KIEDYŚ / DZISIAJ / JUTRO

KIEDYŚ

Rycina nieznanego autora ze zbiorów Albrechta Haselbacha.

Dwór Sarny w pierwszej połowie XVIII wieku.

Założenie dworsko-parkowe w Sarnach (niem.: Scharfeneck),

należy do jednej z największych rezydencji nie tylko Hrabstwa

Kłodzkiego, ale całej dawnej pruskiej Provinz Schlesien.

Geneza rezydencji w Sarnach trudna jest do jednoznacznego

określenia. Na drodze kwerend archiwalnych pism napotkano

wzmianki o średniowiecznej, niewielkiej siedzibie rycerskiej

znajdującej się w tym miejscu. Obecny stan badań uniemożliwia

jednak potwierdzenie tych przekazów. Założenie dworskie w

swojej obecnej lokalizacji i częściowo formie datuje się na koniec

XVI stulecia. Ówczesny właściciel dóbr Fabian von Reichenbach

wzniósł w 1590 r. potężny dwór w Sarnach, przydając tym samym

swojej rezydencji rangę drugiej największej na terenie Hrabstwa

Kłodzkiego. Wielopiętrowy renesansowy dwór wzniesiono na

planie prostokąta.

Zwarta zabudowa kompleksu dworskiego w Sarnach a przede

wszystkim liczne relikty elementów fortyfikacji w powiązaniu z

wyjątkową lokalizacją obiektu czyniły z niego rezydencję wybitnie

obronną.

Zabytkowy zespół dworski Sarny znajduje się w przysiółku wsi

Ścinawka Górna, na terenie gminy Radków, powiatu kłodzkiego,

województwa dolnośląskiego. Kompleks dworski zlokalizowany

jest na skalnym występie u podnóża góry Gaj w widłach rzek

Włodzicy i Ścinawki.

Charakterystycznym elementem bryły ówczesnego budynku

dworskiego był tzw. dach pogrążony. Powtórzenie konstrukcji

zdwojonego, dwuspadowego dachu znajdowało się również na

domu bramnym oraz w zadaszeniu spichlerza, który to budynek

datuje się już na drugą połowę wieku XVII.

Ponadto Dwór Sarny zlokalizowany był na trasie pradawnego

szlaku handlowego prowadzącego z Nowej Rudy, przez bród na

rzece Włodzicy wprost na teren dworskiego folwarku.

Fotografia z lat 30., XX wieku. Ujęcie z południowo-wschodniego zbocza góry Gaj.

Autor nieznany.

Zawierucha wywołana Powstaniem Czeskim sprawiła, iż Fabian

von Reichenbach utracił dobra w Sarnach. W następstwie dalszych

zmian własnościowych dominium Scharfeneck, Cesarz Leopold I

przekazał je w 1661 r. na rzecz ówczesnego starosty kłodzkiego,

hrabiego Johanna Georga von Götzen. Potężny ród Götzenów

władał majątkiem w Sarnach nieprzerwanie do 1871 r., prowadząc

liczne i znaczące modernizacje całej rezydencji.

To dzięki mecenatowi tej rodziny przy dworze w Sarnach wznie-

siona została unikalna barokowa kaplica poświęcona kultowi

świętego Jana Nepomucena, kryjąca w sobie bogactwo XVIII-

wiecznej polichromii.

Ponad dwa stulecia administrowania majątkiem przez rodzinę von

Götzen sprawiły, iż rezydencja urosła do rangi prężnego ośrodka

produkującego między innymi cegłę czy płótno.

W 1871 r. rezydencja w Sarnach zmienia właściciela. Zostaje nim

przemysłowiec Heinrich Schneider. On także dokonuje znaczącej

modernizacji założenia dworskiego, zlecając w 1880 r. projekt

rearanżacji dworskiego parku wybitnemu uczniowi Księcia Her-

manna von Pückler-Muskau, Eduardowi Petzoldowi.

W XIX wieku dokonano także przebudowy dworskiego dachu na

mansardowy oraz modernizacji domu bramnego, którego rene-

sansowy kostium przeobrażony został w wydanie neogotyckie.

Tym samym Heinrich Schneider ufundował rozległy park stylu

krajobrazowego, którego kompozycja obejmowała także liczne, w

tym komponowane, elementy okolicznego krajobrazu.

Niemal równolegle z wzniesieniem dworskiej kaplicy rodzina von

Götzen zleciła także budowę Pałacu Letniego zlokalizowanego

u podnóża skarpy dworskiej. Ta niewielka rezydencja o bardzo

zachowawczej, barokowej dekoracji elewacji była niczym innym

jak wystawnym pawilonem ogrodowym oraz architektonicznym

pretekstem do założenia regularnego ogrodu barokowego.

Model rekonstrukcji założenia rezydencjonalnego w Sarnach. Stan na lata 20., XX

wieku. Autor: mgr inż. arch. kraj. Łukasz Przybylak, 2014 r.

W latach PRL, XIX wieczny portyk z hrabiowską loggią pełnił funkcje dalekie od

jego pierwotnego przeznaczenia. Autor: Wiktor Garkuszenko, 1970 r.,

Na początku XX wieku rezydencja w Sarnach po raz kolejny i

ostatni przed wybuchem II Wojny Światowej, zmienia swojego

właściciela. Zostaje nim profesor Franz Poppler. Począwszy

od 1920 r., stan rezydencji ulega znaczącemu pogorszeniu, co

dokumentują odnalezione archiwalne zdjęcia.

Według relacji potomków rodziny Popplerów, rodzina opuszczała

dwór w wielkim pośpiechu. Zdając sobie sprawę z zagrożenia nie-

sionego przez nadciągający front, wciąż postrzegali je jako nie-

realne. Stąd całe ówczesne wyposażenie budynku dworskiego

pozostało w jego wnętrzach.

Dwór oraz towarzyszące mu budynki przetrwały okres II woj-

ny światowej bez zniszczeń. Paradoksalnie, największe straty

przyniosły lata pokoju.

W 1948 r. Dwór Sarny administrowany był przez Państwowe

Nieruchomości Ziemskie. To w tym okresie, do lat 70. XX wieku

wyprowadzono z dworskich wnętrz niemal 100% oryginalnego

wyposażenia. Niektóre meble zostały wyrzucone przez okna. Do

dzisiaj u podnóża dworskiej skarpy można natknąć się na marmur-

owe fragmenty dawnego umeblowania.

W latach 70. XX wieku przeprowadzone zostały bieżące remon-

ty zabudowań folwarcznych oraz barokowych polichromii we

wnętrzu kaplicy a także Pałacu Letniego.

Ostatecznie obiekt przestał być użytkowany w roku 1979 r.

Funkcję mieszkalną otrzymały zaś pozostałe budynki wchodzące

w skład kompleksu dworskiego. Od lat 80. XX wieku do 2013 r.,

z terenu rezydencji skradziono lub zniszczono pozostałe detale

wyposażenia wnętrz oraz elementy małej architektury.

DZISIAJ

Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, gdy Dwór Sarny

znajdował się w ofercie sprzedaży Agencji Nieruchomości Rol-

nych, lokalne i krajowe media donosiły kilkukrotnie o nadziei na

odmianę losu niszczejącego kompleksu. Nabyciem zespołu od

2010 r. wyrażała zainteresowanie brytyjska fundacja, która chciała

przeprowadzić renowację pod patronatem Karola, Księcia Walii.

Do transakcji jednak nie doszło ze względów formalnych. Dwór

w Sarnach ulegał dalszej degradacji. Taka sytuacja miała miejsce

do grudnia 2013 r. Wówczas wystawiony przez ANR na sprzedaż,

na kolejnym już przetargu, zabytkowy kompleks znalazł nowego

właściciela.

• prace porządkowe w obrębie wszystkich kondygnacji budynku

dworu i domu bramnego,

• prace porządkowe i ratunkowe w obrębie niezamieszkałych bu-

dynków folwarcznych oraz na terenie południowego dziedzińca

dworskiego i wschodnich tarasów widokowych,

• rozbiórki wtrętów architektonicznych w postaci komórek loka-

torskich wzniesionych bez zezwoleń na terenie dziedzińca fol-

warcznego,

• tymczasowe zabezpieczenie-zakrycie dziur-wschodniej połaci

dachu budynku dworskiego,

• rozebrano zawalony i wybudowano nowy dach dworskiego spi-

chlerza,

• dokonano remontu i prac konserwatorskich we wnętrzach domu

bramnego,

• wykonano wzorcową kopię historycznej stolarki okiennej (opra-

cowana na podstawie zachowanego egzemplarza),

• przeprowadzono interwencyjną wycinkę drzew przy wschodniej

ścianie budynku dworskiego.

Podjęto natychmiast niezbędne działania formalne, dzięki którym

zawiązana została Fundacja Odbudowy Dworu Sarny i w ciągu

kilku zaledwie tygodni uzyskano pierwszą dotację, ze środków

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. Od

chwili przejęcia obiektu w grudniu 2013 r. do stycznia 2015 r.

wykonano:

Jednym z wiodących przedsięwzięć roku 2014 r., był montaż wiązarów oraz

deskowanie połaci dachu pogrążonego na spichlerzu dworskim.

Stan z grudnia 2013 r.

Stan z grudnia 2014 r.

W toku prac konserwatorskich i budowlanych prowadzonych w 2014 r., w obrębie

domu bramnego udało się udrożnić renesansowy korytarz przy izbie straży oraz

wyłożyć jego posadzkę z historycznych płyt z czerwonego piaskowca. W obrębie

pierwszego piętra wykonano również prace konserwatorskie historycznych

podziałów pomieszczeń, wylano nową posadzkę a także zrekonstruowano drew-

niany strop.

W pierwszym roku działalności udostępniliśmy oficjalnie obiekt dla turystów oraz

wycieczek organizowanych przez ośrodki akademickie.

W pierwszym roku działalności Fundacji Dworu Sarny

opracowany został komplet specjalistycznej dokumentacji

obejmujący:

• inwentaryzację oraz rozpoznanie stanu technicznego budynku

dworskiego, zabudowań folwarcznych i budynku bramnego,

• opracowania studialne, historyczno-stylistyczne budynku dwor-

skiego, domu bramnego oraz dworskiego spichlerza,

• projekt adaptacji domu bramnego, w tym rekonstrukcji neogo-

tyckiego krenelaża domu bramnego,

• szczegółową inwentaryzację dendrologiczną parku dworskiego

(dla historycznej całości rezydencji),

• projekt gospodarki drzewostanem - I etap rewaloryzacji parku

dworskiego,

• studium historyczno-stylistyczne założenia dworsko-parkowego

obejmujące rekonstrukcję założenia parkowego oraz kompozycji

barokowego ogrodu przy Pałacu Letnim.

W 2014 roku po raz pierwszy od dziesięcioleci obiekt został

udostępniony dla zwiedzających. Pod koniec września 2014 r. ot-

warto dworską Kaplicę św. Jana Nepomucena i zaprezentowano

wystawę fotografii opuszczonych pałaców autorstwa p. Patrycji

Makowskiej. Zdjęcia te uprzednio obiegły wiodące portale infor-

macyjne świata, m.in. CNN, Daily Mail. Po wystawie opisywane

były przez Gazetę Wyborczą oraz zaprezentowane w programie

Dzień Dobry TVN.

Dwór Sarny odwiedziło w 2014 r. także kilka grup wycieczek

akademickich organizowanych przez ośrodki krajowe i czeskie.

JUTRO

Poddasze spichlerza będzie stanowić w przyszłości przestrzeń koncertową oraz

wystawienniczą. Więźba dachowa w spichlerzu tuż po montażu w grudniu 2014 r.

Centrum Muzyki Dawnej, które powstaje w Sarnach, będzie

instytucją unikalną w skali kraju, pozwalającą na organizację

koncertów, festiwali, kursów mistrzowskich i sympozjów dla ru-

chu muzycznego, szczególnie środowiska specjalizującego się w

muzyce sprzed 1750 r.

Koncerty będą transmitowane do internetu a później dostępne

jako nagrania możliwe do odtworzenia w sali multimedialnej dwo-

ru. W ten sposób zwiększymy dostępność do kultury wysokiej

zarówno na miejscu jak i online.

Renesansowa i barokowa architektura Dworu Sarny uzupełnia

się stylistycznie z muzyką dawną, a wielkość i różnorodność bu-

dynków pozwala na budowę instytucji z różnej wielkości salami

koncertowymi i wystawienniczymi.

Kaplica św. Jana Nepomucena o pięknej akustyce stanie się miejs-

cem wykonań muzyki religijnej, podczas gdy spichlerz dworski

będzie główną sceną powstającego centrum. Obszerne wnętrza

dworu pozwolą na aranżację przestrzeni muzealnych, sal prób i sal

koncertowych dla Centrum Muzyki Dawnej.

W 2015 r. rozpoczniemy działalność muzyczną koncertem inaugu-

racyjnym składającym się z niedawno odkrytych polskich utworów

muzyki barokowej wykonywanych przed wiekami przez osławioną

Kapelę Rorantystów w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Kon-

cert wykona Zespół Męski Gregorianum z Warszawy, który dzięki

wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego opra-

cowuje i nagrywa nowoodkryte utwory z wawelskiego archiwum

Kapeli.

Na drodze specjalistycznych badań i analiz opracowane zostały projekty

rekonstrukcji neogotyckiego krenelaża frontowej elewacji domu bramnego

oraz arkad na wschodniej ścianie budynku.

W renesansowym budynku bramnym w 2015 r. otwarty zostanie

punkt obsługi ruchu turystycznego, który umożliwi udostępnienie

części zespołu dworskiego, szczególnie kaplicy, do regularnego

zwiedzania, po raz pierwszy w historii.

W wyremontowanej właśnie izbie straży - prawdopodobnie na-

jstarszym miejscu całego założenia - znajdzie się punkt infor-

macyjny, w którym zwiedzający będą mogli zapoznać się nie

tylko z historią Dworu Sarny, ale poznać atrakcje całego histo-

rycznego Hrabstwa Kłodzkiego i Dolnego Śląska.

Ciesząca się popularnością wystawa pięknych fotografii pałaców

Dolnego Śląska autorstwa p. Patrycji Makowskiej znajdzie w domu

bramnym jedyne w Polsce miejsce swojej stałej ekspozycji.

Skala i kontekst historyczny rezydencji w Sarnach daje szereg

innych, pionierskich możliwości adaptacji na cele kulturalne.

Jednym z nich jest stworzenie w Sarnach unikatowego w Polsce

a trzeciego w Europie Muzeum Sztuki Ogrodowej połączonego

z placówką badawczą.

Postać wybitnego XIX-wiecznego planisty ogrodów Eduarda

Petzolda, który na terenie współczesnej Polski pozostawił po

sobie dziedzictwo w postaci ponad 50 założeń parkowych i

ogrodowych, jest inspiracją dla obecnych i przyszłych działań

rewitalizacyjnych w parku dworskim w Sarnach. Jego warsztat

projektowy nie doczekał się stworzenia należnego mu ośrodka i

miejsca prezentacji.

KIEDYŚ / DZISIAJ / JUTRO

Ogrodowa elewacja pałacu w Łękanowie. Stan obiektu z początku XX wieku

(zdjęcie górne) oraz stan z 2014 r. Działaniem priorytetowym w przypadku

ratowania rezydencji w Łękanowie jest wymiana dachu oraz rewaloryzacja

przypałacowego ogrodu.

Zespół pałacowo-folwarczny w Łękanowie (niem.: Lanken, pow.

górowski, na północy Dolnego Śląska) powstawał od XVIII wieku,

na który datuje się istniejący kamienny spichlerz. Pałac w obecnej

formie postawiono ok. 1860 r. dla rodziny Schlabrendorf z pob-

liskiego Szczepowa (niem.: Seppau) w miejscu wcześniejszego bu-

dynku o nierozpoznanej dotąd funkcji.

Do wybuchu II wojny światowej zespół był centrum historycznej

wsi, objętej obecnie w całości ochroną konserwatorską.

W połowie 2013 r. zespół łękanowski został przejęty z zasobu

ANR przez te same osoby, które wkrótce później nabyły Dwór

Sarny. W Łękanowie również utworzona została fundacja, która

projektuje odbudowę i wnioskuje o środki publiczne.

Wykonano inwentaryzację wszystkich budynków, projekt wymia-

ny dachu pałacu, jak i inwentaryzację i studium historyczne parku

oraz przygotowano program gospodarki drzewostanem.

Po 1945 r. przejęty przez państwo i przeznaczony na produkcję

rolną w warunkach kolektywizacji, co nie uszkodziło zespołu

tak bardzo, jak lata zaniedbań po 1989 r., kiedy doszło do kilku

pożarów budynków gospodarczych.

Fundacja uzyskała pozwolenie na wycinkę samosiewów i

uporządkowanie parku, co planowane jest na 2015 r.

Po remoncie zabytkowy zespół pałacowo-folwarczny w Łękanowie

będzie pełnił rolę centrum kulturalnego, bardzo potrzebnego w

rolniczym terenie oddalonym od dużych miast, gdzie dostęp do

kultury jest ograniczony.

Model rekonstrukcji założenia pałacowo-folwarcznego w Łękanowie. Stan na lata

20., XX wieku. Autor: mgr inż. arch. kraj. Łukasz Przybylak, 2014 r.

www.dworsarny.pl

www.palaclekanow.pl