Obejście prawa i pozorność czynności prawnej

w polskim systemie ubezpieczeń społecznych w pryzmacie tzw. „optymalizacji”

UWAGA! Niniejszy Raport słuŜy przede wszystkim edukacji i nie moŜe być traktowany jako porada prawna w przypadku jakiegokolwiek problemu. Zamieszczone informacje nie mogą być podstawą do przeprowadzenia tzw. „optymalizacji”, ani podejmowania jakichkolwiek działań związanych z ograniczeniem kosztów składek na ZUS.

W rozwaŜaniach o legalnej moŜliwości nie odprowadzania składek na ubezpieczenia

społeczne do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, niezbędnym jest dokonanie wykładni

dwóch jurystycznych definicji. Są nimi „obejście prawa” i „pozorność czynności prawnej”,

będące pomimo swych podobieństw skutkowych dwiema róŜnymi klauzulami generalnymi,

które się wzajemnie wykluczają. Bez wyjaśnienia tych terminów nie sposób zrozumieć,

dlaczego oferty duŜej ilości „optymalizatorów” są swoistym zaproszeniem

do współuczestnictwa w przestępstwie.

Zgodnie z przepisem art. 6 ust. l pkt 5 oraz art. 12 Ustawy z dnia 13 października

1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (j.t. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn.

zm.), osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą działalność na obszarze Rzeczypospolitej

Polskiej podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym oraz

ubezpieczeniu wypadkowemu – jest to reguła od której istnieją wyjątki. Zakład Ubezpieczeń

Społecznych ma prawo, a zarazem obowiązek, kontrolowania czy osoby prowadzące

w naszym kraju działalność gospodarczą są zobowiązane do świadczeń na ubezpieczenia

społeczne, jeŜeli nie odprowadzają składek do tej instytucji. Stwierdzenie niewaŜności

zawieranych przez przedsiębiorców umów o pracę z zagranicznym pracodawcą sprowadza się

w konsekwencji do tego, Ŝe tacy przedsiębiorcy są zobowiązani do zapłaty składek z tytułu

działalności gospodarczej za cały sporny okres. Pociąga to za sobą równieŜ inne

konsekwencje, o których była juŜ mowa we wcześniejszych artykułach.

Z punktu tematyki poruszanej w Raporcie, w stosunkach ubezpieczenia społecznego

naleŜy odróŜnić działania w celu obejścia prawa (in fraudem legis), od pozorności zamiaru

zawarcia umowy o pracę z zagranicznym pracodawcą. W obydwu tych stosunkach

ma miejsce jedynie fikcyjność zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego innego niŜ Polska

państwa członka Unii Europejskiej Szwajcarii oraz państw Europejskiego Obszaru

Gospodarczego (Lichtensteinu, Norwegii i Islandii) i uzyskanie moŜliwości ponoszenia

świadczeń na niŜszym poziomie niŜ to ma miejsce w przypadku odprowadzania składek

do ZUS, bez równoczesnej realizacji podstawowego dla tego stosunku warunku, jakim jest

pozostawanie w zatrudnieniu, co z kolei przesądza o byciu podmiotem ubezpieczenia.

II-ga część Raportu „Obiektywnie o ZUS” – Obejście prawa i pozorność czynności prawnej

2

Czynność, której celem było obejście prawa bądź pozorność jest ex lege 1 niewaŜna

w sposób bezwzględny, przez co rozumie się, Ŝe nie wywołuje ona Ŝadnych skutków

prawnych, które strony zamierzyły osiągnąć oświadczeniami swej woli, a niewaŜność

ta istnieje od chwili jej dokonania. W praktyce sprowadza się to do tego, Ŝe stron w ogóle nie

łączył Ŝaden stosunek umowny, a tym samym postanowienia umowne (ustne lub pisemne) nie

mogły wywołać Ŝadnych skutków prawnych – in concreto 2 w sferze ubezpieczeń

społecznych. Wynika to wprost z dyspozycji art. 58 § 1 k.c.: „Czynność prawna sprzeczna

z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest niewaŜna, chyba Ŝe właściwy przepis

przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iŜ na miejsce niewaŜnych postanowień czynności

prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy”.

Istota obejścia prawa

Działanie obejściowe polega na takim ukształtowaniu treści czynności prawnej, która

z formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ustawie, jednakŜe materialnie zmierza

do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane. Podmiot prawa

napotykając zakaz dokonania określonej czynności prawnej bądź nakaz jej dokonania,

względnie nakaz ponoszenia określonych cięŜarów, który wykonuje inną niezakazaną

formalnie czynność w celu osiągnięcia skutku związanego z czynnością zakazaną dopuszcza

się obejścia prawa.

Sam fakt, Ŝe podmiot polskiego i zagranicznego prawa zawarły ze sobą umowę o pracę,

której przyświecał cel redukcji per saldo 3 kosztów związanych z realizacją zawodowo-

zarobkowej działalności jednej z nich, nie jest równoznaczny z obejściem prawa. Obejściem

prawa nie jest bowiem dokonanie czynności w celu osiągnięcia skutków, jakie przepis wiąŜe

z taką czynnością prawną. JeŜeli stosowane w naszym kraju wprost przepisy Rozporządzenia

Rady i Parlamentu Europejskiego (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie

koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego [jako aktu podstawowego], jak równieŜ

Rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r.

dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów

zabezpieczenia społecznego [jako akt wykonawczy] – przewidują pod określonymi

warunkami moŜliwość spełnienia obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenia

społeczne w kaŜdym z państw członkowskich Unii, w Szwajcarii oraz w państwach

Europejskiego Obszaru Gospodarczego, to skorzystanie z tej opcji nie moŜe być

1 Łac. Na mocy ustawy, z mocy samego prawa. 2 Łac. Konkretnie w danym przypadku, sytuacji. 3 Łac. „Jako reszta”, ekon. do wyrównania (na koncie rachunkowym), przenośnie ogółem, w sumie, w rezultacie.

II-ga część Raportu „Obiektywnie o ZUS” – Obejście prawa i pozorność czynności prawnej

3

kwalifikowane jako obejście prawa. Więcej, nawet sama chęć uzyskania praw do korzystania

z ubezpieczenia społecznego w innym kraju unijnym jako motywacja do podjęcia

zatrudnienia poza granicami kraju nie jest równoznaczna z zamiarem obejścia prawa.

PowyŜsze przepisy wspólnotowe będące częścią polskiego systemu prawnego i w razie

sprzeczności z prawem krajowym mające nad nim pierwszeństwo decydują o tym, Ŝe polski

obywatel będący zarazem obywatel UE, prowadzący przedsiębiorstwo w Polsce i będący

równocześnie zatrudnionym na umowę o pracę w innym kraju członkowskim Unii, moŜe

podlegać przepisom ubezpieczeniowym tego kraju. MoŜe, ale nie musi. Wspomniane

rozporządzenia precyzyjnie określają, w którym kraju unijnym dana osoba moŜe opłacać

obowiązkowe składki na ubezpieczenia społeczne.

Stronom umowy o pracę, w której polski pracownik łączy się z zagranicznym

pracodawcą i na podstawie której rzeczywiście były wykonywane prawa oraz obowiązki

wynikające z tejŜe umowy, nie moŜna przypisać działania w celu obejścia Ustawy o systemie

ubezpieczeń społecznych. Zawarcie umowy z prawidłową intencją i faktyczne nawiązanie

stosunku, w wyniku którego pracownik świadczy pracodawcy posiadającą realną wartość

pracę za posiadającym ekonomiczną wartość na rynku pracy wynagrodzeniem, nawet przy

świadomości obydwu stron, co do wystąpienia moŜliwości skorzystania z objęcia

ubezpieczeniami społecznymi w innym kraju unijnym na tańszych zasadach niŜ w Polsce, nie

daje podstawy do uznania, Ŝe umowa miała za swój cel obejście prawa. Condicio sine qua

non 4 to rzeczywista potrzeba zatrudnienia pracownika przez pracodawcę. JeŜeli umowa

o pracę ma za zadanie jedynie skorzystanie przez pracownika za odrębną odpłatnością (zwaną

najczęściej abonamentem wyŜszym od pobieranego wynagrodzenia) z moŜliwości

odprowadzania składek w kraju, w którym kształtują się one na diametralnie niŜszym

poziomie niŜ w Polsce, to mamy do czynienia z fikcją prawną. Obejście objęcia polskim

obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym rodzi zamierzone przez obowiązujące przepisy

konsekwencje prawne. Tutaj prawną doniosłość ma zamiar obejścia prawa przez fikcyjne

zawarcie umowy, czyli takie, które nie wiąŜe się w ogóle ze świadczeniem pracy bądź

zakłada świadczenie pracy pozorowanej o minimalnym znaczeniu ekonomicznym, a wszystko

to w celu dokonania zgłoszenia do zagranicznego sytemu ubezpieczeń społecznych.

O włączeniu do zagranicznego ubezpieczenia nie decyduje samo zawarcie umowy

z zagranicznym pracodawcą, ale przynaleŜność do określonej w stosownych przepisach

zagranicznego prawa grupy pracowników. W stosunkach pracowniczo-prawnych

rozstrzygające znaczenie ma rzeczywisty status quo 5, a nie treść podpisanych przez strony

4 Łac. Warunek, bez którego nie – konieczne i niezbędne działanie, stan lub składnik. Zwrot jest takŜe uŜywany

w ekonomii, filozofii, medycynie i polityce. (za Wikipedia) 5 Łac. termin prawniczy oznaczający obecny, niezmieniony stan rzeczy. (za Wikipedia)

II-ga część Raportu „Obiektywnie o ZUS” – Obejście prawa i pozorność czynności prawnej

4

dokumentów. Sam fakt zawarcia umowy o pracę nie sprawia, Ŝe jej sygnatariusze stają się

pracownikiem i pracodawcą. Osoba figurująca jako pracownik nie świadcząca pracy na rzecz

pracodawcy, który nie ma z niej realnych korzyści, jest niewaŜna. Będzie natomiast waŜna

umowa o pracę, która zawarta została z uwzględnieniem moŜliwości objęcia ubezpieczeniami

społecznymi w innym kraju unijnym, która jednakŜe w praktyce będzie faktycznie

wykonywana.

Pozorowana czynność prawna

Zgodnie z treścią przepisu art. 83 § 1 k.c. „NiewaŜne jest oświadczenie woli złoŜone

drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. JeŜeli oświadczenie takie zostało złoŜone dla ukrycia

innej czynności prawnej, waŜność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności”.

Z powyŜszego wynika, Ŝe pozorność jest wadą oświadczenia woli, przy zaistnieniu

której muszą kumulatywnie wystąpić trzy elementy. Primo, oświadczenie woli musi być

złoŜone tylko i wyłącznie dla pozoru. Secundo, musi być skierowane do drugiej strony

toŜsamego stosunku umownego. Tertio, adresat takowego oświadczenia musi wyrazić zgodę

na dokonanie pozorowanej czynności prawnej.

Na pozorność umów o pracę zawartych z „optymalizatorami” wskazuje przede

wszystkim fakt, Ŝe zarówno „optymalizator” będący najczęściej równieŜ pracodawcą, jak

i korzystający z usług „optymalizatorów” będący w umowie określony jako pracownik

wiedzą, iŜ jedynym celem zawartej pomiędzy nimi umowy jest uzyskanie przez usługobiorcę

prawa do zwolnienia z obowiązku świadczeń na ubezpieczenia społeczne w Polsce i obydwie

strony mają świadomość pozorności złoŜonych przez siebie oświadczeń woli. Obydwie strony

takowe stosunku najczęściej z góry zakładają, Ŝe osoba określona w umowie o pracę jako

pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba wskazana jako pracodawca nie będzie z niej

korzystać. Wprawdzie oświadczenie woli będzie formalnie zawierało w sobie essentialia

negotii 6 stosunku pracy, czyli zobowiązanie pracownika do wykonywania określonej pracy

i pracodawcy do wypłacania ustalonego wynagrodzenia, jednakŜe wolą stron nie jest

realizowanie obowiązków wynikających z tejŜe umowy, a jedynie nawiązanie przez

pracownika stosunku ubezpieczenia społecznego m.in. w innym kraju członku Unii

Europejskiej, bez rzeczywistego wykonywania umowy o pracę.

6 Łac. przedmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej) – składniki treści czynności cywilnoprawnej,

które określają typ tej czynności (w szczególności typ umowy) i charakter wynikającego z niej stosunku prawnego. Ze względu na swój zasadniczy dla czynności prawnej charakter, konstytuujący tę czynność, zwane są właśnie składnikami przedmiotowo istotnymi. Przykładowo w przypadku sprzedaŜy składnikami przedmiotowo istotnymi są określenie przedmiotu sprzedaŜy i ceny. (za Wikipedia)

II-ga część Raportu „Obiektywnie o ZUS” – Obejście prawa i pozorność czynności prawnej

5

Strony mają pełną świadomość tego, Ŝe tworzą fikcję na potrzeby „zaoszczędzenia”

przez usługobiorcę (bo tak naleŜy poprawnie określać osobę korzystającą z ofert

„optymalizatorów”) pewnych środków związanych z nie uiszczaniem w Polsce składek

na ubezpieczenia społeczne, tym samym nie zamierzają osiągnąć określonych w umowie

skutków. Sprawa jest absolutnie oczywista, jeŜeli do podjęcia i wykonywania pracy w ogóle

nie dochodzi. Dla rozstrzygnięcia kwestii nie jest najwaŜniejsze czy strony zawierające

umowę o pracę miały realny zamiar wzajemnego zobowiązania się, rozstrzygającym jest czy

zrealizowały one ten zamiar.

Czytelnik, który chce być szczery wobec siebie samego i zada sobie pytania o cel

zawarcia umowy o pracę np. z litewskim pracodawcą, nie będzie miał Ŝadnych problemów

z udzieleniem sobie odpowiedzi na tak zadane pytanie. Dla niego będzie to sprawą oczywistą,

Ŝe umowa o pracę z takim pracodawcą jest jedynie metodą do osiągnięcia innego celu.

JeŜeli strony zawierając umowę o pracę nie zawarły jej dla pozoru, gdyŜ ich zamiarem

było faktyczne nawiązanie stosunku pracy, a tym samym, nie chciały wywołania innych

skutków prawnych niŜ te, które wynikają z tejŜe umowy, a przez jej zawarcie nie próbowały

wprowadzić kogokolwiek w błąd co dokonania tej, a nie innej czynności, nie moŜna mówić

o niezgodności z prawem. Co do zasady jednym z immanentnych celów umowy o pracę jest

skutek w prawie do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, co pociąga za sobą obowiązek

odprowadzania składek na takowe.

Rozstrzygając wątpliwość co do moŜliwości skorzystania z objęcia zagranicznymi

świadczeniami z ubezpieczeń społecznych naleŜy zwrócić uwagę na dwa aspekty. Pierwszy

to waŜność zawartej pomiędzy stronami umowy o pracę. Drugi, fakt wykonywania takiej

umowy przez strony.

* Zaprezentowana część Raportu znajdzie się w nim w wersji poszerzonej.

Zgodnie z treścią Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (j.t. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) treść niniejszej części Raportu „Obiektywnie o ZUS” stanowi chronioną własność intelektualną. Kopiowanie i wykorzystywanie całości lub fragmentów w celach dalszego ich wykorzystania bez zgody Klubu ZamoŜnego Inwestora jest zabronione, ze wszystkimi wynikającymi z tego skutkami prawnymi.