mogą być Katowice, które wraz z okolicz-nymi miastami tworzą Górnośląski Okręg Przymysłowy – największe skupisko przemysłu w Polsce.

CO tO JEst pRZEMysŁ? Przemysł to działalność człowieka polegająca na wydobyciu rozmaitych zasobów naturalnych oraz ich przetwarzaniu. W związku z tym przemysł dzieli się na wydobywczy (górnictwo) i przetwórczy (produkcja).W ramach działalności przemysłowej wytwarzane są różnorodne produkty, które służą zaspokojeniu potrzeb człowieka. Przykłady to: żywność, odzież i obuwie, meble, lekarstwa, środki transportu, energia elektryczna, materiały budowlane oraz wiele, wiele innych produktów.

Ryc. 1 Wybrane przykłady wykorzystania zasobów naturalnych w działalności przemysłowej


119

5.3 Krajobraz przemysłowy góRNICtWO – pRZEMysŁ WydOByWCZy Polska posiada liczne bogactwa naturalne, wśród nich surowce mineralne. Najwięcej wydobywa się:

węgla kamiennego• – na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Lubelskim;węgla brunatnego• – w okolicach Bełchatowa, Konina i Turoszowa;rud miedzi• – w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym.

Ponadto w Polsce wydobywa się również gaz ziemny i ropę naftową, rudy cynku i ołowiu, sól kamienną, a także różnorodne skalne surowce budo-wlane: piaski, żwiry, gliny, wapienie, margle itp.Skutkiem wydobycia surowców mineralnych są liczne przekształcenia krajobrazu. W odkrywkowych kopalniach węgla brunatnego powstały wielkie wklęsłe formy terenu – olbrzymie dziury w ziemi, głębokie i szerokie na kilkaset metrów (Ryc. 2). Z kolei węgiel kamienny pozyskuje się u nas w kopalniach głębinowych, gdzie górnicy zjeżdżają windami pod ziemię, a nad szybami tych wind wznoszą się charakterystyczne wieże wyciągowe (Ryc. 3). Przy kopalniach węgla kamiennego powstają też wypukłe formy terenu – hałdy usypane z odpadów pogórniczych.

Ryc. 2 Odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego w Bełchatowie – człowiek stworzył tu wielką, kilkusetmetrową, wklęsłą formę terenu

Ryc. 3 Wieża wyciągowa

nad szybem wydobywczym oraz inne zabudowania jednej

z kopalń węgla kamiennego na Górnym Śląsku. W tle

zarośnięta hałda, usypana z odpadów pogórniczych

pROduKCJA – pRZEMysŁ pRZEtWóRCZy Produkcja to przetwarzanie surowców wydobytych w kraju i sprowadzo-nych z zagranicy. Obiektami przemysłu przetwórczego są różnego rodzaju zakłady przemysłowe, takie jak:fabryki• i montownie wytwarzające rozmaite produkty, m.in. maszyny i urządzenia, w tym środki transportu (samochody, autobusy, tramwaje, loko- motywy, wagony, rowery), artykuły gospodarstwa domowego (AGD – pralki, lodówki, zmywarki, odkurzacze, żelazka), sprzęt radiowo-telewizyjny (RTV);huty• wytapiające metale, np. stal, miedź, cynk i ołów;elektrownie• wytwarzające energię elektryczną;ciepłownie• wytwarzające ciepło;


120

Zadanie 2Korzystając z różnych źródeł informacji (atlasów, gazet, Internetu), dowiedz się, co wydobywa się i co produkuje w okolicy twojego miejsca zamieszkania. Wybierz się na spa-cer z rodzicami i rozpoznaj obiekty przemysłowe (szukaj dymiących kominów). Zapisz w zeszycie, jakie zmiany krajobrazu spowodowane zostały przez rozwój przemysłu.

rafinerie• produkujące paliwa płynne, np. benzynę, naftę, oleje;cementownie• i inne zakłady produkujące materiały budowlane;tartaki• dostarczające drewna, z którego korzystają m.in. fabryki mebli; drewno jest też surowcem do produkcji papieru;przetwórnie spożywcze• , np. młyny, cukrownie, piekarnie, rzeźnie i ma-sarnie, a także przetwórnie rybne.

Wszystkie te zakłady posiadają typowe dla siebie zabudowania (Ryc. 4). Charakterystycznym składnikiem prawie każdego krajobrazu przemysło-wego są dymiące kominy (Ryc. 5).

pRZEMysŁ MOżE sZKOdZIć Z dymiących kominów mogą pochodzić rozmaite zanieczyszczenia, które za-truwają powietrze. Wielkim problemem są ścieki przemysłowe, powodujące skażenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleb. Nieprawidłowo składowane odpady przemysłowe także przyczyniają się do zatruwania gleb i wód. Hałas z zakładów przemysłowych jest uciążliwy dla ludzi i zwierząt.

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNECo to jest przemysł? Podaj przykłady działalności przemysłowej.1. Na podstawie rycin 2-5 wyjaśnij, w jaki sposób przemysł może zmieniać krajobraz.2. Jakie są niekorzystne dla środowiska naturalnego skutki działalności przemysłowej?3.

Ryc. 5 Elektrownia cieplna Turów na Dolnym Śląsku – wytwarza się tu energię elektryczną poprzez spalanie węgla brunatnego, który jest wydobywany w pobliskiej kopalni

Ryc. 4 Hala produkcyjna fabryki sprzętu RTV pod Wrocławiem – zabudowa typowa dla przemysłu przetwórczego


121

5.4 Badamy stan środowiska, w którym żyjemy

Po zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:przeprowadzić obserwacje i ćwiczenia, na podstawie których ocenicie zanie- fczyszczenie powietrza i wody w miejscu zamieszkania; przeprowadzić doświadczenia pokazujące wpływ zanieczyszczeń na organizmy. f

Człowiek przez swoją działalność wpływa na wszystkie składniki śro-dowiska, często szkodząc mu. Wiemy już o zanieczyszczeniu powietrza, wody i gleby przez przemysł. Ponadto z kominów naszych domów, rur wydechowych samochodów, pól, składowisk śmieci i rur ściekowych do środowiska trafiają różne substancje szkodliwe dla organizmów.

pOWIEtRZE Zakłady przemysłowe zanieczyszczają środowisko wieloma substancjami szkodliwymi dla człowieka i innych organizmów. W wyniku spalania węgla, oleju opałowego, benzyny i ropy naftowej do atmosfery dostają się pyły, gazy oraz inne substancje. Gazy zawierające siarkę i azot łączą się z parą wodną i tworzą tak zwane kwaśne deszcze. Zawarty w nich kwas dostaje się do wody i gleby. Igły drzew iglastych rosnących na skażonym tere-nie żółkną i opadają, a na liściach drzew liściastych pojawiają się brązowe plamy (Ryc. 1).

Ryc. 1 Uszkodzenia liści spowodowane przez kwaśne deszcze

Ćwiczenie terenowe 1Ćwiczenie należy wykonać w dniu, kiedy powietrze będzie suche.Cel: badamy zapylenie powietrza.Pomoce: przezroczysta taśma samoprzylepna, biały karton, długopis.Wykonanie:

paski przezroczystej taśmy przyklej na górnych powierzchniach liści drzew •rosnących w różnych miejscach wokół szkoły;odklej od liści paski taśmy i przyklej je na biały karton;•podpisz, z którego drzewa i miejsca pochodzi każdy pasek taśmy;•porównaj, do którego paska przykleiło się więcej zanieczyszczeń;•ustal, z której strony szkoły powietrze jest najbardziej zapylone;•zastanów się, co jest tego przyczyną.•


122

Obserwacja 1Cel: oceniamy wygląd i zapach wody pochodzącej z różnych źródeł. Pomoce: pięć szklanek jednakowej wielkości, woda z różnych źródeł – z kranu, z kałuży, z rzeki lub jeziora, woda mineralna kupiona w sklepie, deszczówka.Wykonanie:

napełnij szklanki wodą z różnych źródeł, ustaw je obok siebie, jak na rycinie 2;•porównaj barwę i zmętnienie wody;•powąchaj próbki – jeśli mają zapach, to oceń, czy jest on przyjemny;•spostrzeżenia zanotuj w tabeli w zeszycie.•

Doświadczenie 1Cel: ustalamy, jaki jest wpływ płynu do mycia naczyń na rozwój roślin.Pomoce: 5 jednakowych podstawek, 5 płatków higienicznych, 5 przezroczystych pojemników po lodach, nasiona rzeżuchy, woda, płyn do mycia naczyń, zakraplacz.Wykonanie:

przygotuj 5 odczynników:•

Numer odczynnika: 1 2 3 4 5Ilość wody: ½ szklanki ½ szklanki ½ szklanki ½ szklanki ½ szklanki

Ilość płynu do naczyń: — 2 krople 3 krople 4 krople 5 kroplina każdej podstawce umieść płatek higieniczny, a na nim 20 nasion rzeżuchy;•każdą z hodowli ponumeruj od 1 do 5;•do hodowli nr 1 wlej czystą wodę (pojemnik nr 1), tak by nie zatopić nasion; do ho-•dowli nr 2 wlej płyn z pojemnika nr 2; powtórz czynność dla każdej z hodowli;przykryj podstawki pojemnikami po lodach (zabezpieczenie przed wyschnięciem);•ustaw wszystkie hodowle w miejscu o jednakowych warunkach;•codziennie notuj liczbę wykiełkowanych nasion; wyniki wpisz do tabeli w zeszycie.•

WOdA Woda wodociągowa, z której na co dzień korzystamy, najczęściej pochodzi z rzek lub naturalnych źródeł podziemnych. Zanim dotrze do mieszkań, jest oczyszczana w zakładzie uzdatniania wody. Służy nam do picia, mycia, sprzątania, podlewania roślin. Dużo wody zużywa przemysł. Zużyta i za-nieczyszczona trafia do oczyszczalni ścieków. Jednak nie wszystkie miej- scowości mają oczyszczalnie i tam zanieczyszczenia trafiają do rzek.

1 2 3 4 5

1 – woda wodociągowa2 – woda mineralna ze sklepu3 – woda deszczowa4 – woda z rzeki (jeziora)5 – woda z kałuży

Ryc. 2 Porównujemy próbki wody


123

woda + 2 krople płynu + 3 krople płynu + 4 krople płynu + 5 kropel płynu

Ryc. 3 Hodowle rzeżuchy służące sprawdzeniu wpływu płynu do mycia naczyń na rozwój roślin

Rzeżucha dobrze rozwija się na podłożu z niewielką ilością płynu do mycia naczyń. Dzieje się tak dlatego, że płyn do mycia naczyń oraz inne środki czystości, np. proszki do prania, zawierają substancje działające jak nawozy sztuczne. W małych ilościach przyspie-szają one wzrost roślin. Gdy środki czystości dostaną się do zbiornika wodnego, powodują bardzo szybki rozwój roślin, tworząc tzw. zakwit wody (Ryc. 4). Woda staje się wtedy zielona, a gruby kożuch glonów nie dopuszcza światła do głębszych stref zbiornika. Ryc. 4 Zakwit wody

glEBA Rolnictwo i przemysł dostarczają do gleby wiele szkodliwych substancji. Oprócz tego zimą posy-puje się solą jezdnie i chodniki, a sól ta wypłukiwana jest przez wodę i dostaje się do gleby.Sól utrudnia roślinom pobieranie wody z gleby. Widać to wiosną i latem na liściach drzew rosną-cych wzdłuż dróg posypywanych solą. Brzegi liści brązowieją. Gdy w glebie jest bardzo dużo soli, uszkodzeniu ulegają całe liście. Z czasem usychają i odpadają.

Doświadczenie 2Cel: sprawdzamy wpływ soli na roślinę.Pomoce: 4 jednakowe szklanki lub probówki, 4 liście pelargonii, woda destylowana, spo-rządzone przez nauczyciela roztwory soli ku-chennej: 1% (1 g soli + 99 g wody), 5% (5g soli + 95g wody), 10% (10g soli + 90 g wody).Wykonanie:

wlej do każdego naczynia inny roztwór;•zapisz na szkle stężenie zawartej w nim soli;•umieść liście w naczyniach, a na powierz-•chnie cieczy wlej kilka kropel oliwy (zapo-biegnie to wyparowywaniu wody);przez klika dni obserwuj wygląd liści;•wyniki wpisz do tabeli w zeszycie.•

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNEWyjaśnij, po czym można poznać, że w okolicy powietrze jest zapylone.1. Opisz, jak na drzewa rosnące wzdłuż ulic wpływa posypywanie dróg solą w czasie zimy.2.


124

5.5 Jak chronić zasoby środowiska?Po zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

podać przykłady działań sprzyjających środowisku; fwyjaśnić, dlaczego trzeba chronić środowisko. f

Oszczędzanie zasobów przyrody jest konieczne i rozumie to coraz więcej ludzi. Każdego dnia korzystasz z wody, energii i wielu przedmiotów wykonanych z różnych surowców. Poprzez swoje zachowanie i decyzje możesz ograniczyć ich zużywanie.

ZAsOBy pRZyROdy Aby zaspokoić swoje potrzeby, ludzie wykorzystują zasoby przyrody. Niektóre z nich są odnawialne. Na przykład woda, mimo że jest stale zuży-wana i zanieczyszczana, oczyszcza się dzięki procesom przyrodniczym. Podobnie jest z powietrzem. Dzięki temu ilość wody i powietrza pozostaje niezmienna. Inaczej jest z węglem, ropą naftową, gazem ziemnym i innymi bogactwami mineralnymi. Są wydobywane z ziemi i spalane, żeby uzyskać z nich energię. Nie odnawiają się, dlatego z czasem może ich zabraknąć. Wraz z rozwojem przemysłu i rolnictwa powstają także odpady, zalegające na wysypiskach śmieci.

OsZCZędZAMy WOdę I ENERgIę Jedna pięcioosobowa rodzina zużywa codziennie około 1000 litrów wody do prania, gotowania, sprzątania, kąpieli i mycia naczyń. Do wykonywania tych czynności potrzeba też dużo energii. Zużywamy ją także do ogrzania mieszkań. Do produkcji wyrobów przemysłowych również potrzebne są woda i energia. Wytworzenie energii elektrycznej z węgla, gazu, ropy naftowej wiąże się z zanieczyszczeniem środowiska. Do atmosfery dostają się pyły i szkodliwe gazy, a wśród nich dwutlenek węgla i związki siarki.

Zadanie 1Zastanów się i napisz, jak należy oszczędzać wodę i energię w szkole oraz w domu.

Woda oczyszcza się sama, ale trwa to długo, a zapotrzebowanie na nią stale rośnie. By nie zabrakło nam czystej wody, trzeba ją oszczędzać. Na przykład: nie należy myć naczyń pod bieżącą wodą, po myciu trzeba zakręcić dokładnie kran i stosować niewielkie (podane na opakowaniu) ilości proszku do prania, szamponu, płynu do mycia naczyń i innych używanych w domu środków chemicznych.


125

5.5 Jak chronić zasoby środowiska? Wiele urządzeń domowych jest zasilanych energią elektryczną. Większość jej powstaje głównie z zasobów nieodnawialnych, których spalanie dodat-kowo zanieczyszcza środowisko. Dlatego energię należy oszczędzać. Oto kilka przykładów:

należy wyłączać urządzenia elektryczne, jeśli się z nich nie korzysta;• wychodząc z pomieszczenia, trzeba gasić światło;• włączać pralkę i zmywarkę, dopiero gdy są one zapełnione;• jeśli to możliwe, korzystać z urządzeń energooszczędnych;• gotując wodę na herbatę, należy wlać tyle wody, ile się zużyje.•

MOżEMy pROduKOWAć MNIEJ śMIECI Wraz z rozwojem przemysłu człowiek wprowadził do środowiska sub-stancje, które nie występują w stanie naturalnym. Wśród nich dużym za-grożeniem są tworzywa sztuczne. Będą one zalegać kilkaset lat, zanim zo-staną rozłożone.

W naszych domach i w szkole każdego dnia gromadzą się śmieci. Nie wszystkie powinny trafić do jednego kosza (Ryc. 1 i 2). Szkło, metal, plastik, papier, stare ubrania, baterie, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny oraz resztki jedzenia to odpady, które mogą być powtórnie przetworzone. Powstają z nich nowe produkty.Decyzję, co zrobić ze śmieciami, podejmujesz każdego dnia. Również od cie- bie zależy, czy trafią one na wysypisko śmieci, czy do zakładu, gdzie będą po-wtórnie wykorzystane.

Doświadczenie 1Cel: porównujemy, jak szybko rozkładają się w środowisku odpady z materiałów naturalnych i sztucznych.Pomoce: trzy doniczki wypełnione ziemią ogrodową, papierowa chusteczka higieniczna, woreczek foliowy, metalowy spinacz, woda.Wykonanie:

na tej samej głębokości zakop: • - w jednej doniczce chusteczkę higieniczną, - w drugiej doniczce woreczek foliowy, - w trzeciej doniczce metalowy spinacz;podlewaj co drugi dzień ziemię w doniczkach;•po miesiącu wykop odpady;•przyjrzyj się odpadom i zobacz, czy uległy rozkładowi;•wyciągnij wnioski.•


126

Ryc. 1 Kontenery na różne rodzaje odpadów: zielone na szkło kolorowe, żółte na plastik, niebieskie na pa-pier i białe na szkło bezbarwne

Ryc. 2 Odpady metalowe trafiają najpierw na złom, a potem do huty, gdzie wytwarza się z nich stal

Odpowiedz na postawione poniżej pytania i sprawdź, czy ty i twoja rodzina oszczędzacie zasoby przyrody (Ryc. 3).

Ubrania

Czy twoje za małe ubrania są wykorzystywane przez inne potrzebujące osoby?

Sprzęt AGD i RTV

Czy twoi rodzice kupującsprzęt elektryczny i elek-troniczny, zużyty zosta- wiają w sklepie?

Papier

Czy zapisujesz zeszyty do końca?Jeśli w twojej szkole jest zbiórka ma-kulatury, czy uczestniczysz w niej?Czy kupując zeszyty lub chusteczki higieniczne, wybierasz te, które są

wykonane z makulatury?

Resztki jedzenia

Czy nakładasz sobie na talerz tylko

tyle jedzenia, ile zjesz?

Tworzywa sztuczne

Czy puste butelki po napojach zgniatasz i wrzucaszdo pojemników na plastik?Czy nosisz do szkoły śnia- danie w pudełku wielokrotnego użycia?

Baterie

Czy wyrzucasz baterie do specjalnych pojemników?

Szkło

Czy wyrzucasz pustą butelkę do pojemnika przeznaczonego na szkło?

Metale

Czy zgniatasz puszki po napojach przed wyrzuceniem?

Czy puszki po napojach wyrzucasz do pojemnika

na metale?

Te odpady mogą być przetworzone

Ryc. 3 Jak możemy oszczędzać zasoby przyrody?


127

Zadanie 2Zastanów się i napisz, które śmieci mogłyby nie pojawić się w twoim gospodarstwie domo-wym. Przedstaw rodzi-com swoje propozycje.

W wielu szkołach uczniowie zbierają makulaturę, aluminiowe puszki, baterie, puste opakowania po tuszach do drukarek. Jest z tego podwójna korzyść. Za otrzymane pieniądze można kupić książki do biblioteki i pomoce naukowe, a odpady mogą być powtórnie wykorzystane. Jeśli w waszej szkole nie zbiera się odpadów, podsuń ten pomysł samorządowi uczniowskiemu.

MOżEMy pROduKOWAć MNIEJ śMIECI Drzewa wokół domów, trawniki i kolorowe klomby nadają otoczeniu ładny wygląd. Drzewa dostarczają tlenu, zatrzymują wodę, oczyszczają powietrze. Dlatego należy dbać o rośliny w naszym otoczeniu. Chodzenie na skróty przez trawnik niszczy go. Nie wolno wyrzucać papierków i innych opakowań byle gdzie. Jeśli w pobliżu nie ma koszy na śmieci, należy zabrać śmieci do domu i wyrzucić do pojem-nika na odpady. Latem, gdy częściej otwieramy okna, do mieszkań dostają się owady. Więcej jest też pa-jąków budujących w kątach pokoi swoje pajęczyny. Usuń z domu te zwierzęta, nie zabijając ich, np. prze-nieś na balkon albo wypuść przez okno.Jak możesz dbać o swoje najbliższe otoczenie?

Segreguj odpady. • Na zakupy wybieraj się z torbą wielokrotnego • użytku. Kupuj tylko to, co niezbędne.Wybieraj towary oznaczone znakami informują-• cymi, że są przyjazne środowisku – ich przykłady są na rycinach 3 i 4.Nie niszcz roślin. • Jeśli wyprowadzasz psa na dwór, sprzątaj po nim (są • specjalne zestawy do tego i pojemniki na odchody).Nie hałasuj, nie jesteś sam.•

Ryc. 3 Taki znak jest umieszczany na urzą-dzeniach oszczędnie zużywających energię

Ryc. 4 Znak ekolo-giczny przeznaczony do opakowań, które nadają się do ponow-nego przetworzenia i wyprodukowania z odzyskanych surow-ców innego, podob-nego produktu pOlECENIA KONtROlNE

Wyjaśnij, dlaczego należy:1. a) oszczędzać wodę i energię elektryczną,b) segregować śmieci.Podaj przykłady zachowań sprzyjających ochronie środowiska.2. Zaplanuj sposoby oszczędzania wody w twoim domu.3.


128

5.6 Krajobraz najbliższej okolicy – dawniej i obecnie

Po zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:uzyskać informacje na temat dawnego krajobrazu najbliższej okolicy; fprzedstawić zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy, które zaszły fw ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat;wyjaśnić przyczyny zmian w krajobrazie. f

Krajobraz najbliższej okolicy stale się zmienia. Zapewne udało ci się zauważyć nowe obiekty, np. zabudowania, drogi, place. Być może dane też ci było zaobserwować niszczenie terenów zielonych. Czy wiesz, jak wyglądała twoja najbliższa okolica 20, 30 albo 50 lat temu?

KIEdy gINą lAsy? Drzewa, które żyją w zanieczyszczonym środowisku, pobierają substancje szkodliwe wraz z wodą (przez korzenie) lub z powietrza (przez liście). Jednym z objawów choroby drzew jest przedwczesne opadanie liści. Drzewo wytwarza mniej substancji odżywczych i słabiej się rozwija. Z biegiem lat osłabione drzewo jest mniej odporne na nagłe zmiany pogody i ataki pasożytów. W efekcie obumiera. Taki los spotkał lasy w Górach Izerskich na południowym zachodzie Polski. Zostały one zniszczone przez zanieczyszczenia powietrza pochodzące m.in. z elektrowni Turów (Ryc. 6 w rozdziale 5.3).

Lasy giną też w wyniku po-żarów. Najczęściej zdarzają się one w czasie suchego i gorą-cego lata. W czasie suszy obo-wiązuje zakaz wstępu do lasu.W miejscach, gdzie las został zniszczony, sadzi się nowe drzewa (Ryc. 1). Na dymiące kominy zakładów przemy-słowych zakłada się specjalne filtry. Ponadto coraz więcej energii elektrycznej uzyskuje się z tzw. czystych źródeł od-nawialnych – wiatru, Słońca, płynącej wody.

Ryc. 1 Góry Izerskie – w miejscu zniszczonego lasu na-sadzono młode świerki i modrzewie, które rozrosły się pomiędzy starymi, obumarłymi drzewami. Czy znasz inne przykłady wpływu człowieka na lasy w Polsce?


129

OChRONA KRAJOBRAZu Lasy, jeziora i łąki chroni się, tworząc parki narodowe i kraj- obrazowe, rezerwaty oraz ob- szary chronionego krajobrazu. W parkach narodowych (Ryc. 2) i rezerwatach ochroną objęte są wszystkie składniki przyrody ożywionej i nieożywionej.Zagrożone wyginięciem roś-liny, zwierzęta i grzyby objęte są ochroną gatunkową. Po- winniśmy znać te gatunki – nie wolno ich niszczyć, nawet jeśli znajdują się poza obszarem chronionym, np. w pobliskim parku, lesie lub na łące. Ryc. 2 Parki narodowe w Polsce

Zadanie 1Korzystając z Internetu wyjaśnij pojęcia: park narodowy, park krajobrazowy, rezerwat przyrody. Odczytaj z mapy (ryc. 2), który park narodowy znajduje się najbliżej twojej miejscowości – dowiedz się, dlaczego został on utworzony właśnie w tym miejscu.

Ryc. 3 Tabliczka, jaką ozna-czony jest każdy pomnik przyrody w Polsce.

Ryc. 4 Tabliczka znajdująca się na zabytkach

Szczególnie cenne, pojedyncze składniki przyrody ożywionej lub nie-ożywionej zostały uznane za pomniki przyrody. Są one oznaczone specjal-nymi tabliczkami (Ryc. 3). Pomnikiem przyrody może być okazałe drzewo lub grupa drzew (np. aleja dębowa), ciekawa forma skalna, wielki głaz, jaskinia, wodospad.Ochroną mogą być objęte nie tylko składniki środowiska przy- rodniczego, ale też obiekty stwo- rzone przez człowieka. Są to zabytki (Ryc. 4), które zaliczają się do dziedzictwa kulturo-wego danego kraju. Informują nas one o życiu ludzi w daw-nych czasach i o różnych wyda-rzeniach historycznych. Należy o nie dbać, by zachowały się dla przyszłych pokoleń.


130

Najczęściej spotykanymi zabytkami są różnego rodzaju budowle (lub też ich ruiny), np. zamki, pałace, kościoły, klasztory, domy mieszkalne, ratusze, wieże, kolumny, mosty, mury obronne i całe układy zabudowy staro-miejskiej. Do zabytków zaliczają się również wykopaliska archeologiczne, w których znaleziono pozostałości życia i działalności człowieka, np. dawne mury zabudowań, groby, fortyfikacje, narzędzia, naczynia. Z kolei w muzeach zgromadzono liczne zabytkowe dzieła sztuki: obrazy, rzeźby, rękopisy, mo- nety, medale, biżuterię, stroje, broń, a także dawne pojazdy i inne maszyny.

ZMIANy KRAJOBRAZu NAJBlIżsZEJ OKOlICy

Zadanie 3 (domowe)Cel: poznanie zmian krajobrazu najbliższej okolicy, które zaszły w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.Wykonanie: zapoznaj się z dawnym krajobrazem najbliższych okolic i porównaj go z krajobrazem dzisiejszym.

Spytaj starszych członków rodziny (rodziców, babcie, dziadków i in.) o dawny •wygląd okolicznych terenów: - które zabudowania zostały zburzone i co dziś jest w ich miejscu? - które tereny zielone (łąka, las, park, skwer, ogródki) zostały usuniętę pod budowę? - które nowe zabudowania powstały i co było wcześniej w ich miejscu? - które nowe tereny zielone powstały i co było wcześniej w ich miejscu? - których dróg nie było lub były w gorszym stanie? - czy zmieniło się ukształtowanie terenu, np. powstały nowe wały przeciw- powodziowe, utworzyło się wyrobisko kopalniane, usypano kopiec?Poproś o pokazanie starych fotografii i pocztówek, na których byłyby widoczne •obiekty dziś nieistniejące. Wybierz się w teren i porównaj te obrazy ze stanem obecnym. Możesz też skorzystać ze starych i nowych map.Sporządź opis porównawczy dawnego i obecnego krajobrazu najbliższej okolicy. •Wypisz wszystkie zmiany i wyjaśnij ich przyczyny. Opis może mieć postać tabeli 1.

MiejsceSKŁADNIKI KRAJOBRAZU

Przyczyna zmianydawne (1970 r.) obecne (2017 r.)

ul. Supińskiego budynki przemysłowe nieużytki upadłość cukrowniBielany Wrocławskie łąki, pola uprawne centrum handlowe rozwój handluBiskupice Podgórne pola uprawne hale fabryczne rozwój przemysłu

Tabela 1 Porównanie dawnego i obecnego krajobrazu południowej części Wrocławia

Zadanie 2Dowiedz się, jakie pomniki przyrody i zabytki znajdują się w twoich okolicach. Wybierz się na spacer z rodzicami i obejrzyj kilka z nich. Opisz je krótko w zeszycie.

DZIAŁ 6 ORgANIZM CZŁOWIEKA


DZIAŁ 5 CZŁOWIEK ZMIENIA KRAJOBRAZ 5.1 Krajobraz … · NAZWy MIEJsCOWOśCI Każda miejscowość...

Documents

Transcript of DZIAŁ 5 CZŁOWIEK ZMIENIA KRAJOBRAZ 5.1 Krajobraz … · NAZWy MIEJsCOWOśCI Każda miejscowość...