CZĘŚCI MOWY

Autor Anita Rejch

Części mowy – odmienne i nieodmienne

NIEODMIENNE

Części mowy to wyrazy, którymi posługujemy się w mowie, oznaczają przedmioty, czynności, cechy przedmiotów lub czynności.

czasownikzaimekliczebnikprzymiotnikrzeczownik

ODMIENNE

wykrzyknikspójnikpartykułaprzyimekprzysłówek

Rzeczownik Rzeczowniki to inaczej nazwy istot (kolega), zjawisk (śnieg), stanów

(radość) i pojęć (zwycięstwo). Odpowiadają na pytania kto? co? Odmieniają się przez przypadki i liczby. Występują w zdaniu w funkcji podmiotu lub dopełnienia. Występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim i nijakim. Rzeczowniki dzielą się na żywotne (człowiek, pies, dziecko) i

nieżywotne (stół, drzewo, rzeka). Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej biernik równy mianownikowi.

Rzeczownik odmienia się przez przypadki. Nazywamy to deklinacją. Nazwy przypadków:

Mianownik kto? co? syn, lasDopełniacz kogo? czego nie ma? syna, lasuCelownik komu? czemu się przyglądam? synowi, lasowiBiernik kogo? co widzę? syna, lasNarzędnik z kim? z czym? synem, lasemMiejscownik o kim? o czym? synu, lesieWołacz o! synu! lesie!

Przymiotnik Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników,

np. ciemny, wielkie. Odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie? który? która? które?

czyj? czyja? czyje? W zdaniu pełnią funkcję przydawek lub orzeczników. Odmieniają się przez przypadki, liczby, a także rodzaje. Przymiotniki stopniują się. W ten sposób mogą wyrażać różne

stopnie natężenia jakiejś cechy.• stopień równy: biały, zły• stopień wyższy: bielszy, gorszy• stopień najwyższy: najbielszy, najgorszy

Liczebnik Liczebniki to wyrazy, które oznaczają liczbę

lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa, drugi.

Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu rozróżniamy liczebniki:

• główne: pięć, dwadzieścia• ułamkowe: pół, półtora• zbiorowe: dwoje, troje, pięcioro• porządkowe: trzeci, dwudziesty czwarty Poza tym liczebniki są proste (jeden, sto), złożone

(trzysta, sześćset), mnożne (pojedynczy, jednokrotny), wielorakie (dwojaki, trojaki).

Zaimek Zaimki zastępują w zdaniu inne części mowy (rzeczowniki,

przymiotniki, liczebniki, przysłówki). Za pomocą zaimków wskazujemy osoby, przedmioty, ich cechy,

okoliczności czynności i stanów. Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na:• osobowe: ja, ty, my, wy• zwrotny: się (siebie, sobie)• dzierżawcze: mój, twój, nasz, wasz• wskazujące: ten, ta, to, tamten, ów• pytające: kto? co? który? jaki?• względne, czyli łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto,

co, który, jaki, gdzie• nieokreślone: ktoś, coś, jakiś Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: rzeczowne (ja, ty,

kto, co, nikt), przymiotne (ten, tamten, taki, mój, twój), liczebne (ile, tyle), przysłowne (tak, tu, tam, wtedy, jak, gdzie, kiedy).

Czasownik (1) Czasowniki to wyrazy, które oznaczają czynność

lub stan osób, zwierząt i rzeczy. Odmieniają się przez osoby. W zdaniu pełnią najczęściej funkcję orzeczenia. Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika,

np. ja chodzę, ty chodzisz. Formy osobowe czasownika występują:

a) w trzech osobach: widzę, widzisz, widzi,b) w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej, c) w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym,

np. robię, robiłem, będę robił,d) w trzech trybach - orzekającym, rozkazującym

i przypuszczającym: kochasz, kochaj, kochałbyś,e) w trzech stronach - czynnej, biernej i zwrotnej: myję

(kogoś), jestem myty, myję się.

Czasownik (2) Czasowniki mają też formy nieosobowe:• imiesłów przymiotnikowya) czynny (-ący), np. śpiącyb) bierny (-ny, -ty), np. znany, zaklęty • imiesłów przysłówkowya) współrzędny (-ąc), np. czytającb) uprzedni (-łszy, -wszy), np. przyszedłszy, wziąwszy• bezokolicznik, nieodmienny, np. mówić, jeździć;• formy czasowników zakończone na -no,

-to, np. znaleziono, odkryto. Rozróżniamy czasowniki niedokonane (skakać, łapać,

pisać) i dokonane (skoczyć, złapać, napisać).

Przysłówek Przysłówki to wyrazy nieodmienne, które określają

czasowniki albo przymiotniki, ale także inne przysłówki. Oznaczają różne okoliczności, np. sposób, miejsce i czas

czynności, stopień właściwości przedmiotu. Odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy? Przykłady: • jak? szybko, ładnie, starannie, lekko, smacznie,• gdzie? blisko, daleko, niedaleko,• kiedy? wczoraj, dzisiaj, niebawem, jutro. Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki:

prędko – prędzej – najprędzej.

Przyimek Przyimki to wyrazy nieodmienne

i niesamodzielne. Łączą się z rzeczownikiem albo zaimkiem

w odpowiednim przypadku. Tworzy wówczas wyrażenie przyimkowe.

Określa związki między rzeczami, zdarzeniami, np. ich położenie w przestrzeni lub następowanie w czasie.

Przykłady: do domu, w mieście, od ciebie, mimo deszczu, po południu, przed szkołą, na stole, za lasem.

Spójnik Spójnik to wyraz, który łączy (spaja) dwa zdania składowe

albo dwa słowa. Spójniki to: i, a, albo, więc, że, aby, bo. Rozróżniamy spójniki:• współrzędne- łączne: i, oraz- przeciwstawne: ale, lecz, zaś- rozłączne: albo, lub, czy- wynikowe: więc, zatem, toteż• podrzędneDowiedziałem się, że Jarek jest świetnym tenisistą.Zrezygnowaliśmy z wyjazdu, bo zapowiedzieli deszcz.

Partykuła Partykuły to wyrazy niesamodzielne

i nieodmienne. Ich funkcja polega na wzmacnianiu znaczenia

samodzielnego wyrazu w zdaniu lub na modyfikowaniu ich znaczenia.

Partykuły wzmacniające:• Podejdź no tutaj!• Chodźże prędzej! Partykuły modyfikujące• Czy możemy to dokończyć jutro?• Kupiłabym książkę, gdybym miała pieniądze.• Niech on to zrobi!

Wykrzyknik Wykrzyknik to nieodmienna część mowy, za

pomocą której wyrażamy różne uczucia, zwracamy czyjąś uwagę oraz naśladujemy rozmaite dźwięki i odgłosy.

Ach! Jaka miła dziewczyna! Och! Jaki pech! Ojej! To niesprawiedliwe! Hej! Nie poznajesz mnie? Halo! Proszę pana! Brr! Jak zimno!