Dyplomacja rządu Drugiej Rzeczypospolitej na uchodźstwie wobec kwestii polskiej w ZSRR w latach...

8/3/2019 Dyplomacja rzdu Drugiej Rzeczypospolitej na uchodstwie wobec kwestii polskiej w ZSRR w latach 1939-1945

1/10

I N S T Y T U T H I S T O R I I I S T O S U N K W M I D Z Y N A R O D O W Y C HU N I W E R S Y T E T U S Z C Z E C I S K I E G OZ A M I E J S C O W Y W Y D Z I A K U L T U R Y F I Z Y C Z N E JP O Z N A S K I E J A W F W G O R Z O W I E W L K P .P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O H I S T O R Y C Z N E O D D Z I A W G O R Z O W I E W L K PS T O W A R S Z Y S Z E N I E W S P L N O T A P O L S K A " O D D Z I A W G O R Z O W I E W L K P

Z D Z I E J W P O L S K I E J S U B Y D Y P L O M A T Y C Z N E JI K O N S U L A R N E J

Ksiga up am itniajca yc ie i dz ie oJana Nowaka- Jez iorask iego ( 1914 - 2005)

Pod redakcj Janusza Farysiai Marka Szczerbiskiego

Gorzw Wlkp. , 2005


2/10

Dan ie l Bo k o wsk i

D Y P L O M A C J A R Z D U D R U G I E J R Z E C Z Y P O S P O L I T E JN A U C H O D S T W I E W O B E C K W E S T I I P O L S K I EJ W Z S R R

W L A T A C H 1 9 3 9 -1 9 4 5

Mimo up ywu ponad szedzies iciu la t p rba oceny po lsk ie j dyp lomacj i za jmujcejs i, a p rzyn ajm niej pode jm ujce j p rb op iek i na obywatelam i po lsk imi , k t rzy znalel isi na terytorium ZSRR nie jest rzecz atw. i n ie chodzi tu o kopoty z dostpem dorde arch iwalnych zawierajcych in formacje na ten temat . Najwikszy prob lem nadalsprawia odpowied na py tan ie , czy w wczesnych warunkach MSZ uczyni o wszystko ,aby pom c sw oim ob ywa telom, czy te n ie , a je l i dokonao grzechu za n iechan ia" , toz jak ie j p rzyczyny? Czy powodem by b rak odpowiedniej kadry , b rak sp jnej po l i tyk irzdu w te j kwest i i , czy te zwyka ludzka maos tkowo? Czy po lska dyplomacja zdaaten egzamin dobrze, czy te nie?Nin ie jsze rozwaania do tycz wyczn ie dzia a po lsk ie j dyp lomacj i majcych po-mc obywatelom polsk im, k trzy wbrew wasnej wol i znalel i s i na tery tor ium ZSRR.Chodzi tu o osoby wywiezione do agrw, wysane na wschd do wizie , p rzymusowoprzes ied lone w g b Biaorusk ie j i Ukraisk ie j SRR, depor towane w la tach 1940-1941 ,p rzy mu so wo wcie lo n e d o Armi i Czerwo n e j o raz w r n y ch in n y ch o k o l i czn o c i achpod przymusem wysied lone i p rzes ied lone poza gran ic po lsko-radzieck wg je j s tanuz 1 wrzen ia 1939 r . Roz pat ru jc sposoby pom ocy , zakres o raz mol iwoci je j udzie len iapamita naley o masach po lsk ich uchodcw rozrzuconych wwczas po cae j Europ iei wiecie , k t rymi take naleao s i zaop iekow a, i k t rzy pocztkow o s tanow i l i g wnyobszar zain teresowa rzdu RP na wychodstwie .Prob lem pomocy Polakom znajdu jcym s i na wschodzie na dobre zais tn ia dop ierow momencie , k iedy do Londynu zaczy nap ywa rapor ty do tyczce masowych repres j i ,jakim poddana zostaa ludno polska na terenach zajtych przez ZSRR. W marcu 1940 r .m wi o tym w swoim expose premier Wady saw Sikorski1. P ierwszym rd em informac j iby Polski Czerwony Krzy. Kolejnym raporty od osb, ktrym udao si przedosta doniemiec k iej s t refy okupac y jnej p rzez z ie lon gran ic2 . Bardzo wana by a te zain ic jow ana

1 Mw i on ww czas : n iew ie le l ep ie j j e s t na t e renach okupac j i sowieck ie j , gdz ie s t a l inowskie b ra te rs twonarodw okaza o s i wie ru tnym k am s twem " ; zob . E . Duraczysk i . R . Turkowski , O Polsce na uchodstwie.Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939-1945, Warszawa 1997, s . 3 2 . 0 zbrodniach doko nyw anych przezh i t l e r i i bo l s zew i" m wi t ake j e j wicep rzewo dniczc y S tan i s aw Mik oa jczyk ; zob . Rom ua ld Turkow ski ,Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej (1939-1945) [w:] Wadze RP na obczynie podczas II wojny wiatowej.P raca zb iorowa pod red . Zb ign iewa Baysk iego . Londyn 1994 , s . 399 .

2 Wice j na t en t em a t D. Bokowski . Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opiekanad nimi placwek polskich w latach 1939-1943, Warszawa 1999 , s . 170-174 .

141


3/10

przez lwowsk komend ZWZ wyprawa Kamil i Argasisk ie j" (Eleonory Wandy P tasz-kw ny) i Dr Henryka Urba czyka" (m jr Alfonsa Aleksandra Klo tza), na t rasie L w w -K i-j w - C z e l a b i s k - C z k a l o w - T a s z k i e n t - B a k u - S y k t y w k a r - I rk u c k - C h a r k w - L w w , z k t re jrapor t p rzes any zosta do Londynu i s ta s i podstawowym dokumentem wg k tregow MSZ obliczano rozmiary represj i sowieckich wobec polskie ludnoci cywilnej3 . Poda-wane w raporcie dane mwice o bl isko mil ionie wywiezionych Polakw musiay zrobiw Londynie p iorunujce wraen ie . O sy tuacj i Po lakw w ZSRR p isay te wydawanew Budapeszcie Wieci Po lsk ie" . Dzik i bezprob lemowej cznoci pocztowej pomidzyWgram i a ZSRR oraz p rzy jaznym s tosunkom obu pastw, wan ie tam wysane z zes an ial isty dochodziy do adresata. Wieci Polskie" prowadziy specjaln skrzynk poszukiwa,z ktrej korzystaa powoana w Budapeszcie przez wadze polskie Delegatura PCK. Dzikitej korespond encji ju latem 1940 r. ustalono orientacyjn map skal i wyw zek oraz dokad-nych adres w m iejsc, gdzie przybywaa z esana ludno polska4 . In formacje te wykorzysta-no m.in. w czasie obrad rzdu w czerwcu 1940 r . obl igujc Komitet do Spraw Kraju, abywystp i z waciwym wniosk iem w celu wykorzystan ia wyjazdu do Moskwy ambasad oraCrippsa dla nacisku na Sowiety w kierunku zaniechania masowych wysiedle" 5 .P ierwszych prb pomocy Polakom znajdu jcym s i na teren ie ZSRR podja s ila tem 1940 r. Am basad a RP w Tokio oraz Konsu lat R P w Szanghaju , a nas tpn ie po lsk iep lacwki dyplomatyczne, m. in . w Genewie, Watykanie i USA 6 . W padzierniku 1940 r .nadszed od Ambasadora RP w Japoni i Tadeusza Romera do MSZ rapor t o o rgan izowa-n iu , v ia Tokio i Szanghaj , pomocy d la po lsk ich zes acw w ZSRR. Ambasador p isa w n im m. in . : Z prob lemem wywoenia ludnoci po lsk ie j z k resw wschodnich na Sy-beri zetkna si Ambasada R.P. w Tokio po raz pierwszy w pocztku czerwca 1940 r .na podstawie te legramu prywatnego z Wilna, in formujcego o indywidualnym zes an iudwch ziemianek po lsk ich i p roszcego o pomoc w te j sp rawie" .7 Poniewa l i s tw tak ichdo ambasady zaczo nap ywa coraz wicej T . Romer zwrci s i z n ieof ic ja ln p robdo japosk iego MSZ, czy n ie zgodzi oby s i , p rzynajmniej w odnies ien iu do czonkwrodzin personelu Ambasady RP, wczy s i w przesy an ie pomocy depor towanym orazrozway spraw zorgan izowania ich ewentualnego wyjazdu do Japoni i . Odbywa byto s i mogo za poredn ictwem Ambasady Japoni i w Moskwie. Proba zos ta a p rzy j tai sk ierowana do Moskwy, gdzie ugrzza bez odpowiedzi" . Take poredn ictwo USAokazao si w tej kwest i i bezskuteczne 8 .

3 Raport w sprawie Polakw wysiedlonych do ZSRR, A r c h i w u m Z a k a d u H i s t o ri i R u c h u L u d o w e g o p r z y P S Lw W a rsz a w ie , z e sp l a k t S . K o ta , sygn . 93 , s . 232 -249 .4 M. W ie l i c z ko , Rozpoznanie przez Polski Czerwony Krzy losu Polakw w Zwizku Radzieckim (listopad1939 - lipiec 1941 roku), w : Mniejszoci polskie i Polonia w ZSRR, red . H. Kubiak, T. Pa leczny, J . Rokicki , M.W a w r y k i e w i c z , W r o c a w - W a r s z a w a - K r a k w 1 9 9 2, s . 2 9 5 .5 Pro tok pos i e dz e n ia R a dy Min i s t rw w dn iu 8 c z e rw c a 1940 r . , Protokoy z posiedze Rady MinistrwRzeczypospolitej Polskiej, t. 1: padziernik 1939 - czerwiec 1940, opra . W . R o je k , K ra kw 1994 , s . 317 -318 .6 W i c e j D . B o k o w s k i , Czas nadziei..., s. 163-170.7 R a por t A mba sa dora R P w Tok io Ta de usz a R ome r do MSZ w Londyn ie n r 735 /40 z 22 pa dz ie rn ika 1940 r .w sp ra w ie pomoc y po l sk im z e s a c om na Sybe r i i i w K a z a c hs t a n ie , H oove r In s t i t u t ion on W a r , R e vo lu t ion a ndPe a c e (da l e j - H I ) , Min i s t e r s tw o In fo r ma c j i i D ok um e n ta c j i (da l e j - M ID ) , pud o 91 , t e c z ka 3 , [ s. ] 1.

8 Ibidem.

142


4/10

Kolejne l isty opisujce pooenie ludnoci polskiej na zesaniu w ZSRR napynyzarwno do Tokio , jak i do skupisk po lon i jnych w Szanghaju , na p rzeomie s ierpn iai wrzenia 1940 r . Byy wrd nich telegramy i l isty m.in. z Lwowa, Wilna i Warszawy- zaw ierajce cy ta ty z p rob o pomoc n ap yw ajce od zes acw z g b i ZSRR 9 . Wieleinformacji o deportowanych i ich losie przywie te miel i polscy ydzi , ktrym udaos i opuci Wilno , Lww i Kowno. Wyjazd k i lku tys icy po lsk ich obywatel i (g wnienarodow oci ydow skiej ) z Li twy by mol iwy dzik i in ic ja tywie dzia a jcego w Kow niewic ekon sula Japonii - Sugihary Chiune, ktry, nie zw aa jc na l iczne protesty japo skie goMSZ, wystawia po t rzebujcym japosk ie wizy t ranzy towe 1 0 . In formacje o zes acachuzysk iwano take od dyplomatw bry ty jsk ich i amerykask ich ze z l ikwidowanych p la-cwek w zaanektowanych przez ZSRR krajach ba tyck ich . Osta tn im rd em danychsta y s i l i s ty i kar tk i nadsy ane bezporednio z ZSRR przez depor towanych 1 1 . Wrazz napy wa jcym i do Tokio i Szanghaju probami o pom oc Am basa da podj a si - podob niejak ro dow iska krajo w e - p rby okrelenia zar wn o skali represj i , jaki e dotkn y lud nopolsk, jak i miejsc, w ktrych znajdoway si jej skupiska. Miao to na celu nawizaniew przyszoci s ta ego kontak tu z tymi ludmi oraz ewentualne udzie len ie pomo cy najbar-dzie j tego po t rzebujcym.M im o ogrom nej chci przyjcia zesanym z pom oc, pierwsze prby spezy na niczym.Nara s ta jcy konf l ik t japosko-radzieck i sprawia , e pom oc ze s t rony Am basad y Japoni iw Moskwie bya praktycznie niemoliwa. Jedyne, co w tej sytuacj i byo moliw e do zrobie-nia, to dalsza, aktywna koresp ondencja i zdobyw anie now ych adresw osb przebyw ajcyc hna zsyce. W dziaalnoci tej , jak w ynika ze sw T. Rom era, aktyw nie poma ga am basadz ieJaposk i Czerwony Krzy 12 . Poniew a dalsza aktyw no Japon ii na tym polu nie bya milewidziana przez ZSR R, Rom er zapozna z sy tuacj am basadorw US A i Wielk ie j B ry tan i iproszc ich o porednictwo wobec swych rzdw w tej , tak wanej dla Polski , sprawie.Am basado r US A w Japoni i J . C. Grew obieca , e o cae j sy tuacji powiadom i Am erykask iCzerwony Krzy, Depar tament S tanu oraz b . p rezydenta USA, Herber ta Clarka Hoovera .W Londynie , po do tarc iu p ierwszych rapor tw R omera, z in ic ja tywy M SZ po djto decyzjo po informowaniu o sy tuacj i Po lakw w ZSRR i podejmowanych przez po lsk ie s ubydyplomatyczne prbach przy jcia im z pomoc Foreign Off ice . O in terwencj i pomoczwrcono s i take do S to l icy Aposto lsk ie j . Popar to postu la t powiadomien ia o sy tuacj iPo lakw Depar tam ent S tanu USA i Am erykask i Czerwony Krzy, uwa ajc jednoczen ieza wskazane zwrcen ie s i do obu tych ins ty tucj i o ewentualn in terwencj o raz pomocdla zes acw polsk ich w ZSRR, k trych dane posiada Ambasada RP w Tokio 13 .

9 Przykad y tego typu korespo ndenc j i ; zob.: B. Pas ierb, Listy z Kazachstanu. Ze spucizny Profesora EugeniuszaRomera, [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, pod red . S . C ies ie l sk iego i A . Kuczysk iego ,W r o c a w 1 9 9 6 , s . 3 9 1 - ^ 1 4 .10 E . P a a s z - R u t k o w s k a , Polityka Japonii wobec Polski 1918-1941 . Warszaw a 1998 , s . 171 -175 .11 Rapor t Am basadora RP w Tokio Tadeusza Rom era do MS Z w Londynie n r 735 /40 z 22 padz ie rn ika . . . ,[s.] 2.

12 Ibidem, [s.] 8.13 P ism o Jana C iech anow skiego d la P rezesa Rady Min i s t rw nr 735 /40 z 22 padz ie rn ika 1940 r . w spraw iepom ocy P o lakom w ZS RR, HI MID, pud lo 91 , t eczka 3 , [ s . ] 1 -2 .

143


5/10

Jedn z p ierwszych spraw, k tre udao si ww czas p rzeforsow a, by y obsze rne ar -tyku y o sy tuacj i Po lakw w Kazachstan ie zamieszczone m. in . p rzez Washing ton Post"i Herald Tribune" 1 4 . Niestety, wikszo not interwencyjnych okazaa si nieskuteczna.W grudniu 1940 r . Midzynarodowy Komite t Czerwonego Krzya w Genewie, p roszonyo pomoc w kwest i i ra towania obywatel i po lsk ich , powiadomi po lsk delegacj , e n iejest w stanie nic zrobi w interesie Polakw deportowanych w gb ZSRR 1 5 . Podobneowiadczen ie wyday take wadze bry ty jsk ie 16 .Jeszcze jedna sprawa zwizana z pomoc po lsk im zes acom wymaga moim zda-n iem w yjan ien ia . Jes t n i mianowicie ro la Watykanu . Jak wynika z dokum entw, dzik irozmowom przedstawicie l i Ambasady RP przy S to l icy Aposto lsk ie j z wadzami pastwakocie lnego zobowizay s i one do n ies ien ia pomocy ludnoci po lsk ie j depor towanejw gb ZSRR. Zabiegi o zawarcie takiej umowy trway od lutego do marca 1941 r . i jakdonosi ambasador Kazimierz Pape, przyniosy zadowalajcy skutek. Jakie bya faktycznaro la Watykanu i j ak imi k anaami m iaa si odbyw a pomo c - n ie wiem . Z dok um entwwy nika by mogo, e chodzi tu przede ws zystkim o pomo c pienin ( tak przyna jm niej za-komun ikowa po lsk iemu M SZ P ape) . Nie sprecyzowano jednak , w jak ie j walucie m iaabyby taka pomoc uruchom iona i po jak im kurs ie wym ien iano by j na rub le o raz jak sumna tak pomoc wyasygnowa powin ien rzd po lsk i17 . O tym, e rola Stol icy Apostolskiejw pomocy ludnoci zes aczej moga by znaczca, wiadczy moe specja lne po dziko-wanie ambasadora T . Romera we wstp ie do pracy Zesacy po lscy w ZSRR" 1 8 .

Wy b u ch wo jn y n i emieck o - rad z i eck i e j i i d ca za t y m g en era ln a zmian a sy tu ac j iw Europie spowodoway nas i len ie p rzygotowa wadz po lsk ich do udzie len ia pomocyzesanej na wschd ludnoci . Zan im jeszcze (po wielu sporach w rzdzie) zapad a decyz jao zawarciu z ZSRR umowy koczcej okres fak tycznej , acz n iewypowiedzianej wojny ,16 l ipca 1941 r . , w Londynie, na specjalnym posiedzeniu, zebra si tymczasowy sztabds. organiza cj i pom ocy dla ludnoci polskiej w ZSR R. W jeg o skad weszl i przeds tawicie leSztabu Naczelnego Wodza, Biura ds . Rodzin Wojskowych , Min is ters twa Pracy i Opiek iSpoecznej , Min is ters twa Spraw Wewnt rznych , Min is ters twa Skarbu oraz Min is ters twaSpraw Z agranicznych. W z wizku z tym, e lada chwila mogo zosta zawarte poro zum ieniepo lsko-radzieck ie , pos tanowiono rozpocz tworzen ie p lanu pomocy , dajcego s i u ru-chom i natychmias t po podpisan iu s tosowny ch umw . Pom oc ta ob j miaa w p ierw szej

14 Ibidem, [s.] 2.15 Po l sk i C z e rw ony K rz y dz i a a j c y pod okupa c j n i e mie c k w K ra kow ie pow ia domiony z os t a o t ymz na c z n ie w c z e n ie j ; z ob . : P i smo N ie mie c k ie go C z e rw one go K rz y a n r A k t . Z . V I I /4 B r /K e z 24 w rz e n ia 1940r . w sp ra w ie p i sma PC K n r 5985 do MC K w G e ne w ie w sp ra w ie pomoc y d l a obyw a te l i po l sk i c h w ys ie d lonyc hd o Z S R R , M u z e u m H i s t o r y c zn e m i a s t a K r a k o w a ( d a le j - M H m K ) , A k t a D e l e g at u r y Z G P C K ( d a l e j - P C K ) ,nr 94 i 9 5 .16 O kln ik Min i s t r a Sp ra w Za gra n ic z nyc h rz du R P w Londyn ie A ugus ta Za le w sk ie go n r 738 /D .W . z 18kw ie tn i a 1941 r . w sp ra w ie o rga n iz a c j i pom oc y obyw a te lom po l sk im de p or tow a nym do ZSR R , H I M ID , pu d lo91, teczka 5 .17 Ibidem.18 Zesacy polscy w ZSRR, A mba sa da R z e c z ypospo l i t e j Po l sk i e j w Ja pon i i , Tok io 1941 , s . V I I I .

144


6/10

kole jnoc i win iw pol i tycznych , jecw wojennych oraz wszys tk ich depor towanych 1 9 .Byo to dz ia an ie znaczn ie spnione w s tosunku do fak tycznych po trzeb i p rob lemw,przed jak im i s tan l i po lscy urzdnicy w Londy nie . Tym bardz ie j , e wniosk i am basadoraRP w Japoni i , Tadeusza Romera , do tyczce zorgan izowania odpowiedniego sz tabu ludz ii przygotowania ich do przyszych dziaa, zgoszone jeszcze w lutym 1941 r. , pozostaybez odpowiedzi, a w wczesnej sytuacji umoliwiyby znacznie lepszy s tart cae j akcji 2 0.Do g wnych zada mis j i op iekucze j na lea o zorgan izowanie w poszczeglnychskupiskach ludnoc i loka lnych komite tw, dobie ra jc ich cz onkw spo rd zes acw.Aby je j dz ia a lno by a jak na jsku teczn ie jsza , na lea o te dy do pow oan ia po lsk ichkonsu la tw w Tomsku i Taszkenc ie . Pods tawow form pomocy mia y by zapomogip ien ine oraz dary rzeczowe, jednak wikszy nac isk na lea oby po oy na pomoc rze -czow. Przy organ izowaniu mis j i p lanowano pos uy s i m. in . ludmi przebywajcychju n a ro d k o wy m Ws c h o d z ie 2 1 . Misja miaa l iczy 12 osb. W jej skad wej mielip rzeds tawic ie le wojska oraz ins ty tuc j i cywilnych . Uczes tn iczcy w spo tkan iu z ramien iaM SZ Tomasz Arc iszewski pos tu lowa wczen ie w je j skad Antoniego m igrodz kiego ,d ugole tn iego radcy handlowego w Moskwie 2 2 . Efek tem p ie rwszego , roboczego spo tkan iabyo powoan ie S ta ego Midzyminis te r ia lnego K omite tu d la Spraw Lu dnoc i Po lsk ie j podSow ie tami . M ia on s i zb iera regu la rn ie , co rod , w budyn ku M SZ .30 l ipca 1941 r . podpisan y zos ta uk ad S iko rsk i-M ajsk i . Mia on k luczow e znaczen ied la rozwoju op iek i nad po lsk ludnoc i cywiln w ZSRR. Punkt 2 umowy s tanowi , es tosunki dyplomatyczne nawizane zos tan na tychmias t po podpisan iu uk adu , za za razpo n ich nas tp i wymiana ambasadorw 2 3 . Oznacza o to w prak tyce , e wydanie dekre tuo amnesti i uzalenione jes t od przyjazdu z Londynu polskiego dyplomaty. Tak wic o los ieobyw ate l i wspdecydo wa od te j chwil i rzd RP na wychod s twie . S prawa ta , szczegln iew obl iczu kryzysu rzdowego oraz pos tawy desygnowanego na s tanowisko ambasadoraludowca , S tan is awa Kota , nab ie ra wym iaru symb ol icznego . K ot n ie sp ieszy s i z wy jaz -dem do ZSRR, mimo e od tego za lea o uzyskanie p rzez po lsk ludno cywiln prawado s tanowien ia o swoim los ie 24 . W swych wspomnien iach t umaczy to m. in . b rak iemmie jsca w samolo tach bry ty jsk ich , leccych w s t ron Moskwy. Nies te ty , t rudno je uznaza zasadne, skoro ju 3 s ierpnia 1941 r. wysana zostaa do Moskwy (i to wanie samo-lo tem) p ie rwsza grupa , w k tre j zna laz s i I sekre ta rz Ambasady RP w ZSRR, Wies awAriet , za kilka dni pniej , t sam drog, uda s i do ZSRR Jzef Retinger 2 5 . Bardz ie j

" No t a t k a z k o n fe r e n c j i w M S Z w d n i u 1 6 -g o VI I . 1 9 41 w sp rawi e o rg an i zac j i p o m o cy d l a l u d n o c i p o l sk i e jp o d S o wi e t ami , Arch i wu m Ak t No wy ch (d a l e j - AAN) , Z esp l M i n i s t e r s t wa P racy i Op i ek i S p o eczn e j Rzd uRP w L o n d y n i e (d a l e j - M P i OS ) , sy g n . 3 4 , s . 4 .20 Rap o r t Amb as ad o ra R P w Jap o n ii T ad eu sza Ro m era d o M i n is t r a S p raw Z ag ran i czn y ch R zd u RP w L o n d y n i en r 7 9 2 / J / 5 / 4 1 z 2 7 l u t eg o 1 9 4 1 r . w sp rawi e p o mo cy zes a co m p o l sk i m w Z S RR, AAN, Z esp l Amb asad y RPw Teheran ie (dalej - RP w Teheran ie) , sygn . 40 , s . 2 -3 .21 Ibidem.22 Ibidem , s. 7.23 Ibidem, s. 173.24 S. Kot , Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, L o n d y n 1 9 5 5 , s . 1 4 -1 8 ; Z . S . S i em aszk o , W sowieckim osaczeniu

1939-43, Londyn 1991 , s . 165 ; Jan Pomian , Jzef Retinger ycie i pamitniki szarej eminencji". W a r s z a w a1 9 9 0 , s . 1 4 8 -1 4 9 .25 Z . S . S i emaszk o , op. cit., s. 165; zob. te: S. Kot, Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, L o n d y n 1 9 5 5 , s .1 8 - 1 9 .145


7/10

pot rzebow a te Am basad y oraz rzdu RP, gdy wdroy ju w ycie p lan wyko rzystan iapo lsk ich komunis tw. Pozosta a jedynie kwest ia znalezien ia odpowiedniego powodu dozerwan ia sto su n k w d y p lo maty czn y ch .Warto w tym miejscu wspomnie o o rgan izowanej p rzez MSZ pomocy mater ia lnejnap ywajce z USA v ia po lsk p lacwk dyplomatyczn w Teheran ie . Akcja ta , pomimodue go rozmac hu , zakoczy a s i szereg iem skandal i. rodowiska Po lon i jne w U SA byymocno ze sob sk cone, co p rzek adao s i na jako o ferowanej po lsk im zes acomw ZSRR pomocy . Zaowocowao to wieloma n ieprawid ociami , k t re p i tnowaa NIK.Nie oznacza to , e Po lon ia w USA n ie s tara a s i pomaga Po lakom w ZSRR. Pomoc taby a w wielu wypadk ach znaczca. Niem niej jedna k naley wspom nie o przypadk ach" ,ktre z pomoc nie miay za wiele wsplnego. NIK pitnowaa m.in. zakup zuytej odzieyza sum 800 tys . USD, pomimo sprzeciwu Rzdu USA i b agalnych wrcz prb po lsk ie jambasady w ZSRR, aby zaprzes ta tego typu prak tyk . P ikan ter i i sp rawie nadaje fak t , ezakupy te real izowane by y jakoby na osob is t p rob premiera S ikorsk iego , k t remuzaleao na jak najszybszejwysyce pom ocy do ZS RR ". Nik t n ie sprawdzi , e ko l idowa oto z wew nt rznym i przep isami ZSR R, k tre zabran ia y p rzy jmo wa nia uyw anej odziey34 .E fek t em m aso wy ch i n ie p rzemy lan y ch zak u p w b y y n ad ch o d zce n a adres Am b asad yRP w Teheranie sterty achmanw, z ktrymi nie byo co robi. W otwartych skrzyniachznajdowano czci f rakw, bu ty na wysokim obcasie , cy l indry , jedwabne rkawiczk i ,chusty i damskie kapelusze . Wiele tak ich przesy ek nadawao s i wyczn ie do szybkieju ty l izacj i .W dniu 16 s tyczn ia 1943 r . LKSZ sk ierowa do Ambasady RP w ZSRR not o cof-n iciu decyzj i z s ierpn ia 1941 r . p rzyz najc ej obyw atels two po lsk ie osobom narodow ocipo lsk ie j zamieszkaym na terenach wschodnich wojewdztw I I RP, k t re 1 -2 l i s topada1939 r . weszy w sk ad Zwizku Radzieck iego . Powoano s i p rzy tym na wczen ie jszwymian no t w sprawie obywatels twa osb ob j tych amnest i o raz negatywne s tanowi-sko rzdu R P w sprawie rad zieck iej noty z 1 grud nia 1941 r . o przyz naniu oby wa telstw apolsk iego , w drodze wyjtku , osobom narodowoci po lsk ie j , a take wysuwanie p rzezwadze po lsk ie i Ambasad RP w Kujbyszewie da sprzecznych z radzieck im usta-wodawstwem w s tosunku do terenw Zachodniej Ukrainy i Biao rus i . W nocie s t ronaradziecka wyjtek czyni a jedynie wobec osb mieszkajcych przed wojn w cen t ra lnychi zachodnich re jonach Polsk i , p rzybyych na tereny wczone w sk ad ZSRR przed 1-2l i s topada 1939 r . Miay one fo rmalne prawo wyb oru pomid zy obyw atels twem p olsk im aradzieck im 3 5 . P rzyczyn te j , zupen ie n ieoczek iwanej d la wadz po lsk ich zmiany decyzj iw sprawie obywatels twa, s tanowicej de facto przekre len ie wszystk ich wczen ie jszychumw , czn ie z um ow S ikorsk i -M ajsk i , by y, jak to okre li a s t rona radziecka, dan iarzdu po lsk iego ko l idu jce z suwerennymi radzieck imi p rawami .Wadze po lsk ie zapro tes toway przeciwko temu jednost ronnemu amaniu zawar tychwcz en ie j umw dzies i dn i pn iej . W nocie sk ierowa nej do LKS Z 26 s tyczn ia 1943 r.odm wiono przy jcia do wiadom oci zais tnia ych fak tw, dajc ponow nego rozpat rzen ia

34 Zob. A AN , MP i OS , sygn . 45 , s . 11-12 oraz 50 , s . 3 -4 , 6 -24 .35 N o t a K o m i s a r i a t u L u d o w e g o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h d o A m b a s a d y R P w Z S R R w s p r a w i e o b y w a t e l s t w aludnos 'c i Zachodnie j Ukra iny i Zachodnie j B ia o rus i , Dokumenty i materiay..., t . VII, s . 385.

148


8/10

decyzji z 16 stycznia. Podkrelono sprzeczno postanowienia z ukadem polsko-radzieckimz 30 lipca 1941 r. , w za jem n deklaracj o przy jan i z 4 grudnia 1941 r. oraz Ka rt A tlantyck i IV Ko nw encj Ha sk. Odpow ied udzielona przez wadze radzieckie nie pozostawia cieniawtpl iwoci , co do intencj i Kremla. W nocie z 17 lutego 1943 r . st rona radziecka uznaaza n iedopuszczalne i n iemol iwe prowadzenie roz mw na temat obyw atels twa osb , k t renabyy obywatels two radzieck ie w wyniku swobodnie wypowiedzianej wol i ludnoci , coznalazo swj wyraz w jednomylnych uchwaach o wejciu w sk ad ZSRR podjtych naZgroma dzeniach Ludow ych wym ien ionych obwod w zgodnie z dekretem Prezydium RadyNajwyszej ZSRR z 29 l istopada 1939 r .W praw dzie am basador R P w ZSRR , T. Rom er , pod j s i jeszc ze jed nej wyp rawy naKreml w celu wyjan ien ia wszystk ich zais tn ia ych w czas ie jego n ieobecnoci p rob lemw,jedn ak spo tkanie z J . Stal inem w nocy z 26/27 lutego 1943 r . pokaz ao, e w tych kw estiachspraw po lsk za rwn o Stal in, j ak i W. Moo tow uzna j za zakoczon . Postaw i o to po l -sk i MSZ w wyjtkowo n iekorzystnej sy tuacj i . Wraz ze znaczcym zmniejszen iem s i"l iczby obywatel i polskich dokonano l ikwidacji dziaajcych pod patronatem Ambasady RPw ZSR R p lacwek op iekuczych . Pro tes tu jcej p rzeciwko tej akcj i ambasadzie owiadczo-no, i od tej chwil i faktyc zna i lo polskich o byw atel i jest tak niew ielka, e nie po trzebnajest dla nich tak rozlega sie opieki. Poza tym, w ikszo osb korzy stajcyc h z teje opiekito obywatele radzieccy , a zatem p lacwki te powinny p rzej pod ju rysd ykcj radzieck,lub ulec rozwiza niu, a ich pensjon ariusze zosta przenies ieni . W poowie kw ietnia 1943 r .p roces l ikwidacj i s tworzone j wielk im nak adem s i i rodkw inf ras t ruk tury by w aciwezakoczony , za samo zagadnien ie op iek i nad po lsk imi obywatelami w do tychczasowejformie przestao istnie. Zreszt, od stycznia 1943 r . do chwil i zerwania wzajemnychstosunkw polsko-radzieck ich Am basada R P w ZSR R prak tyczn ie n ie wypen ia a naoo-nych na n i zada , pozbawion a cakowicie cznoci te legraf iczn ej z p racu jcym i jeszcz ew teren ie je j p rzedstawicie lami3 6 . W kwietniu 1943 r . odkryto w Katyniu masowe grobypolsk ich of icerw rozs t rzelanych przez NKWD. Nieugite s tanowisko wadz po lsk ichsprawi o , e wadze radzieck ie wezway do s ieb ie ambasadora T . Romera i wrczy y munot o zerwaniu s tosunkw z rzdem polsk im, oskarajc wadze po lsk ie o p rowadzeniewrogiej kampani i p rzeciw ko ZSR R. Am basad a RP w ZSR R przes ta a i s tn ie , a je j p ra-cownicy, po wielu perypetiach, opuci l i ZSRR 3 7 .

36 Nota Am basady RP w Kujbyszewie do LKS Z z 20 kwie tn ia 1943 r . w sprawie un iem o l iwien ia cznoc iz p rzeds tawic ie lam i Am basad y w te ren ie , HI AK . pud lo 23 , t eczka 13 .37 P o ze rwaniu s tosunkw dyplom atycznych pracownicy Am basady sporzdz i l i s zczeg ow l i s t osb . k t rez pow odu l ikwidac j i p lacwk i winny wraz z rodz inam i op uc i ZS RR . Na l i c ie f igurow a y 162 nazwiska . Notz wykazem wrczono 28 kwie tn ia 1943 r . w Moskwie B . F . P ocyryn inowi . S p i s osb uprawnionych do opusz -czen ia ZS RR zos ta o f i c ja ln ie za twie rdzony 2 m a ja 1943 r. p rzez Dyrek tora P ro toko u - Moo czkow a . Wyj teks tanowi , p rzeb ywa jcy w wiz ien iu , Jzef Mieszko wski . Os ta teczn ie w t ra s wyruszy o ty lko 107 osb . 13 m a j a1943 r . LKS Z sporzdz i wasny wykaz osb . k t re i ch zdan iem , j ako p racownicy Am basady , m og opuc iZS RR przez p rze j c ie g ran iczne Badg i ran . Zna jdowao s i na n ie j za ledwie 50 nazwisk . Do 13 m a ja 1943 r .p rzez g ran ic p rze jecha o ty lko 6 osb , czeka o nada l 101. Do 2 2 cze rwca , pom im o s tara wadz po l sk ich , n iewypuszczono dwudz ies tu cz te rech p racownikw Am basady . P o pewnym czas ie p rzepuszczono je szcze 10 . Dokoca sprawow ania op iek i nad obywate lam i po l sk im i w ZS R R przez P ose l s two Aus t ra l i i 11 osb n ie o t rzym aoprawa w yjazdu z ZS RR i to pom im o fak tu p rzeby wania ju za g ran ic ich rodz in o raz zgody na wyjazd w ydan e jof ic ja ln ie p rzez LKS Z; zob . : AAN, Am basada RP w Kujbyszewie , sygn . 12 , s . 15-25 , 31-35 i da le j .

149


9/10

Zerwanie stosunkw polsko-radzieckich postawio MSZ w wyjtkowo trudnej sytuacj i .Zgod nie z not ze stycznia 1943 r . na terenie ZSRR pozostao ki lkanacie tysicy obyw atel ipolskich, ktrymi naleao si bezzwocznie zaopiekowa. Niestety, nie mogy tego uczy-ni polskie placwki. Trudnej rol i opiekunw" nie chciel i si te podj ani Brytyjczycy,an i Amerykanie . Wreszcie , po wielodniowych negocjacjach udao s i uzyska ob ie tn icpomocy od rzdu Aust ra l i i . 22 maja 1943 r . Aust ra l i jczycy s tanl i wobec n iezwyklet rudnego wyzwania . Powierzono im op iek nad in teresami po lsk imi w ZSRR", p rzez corozum iano g wnie dalsz pom oc d la znajdu j cych si tam Polakw. Posels two Aust ra l i iw ZSRR sprawow ao fo rmaln op iek na obywatelami po lsk imi rwnoleg le ze Zwi zk iemPat r io tw Polsk ich , reprezen tu jc Rzd R P na emigracj i . Aust ra l i jczycy n ie m iel i j ednakani takich rodkw, ani moliwoci , jak popierany przez Kreml ZPP. Mimo to do ich za-da naleao udzie lan ie pom ocy f inan sow ej po lsk im zes acom, pomoc przy zdobyw aniuwiz i pozw ole na wy jazd z ZSR R, nadzr nad pozostawionym m ajtk iem Am basa dyi je j dokum entam i o raz zwracanym i przez wadze radzieck ie arch iwam i delegatur i m wzaufan ia . Wszystko to koordynowa MSZ oraz Posels two RP w Teheran ie . Osta teczn ie ,20 marca 1944 r . , LKSZ odmwi Posels twu Aust ra l i i p rawa do dalszego przy jmowaniai rozpat rywania l i s t ew akuac yjnych obyw atel i po lsk ich depor towan ych do ZSR R, zgodniez wewnt rznymi przep isami , k t re obowizek ub iegan ia s i o p rawo wyjazdu za g ran icnak aday bezporednio na obywatel i , za miejscem sk adan ia tak ich poda pow inna b yp lacwka mi l ic j i w miejscu zam ieszkan ia zain teresowanego3 8 . Od tej chwil i wszelkie wy-jazdy u leg y wst rzyma niu . Jak donosi o dwa mies ice pn iej Posels two wadze sowieck ien ie udzie li y zgody na opuszczen ie ZSR R an i jedne m u obyw atelowi po lsk iem u w zarz-dzonym przez siebie t rybie postpowania 3 9 . Sy tuacja u leg a zmian ie dopiero w czerwcu1944 r . , k iedy zgod na wyjazd oraz wizy otrzymay cztery osoby 40 . Wszystk ie opuci yZSRR i uday si przez Iran do Palestyny 41 . Nota LKSZ z 23 sierpnia 1944 r . , odbierajcaPosels twu Aust ra l i i p rawo do op iek i nad obywatelami po lsk imi w ZSRR, n ie oznaczaaje j koca. Jeszcze p rzez d uszy czas do Posels twa nap ywaa korespondencja od osboczekujcych pomocy . Nies te ty , adnych dzia a of ic ja lnych Aust ra l i jczycy n ie mogl iju po dejm ow a, cho w sy tuacjach wy jtkow ych czyni l i n iezbdne krok i . By to os ta tn ie tap podejmowanych przez MSZ prb pomocy Polakom znajdu jcym s i na tery tor iumZS RR . Zm ien iajca s i sy tuacja geopol i tyczna oraz naras ta jca od po ow y 1945 r. i zo la-c ja na aren ie mid zyna rodow ej sprawi y , e dalsze owocne dzia an ia po lsk ie j dyp loma cj id o tyczy y n iemal wy czn ie p o mo cy Po lak o m ewak u o w an y m z ZS R R i ro zmieszczo n y mw Afryc e, Ind iach , No we j Zeland i i , Aust ra l i i i Me ksyku . G wn ym zad aniem bya pom ocw pono wn ym pocze niu si rodzin oraz niedopuszczenie do ewa kuacji do Polski na daniewadz komunis tycznych po lsk ich s ierocicw, g wnie z Afryk i .

38 P i s m o M S Z R z d u R P w L o n d y n i e n r U / 3 1 2 / S o w / I V / l / 4 4 z 2 7 m a j a 1 9 4 4 d o M i n i s t e r s t w a P r a c y i O p ie k iSpo e c z ne j , A A N , MP iO S , sygn . 43 , s . 114 .39 Mimo to Pose l s tw o w ka de j z na ne j sob ie sp ra w ie s t a ra o s i p rz yna jmn ie j w ysy a do Ludow e go K o-misa r i a tu Sp ra w Za gra n ic z nyc h spe c ja lne l i s ty z p rob o p rz yc hy lne roz pa t rz e n ia poda , z ob . : P i smo MSZR z du R P w Londyn ie n r U /312 /Sow / IV / l /44 z 26 l i pc a 1944 r . do Min i s t e r s tw a P ra c y i O p ie k i Spo e c z ne j ,A A N , MPiO S, sygn . 43 , s . 134 .40 D w ie w c z e n ie j s t a ra y s i o w y ja z d v i a Pose l s tw o , dw ie n igdy z t a k i e j d rog i pos t pow a n ia n i e ko rz y -stay.41 Pismo MSZ R z du R P w Londyn ie n r U /312 /Sow / IV / l /44 z 14 s i e rpn ia 1944 . . . , s . 173 .

150


10/10

Podsumowujc nasze k r tk ie rozwaania nad ro l po lsk ie j dyp lomacj i p rzy prbachrozwizywania tzw. kwest i i po lsk ie j w ZSRR naley s twierdzi , e mona by o zrob iwic ej . Dotyc zy o to zwasz cza o rgan izacj i pomocy m ater ia lnej o raz koo rdyn acj i p rzy je jdostarczen iu do ZSRR. Brak nadzoru nad towarami zakupionymi w USA, k tre w Tehe-ran ie by y masowo palone, gdy do n iczego innego s i n ie nadaway , jasno wskazu je , epo l i tyka wypychania na s tanowiska ambasadorw wrogw pol i tycznych" , jak s tosowaSikorsk i p rzyczyni a s i do k lski akcj i pomocy . Dyplom acja po lska uwik ana w rozgrywkipoli tyczne i personalne nie bya w stanie przygotowa si do zupenie nowej ( jel i idzieo skal z jawiska) ro l i op iekuna" ludnoci po lsk ie j w ZSRR. Take dobr personelu ,w tym wysyan ie do ZSR R na koszt pastwa won ych , k ierowcw i magazynierw, k trychz p o wo d zen iem mo n a b y o p o zy sk a wr d zes a c w wiad czy wy ran ie o p rzewad zedoranych korzyci mater ia lnych of iarowywanych ludziom z uk adu towarzysko-po l i -tycznego nad chci realnej pomocy zwaln ianym z zes an ia i agrw Polakom. Wybr nas tanowisko am basadora S . Kota k ryzys po lsk ie j palcwki w Z SR R ty lko pogb i , co n ie-wtp l iwie odbi o s i na je j mol iwociach neg ocjacy jnych z p rzedstawicie lami M SZ ZSR R.Zwaywszy na miejsce i charak ter spo tka oraz b rak czasu na so l idne przygotowanie s idzia an ia Ambasady skazane by y na k lsk. Dotyczy o to zwaszcza p rby wymuszen iana wadzach radzieck ich uznan ia za Po lakw wszystk ich obywatel i I I RP depor towanychz wschodnich wojewdztw I I RP od jes ien i 1939 do la tach 1941 r . Jednoczen ie naleypodkre l i ogrom pracy , jak woy l i po lscy dyplomaci redn iego szczeb la dzia a jcyw p lacwkach poza gran icami ZSRR w rozpropagowanie idei n ies ien ia pomocy po lsk imzesacom - od zb ieran ia darw po organ izacj po lsk ich p lacwek op iekuczych i zdo-bywanie p rzychylnoci lokalnych wadz.

151

Dyplomacja rządu Drugiej Rzeczypospolitej na uchodźstwie wobec kwestii polskiej w ZSRR w latach...

Documents

Transcript of Dyplomacja rządu Drugiej Rzeczypospolitej na uchodźstwie wobec kwestii polskiej w ZSRR w latach...