Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki … poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2011...

Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2011 Nr 3 (51)

OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE

SPIS TREŚCI

STUDIA I ROZPRAWY ............................................................................................ 3

Andrzej F. Bocian – Globalizacja a etyka ............................................................................ 3

Urszula Gołaszewska-Kaczan – Społeczne zaangażowanie firm na przykładzie producentów napojów alkoholowych ...................................................................................... 21

Marzanna Poniatowicz – Partnerstwo publiczno-prywatne w sektorze samorządowym a problematyka lokalnego długu publicznego ........................................................................ 33

Aleksander Noworól – Animowanie współpracy międzysektorowej jako instrument rozwoju lokalnego i regionalnego .......................................................................................... 54

Juozas Lakis – Konflikty interesów a integracja społeczna okresu transformacji ustrojowej ............................................................................................................................ 71

Agnieszka Skowrońska – Makrologistyka a ortodoksyjne teorie i koncepcje ekonomiczne ....................................................................................................................... 88

Joanna Olbryś – Diagnoza problemu niesynchronicznych transakcji na GPW w Warszawie ..................................................................................................................... 114

MISCELLANEA ........................................................................................................ 127

Piotr Misztal – Główne determinanty inflacji w Polsce w okresie 1997 – 2009 ............... 127

Łukasz Hołubowicz – Przyczyny światowego kryzysu finansowego w latach 2007 – 2009 i implikacje dla efektywności polityki pieniężnej ............................................................................. 147

Agnieszka Zalewska-Bochenko – Wykorzystanie narzędzi informatycznych w przedsiębiorstwie bankowym ............................................................................................. 163

Krzysztof Biernacki – Normatywny charakter relacji podatnik – organ podatkowy jako przesłanka efektywności funkcjonowania systemu podatkowego ............................................ 180

Magdalena Owczarczuk – Instytucjonalne uwarunkowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na przykładzie gospodarki polskiej ................................................ 196

Anna Kulikowska – Ochrona praw akcjonariuszy mniejszościowych w świetle zasad corporate governance na podstawie analizy porównawczej Polska – Europa – Świat .................... 213

RECENZJE I INFORMACJE ........................................................................................ 229

Tadeusz Chrościcki – Polska gospodarka w 2010 roku z elementami prognozy na lata 2011 – 2012 ................................................................................................................... 229

Konferencja naukowa: Ekonomia. Polityka. Etyka IV, Fundacja Promocji Rozwoju Podlasia, Białowieża, 20 – 22 czerwca 2011 r. .................................................................. 249

STUDIA I ROZPRAWY

Andrzej F. BOCIAN1

GLOBALIZACJA A ETYKA2

Streszczenie

Myślą przewodnią artykułu jest poszukiwanie miejsca i roli etyki w zglobalizowanym gospodarczo

i politycznie świecie. Nikt nie ma wątpliwości dotyczących konieczności zachowań etycznych, zarówno w działalności biznesowej, jak i politycznej. Jednak są to deklaracje, za którymi częstokroć nie idą czyny. System demokracji parlamentarnej i system rynkowy, który dosyć powszechnie obowiązuje na świecie, two-rzy wielokrotnie nowe wyzwania przed jednostkami, całymi społeczeństwami i ich rządami. Szukanie roz-wiązań coraz częściej skłania do odsuwania zachowań etycznych na plan dalszy, a niekiedy pojawia się mil-czące przyzwolenie na zachowania nieetyczne. Skala tego zjawiska zwiększa się poprzez procesy globaliza-cyjne. Kryzys 2007 – 2009 pokazał siłę i współzależność procesów globalizacyjnych oraz konsekwencje nie-przestrzegania standardów etycznych (głównie przez instytucje rynków finansowych). Zwiększające się za-dłużenie gospodarki światowej stanowi obciążenie dla przyszłych pokoleń błędami dnia dzisiejszego, wyni-kającymi po części z zachowań nieetycznych. Dyfuzja zachowań nieetycznych w świecie współczesnym staje się jednym z poważniejszych problemów społeczności globalnej.

Słowa kluczowe: globalizacja, etyka, polityka, ekonomia, kryzys światowy, zadłużenie gospodarki światowej, tempo wzrostu gospodarki światowej

GLOBALISATION AND ETHICS

Summary The main focus of the article is to examine the position and role of ethics in the economically and politi-

cally globalised modern world. No one questions the necessity of ethical behaviour in all kinds of human ac-tivity, both in business and politics. Actions, however, are not always consistent with moral principles. The ever-expanding system of parliamentary democracy and market economy poses new challenges for individu-als, societies and governments. Ethical issues are frequently subordinated to the overriding objective of solving current problems. At times, there is tacit approval of unethical conduct. The scale of this phenome-non increases as a result of globalisation. The 2007-2009 crisis highlighted the strength of globalisation processes and their interconnectedness. It also demonstrated the consequences of violating ethical standards (mainly by financial institutions). The growing debt of the global economy is a burden for future generations,

1 Prof. dr hab. Andrzej F. Bocian jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersy-

tetu w Białymstoku. 2 Szersza wersja niniejszego artykułu była prezentowana na konferencji naukowej zatytułowanej

„Ekonomia. Polityka. Etyka”, która została zorganizowana przez Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwer-sytetu w Białymstoku i Fundację Promocji Rozwoju Podlasia w Białowieży, w dniach 20 – 22 czerwca 2011r.

Andrzej F. Bocian 4

and is caused by mistakes partly stemming from unethical behaviour. The spread of unethical practices is becoming one of the most acute problems of the modern world.

Key words: globalisation, ethics, politics, economics, world crisis, global debt, global economic growth rate

1. Wstęp Jesteśmy świadkami szybko postępującego procesu globalizacji gospodarki światowej związa-

nego z transferem kapitałów finansowych, przemieszczaniem się ludzi i przepływem informacji. Równolegle coraz powszechniej są obserwowane niepokojące zjawiska sprzeniewierzania się za-chowaniom etycznym, zarówno w działalności gospodarczej, jak i aktywności politycznej, a także w zachowaniach indywidualnych członków społeczności światowej. Nasilenie się tych zjawisk wy-daje się wynikać z kontekstu globalizacyjnego.

Kryzys lat 2007 – 2009 stał się swoistym studium przypadku powiązania etyki z globaliza-cją. Pogoń wielkich korporacji transnarodowych za maksymalizacją zysku i łatwość generowania zysków w sektorze finansowym przyniosły nie tylko załamanie gospodarek wielu krajów, ale nade wszystko ujawniły mechanizmy działań niezgodnych z prawami ekonomii i z zasadami etycz-nymi.

2. Dylematy poznawcze Potoczne rozumienie ekonomii jest związane z pracą i bogactwem. W parze z eko-

nomią pojawia się polityka, która jest kojarzona jednoznacznie z władzą. Etyka zaś wyznacza określone normy moralne, najczęściej skatalogowane przez religię (np. dziesięć przykazań w katolicyzmie), oraz określa zasady godnego zachowania. Na tej podstawie można skonstatować, że etyka i ekonomia mają wymiar powszechny, a wynikające z tych nauk prawa i zasady dotyczą wszystkich i wszyscy są zobligowani do ich przestrzegania, natomiast polityka jest udziałem wybranych, ale skutki jej prowa-dzenia obejmują całe społeczeństwo, a więc wszystkich.

Pod pojęciem etyka rozumie się zespół norm moralnych przyjętych w określonej zbiorowości społecznej w danym okresie historycznym i na danym obszarze geo-graficznym. Jednak etyka jest również – a nawet przede wszystkim – filozoficzną nauką o moralności, zajmującą się wyjaśnianiem i ustalaniem głównie: czym jest prawda i fałsz, dobro i zło, odpowiedzialność i sumienie oraz powinność w stosunku do współobywateli i państwa, czyli szereg uniwersalnych pojęć określających kondycję duchową człowieka. Nauka ta dąży do wytyczania zasad i norm moralnego postę-powania, bowiem jej celem jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności, badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie pod-stawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których należałoby w sposób racjonalny tworzyć zbiory nakazów moralnych [Ossowska 1963]. Domeną etyki jest zatem świat ducha, a przedmiotem zainteresowania – zmaganie się człowieka z sa-mym sobą, by stać się lepszym, by osiągnąć harmonię sfery duchowej, by się dosko-nalić, a w efekcie by być szczęśliwym.

Globalizacja a etyka 5

Zarówno polityka, jak i etyka wywodzą się ze wspólnego pnia, którym jest filo-zofia rozwijająca się niezwykle bujnie w starożytności. Filozofia od najdawniejszych lat analizowała problemy sprawowania władzy oraz poświęcała im wiele uwagi, da-wała także dowody zainteresowania sprawami ważnymi dla człowieka i pomagała mu zrozumieć siebie, pełniej poznać świat i lepiej żyć, pokazując tragizm i drama-tyzm wyborów etycznych czy decyzji politycznych.

Zagadnienia związane z warunkami bytowania człowieka, z jego zmaganiami z przy-rodą i innymi ludźmi w celu osiągnięcia bogactwa i pomnażania go – były tematami zdecydowanie mniej atrakcyjnymi, zwłaszcza dla starożytnych myślicieli, pojawiały się incydentalnie, nie skupiając na dłużej uwagi uczonych. W starożytnej filozofii można jednak znaleźć elementy myślenia ekonomicznego. Natomiast ukształtowanie się eko-nomii jako nauki przypadło na wiek XVIII, a wiąże się to z dziełami – Adama Smitha i Dawida Ricardo, których uznano za ojców ekonomii klasycznej. Tymczasem zagad-nienia stricte gospodarcze zaczęły pojawiać się w literaturze dopiero w XIX wieku. U podstaw tych zainteresowań leżał burzliwy rozwój wczesnego kapitalizmu z ogro-mem nędzy i wyzysku, którego doświadczały miliony ludzi na całym świecie. Tacy twór-cy, jak: E. Zola, H. Balzak czy też W. Hugo zaczęli wprowadzać do twórczości literac-kiej nurt dotyczący podłoża ekonomicznego swoich bohaterów. W okresie tym po-jawiło się również dzieło K. Marksa – „Kapitał”, które przez wielu historyków jest umieszczane na pograniczu dzieła naukowego i literatury. Natomiast lata osiemdzie-siąte XX wieku, które powszechnie są uznawane za początek procesów globalizacji, przyniosły nie tylko przyśpieszenie światowego wzrostu gospodarczego, ale także nasilenie wielowarstwowych i wielokierunkowych procesów politycznych i etycznych zanurzonych naturalnie w podłożu ekonomicznym. Być może największym wyzwa-niem dla globalizacji są właśnie kwestie etyczne. Formuła „globalizacji z ludzką twa-rzą” może być tą miarą – czy cywilizacja XXI wieku realizuje się etycznie. Czy zmienia-ją się relacje między biedą a bogactwem, czy ulega zmniejszeniu liczba osób utrzymują-cych się za jednego dolara i czy średnia wieku życia we wszystkich zakątkach świata ule-ga wydłużeniu.

Wielowymiarowość treści pojęć, których wzajemne relacje chciałoby się określić, powoduje, że więcej nasuwa się pytań, niż jednoznacznych odpowiedzi na nie. Nurtuje nas coraz częściej pytanie – czy świat władzy (czytaj polityki) i świat bogac-twa (czyli ekonomii) może funkcjonować bez wartości, czy można lekceważyć oce-ny moralne, czy, funkcjonując bez zasad etycznych, świat nie podąży ku własnemu upadkowi?

Warto zadać dosyć kluczowe pytanie o czynniki determinujące przenikanie się sfery polityki i gospodarki z zachowaniami etycznymi oraz o stałość ich wzajemnych re-lacji lub także zainteresowanie się przebiegiem budowania tych relacji w różnych okresach historycznych i naznaczonych różnorakimi rozwiązaniami ustrojowymi. Cie-kawe jest również pytanie o wpływ cyklu koniunkturalnego na zakres dopuszczal-nych zachowań zarówno` politycznych, jak i etycznych, a w ramach tego subpytanie, czy np. okres boomu gospodarczego zwiększa zakres rozwiązań sprzyjających swobo-dom demokratycznym w życiu społecznym, czy, może wręcz przeciwnie, każe na-łożyć na obywateli i wszystkie podmioty działające w gospodarce i polityce większe

Andrzej F. Bocian 6

wymagania, takie, które bezwzględnie odpowiadałyby przyjętym normom moral-nym. Wreszcie pytanie, czy ewoluujące systemy polityczne stają się systemami gene-rującymi społeczeństwo obywatelskie.

Jakkolwiek zagmatwane stają się relacje, zwłaszcza w duecie ekonomia – poli-tyka, trzeba wyraźnie stwierdzić, iż relacje w ludzkiej aktywności powinny się opie-rać na wiodącej roli norm i ocen moralnych nad bieżącymi korzyściami gospodar-czymi i politycznymi, bowiem te ostatnie mają zwykle charakter doraźny, a więc krót-kookresowy. Hołdowanie zasadom i normom uznanym za moralne w danej zbio-rowości zapewnia efekt długofalowy i przynosi korzyści w dłuższej perspektywie. Nie wydaje mi się, aby był to postulat stawiający zbyt maksymalistyczne wymagania pod adresem funkcjonowania społeczeństw. Licząc się jednak z realiami otaczające-go nas świata, trzeba zmniejszyć bezwarunkowość tego wymagania, wprowadzając w to miejsce przynajmniej warunek promowania zachowań etycznych w gospodarce i polityce. Przyjęcie takiego kierunku działania traktuję jako niezbędne dla ewolucyj-nego kształtowania się coraz bardziej poprawnych postaw i relacji w społeczeństwie.

3. Głos Kościoła

Wszystkie znaczące religie świata mają wpisane w swoje systemy odnoszenie się do kwestii wzajemnych relacji sfer: ekonomicznej, politycznej i etycznej. Każda reli-gia stara się być blisko rozstrzygnięć politycznych, wypowiada się w sprawach roz-wiązań gospodarczych, a z uwagi na swą istotę uzurpuje sobie prawo do przesądza-nia kwestii ocen i zasad moralnych [Por.: Weber 2010 s. 31 – 66]. Kościół katolicki ma w swoim posiadaniu instrument – prawdopodobnie – najbardziej medialny, któ-rym są encykliki papieskie. Encykliki – zwłaszcza te, które przechodzą do historii – odnoszą się do problemów najważniejszych dla dziejów człowieka i aktualnej jego sytuacji. Stąd Papież Benedykt XVI w encyklice „Caritas in veritate” – o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie3 porusza fundamentalne problemy doby współ-czesnej, a jednocześnie nawiązuje do swych wielkich poprzedników – Pawła VI i Jana Pawła II.

W rozdziale III, zatytułowanym Braterstwo, rozwój ekonomiczny i społeczeństwo obywa-telskie, w pkt. 36., papież Benedykt XVI stwierdza: Działalność ekonomiczna nie może rozwiązać wszystkich problemów społecznych przez zwykłe rozszerzenie logiki rynkowej. Jej celem jest dążenie do dobra wspólnego, o które powinna także i przede wszystkim zabie-gać wspólnota polityczna. Dlatego trzeba mieć na uwadze, że przyczyną poważnego braku równo-wagi jest oddzielenie działalności ekonomicznej, do której należałoby tylko wytwarzanie bogactw, od działalności politycznej, do której należałoby osiągnięcie sprawiedliwości przez redystrybucję dóbr.

Benedykt XVI w cytowanej encyklice, w kilku miejscach, przypomina Pawła VI i jego promocję świata bardziej ludzkiego z ekonomią rynkową obejmującą wszyst-

3 Została ogłoszona w Rzymie, u św. Piotra, 29 czerwca 2009 r., w czasie uroczystości Świętych

Apostołów Piotra i Pawła, w piątym roku Pontyfikatu.


kich ludzi, a nie tylko bogatych. W encyklice tej jest nawiązanie do encykliki Pawła VI z 1967 roku, ogłoszonej bezpośrednio po zakończeniu Soboru Watykańskiego II, a zatytułowanej „Populorum progressio” – o popieraniu rozwoju ludów. W encyklice tej już w pkt. 1. zostało zadeklarowane, że przedmiotem żywej i bacznej uwagi Ko-ścioła katolickiego jest: Rozwój ludów, szczególnie tych, które usiłują uwolnić się od nieszczęść głodu, nędzy, lokalnych epidemii i ciemnoty; które domagają się pełniejszego udziału w dobrach stworzonych przez cywilizację i żądają, by ich ludzkie wartości były w praktyce bardziej uzna-wane; które wreszcie stale kierują swą myśl ku większemu postępowi.

Podobną problematyką zajął się Jan Paweł II w encyklice „Centesimus annus”, która została ogłoszona w setną rocznicę encykliki „Rerum novarum”. W encyklice tej została poddana analizie jedność trzech podmiotów: rynku, państwa i społeczeń-stwa obywatelskiego. Jest tam mowa o „ekonomii bezinteresowności i braterstwa”, a także sądy, że: w epoce globalizacji działalność ekonomiczna nie może abstrahować od bezin-teresowności.

Traktowanie globalizacji jako procesu społeczno-ekonomicznego i jednego z naj-ważniejszych wydarzeń współczesności jest obecne zarówno w encyklikach Jana Paw-ła II, jak i Benedykta XVI.

4. Miejsce polityki Człowiek – poza codzienną aktywnością bytowo-prokreacyjną – w pełni może

realizować się dopiero w sferze społecznej i publicznej, zatem do jego samorealiza-cji jest potrzebny również obszar działalności politycznej. Stąd politykę należy traktować jako – w swoisty sposób – wyodrębnioną i autonomiczną sferę stosun-ków i działań aktywnych członków społeczności. Obiektem zainteresowania poli-tyki jest działalność instytucji państwowych, wpływanie na określony porządek prawny, a także wyznaczanie zasad i norm określających funkcjonowanie jednostki w strukturach społecznych. Warunkiem skuteczności sfery politycznej jest umiejęt-ność stanowienia określonych struktur organizacyjnych i instytucji oraz sprawne określanie podstaw i programów działania tych instytucji, a więc umiejętne nimi za-rządzanie, zarazem wykonywanie wielu działań operacyjnych [Por.: Morawski 2001 s. 97 – 144].

Celem ostatecznym poczynań politycznych jest panowanie i rządzenie, gra o władzę i o podejmowanie decyzji w procesie sprawowania tej władzy, zgodnych z potrzebami i interesami społecznymi w rozumieniu ugrupowania sprawującego tę władzę.

Wśród kierunków definiowania współczesnej polityki najczęściej wymienia się: normatywizm, behawioryzm, biopolitykę, postmodernizm. Każdy z tych kierunków koncentruje uwagę na wybranych, bądź kilku wybranych, aspektach życia politycz-nego. Z kolei, wśród koncepcji polityki na największą uwagę zasługuje klasyczna koncepcja polityki.

Początki klasycznej koncepcji polityki tkwią w filozofii greckiej. W tej koncepcji – celem polityki jest wspólne dobro obywateli, osiąganie tego celu wymaga rozważ-

Andrzej F. Bocian 8

nego kierowania państwem, a kierowanie państwem wymaga wiedzy. Podstawowym pojęciem w tej koncepcji jest państwo – jego konstrukcja i rola w społeczeństwie lub system polityczny, który tworzą podmioty i instytucje polityczne oraz powsta-jące relacje między nimi i pełnione funkcje.

5. Realia gospodarcze W świecie współczesnym mamy do czynienia z nowymi procesami zachodzą-

cymi w gospodarce, które są związane z przekraczaniem granic państwowych w dzia-łalności narodowych podmiotów gospodarczych i z tworzeniem jednego, globalnego rynku światowego, co dotyczy w równym stopniu rynku kapitału finansowego, jak i ludzkiego oraz rzeczowego [Por.: Luttwak 2000; Rozwój w dobie globalizacji 2010 s. 383 – 432]. Szczególnego znaczenia nabierają transfery finansowe, jako zjawisko nowe na tak ogromną skalę. Globalizacja – ponieważ o niej tutaj jest mowa – jest traktowana jako proces spontaniczny i wynikający bezpośrednio z mechanizmu rynkowego, z którym musi się zmierzyć świat i jego gospodarka nie tylko w wymiarze ekono-micznym, ale także politycznym i etycznym [Por.: Soros 2008 s. 115 – 196].

Globalizacja gospodarki światowej wiąże się z powstawaniem i poszerzaniem sieci powiązań i współzależności między krajami i regionami – zarówno w sferze gospodarczej, jak i w sferze technologicznej i kulturowej, jednak przede wszystkim w sferze relacji finansowych i handlowych. Wiąże się z rosnącymi przepływami: dóbr i usług, kapitału rzeczowego i kapitału finansowego [Por.: Friedman 2006 s. 465 – 548].

Powstawaniu zjawiska globalizacji towarzyszy zbieg „wielu sprzyjających oko-liczności”, wśród których można wymienić: dominację w gospodarce światowej wielkich koncernów transnarodowych, megakoncentrację kapitału, rozwój cywiliza-cji informacyjnej, ogromną dynamikę postępu technologicznego, łatwość prze-pływu kapitału i szybkość przepływu informacji [Por.: Zorska 1998].

Zagadnienia identyfikowane z globalizacją od dłuższego czasu wywołują wiele dyskusji [Por. m.in.: Scholte 2005 s. 179 – 314; Mankiw 2008; Nawrot 2009], a na temat samej globalizacji są formułowane kontrowersyjne oceny – prowokują one zarówno do ataku, jak i do obrony, tak samo w obszarze zjawisk realnych (vide prze-bieg europejskich i światowych szczytów gospodarczych i towarzyszące im spotka-nia antyglobalistów), jak i na płaszczyźnie toczących się debat i polemik naukowych oraz spektakularnych sporów politycznych [Por.: Martin, Schumann 1999].

Twórcy współczesnych nurtów myśli ekonomicznej najwyraźniej mają trudności z wyjaśnianiem procesów zachodzących w gospodarce światowej, które są coraz bardziej przeniknięte zjawiskami globalnymi. Nie tylko nie radzą sobie z przewidy-waniem dotyczącym kierunku i zakresu globalizacji, ale też borykają się z interpreta-cją zdarzeń generowanych przez procesy globalizacyjne [Por.: Soros 1999 s. 59 – 80].

Stało się to bardzo wyraźne w czasie powstawania i rozszerzania się ostatniego kryzysu światowego. Kryzys jest, bez wątpienia, głębokim naruszeniem stabilności


systemu ekonomicznego w poszczególnych krajach i w regionach, a nawet na świe-cie. O stabilności systemu ekonomicznego i jego kondycji świadczy na ogół kształ-towanie się zestawu ważniejszych wskaźników i parametrów ekonomicznych, takich jak: stopa wzrostu, stopa bezrobocia, wskaźnik inflacji, stan długu publicznego i de-ficytu budżetowego, kształtowanie się kursu walutowego i podstawowych stóp pro-centowych. Procesy globalizacyjne do rozważań o kondycji i stabilności gospodarki wprowadzają dosyć istotne utrudnienia: z jednej strony przez swą coraz bardziej aktywną obecność zaburzającą obraz gospodarek narodowych, a z drugiej – przez brak, uzgodnionych w świecie nauki, teoretycznych podstaw do ocen stanu gospo-darek uwikłanych w wielostronne powiązania z innymi gospodarkami.

Za początek kryzysu uznaje się krach w sektorze kredytów hipotecznych w USA, który nastąpił w połowie 2007 r. i który przyczynił się do zahamowania wzrostu gospo-darki amerykańskiej. Po kilku miesiącach, na skutek procesów globalizacyjnych, które spowodowały silne i wielokierunkowe powiązania całej gospodarki światowej, kryzys zawitał do innych krajów świata. Ujawniła się także prawie absolutna zależ-ność gospodarki realnej od świata finansów [Por.: Szymański 2009 s. 13 – 84].

Kryzys dotknął najsilniej rynki gospodarek wysoko rozwiniętych. Rynki wscho-dzące obroniły się, co wiąże się z odmienną w obydwu grupach krajów strukturą tworzenia PKB i innym potencjałem. W gospodarkach rynków wschodzących prze-waża sektor wytwórczy, dominuje on nad sektorem usług, w tym – nad rozbudowa-nym ponad miarę w krajach rozwiniętych – sektorem finansowym. Inwestowano tu głównie w dziedziny produkcyjne, tu była lokowana produkcja niszcząca środowis-ko naturalne, materiałochłonna, a przede wszystkim pracochłonna. W krajach ryn-ków rozwiniętych inwestowano w wiedzę i technologię, zwłaszcza teleinforma-tyczną i inżynierię finansową służącą do sterowania alokacją kapitału i do zarządza-nia ryzykiem. Fakt generowania ogromnych zysków z inwestowania w usługi, szcze-gólnie te finansowe, ograniczał w tych krajach zainteresowanie inwestowaniem w dzie-dziny związane z wytwórczością.

Kryzys początku XXI wieku zmusił do korekty działań nieracjonalnych z pun-ktu widzenia stabilności systemu gospodarczego, wystawiając ujemną ocenę syste-mowi funkcjonowania społeczeństw konsumpcyjnych, żyjących ponad stan, ulega-jących reklamom i marketingowi. Krach ten, niewątpliwie, wymusi zmianę funkcjo-nujących paradygmatów, a środowisko naukowe zostanie zobligowane do rzetelnej dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju globalnego.

Warto w tym miejscu przytoczyć gorzkie słowa J. Stiglitza, propagatora idei „globalizacji z ludzką twarzą”. W swojej ostatniej książce, poświęconej analizie kry-zysu 2007 – 2009, stwierdził, że: kryzys nie tylko obnażył wady dominującego modelu gospo-darczego, ale również wady naszego społeczeństwa. Zbyt wielu ludzi wykorzystywało innych. Nad-użyto zaufanie. Zarzucił, że: stworzyliśmy ersatz kapitalizmu o niejasnych regułach i bardzo ja-snych skutkach: kolejnych kryzysach, nadmiernym ryzyku podejmowanym na koszt publiczny. Według tego autora, główną przyczyną kryzysu było nieracjonalne zachowanie jed-nego z mocarstw światowych, jakim są Stany Zjednoczone. Kryzys był ciosem w fun-damentalne wartości i okazał się być bardziej szkodliwy niż reżim totalitarny. Kryzys doprowadził do utraty wiary w kapitalizm, w amerykańskim stylu. J. Stiglitz, deklarując

Andrzej F. Bocian 10

się jako keynesista, uważa, że: ekonomia powinna być nauką zdolną do formułowania prze-widywań, czego, niestety, zabrakło w praktyce, oraz że model neoklasyczny, model doskonałych rynków się nie sprawdza, a obecny kryzys skłoni ekonomistów do przemyśleń [Por.: Stiglitz 2010].

Wielkość środków finansowych, uruchomionych w programach antykryzysowych, jest trudna do oszacowania. Strumienie dolarów i euro przeznaczone na ratowanie i pobudzenie gospodarek borykających się z kryzysem były kierowane do upadają-cych banków i dużych firm – co spowodowało w efekcie wzrost długu publicznego w wielu krajach, a co zatem idzie, także w gospodarce światowej.

Temat poziomu długu publicznego w poszczególnych gospodarkach narodo-wych stał się obecnie jednym z ważniejszych tematów ekonomicznych świata. Tro-ska o jego redukcję spowodowała nasilenie debaty o naprawie finansów publicz-nych. Koszyk proponowanych reform z reguły obejmuje ograniczanie wydatków budżetowych poprzez: cięcia w wydatkach socjalnych, podnoszenie podatków, wy-dłużanie czasu pracy i zmniejszanie zatrudnienia w sektorze budżetowym.

Dług w wielu krajach przekracza wielkość PKB, a prognozy jego wzrostu są niepokojące. Według agencji Economist Intelligence Unit, w czołówce znajdują się takie kraje, jak: Japonia, Włochy, Singapur, Islandia, Belgia i Grecja (por. wykres 1.). Dług publiczny Japonii w 2009 r. był blisko 2-krotnie większy niż roczne PKB. W porównaniu z 2000 r., relacja długu do PKB zwiększyła się w Japonii o 64 pkt. proc. Jedynie w Islandii zanotowano większy wzrost tej relacji z 38,1% do 111,2%, czyli o 73,1 pkt. proc. Wśród krajów tzw. Starej Unii jedynie w Wielkiej Brytanii na-stąpiło znaczne zwiększenie tej relacji, tj. o 30,3 pkt. proc. – do poziomu 83%.

Gospodarka polska z relacją długu publicznego do PKB, sięgającą 52,6% w 2009 r.4, znalazła się na 37. miejscu wśród 124 krajów świata, zajmując miejsce bezpośrednio przed Stanami Zjednoczonymi (wskaźnik na poziomie 51,8%). Relacja długu do PKB w Polsce wzrosła o 14,4 pkt. proc. w porównaniu z 2000 r., podczas gdy w Stanach Zjednoczonych – o 17 pkt. proc.

4 W dniu 26 kwietnia 2011 r. GUS opublikował komunikat dotyczący polskiego deficytu i długu

sektora instytucji rządowych i samorządowych (tzw. notyfikację fiskalną). Z danych tych wynika, że re-lacja długu do PKB w 2009 r. wyniosła 50,9%, a w 2010 r. ukształtowała się na poziomie 55%. Warto wspomnieć, że, cytowana wcześniej, agencja Economist Intelligence Unit przewidywała, iż relacja ta w 2010 r. wyniesie w Polsce — 54,3%, czyli poziom bardzo zbliżony do rzeczywiście osiągniętego [Por.: Dokument elektroniczny, tryb dostępu: www.stat.gov.pl, data wejścia: V 2011 r.].


WYKRES 1. Kształtowanie się relacji długu publicznego do PKB w wybranych krajach

0

50

100

150

200

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010**

% 2009 r.190,9%

116,7%111,2%99,8%

71,6%64,8%52,6%

14,6%7,4%

Japonia

WłochyIslandiaGrecja

Węgry124 krajePolska

RosjaEstonia

Źródło: [Economist Intelligence Unit, The Economist, November 2010].

Spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej tylko Węgry miały tę relację

większą (na poziomie 71,6%; w 2000 r. – 53,4%). W tej grupie najmniejszy wskaź-nik w latach 2000-2009 zanotowano w Estonii – w 2009 r. dług publiczny stanowił zaledwie 7,4% PKB, co powoduje, że Estonia znalazła się na 116. pozycji w tym rankingu. Słowacja, znajdująca się w 2009 r. na 65. miejscu w rankingu, była jednym z nielicznych krajów, w którym nastąpiło zmniejszenie relacji długu do PKB, w jej przypadku z 49% w 2000 r. do 34,7% w 2009 r.

Kraje BRIC – tym skrótem określa się kraje z rynków wschodzących: Brazylię, Rosję, Indie i Chiny – zajmują dalekie pozycje na tej liście, jedynie w Indiach w 2009 r. zanotowano wskaźnik na poziomie 61,4%, co jest wielkością mniejszą niż średni wskaźnik zadłużenia gospodarki światowej (64,8%). Spektakularnie zmniej-szyła się relacja długu do PKB w Rosji, aż o 40 pkt. proc. (z 54,5% w 2000 r. do 14,5% w 2009 r.).

Bardziej do wyobraźni przemawia jednak wielkość długu publicznego przypa-dającego na mieszkańca w poszczególnych krajach. Wskaźnik ten obrazuje obciąże-nie każdego obywatela długiem powstałym w wyniku nietrafionej polityki gospo-darczej, w wyniku której została zagrożona stabilność gospodarcza oraz zawężone możliwości rozwojowe kraju. Skłania to też do refleksji na temat etycznej odpowie-


dzialności władz rządowych za obciążanie przyszłych pokoleń własnymi wydatkami – nadmiernymi i często niewłaściwie dystrybuowanymi. Ograniczając możliwości rozwojowe gospodarek, opóźnia się, a często uniemożliwia, korzystanie z dobroby-tu przez przyszłe pokolenia. Generalnie, wszystkie elementy dotyczące relacji mię-dzypokoleniowych mają wymiar etyczny, chociażby sprawa ochrony środowiska naturalnego człowieka, czy też racjonalnego gospodarowania bogactwami natural-nymi.

Z największym bagażem zadłużenia, przypadającego na jednego mieszkańca, na świecie boryka się Japonia, które w 2009 r. wynosiło 74,7 tys. USD. Jest to kwota zadłużenia 14 razy większa niż notowana w tym roku w Polsce, która wynosiła 5,3 tys. USD. Jednak warto zwrócić uwagę, że w stosunku do 2000 r. dług przypadający na mieszkańca wzrósł w Japonii o 60%, a w Polsce – aż 3-krotnie.

Wśród krajów EU-10 najsilniej wzrósł dług na mieszkańca na Łotwie, ponad 10-krotnie w porównaniu z 2000 r., ale sama kwota długu na mieszkańca w 2009 r. była na Łotwie mniejsza o 23% niż w Polsce.

We wszystkich krajach BRIC był notowany relatywnie niski wskaźnik długu na mieszkańca – dużo niższy od średniego w gospodarce światowej, reprezentowanej w analizach agencji Economist Intelligence Unit przez 124 kraje. Z jednej strony był on wynikiem dużej liczby ludności (przypadek Indii), lecz z drugiej strony wyni-kał z polityki niskiego zadłużania gospodarki (przykład Rosji).

Wśród krajów o wysokim długu publicznym nie ma takich krajów, jak: Luksem-burg, Norwegia, Szwajcaria czy Dania. Te cztery kraje znajdują się na czele listy krajów szczycących się najwyższym PKB przypadającym na mieszkańca – w 2009 r., według cytowanej agencji, były to odpowiednio kwoty: 102,3 tys. USD; 78,7 tys. USD; 59,7 tys. USD i 56,4 tys. USD5.

W tym rankingu Polska zajęła 48. pozycję z PKB na mieszkańca w kwocie 10,1 tys. USD. Większość krajów tzw. Starej Unii miała w tym czasie 3-5 razy większy wskaźnik PKB na mieszkańca niż Polska.

W Chinach, w 2009 r. PKB przypadające na mieszkańca wyniosło 3,7 tys. USD, a w Indiach – zaledwie 1,1 tys. USD. Można tym samym mówić o przepaści w dob-robycie między poszczególnymi krajami. Próba odpowiedzi – na pojawiające się pytanie natury etycznej o sposoby niwelowania tych przepaści i o udział bogatszych krajów w wyrównywaniu szans rozwojowych biedniejszych — pozostaje stale nie-możliwa, mimo deklaracji pomocy i prób znalezienia dobrego rozwiązania tej kwe-stii podejmowanych na forach międzynarodowych.

W Stanach Zjednoczonych, w 2009 r. na mieszkańca przypadało PKB w kwocie 45,5 tys. USD, co plasowało ten kraj na stosunkowo odległej 9. pozycji, zaraz po Is-landii (46,6 tys. USD na mieszkańca), a przed Austrią (45 tys. USD na mieszkańca). Tak odległa pozycja wskaźnika PKB na mieszkańca Stanów Zjednoczonych nie od-biera pierwszeństwa gospodarce amerykańskiej w tworzeniu światowego PKB. Spośród

5 Dane przytaczane za agencją Economist Intelligence Unit różnią się, co do absolutnych

wielkości, od danych podawanych przez inne źródła, np. MFW czy Eurosat. Różnice te nie powodują istotnych przesunięć w rankingach zamożności poszczególnych krajów na tle innych.


wszystkich krajów świata ma ona największy udział w wytwarzaniu PKB i tak jest od wielu dziesięcioleci. Mając w tym względzie niezachwianą pozycję lidera, musi w co-raz większym stopniu liczyć się z rosnącą konkurencją innych krajów. Bez wątpie-nia, w związku z kryzysem lat 2007 – 2009, zmniejszenie udziału gospodarki amery-kańskiej w tworzeniu światowego PKB było nieuniknione. Według ostatniej oceny Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w ciągu dwudziestu lat udział gospo-darki amerykańskiej w tworzeniu PKB zmniejszy się o nieco ponad 5 pkt. proc. – z 22,9% w 1996 r. do 17,8% w 2016 r. (por. wykres 2.).

Miejsce opuszczane przez gospodarkę amerykańską zaczynają zajmować dyna-micznie rozwijające się nowe kraje. Do tej grupy należą kraje Azji, a w szczególności Chiny. Nie ulega wątpliwości, że kryzys wpłynie na ukształtowanie się nowego świa-towego ładu i że rynki wschodzące będą beneficjentami tego procesu. Jednakże pewne obszary globu, tradycyjnie zaniedbane, stale pozostają na obrzeżach wzrostu. Prognozy nie wskazują, aby w krajach afrykańskich nastąpiła, chociaż mała po-prawa warunków życia, żeby dokonał się przynajmniej nieznaczny skok cywiliza-cyjny.

Z punktu widzenia bieżącej sytuacji tworzenia się nowego układu sił gospodar-czych w świecie, istotna jest obserwacja rosnącego udziału krajów grupy BRIC. Kraje BRIC w 2009 r. wytworzyły 23,9% światowego produktu, a w 2016 r. ich udział ma wzrosnąć – już do 30,5%. Warto zwrócić uwagę, że w 1996 r. kraje te wytworzyły 15,3% światowego PKB (por. wykres 2.).

Prognozy MFW z kwietnia 2011 r., dotyczące dynamiki PKB, nie pozwalają wąt-pić, że dobra sytuacja w tych krajach, co zwłaszcza dotyczy Chin i Indii, będzie się utrzymywała w horyzoncie najbliższych sześciu lat.

Spełnienie się prognoz wzrostu PKB do 2016 r., zakładających wysokie, stabilne w czasie tempo wzrostu gospodarki chińskiej i nieco wolniejsze – gospodarki indyj-skiej, jak również przewidujących zdecydowanie wolniejsze tempo wzrostu gospo-darek krajów Unii Europejskiej, jak i krajów Grupy G7 oraz Stanów Zjednoczo-nych (por. wykres 3.), może oznaczać zupełne przewartościowanie sił w gospodarce światowej w ciągu kilku lat.

Patrząc na prognozowane obecnie przez MFW tempo wzrostu Chin na lata 2010 – 2016, oscylujące nieznacznie tylko poniżej 10%, oraz na prognozę wzrostu gospodarek G-7 i Unii Europejskiej w tempie ok. 2%, a także na prognozowane tempo wzrostu gospodarek krajów Europy Środkowo-Wschodniej, na poziomie ok. 4%, trudno przewidzieć, jaki kierunek i przebieg najprawdopodobniej przybiorą zmiany w gospodarce światowej. Sama dynamika PKB nie będzie miała kluczowego znaczenia dla kształtowania się relacji w świecie. Oczywiście, nie można jej nie do-ceniać, ale o ostatecznym kształcie inicjujących się przemian zadecyduje cała gama elementów charakteryzujących poszczególne gospodarki, poczynając od czynników strukturalnych i instytucjonalnych, a na politycznych i społecznych kończąc. Nie bez znaczenia są również czynniki kulturowe i cywilizacyjne społeczeństw, jak też poziom stratyfikacji dochodowej społeczeństwa. Jednak punktem wyjścia do prze-mian są przede wszystkim: poziom rozwoju gospodarczego, struktura konsumpcji, skłonność do oszczędzania oraz jakość kapitału ludzkiego.


WYKRES 2. Udział wybranych krajów i grup krajów w światowym PKB (według siły na-

bywczej)

Stany Zjednoczone

23%

BRIC15%

164 pozostałych krajów38%

Japonia9%

Wielka Bryt.4%

EU-10*2% Francja

4%

Niemcy5%

1996 r.

BRIC20%


Niemcy4%

Japonia7%

Stany Zjednoczone22%

Francja 3%

EU-10*3% Wielka Bryt.

3%

2006 r.

Stany Zjednoczone18%

BRIC30%


Wielka Bryt.3%

EU-10*2%

Japonia5%

Niemcy3%

Francja 2%

2016 r.

* Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry

Źródło: [World Economic Outlook Database, International Monetary Fund, April 2011].


WYKRES 3. Dynamika PKB w latach 1996-2016 (ceny stałe, poprzedni rok = 100)

-5

0

5

10

15

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

Świat Grupa G7 Europa Środ.-Wsch.

Chiny Indie Unia Europejska

%

Źródło: [World Economic Outlook Database, International Monetary Fund, April 2011].

6. Ustanawianie wzajemnych powiązań Rozwój wiedzy o człowieku i o jego społecznych relacjach zdominował naukę

w starożytności i średniowieczu. Nauka ery nowożytnej jest związana natomiast z dynamicznym rozwojem materialnych obszarów wiedzy, takich jak m.in.: inżynie-ria, nauki o gospodarce, o budowie świata i prawach jego funkcjonowania.

W filozofii greckiej dominowało zainteresowanie człowiekiem. Poznanie czło-wieka i możliwość jego doskonalenia – były podstawowymi kwestiami w wielu szkołach filozofii greckiej. Najpełniej to stanowisko reprezentował Sokrates – uzna-wany za twórcę etyki. Etyka, pozostająca w ścisłym związku z filozofią, stanowiła istotny element w rozważaniach: Platona, Arystotelesa, św. Augustyna i innych myś-licieli w starożytności i średniowieczu.

Arystoteles, uczeń Platona, podzielił filozofię – na teoretyczną i praktyczną, w filozofii praktycznej wyróżnił dwa działy – etykę6 i politykę, z podporządkowa-nymi dyscyplinami: retoryką, ekonomiką i poetyką. Filozofia teoretyczna została

6 W etyce Arystotelesa na uwagę zasługuje twierdzenie, że najważniejszym dobrem jest szczęście, które

sprowadza się do działalności człowieka – godnej, rozumnej i cnotliwej. Ta idea była powtarzana przez wielu myślicieli.


zaś podzielona na: fizykę, matematykę i pierwszą filozofię, nazwaną później metafi-zyką. System filozofii Arystotelesa na wiele wieków określił sposób: widzenia, my-ślenia i rozumienia świata. Ustalił, w sposób sobie właściwy, interesujące nas relacje między: etyką, polityka i ekonomią. Na ówczesne czasy takie uporządkowanie było wystarczające.

Współczesność jest jednak o wiele bardziej skomplikowana i wielowymiarowa, a także mniej oczywista, klarowna i przejrzysta. W naszej epoce współzależność między: ekonomią, polityką, etyką, kulturą, religią i wielu jeszcze innymi sferami naszego ży-cia społecznego są silne, ale też bardzo wzajemnie uwikłane [Por.: Hall, Taylor 1995.]. Człowiek Sokratesa i społeczeństwo Platona nie są tożsame z człowiekiem i społeczeństwem świata współczesnego.

Jednakże złożoność i rozliczne uwarunkowania w funkcjonowaniu tego świata nie oznaczają, iż nie istnieje potrzeba zachowania odpowiednich proporcji i koniecz-ność określenia relacji pomiędzy dyskutowanymi sferami funkcjonowania człowieka. Może zatem postulat równowagi między: ekonomią, polityką i etyką jest najwłaś-ciwszą transpozycją myśli Arystotelesa do współczesności. Może powinien stać się paradygmatem globalizacji.

Współczesny świat jest światem zintegrowanym, więc trzeba go: postrzegać, anali-zować i rozumieć w splocie wielu problemów oraz zjawisk. W czasach Arystotelesa czy św. Augustyna było możliwe postrzeganie świata poprzez wydzielone części. Rozważa-nia wtedy o kwestiach etycznych nie musiały prowadzić na teren polityki.

W życiu społeczno-gospodarczym formuła świata jako całości jest metodolo-gicznie bardziej atrakcyjna, niż widzenie tych części w izolacji, co jest, niewątpliwie, trudniejsze, ale prowadzi do dostrzegania wzajemnych uwarunkowań wyróżnionych części. Wynika stąd wniosek, że ekonomia, polityka i etyka w gospodarce globalnej powinny być ujmowane we wzajemnych relacjach i wzajemnym przenikaniu.

Polityka i ekonomia wyraźnie zdominowały myślenie społeczeństw. Czy zatem komplementarność ekonomii i polityki w niektórych krajach nie przekształca się w relacje substytucyjne? Czy we współczesnym świecie jest miejsce dla zachowań etycz-nych? Czy dążenie do bogactwa i władzy jest ze swej natury etyczne? Czy pomijanie milczeniem nieprawości w obszarze ekonomii i polityki dehumanizuje współczesny świat?

Jeżeli jest bogactwo, to na drugim biegunie musi być nędza. Jakie proporcje po-między obszarami bogactwa i nędzy są tu dopuszczalne? Czy miliard ludzi na świe-cie, mających na swe utrzymanie zaledwie jednego dolara dziennie, nie stanowi do-wodu na brak zasad moralnych we współczesnym świecie?

To tylko nieliczne z możliwych pytań, które nasuwają się na kanwie rozważa-nych zagadnień. Odpowiedzi na tego typu pytania nie są wcale proste. Podejmowa-nie prób mierzenia się z tego typu problemowymi pytaniami oznacza, że staramy się przybliżyć do pełniejszego poznania mechanizmów funkcjonowania współczesnego świata. Następnie zostanie podjęta próba korygowania obowiązujących w nim reguł i zmiany status quo regionów i społeczeństw.

Gros tych pytań dotyczy granicy norm etycznych w zachowaniach politycznych i gospodarczych. Ustosunkowanie się do nich jest tym trudniejsze, im głębsza jest świa-


domość, iż przenikanie zasad etycznych do gospodarki powoduje ingerencję w mecha-nizm praw ekonomicznych i zakłócenie w ich funkcjonowaniu. Powstaje wtedy dylemat dotyczący wyboru zasad regulowania w gospodarce – rynek i jego mechanizmy czy in-terwencjonizm „poprawiający” regulacyjne funkcje rynku [Por.: Hicks 1999].

W dyskusjach na temat natury i logiki polityki gospodarczej bardzo często dochodzi do przeciwstawienia dwóch nurtów ekonomii – ekonomii liberalnej bądź neoliberalnej i ekonomii keynesowskiej. Dokonuje się wtedy periodyzacji na okresy w historii gospo-darczej świata oraz podziału krajów, na te które opierają swoją politykę na ekonomii neoliberalnej i na te, które hołdują zasadom ekonomii keynesowskiej.

D. S. Landes – w interesującym studium Bogactwo i nędza narodów [Landes 2005] – rozpoczął swą wędrówkę przez wieki od przytoczenia opinii Paula Samuelsona z 1976 r.: Nadal właściwie nie wiadomo, dlaczego ubogie kraje są biedne, a zamożne – bogate. Pytanie to do dnia dzisiejszego nie straciło nic na aktualności, a nawet powinno być sformułowane jeszcze dosadniej, przez wpisanie do jego treści kwestii postaw etycz-nych krajów bogatych.

Faktem jest, że zasady działania w gospodarce wyznaczają jedynie twarde prawa ekonomiczne. W gospodarce rynkowej naturalny jest wzrost rywalizacji. Wynika on bezpośrednio ze swobodnej gry sił rynkowych i powoduje dążenie do uzyskiwania przewag konkurencyjnych. Coraz większy wpływ globalizacji sprawia, że bogaceniu się jednych towarzyszy zubożenie innych, istniejących w odległych zakątkach globu.

Jednakże warto przypomnieć, że już Adam Smith uświadomił narodom, że funk-cjonowanie w społeczeństwie jest obarczone także określonymi obowiązkami na rzecz utrzymania państwa i zaspokojenia potrzeb zbiorowych. Chodzi oczywiście o system podatkowy. Obowiązek świadczenia na rzecz dobra wspólnego wchodzi w sferę moral-nego obowiązku. Skala i zakres tego obowiązku jest od wielu dziesiątek lat przedmio-tem ożywionych sporów. Dyskusja toczy się właściwie pomiędzy reprezentantami dwóch modeli [Wojtyna 2005] – zwolennikami doktryny liberalnej i zwolennikami keynesizmu. Przewagi zmieniają się w czasie, ale temat zawsze stanowi atrakcyjny przedmiot w debacie o kształcie polityki gospodarczej.

Przykładem państw, realizujących społeczną gospodarkę rynkową, która musi z za-łożenia opierać się na dużym fiskalizmie, są Niemcy i Szwecja. Inny typ reprezentują gospodarki: amerykańska i japońska, o efektywności których decyduje mechanizm ryn-ku i w których swoboda gospodarcza nie jest krępowana działaniami państwa.

Kraje, prowadzące politykę gospodarczą nastawioną na politykę: deregulacji, pry-watyzacji, stałych reform rynkowych, uzyskują szybszy wzrost, lepiej rozwiązują trudne problemy społeczno-gospodarcze (np. walka z bezrobociem) i są bardziej konkurencyjne na globalnych rynkach. W rezultacie, w długim okresie taka polityka jest korzystna dla wszystkich, zarówno dla biednych, jak i bogatych.

W ekonomii współczesnej, a tym samym w polityce gospodarczej, zwraca się uwagę na coraz więcej czynników warunkujących sukces gospodarczy [Por.: Woj-tyna 2008]. Podkreśla się zatem konieczność interdyscyplinarnego podejścia do po-dejmowanych decyzji, zaleca się prowadzenie analiz średnio- i długookresowych, wskazuje na rolę czynnika instytucjonalnego, uwydatnia kwestie etyczne i społecz-ne, postuluje dbałość o ekorozwój i wzrost zrównoważony, akcentuje się kwestię roli


kapitału ludzkiego oraz zagadnienia konkurencyjności i racjonalności globalnej [Por.: Stiglitz 2004 s. 21 – 90]. Ze swej strony dodam jeszcze jedną, istotną zasadę – suge-ruję jak największe ograniczenie wpływów politycznych na gospodarkę, bowiem one są elementem destabilizującym system gospodarczy państwa.

7. Czy da się określić relacje? Kryzysy finansowe drugiej połowy XX w. wybuchały w wielu miejscach świata

(Meksyk, Chile, Argentyna, Japonia, Turcja, Rosja itd.), ale były w miarę szybko tłu-mione i nie dochodziło do efektu domina. Kolebką obecnego kryzysu była najsilniejsza gospodarka światowa – mocno zespolona z najważniejszymi regionami gospodarki światowej. W przypadku wcześniejszych kryzysów, wystarczały procedury zapisane w konsensusie waszyngtońskim i szybkie interwencje Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Banku Światowego. Prawdą jest, że obecnie zabrakło szybkiej i sku-tecznej reakcji rządu USA, lecz – co ważniejsze – nie były znane rozmiary nieprawidło-wości w finansach i bankowości, które przerosły najśmielsze przypuszczenia. Toteż w wielu dyskusjach na temat źródeł ostatniego kryzysu nie brakuje głosów, że zostały przekroczone wszelkie dopuszczalne normy zachowań etycznych. Zatem jest bardzo wiele odwołań etycznych w ocenach przyczyn kryzysu początku XXI wieku.

Nikt nie ma wątpliwości, że zasady etyczne powinny obowiązywać i w polityce i w ekonomii. Nie można się jednak zgodzić z poglądem, że demokracja i społe-czeństwo obywatelskie są wystarczająco mocnym katalizatorem zachowań etycznych. W poglądzie tym przypisuje się demokracji nadzwyczajne właściwości, których w niej nie dostrzegam. Nie jest ona samoistnym gwarantem zachowań etycznych ludzi od-powiedzialnych za: gospodarkę, społeczeństwo i rozwój.

Powszechnie się uważa, że najkorzystniejszym systemem dla ekonomii jest system rynkowy, dla polityki – system demokratyczny, a dla etyki – nie ma jednoznacznego odpowiednika, który zabezpieczyłby jej należne miejsce w życiu jednostki i społeczeń-stwa. W sprawach etycznych najgłośniej wypowiadają się kościoły. Wszystkie religie ma-ją charakter proetyczny, bowiem deklarują i propagują postawy etyczne. Rynek pojmo-wany jako droga do wolności indywidualnej i wolności społecznej i demokracja przyj-mowana jako kreator społeczeństwa obywatelskiego właściwie wyznaczają i limitują obecność zasad etycznych w naszym życiu.

8. Podsumowanie Mahomet był człowiekiem, który 1400 lat temu ustanawiał zasady dobrego zachowania na

wolnym rynku. Z jego pism wynika, że korupcja jest do gruntu zła. Na rynku trzeba zachowywać się zgodnie z pewnymi regułami, aby skutki były pożądane. To jest bardzo podobne do tego, co znajdziemy w ,,Teorii uczuć moralnych” i ,,Bogactwie narodów” Adama Smitha. Wbrew temu, z czym dziś się go kojarzy, Adam Smith pisał, że każdemu działaniu powinno towarzyszyć poczu-cie sprawiedliwości. W dzisiejszym kapitalizmie i także w gospodarkach Bliskiego Wschodu tego


brakuje. Rynek opiera się na instytucjach, uczciwości, sprawiedliwości społecznej. Te właśnie wartości głosił Mahomet. I na tych wartościach kwitło społeczne i gospodarcze życie wyznawców islamu przez wiele stuleci [Por.: Hossein Askari… 2011].

Tych wartości zabrakło w świecie zachodnim na przełomie stuleci, co zrodziło kryzys lat 2007-2009, uznany przez Alana Greenspana [Por.: Greenspan 2008 s. 282 – 420] za „najgorszy od 50 lat kryzys”. W tej kwestii wtórował mu także G. Soros [Soros 2008]. Natomiast wielu ekonomistów, w tej liczbie m.in. J. Stiglitz [Por.: Sti-glitz 2010], uważało, że to właśnie działalność A. Greenspana po 2000 r. doprowa-dziła do sytuacji kryzysowej, że kierowany wówczas przez niego System Rezerwy Federalnej Stanów Zjednoczonych (FED) konsekwentnie prowadził zbyt ryzykow-ną politykę niskich stóp, a zatem i tanich kredytów, co, przy wirtualizacji rynku fi-nansowego, doprowadziło do niewyobrażalnych strat gospodarczych i bankructw w globalnej gospodarce, w której zabrakło zasad etycznego, odpowiedzialnego pos-tępowania.

Kryzys światowy był kosztowną lekcją ekonomii, udzieloną całej społeczności: naukowców, polityków, przedsiębiorców, a także mieszkańcom poszczególnych krajów [Por.: Mankiw 2008; Osiatyński 2009]. Wszyscy bowiem w równym stopniu byli zaskoczeni tym, co wydarzyło się w gospodarce światowej. Nie doceniono, że dynamika procesów globalizacyjnych, trwających już ponad trzy dekady, spowodo-wała powstanie mocnych i wielokierunkowych powiązań całej gospodarki świato-wej, a w szczególności prawie absolutną zależność gospodarki realnej od świata fi-nansów. Coraz częściej mówi się zatem o wirtualizacji kapitału, o narastającej dyna-mice autonomizacji rynków finansowych – określanej jako „finansjeryzacja” gospo-darki, co jest, niczym innym, jak postępującą globalizacją rynków finansowych [Por.: Fiedor 2010; Wojtyna 2010].

Literatura

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [www.stat.gov.pl, data wejścia: V.2011]. Fiedor B. 2010 Kryzys gospodarczy a kryzys ekonomii jako nauki, „Ekonomista”, nr 4. Friedman T.L. 2006 Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, Poznań. Greenspan A. 2008 Era zawirowań – krok w nowy wiek, Warszawa. Hall R.E., Taylor J.B. 1995 Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Warszawa. Hicks J.R. 1999 Teoria historii gospodarczej, Toruń. Hossein Askari, profesor George Washington University, wywiad z dnia 4 lutego 2011 r.,

dokument elektroniczny, tryb dostępu: [www.obserwatorfinansowy.pl, data wej-ścia: I 2011].

Landes D.S. 2005 Bogactwo i nędza narodów, Warszawa. Luttwak E. 2000 Turbokapitalizm, Wrocław. Mankiw M.G. 2008 Makroekonomista jako naukowiec i inżynier, „Gospodarka Naro-

dowa”, nr 4. Mankiw N.G. 2008 Makroekonomista jako naukowiec i inżynier, „Gospodarka Naro-

dowa”, nr 4.


Martin H.P., Schumann H. 1999 Pułapka globalizacji, Wrocław. Morawski W. 2001 Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Warszawa. Nawrot W. 2009 Globalny kryzys finansowy XXI wieku, Warszawa. Osiatyński J. 2009 Strategia makroekonomiczna Polski w warunkach światowego kryzysu,

„Gospodarka Narodowa”, nr 7 – 8. Ossowska M. 1963 Podstawy nauki o moralności, Warszawa. Rozwój w dobie globalizacji 2010, red. A. Bąkiewicz, U. Żuławska, Warszawa. Scholte J.A. 2005 Globalizacja. Krytyczne wprowadzenie, Sosnowiec. Soros G. 1999 Kryzys światowego kapitalizmu, Warszawa. Soros G. 2008 Nowy paradygmat rynków finansowych, Warszawa. Soros G. 2008 Nowy paradygmat rynków finansowych, Warszawa. Stiglitz J. 2010 Freefall. Jazda bez trzymanki, Warszawa. Stiglitz J.E. 2004 Globalizacja, Warszawa. Szymański W. 2009 Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Warszawa. Weber M. 2010 Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Warszawa. Wojtyna A. 2005 Alternatywne modele kapitalizmu, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Wojtyna A. 2008 Współczesna ekonomia – kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradyg-

matu?, „Ekonomista”, nr 1. Wojtyna A. 2010 Gospodarki wschodzące w obliczu kryzysu finansowego: duża odporność czy

podatność?, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Zorska A. 1998 Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Warszawa.

OPTIMUM. STUDIA EKONOMICZNE NR 3 (51) 2011

Urszula GOŁASZEWSKA-KACZAN1

SPOŁECZNE ZAANGAŻOWANIE FIRM NA PRZYKŁADZIE PRODUCENTÓW NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH

Streszczenie

Celem artykułu była odpowiedź na pytanie, czy firmy kontrowersyjne pod względem oferowanego

produktu, jakimi przykładowo są przedsiębiorstwa z branży alkoholowej, są społecznie zaangażowane. W artykule ukazano więc istotę społecznej odpowiedzialności i społecznego zaangażowania oraz przedsta-wiono przykłady działań prospołecznych podejmowanych przez analizowane podmioty.

Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, społeczne zaangażowanie, branża alkoho-lowa

SOCIAL INVOLVEMENT OF FIRMS, AS EXEMPLIFIED BY PRODUCERS OF

ALCOHOLIC BEVERAGES

Summary The aim of the paper is to determine whether companies which offer controversial products, such

as alcoholic beverages, are socially involved. The article examines the essence of social responsibility and social involvement. Also, it presents examples of socially-oriented activity of the analysed entities.

Key words: social responsibility of firms, social involvement, alcohol industry

1. Wstęp Koncepcja społecznej odpowiedzialności zdobywa obecnie coraz więcej zwo-

lenników. Unia Europejska w swoich dokumentach definiuje społeczną odpowie-dzialność jako proces, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi rela-cjami z interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na ich powodzenie w działalności gospodarczej; jest to więc uwzględnianie przez przedsiębiorstwo, na etapie budowania strategii, interesów społecznych i ochrony środowiska, a także re-lacji z różnymi grupami interesariuszy [Więcej niż zysk… 2001 s. 270, s. 272]. Ideę tę można zdefiniować również jako odczuwanie przez przedsiębiorstwo moralnego

1 Dr hab. Urszula Gołaszewska-Kaczan jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwer-

sytetu w Białymstoku.

Urszula Gołaszewska-Kaczan 22

zobowiązania z tytułu konsekwencji, jakie ma jego działalność dla społeczeństwa [Strategor 1995 s. 590].

Taki sposób rozumienia społecznej odpowiedzialności kieruje uwagę firmy na wszystkie grupy podmiotów, z którymi przedsiębiorstwo jest związane i które pozostają z nim w interakcji. Obok oczywistego wymogu wypracowania zysku i konieczności przestrzegania prawa, które nadal są podstawą prowadzenia działalności gospodar-czej, pojawia się także przekonanie, że, tworząc strategie biznesowe, nie można po-minąć postulatów ważnych dla firmy interesariuszy. Takie podejście jest związane za-równo z poszukiwaniem nowych instrumentów walki konkurencyjnej, jak i z rosną-cą presją społeczną na podnoszenie poziomu etycznego przedsiębiorstw. Przedsiębior-stwa zaczynają więc dostrzegać, że budowanie przejrzystych, opartych na wielostron-nych korzyściach stosunków z interesariuszami pozwala na inne spojrzenie na pro-wadzony biznes, zaś dodatkowe, społecznie odpowiedzialne inicjatywy na rzecz in-teresariuszy nie są jedynie kosztami, ale dają większe szanse na rozwój firmy i jej sukces w długim okresie.

Należy przy tym zaznaczyć, że społeczna odpowiedzialność musi być oparta na dialogu, bowiem tylko wtedy firma może poznać oczekiwania interesariuszy i prawidło-wo je realizować. Zaś różnorodność grup interesariuszy wymusza indywidualne podej-ście do każdej z nich. Inne działania może podejmować przedsiębiorstwo na przykład w stosunku do pracowników, inne w stosunku do klientów czy dostawców.

Celem niniejszego opracowania jest próba pokazania zakresu działań społecznie odpowiedzialnych w odniesieniu do interesariusza, jakim jest społeczność lokalna. Temat zogniskowany jednak będzie na działaniach specyficznej grupy firm, a mia-nowicie firm należących do grupy podmiotów określanych jako kontrowersyjne. Owa kontrowersyjność jest związana z charakterem produktów, które przedsiębior-stwa te wytwarzają – są to producenci napojów alkoholowych.

2. Społeczne zaangażowanie przedsiębiorstw Jak stwierdzono wcześniej, inicjatywy z zakresu społecznej odpowiedzialności

podejmują przedsiębiorstwa w stosunku do różnych interesariuszy. Mówiąc o spo-łeczności lokalnej, jako interesariuszu firmy, należy stwierdzić, iż jest to podstawo-wy, zewnętrzny interesariusz społeczny. Ze względu na jej znaczenie w rozwoju fir-my, społeczność lokalna jest interesariuszem pierwszego stopnia; bez prawidłowo ukształtowanych stosunków z tym interesariuszem przedsiębiorstwo nie może przet-rwać i rozwijać się. Tym samym potrzeby, aspiracje i dążenia tego interesariusza przed-siębiorstwo z pewnością powinno uwzględniać w swoich działaniach.

W koncepcji społecznej odpowiedzialności działania skierowane na interesariusza, jakim jest społeczność lokalna, określa się oddzielnym terminem – społeczne zaanga-żowanie przedsiębiorstwa (z ang. corporate community involvement lub corporate community investment). Społeczne zaangażowanie jest więc pojęciem węższym niż społeczna od-powiedzialność. Aczkolwiek warto podkreślić, iż jest to interesariusz zbiorowy, którego uczestnicy należą także do innych grup interesariuszy (np.: dostawcy, klienci, pracowni-

Społeczne zaangażowanie firm… 23

cy). Działania zmierzające w kierunku społeczności lokalnej są więc pośrednio działa-niami także w stosunku do innych interesariuszy. To decyduje o szczególnym zna-czeniu społecznego zaangażowania.

Forum Odpowiedzialnego Biznesu uznaje, że zaangażowanie społeczne może obejmować różnorodne formy aktywności, ale zawsze dotyczy podejmowania przez firmę zagadnień społecznych i udziału w rozwiązywaniu problemów społecznych i sta-le, bez względu na program czy narzędzia, przynosi korzyści zarówno społeczeństwu, jak i samej firmie [FOB 2007]. Według Akademii Rozwoju Filantropii, jest to podej-mowanie przez firmę kwestii społecznych, udział w rozwiązywaniu problemów spo-łecznych [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: www.filantropia.org.pl, data wejścia: 11.08.2010].

Społeczne zaangażowanie może być więc realizowane przez różnorodne działa-nia. Najpopularniejszą formą jest pomoc finansowa, czyli działalność filantropijna. Przekazywanie pieniędzy na określony cel jest aktywnością najprostszą, wymagającą tak naprawdę najmniejszego zaangażowania, stąd, prawdopodobnie, istnieje naj-większe zaangażowanie firm w tym zakresie. Inną formą działań prospołecznych jest pomoc rzeczowa. Przedsiębiorstwa przekazują potrzebującym własne produkty, udostępniają pomieszczenia lub środki transportu. Coraz większą popularnością cieszy się wolontariat, w ramach którego pracownicy, uzyskując wsparcie od własnych firm, wykonują określone prace na rzecz beneficjentów. Szeroki wachlarz działań, ja-kie mogą podjąć przedsiębiorstwa na rzecz społeczności lokalnych, może być za-chętą do takich akcji. Każdy podmiot może wybrać taką aktywność, która najbardziej pasuje do specyfiki jego działania i celów, które chciałby osiągnąć. Jak pisze B. Kapce-wicz: realizowane programy stają się wynikiem analizy potrzeb przedsiębiorstwa i społeczności lokal-nej, zakładając od początku korzyści, które muszą równoważyć się zarówno po stronie danej grupy społecznej, jak i firmy. Jeżeli w program zaangażowani są pracownicy, trzecim beneficjentem prog-ramu muszą stać się również oni. Firmy w ramach inwestycji angażują swój know-how, produkty i us-ługi, w jakich się specjalizują, swoje środki trwałe bądź swoich specjalistów. W ten sposób z jednej strony najlepiej wykorzystują swój potencjał, a z drugiej podnoszą efektywność działań [Kapcewicz 2008].

Społeczne zaangażowanie jest tym obszarem społecznej odpowiedzialności, któ-ry postronny obserwator może najłatwiej obserwować. Działania te są także bardzo często opisywane w mediach lub na stronach internetowych przedsiębiorstw.

Według badań McKinsey&Company2, 80% badanych przedsiębiorców uważa, że generowanie zysków dla inwestorów powinno być połączone ze wsparciem oto-czenia społecznego, a tylko 16% zgadza się, że jedynym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja stopy zwrotu dla akcjonariuszy. Takie nastawienie szefów firm, głównie z sektora prywatnego, wskazuje, że obecnie panuje silne przekonanie o społecznej roli biznesu [Stankiewicz, Windorpska s. 24].

Społeczne zaangażowanie niesie dla przedsiębiorstw wiele korzyści. Są to przede wszystkim [Stankiewicz, Windorpska s. 25]:

2 Badanie przeprowadzone w grudniu 2005 na grupie 4238 pracowników firm zajmujących stano-

wiska kierownicze w 116 krajach.


– poprawa morale pracowników – wzrost motywacji, wyników w pracy, budo-wanie poczucia dumy pracowników, którzy zaczynają postrzegać swoją pracę nie tylko jako źródło zysku pracodawcy, ale także jako źródło korzyści dla całej społeczności. Ważny jest również fakt łatwiejszej rekrutacji i utrzyma-nia pracowników;

– rozwój osobisty i zawodowy – społeczne zaangażowanie przyczynia się do budowy umiejętności, które mogą być przydatne w codziennej pracy. Może dać możliwość np. nauki walki ze stresem, umiejętności przywódczych, po-dejmowania decyzji, przedsiębiorczości, podnieść pewność siebie;

– budowa reputacji przedsiębiorstwa – społeczne zaangażowanie wzmacnia wizerunek przedsiębiorstwa, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz firmy. Umacnia się lojalność klientów i akcjonariuszy;

– udoskonalenie otoczenia, w którym przedsiębiorstwo działa – firma aktyw-nie współtworzy „zrównoważone” otoczenie, w którym funkcjonuje, roz-wiązuje problemy lokalnej społeczności;

– wpływ na sektor publiczny i grupy opiniotwórcze – z jednej strony nastę-puje wzbogacenie sposobu postrzegania przedsiębiorstwa, z drugiej zaś – zwrócenie uwagi na konkretny, ważny problem społeczny, co może zao-wocować np. podjęciem działań legislacyjnych w określonym obszarze.

Aby obraz korzyści płynących ze społecznego zaangażowania biznesu był pełny, należy korzyści, odnoszone ze społecznego zaangażowania przez podmioty gospo-darcze, uzupełnić o profity odnoszone przez beneficjentów, czyli społeczność lo-kalną. Takie spektrum pozytywów związanych z aktywnością prospołeczną po-winno skłaniać firmy do zainteresowania się tym obszarem działalności, a państwo – do jej wspierania i promowania.

3. Społeczne zaangażowanie producentów napojów alkoholowych Mianem przedsiębiorstw kontrowersyjnych często określa się podmioty, których

produkty szkodzą zdrowiu i życiu człowieka. Nie chodzi więc o to, jak te firmy działają, ale o to – co wytwarzają. Są to więc producenci napojów alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych. Oczywiście, produkty tych firm są dopuszczone do ob-rotu i zgodnie z prawem funkcjonują na rynku. Ponieważ jednak ich negatywny wpływ jest niekwestionowany, pojawia się pytanie, czy przedsiębiorstwa wytwarza-jące takie produkty mogą być społecznie odpowiedzialne? Negatywnie na to pytanie odpowiadają na przykład niektóre fundusze etyczne, które firmy, przedsiębiorstwa produkujące napoje alkoholowe wyłączają z grona firm, w których akcje inwestują.

Wydaje się jednak, że biorąc pod uwagę sposób prowadzenia działalności go-spodarczej przez te podmioty – odpowiedź może być jak najbardziej twierdząca. Firmy te mogą postępować odpowiedzialnie w stosunku do swoich interesariuszy. Zatem, jak pokazuje praktyka, często rzeczywiście takie działania podejmują.

Przykładem są inicjatywy podejmowane na rzecz społeczności lokalnych przez branżę producentów napojów alkoholowych w Polsce.


Mimo to Polacy nie wierzą w społeczne zaangażowanie producentów napojów alkoholowych. Raport opublikowany w 2003 roku przez Fundację Komunikacji Społecznej pokazuje, że firmy takie, w powszechnej opinii, nie interesują się proble-mami społecznymi. Najbardziej negatywnie, pod tym względem, zostały ocenione firmy tytoniowe – aż 35% badanych uznaje, iż podmioty te nie troszczą się o dobro społeczne. W stosunku do producentów napojów alkoholowych taką opinię wyra-ziło, z kolei, 26% badanych. W przekonaniu Polaków, firmy farmaceutyczne, spożyw-cze i kosmetyczne, a więc dostarczające produktów z założenia użytecznych społecz-nie, wykazują zdecydowanie większą troskę o dobro społeczne. (Na marginesie można zauważyć, że konsumenci nie widzą troski o dobro społeczne także w działalności firm międzynarodowych, nie wnikając nawet w specyfikę oferowanych przez te przed-siębiorstwa produktów), (Tabela 1.).

TABELA 1.

Troska o dobro społeczne wykazywana przez firmy z różnych kategorii

Wyszczególnienie Dbają

najbardziej Dbają

najmniej Nie wiem

Firmy farmaceutyczne 16,0 6,0 2,0 Producenci żywności 11,0 5,0 2,0 Firmy komputerowe 10,0 4,0 12,0 Firmy kosmetyczne 9,0 4,0 9,0 Firmy odzieżowe 9,0 4,0 5,0 Producenci samochodów 9,0 5,0 7,0 Producenci napojów alkoholowych 7,0 26,0 2,0 Firmy telekomunikacyjne 7,0 10,0 4,0 Producenci energii elektrycznej 6,0 10,0 5,0 Banki i instytucje finansowe 6,0 15,0 4,0 Firmy tytoniowe 5,0 35,0 4,0 Duże polskie firmy 5,0 7,0 7,0 Firmy biotechnologiczne 4,0 10,0 21,0 Firmy naftowe, producenci paliw 4,0 12,0 7,0 Firmy międzynarodowe 4,0 13,0 10,0 Spółki węglowe i kopalnie 4,0 19,0 5,0 Firmy chemiczne 3,0 10,0 9,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Fundacja Komunikacji Społecznej 2003 s. 9]. Czy jednak to negatywne zdanie jest usprawiedliwione? Czy przedsiębiorstwa te

rzeczywiście nie wykazują zainteresowania kwestiami społecznymi? Jak pokazuje praktyka, analizowane firmy starają się zmienić tę negatywną opinię.

Jedną z pierwszych akcji była Ogólnopolska Kampania Społeczna „Alkohol – nieletnim dostęp wzbroniony!”. Kampania była organizowana przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Związek Pracodawców Prze-mysłu Piwowarskiego – „Browary Polskie”. Jej celem było zmniejszenie rozmiarów


zjawiska sprzedaży alkoholu osobom nieletnim, zaś adresatami byli przede wszyst-kim dorośli Polacy, ci, którzy są świadkami zakupu alkoholu przez nieletnich, oraz sprzedawcy. Akcja miała uwrażliwiać na problem i zachęcać do sprzeciwiania się zakupowi alkoholu przez osoby poniżej osiemnastego roku życia. W ramach inicja-tywy były przeprowadzone ogólnopolskie kampanie informacyjne w: telewizji, ra-diu, prasie, kinach i na nośnikach reklamy zewnętrznej. Przedstawiciele handlowi browarów zrzeszonych w związku „Browary Polskie” rozpowszechniali: ulotki, pla-katy i poradniki dla sprzedawców, pomagające im w podjęciu decyzji o odmowie sprze-daży alkoholu nieletnim. Przeprowadzano także kontrolę punktów sprzedaży, pod względem przestrzegania prawa; odbywała się ona przy wykorzystaniu władz i spo-łeczności lokalnych. Jeśli okazywało się, że w danym punkcie jest łamane prawo i al-kohol jest sprzedawany nieletnim – placówkom przyznawano Żółte Kartki Ostrze-gawcze, lub gdy wszystko odbywało się prawidłowo – przyznawano wyróżnienia – Certyfikaty Rzetelnego Sprzedawcy. Kampania objęła swym zasięgiem około 80 000 punktów sprzedaży. W ramach projektu, uruchomiono także Linię Nieobojętnych, gdzie zgłaszano przypadki sprzedaży alkoholu nieletnim.

Z kolei, Grupa Żywiec przystąpiła do realizacji projektu „Polityka alkoholowa Grupy Żywiec”, którego celem jest edukacja pracowników, związana z zagrożeniami i skutkami nieodpowiedzialnego spożywania alkoholu. Firma uznaje, że to właśnie eduka-cja jest najlepszym sposobem na ograniczenie negatywnych zjawisk związanych z nad-mierną konsumpcją alkoholu. Projekt „Polityka alkoholowa Grupy Żywiec” jest skiero-wany do wszystkich pracowników firmy i koncentruje się na przybliżeniu zatrudnionym następujących zagadnień: co oznacza w rozumieniu firmy pojęcie „odpowiedzialne spo-żywanie alkoholu”, dlaczego tak ważne jest współkształtowanie przez pracowników od-powiedzialnych wzorców konsumpcji we własnym środowisku, czym jest alkohol i co powoduje, obalenie popularnych mitów związanych z konsumpcją alkoholu, a także zaznajomienie pracowników z sytuacjami, kiedy jest niewskazane spożywanie nawet najmniejszych dawek alkoholu [Kilijanek 2010].

Wiele działań podjęły firmy branży spirytusowej. Pierwszym z nich jest wydanie Ra-portu Społeczna Odpowiedzialność Branży Spirytusowej. W Raporcie 2008 [Polski Przemysł Spi-rytusowy 2009 s.8] czytamy, że jednym z celów, jakie firmy tej branży stawiają przed sobą, obok przykładowo dbałości o zapewnienie stałej, wysokiej, jakości produktów ofero-wanych przez producentów z branży, czy propagowania spożywania napojów alkoho-lowych pochodzących z udokumentowanych, legalnych źródeł; jest realizacja idei spo-łecznej odpowiedzialności branży. Autorzy Raportu tłumaczą, iż alkohol: wpisany jest w naszą kulturę i tradycję, a dzięki rozwojowi techniki produkcji przemysłowej, jest łatwo dostępny prawie na całym świecie. Alkohol jest częścią życia społecznego, a jego odpowiedzialna konsumpcja, bez wątpienia, może być elementem zrównoważonego stylu życia i jest społecznie akceptowalna. Przemysł spirytusowy ma jednak świadomość, że nadużywanie oraz nieodpowiedzialne spożywanie alkoholu może prowadzić do negatywnych skutków społecznych. W związku z powyższym, przemysł uznaje za kluczowe promowanie odpowiedzialnego podejścia do napojów alkoholowych, zarówno wśród sprzedaw-ców, jak i konsumentów. Wiąże się to z dostarczaniem wiedzy na temat skutków spożywania alkoholu oraz z przestrzeganiem przed sytuacjami, w których wypicie nawet niewielkiej ilości alkoholu może być


niebezpieczne dla zdrowia i życia. Dotyczy to zwłaszcza kobiet w ciąży, młodzieży i kierowców [Polski Przemysł Spirytusowy 2009 s. 8].

Branża spirytusowa w Polsce realizuje więc wiele kampanii społecznych. Przy-kładowe to:

– „Piłeś – nie jedź”; twórcy kampanii chcą dotrzeć między innymi do ludzi mło-dych w wieku 18-30 lat i podnieść ich świadomość na temat konsekwencji prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu. Celem jest zmniejszenie wy-padków, tzw. dyskotekowych, spowodowanych przez młodzież prowadzącą pojazdy pod wpływem alkoholu. [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: http://www.pilesniejedz.pl/index.php?id=7, data wejścia: 10.08.2010]. Wed-ług statystyk policyjnych, to właśnie młodzi kierowcy powodują najwięcej wy-padków pod wpływem alkoholu. Program obejmował nie tylko kampanie, ale także programy społeczne i wzmożone kontrole policyjne trzeźwości kierow-ców. Był przykładem współpracy sektora: rządowego, pozarządowego i bizne-sowego.

– „Lepszy start dla twojego dziecka”; podstawowym założeniem kampanii jest stwierdzenie: „Nawet najmniejsza ilość alkoholu wypitego podczas ciąży może mieć negatywny wpływ na dziecko”. Celem kampanii jest rozbudzanie świa-domości społecznej na temat zagrożeń związanych ze spożyciem alkoholu w czasie ciąży i uzmysłowienie nie tylko kobietom, lecz również osobom z ich najbliższego otoczenia, że alkohol, nawet w minimalnych dawkach, ma nega-tywny wpływ na rozwój dziecka i może prowadzić do zaburzeń rozwo-jowych [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: http://dziecko.onet.pl/ /13569,24,40,kampania_spoleczna_lepszy_start_dla_twojego_dziecka, data wej-ścia: 10.08.2010]. W ramach kampanii powstały materiały drukowane: ulotki, plakaty, standy oraz utworzono stronę internetową: [www.lepszystart.com.pl]. Materiały pojawiły się w poradniach zdrowotnych, ginekologicznych, apte-kach. Problem był omawiany w prasie i w mediach elektronicznych.

– „Pijesz – pij odpowiedzialnie”; jest to program promujący odpowiedzialne spo-żywanie alkoholu. W ramach jego powstał między innymi poradnik dla sprze-dawców alkoholu [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: http://www.stock-polska.pl/pl/about/responsible-drinking, data wejścia: 10.08.2010].

– „Woda bez promili”; celem akcji jest przekazanie informacji na temat nie-bezpieczeństw, jakie wiążą się z korzystaniem z kąpielisk po spożyciu alko-holu. Działania kampanii promują bezpieczny i odpowiedzialny wypoczynek oraz zachęcają do aktywnego spędzania czasu [Dokument elektroniczny, tryb dostępu; http://www.wodabezpromili.pl/, data wejścia: 10.08.2010]. W ra-mach kampanii, w miejscowościach nadmorskich oraz nad jeziorami, roz-mieszczono plakaty, które informowały o niebezpieczeństwach związanych z pływaniem po spożyciu alkoholu. Rozdawano także ulotki oraz zachęca-no do aktywnego reagowania w sytuacjach, gdy widzimy osoby po spożyciu al-koholu wchodzące do łódki lub skaczące do wody. Stworzono również stronę internetową poświęconą temu problemowi.


Firmy branży spirytusowej prowadzą również działania edukacyjne – szkolenia dla sprzedawców alkoholu, współpracują z Fundacją „Krzyś”, do której głównych zadań należą: podnoszenie świadomości społecznej na temat ryzyka prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu, poprawa bezpieczeństwa na polskich drogach i zmniejszenie liczby ofiar wypadków spowodowanych przez pijanych kierowców w Polsce, a także uaktywnienie lokalnych środowisk w tym zakresie. Inicjatywą branży jest także serwis internetowy –,, Pij odpowiedzialnie” – którego celem jest eduko-wanie oraz promowanie odpowiedzialnych postaw i zachowań związanych ze spo-życiem alkoholu. Firmy wychodzą z założenia, że Internet jest najlepszym medium, przy pomocy którego można dotrzeć do ludzi młodych.

Jeszcze w 2004 roku Polski Przemysł Spirytusowy, organizacja reprezentująca pol-skich producentów na arenie europejskiej, przyjęła Kartę CEPS (The European Spirits Organization) dotyczącą odpowiedzialnego spożywania alkoholu. Opierając się na Karcie, PPS opracował własny Kodeks Postępowania Marketingowego podpisany przez wszystkich zrzeszonych członków. Celem Kodeksu Postępowania Marketin-gowego jest zobligowanie producentów i dystrybutorów alkoholów do propagowa-nia odpowiedzialnej konsumpcji alkoholu, w sposób zgodny z europejskimi stan-dardami. Kodeks precyzuje, że firmy, w swojej działalności marketingowej i komu-nikacyjnej, nie powinny zachęcać do nadmiernej konsumpcji lub też nadużywania alkoholu, jak również odnosić się do tego typu działań z aprobatą i pobłażliwością [Polski Przemysł Spirytusowy 2009 s. 8].

W Kodeksie stwierdza się, iż wszelkie formy: reklamy, promocji i komunikacji objęte Kodeksem będą: szanować literę prawa, będą prawdziwe oraz zgodne z ogól-nie przyjętymi zasadami uczciwej konkurencji i dobrą praktyką w biznesie, będą tworzo-ne z należytym poczuciem odpowiedzialności społecznej i będą opierać się na ucz-ciwości i dobrej wierze. Jednocześnie nie będą one: naruszać jakichkolwiek lokal-nych przepisów prawa oraz przepisów dotyczących reklamy, nieetycznie lub w inny sposób, naruszając ludzką godność i prawość, pochwalać nadmiernego lub nieod-powiedzialnego spożycia alkoholu, ani zachęcać do takiego spożywania, przedstawiać abstynencji lub umiaru w spożywaniu alkoholu w jakikolwiek negatywny sposób [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: http://www.pps.waw.pl/pliki/Certyfikaty/ /KODEKS.pdf, data wejścia: 11.08.2010].

Od 2007 roku Polski Przemysł Spirytusowy jest również członkiem Związku Sto-

warzyszeń Rady Reklamy, organizacji odpowiadającej za samoregulację w dziedzinie reklamy w Polsce.

A. Szumowski, prezes Stowarzyszenia Polska Wódka, mówi w jednym z wywiadów: Chyba na całym świecie, a na pewno w krajach Unii Europejskiej, branża alkoholowa coraz silniej włącza się w działania na rzecz społecznej odpowiedzialności biznesu. My chcemy w tej sprawie zabie-rać głos, podejmować inicjatywy, nawet inwestować pieniądze. Jesteśmy jedną z nielicznych organizacji, która na działalność w obszarze społecznej odpowiedzialności nie prosi o pieniądze, tylko proponuje współfinansowanie interesujących projektów [Kilijanek 2010].


4. Polmos Białystok jako przykład firmy branży spirytusowej3 Przykładem firmy branży spirytusowej, działającej w województwie podlaskim,

jest „Polmos” Białystok. Przedsiębiorstwo „Polmos” Białystok Spółka Akcyjna to firma z ponad 50-letnią tradycją. Należy do ścisłej czołówki w branży spirytusowej w Polsce. Jest producentem szerokiej gamy wysokiej jakości: wódek, brandy, likie-rów, nalewek i napojów niskoalkoholowych. Pod względem wielkości sprzedaży w grupie wódek klasy wyższej, firma zajmuje od 1998 roku pierwsze miejsce w kra-ju, z około 20%-owym udziałem w rynku. Pod względem jakości produktów i at-rakcyjności oferty, firma również nie ustępuje konkurentom.

Analizę społecznego zaangażowania tej firmy przeprowadzono wykorzystując in-formacje uzyskane drogą badań przy użyciu kwestionariusza ankiety, którą skierowano do władz przedsiębiorstwa, oraz materiałów udostępnionych przez samo przedsiębiorstwo.

Co skłania firmę do akcji prospołecznych? Główne powody podejmowania działań społecznie zaangażowanych, które wymienia przedsiębiorstwo, to przesłanki bizne-sowe, a więc budowanie wizerunku firmy i marki, oraz możliwość ukształtowania lep-szych relacji ze społecznością i władzami lokalnymi. Naciski ze strony opinii publicznej czy pracowników, długofalowa opłacalność i poczucie obywatelskiego obowiązku – ja-ko przyczyna społecznych inicjatyw – znalazły się na drugim miejscu. Firma przyznaje, że nie robi tego z potrzeby serca. Społeczne zaangażowanie jest dla firmy zdecydowanie instrumentem walki konkurencyjnej. Takiej sytuacji z pewnością nie należy oceniać ne-gatywnie. Ważniejsze bowiem od pobudek, którymi przedsiębiorstwo się kieruje, są efekty tych działań, korzyść, którą odnosi społeczność lokalna.

Działania społecznie zaangażowane są w firmie elementem działań marketin-gowych. Inicjatorem tej aktywności jest zarówno kierownictwo najwyższego szczebla, jak i sami beneficjenci. „Polmos” jest przedsiębiorstwem znanym w regionie, społe-czeństwo przekonane jest o jego dobrej kondycji finansowej, stąd wielu, ewentualnych, beneficjentów zwraca się osobiście do firmy o wsparcie. Decyzje o skali społecznego zaangażowania, jego formach i obszarach podejmuje najwyższe kierownictwo w fir-mie. Działaniami organizacyjnymi w tym zakresie, wobec traktowania takich inicjatyw jako działań marketingowych, zajmuje się Dział Marketingowy lub Prezes.

Firma stosuje dwie formy działań na rzecz społeczności lokalnej. Są to: wsparcie finansowe i wsparcie rzeczowe. Pomoc rzeczowa, z racji specyfiki działalności fir-my, jest jednak ograniczona, obejmuje najczęściej darowizny w ramach: balów cha-rytatywnych, balów PKOL i innych tego typu inicjatyw.

„Polmos” preferuje działania samodzielne, jednakże realizuje także wiele wspólnych projektów z organizacjami pozarządowymi i władzami lokalnymi. Odbiorcami tych działań są zarówno organizacje społeczne, instytucje publiczne, pracownicy i ich ro-dziny, jak i osoby indywidualne spoza firmy. Podstawowy obszar działań zaangażowa-nych firmy to pomoc społeczna i usługi socjalne. Poza tym, przedsiębiorstwo wspiera: edukację, sport i rekreację, kulturę i ochronę zdrowia. Szacunkowa wartość działań spo-

3 Fragment opracowano na podstawie badan własnych przeprowadzonych przy użyciu kwestiona-

riusza ankiety i wywiadu bezpośredniego z kierownictwem firmy.


łecznie zaangażowanych nie przekroczyła, w 2006 roku, 1% rocznego przychodu. Lista beneficjentów darowizn finansowych Polmosu obejmuje ponad 40 pozycji.

Przykładowe działania, które firma podjęła w obszarze ochrony zdrowia, to [Gołaszewska-Kaczan 2009 s. 199 – 200]:

– wsparła rozbudowę Hospicjum Towarzystwa Przyjaciół Chorych, moder-nizację kotłowni c.o. na rzecz Polskiego Związku Głuchych, Oddział Pod-laski w Białymstoku, dofinansowała projekt architektoniczny siedziby Krajo-wego Towarzystwa Autyzmu, Oddział w Białymstoku, zakupiła komputero-we aparaty EEG na rzecz Polskiego Stowarzyszenia Ludzi Cierpiących na Padaczkę, dofinansowała rozwój ośrodka probacji alternatywnej dla Stowa-rzyszenia Dzieła Nieustającej Pomocy;

– dofinansowała działalność: Polskiego Związku Niewidomych O. Podlaski, Podlaskiego Towarzystwa Laryngektomowanych, Polskiego Towarzystwa Pomocy Dzieciom z Porażeniem Mózgowym, Domu dla Osób Bezdom-nych i Najuboższych Monar-Markot;

– wsparła, w działaniach rehabilitacyjnych: Polskie Towarzystwo Walki z Kalect-wem ZOW w Białymstoku, Caritas Archidiecezji Białystok, Stowarzyszenie Pomocy Mieszkaniowej dla Sierot, Fundację Dzieciom „Zdążyć z pomocą”, Podlaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom z Porażeniem Mózgowym.

Przedsiębiorstwo wsparło sport poprzez: – współfinansowanie Mistrzostwa Makroregionu Wschodniego Karate Kyokus-

hin; – dotację finansową dla Sekcji Lekkoatletyki Klubu Sportowego „Podlasie”. Działania przedsiębiorstwa w zakresie kultury to przykładowo: – dofinansowanie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Działalności Muzycz-

nej, Stowarzyszenia Miłośników Muzyki Sacra w Białymstoku, Podlaskiego Centrum Sztuki.

Firma wspomogła też: – Stowarzyszenie Społeczno-Gospodarcze „Mazowsze; – Urząd Gminy Płaska. Inne działania „Polmosu” to: – firma udzieliła pomocy w sfinansowaniu letniego wypoczynku dzieci To-

warzystwu Przyjaciół Dzieci OM i Zgromadzeniu Sióstr Salezjanek; – wsparła organizację wyjazdów dzieci na basen i lodowisko w ramach Świe-

tlicy Dziennego Pobytu dla Dzieci przy DDPS; – zorganizowała choinkę dla dzieci w rodzinach zastępczych w ramach Miej-

skiego Ośrodka Pomocy Rodzinie; – zorganizowała wypoczynek dla dzieci przebywających w Świetlicy Socjote-

rapeutycznej „Nazaret”; – wspomogła zakup sztandaru dla Stowarzyszenia Honorowych Dawców

Krwi O. Choroszcz oraz druk folderu Podlaskiego Towarzystwa Laryngek-tomowanych;


– wsparła budowę pomnika, organizowaną przez Stowarzyszenie Pomocy Ru-bież OPP.

Firma przyłączyła się do akcji: – „Podarujmy dzieciom święta”; – „Nie jesteś sam”; – „Zeszyt 2007”. Ważnym obszarem działań społecznie zaangażowanych firmy jest szkolnictwo

wyższe. Chyba żadna z podlaskich firm nie wspiera tego obszaru w takim zakresie. „Polmos” jest współsponsorem większości konferencji naukowych, zarówno stu-denckich, jak i akademickich. Tylko w roku 2007 wspomógł ponad 70 takich ini-cjatyw. Przedsiębiorstwo dofinansowuje: przygotowanie materiałów promocyjnych, wydanie materiałów konferencyjnych, wynajęcie sal i sprzętu multimedialnego.

Szczególna więź łączy przedsiębiorstwo z Wydziałem Ekonomii i Zarządzania Uni-wersytetu w Białymstoku. „Polmos” wydatnie wspomaga działalność tutejszych stu-denckich kół naukowych, jest także organizatorem praktyk studenckich dla studen-tów tego Wydziału.

Jak stwierdzono wcześniej, przedsiębiorstwo angażuje się w akcje prospołeczne z pobudek biznesowych. Czy rzeczywiście odnosi jednak takie korzyści.? Okazuje się, że tak. Wśród korzyści, firma wskazuje przede wszystkim wzmocnienie wize-runku przedsiębiorstwa na zewnątrz i w ramach jej struktur oraz dobre relacje ze społecznością lokalną. Na drugim miejscu firma wymienia korzyść w postaci zmniej-szenia skali ważnego problemu występującego w otoczeniu firmy. Dalszymi korzy-ściami, w opinii przedsiębiorstwa, są: wpływ na sektor publiczny i grupy opinio-twórcze, wzrost motywacji i identyfikacji pracowników z firmą oraz udoskonalanie otoczenia, w którym firma działa.

Najmniej ważny, według badanego podmiotu, jest rozwój osobisty i zawodowy pracowników. Jest to z pewnością związane z faktem, iż ta forma społecznego za-angażowania, która najbardziej angażuje samych pracowników, czyli wolontariat pracowniczy, nie jest w przedsiębiorstwie spotykana.

Na pytanie o przeszkody w zakresie podejmowania inicjatyw prospołecznych, firma stwierdza, że podstawową barierą, którą musi pokonać, chcąc podjąć takie działania, jest przekonanie Zarządu do tej inicjatywy. Dużą rolę odgrywają również koszty ewentualnych działań. Zdaniem „Polmosu”, do większego zainteresowania się ideą społecznego zaangażowania może skłonić przedsiębiorstwo przede wszystkim stanowisko właściciela w tej sprawie. Motywujące może być także zachowanie konsu-mentów, którzy będą popierać prospołeczne firmy przez zakup ich produktów. Poli-tyka rządu, działalność władz lokalnych czy organizacji pozarządowych ma niewiel-kie znaczenie w tym względzie.

5. Podsumowanie Podsumowując przedstawione informacje, należy stwierdzić, iż powszechne prze-

konanie o braku zainteresowania wszystkich producentów napojów alkoholowych prob-


lemami społeczności lokalnych nie jest uzasadnione. Istnieją bowiem firmy, i wydaje się, że stanowią one przeważające grono, które realizują szereg działań prospołecznych. Przedsiębiorstwa te podejmują zarówno inicjatywy ogólnopolskie, jak i lokalne. Działa-nia takie są traktowane w dużej mierze jako instrument marketingowy, jednakże mogą przynieść ogromne korzyści społeczne, o czym nie należy zapominać.

Literatura FOB 2007 Odpowiedzialny biznes 2007. Raporty społeczne i innowacyjne strategie CSR,

Materiały konferencyjne, Warszawa. Fundacja Komunikacji Społecznej 2003 Pierwsze w Polsce kompleksowe badania na temat

postaw konsumentów oraz liderów opinii wobec idei społecznej odpowiedzialności biznesu, Ra-port, Warszawa.

Gołaszewska-Kaczan U. 2009 Zaangażowanie społeczne przedsiębiorstwa, Białystok. Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http:// www.filantropia.org.pl, data wej-ścia: 11.08.2010].

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://dziecko.onet.pl/13569,24,40,kam-pania_spoleczna_lepszy_start_dla_twojego_dziecka, data wejścia: 10.08.2010].

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.pilesniejedz.pl/index.php?id=7, data wejścia: 10.08.2010].

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.pps.waw.pl/pliki/Certyfika-ty/KODEKS.pdf, data wejścia: 10.08.2010].

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.stock-polska.pl/pl/about/ /responsible-drinking, data wejścia: 10.08.2010].

Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.wodabezpromili.pl/, data wej-ścia: 10.08.2010].

Kapcewicz B. 2008 Inwestycje społeczne – filantropia czy program strategiczny, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.fob.org.pl/strona.php?id_a=729&kat=, data wejścia: 09.08.2010].

Kilijanek K. 2010 Polska wódka to powód do dumy, „Rynki Alkoholowe”, nr 7. Kilijanek K. 2010 Biznes społecznie odpowiedzialny: moda czy konieczność, dokument

elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.rynki.pl/index.php?option=com_ _content&task=view&id=58, data wejścia: 09.08.2010].

Polski Przemysł Spirytusowy 2009 Raport 2008. Społeczna Odpowiedzialność Branży Spi-rytusowej, Warszawa.

Stankiewicz W., Windorpska A., Społeczne zaangażowanie biznesu na świecie, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.mckinsey.com/locations/warsaw/ /files/pdf/spoleczne_ zaangazowanie_ mckinsey. pdf, data wejścia: 09.08.2010].

Strategor 1995 Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, Warszawa. Więcej niż zysk, czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy 2001, (red.) B. Rok,

Warszawa.


Marzanna PONIATOWICZ1

PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRYWATNE W SEKTORZE SAMORZĄDOWYM A PROBLEMATYKA LOKALNEGO DŁUGU

PUBLICZNEGO

Streszczenie

Obserwowana ostatnio w Polsce, wysoka dynamika wzrostu zadłużenia sektora samorządowego

powoduje, że szczególnego znaczenia nabiera problematyka optymalnego zarządzania długiem lokal-nym. Jednym ze sposobów ograniczania zadłużenia jest wykorzystanie formuły PPP przy realizowaniu inwestycji samorządowych. „Zielone światło” w tym zakresie wprowadziły w Polsce dwie nowe regu-lacje prawne, tj. nowa ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym oraz ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi. Jednak formuła PPP nie może być wyłącznie traktowana jako alternatywa dla długu (takie ujęcie dominuje w literaturze przedmiotu). Występuje ry-zyko zwiększenia długu, wskutek możliwych trudności pojawiających się w procesie realizacji formuły PPP. Niebezpieczeństwa z tym związane dostrzega już od dawna Unia Europejska, czego dowodem jest Decyzja Eurostatu 18/2004 w sprawie traktowania wpływu partnerstwa publiczno – prywatnego na dług oraz deficyt finansów sektora publicznego. Celem niniejszego opracowania jest określenie za-let i wad wykorzystania formuły PPP przez sektor samorządowy, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wpływu zobowiązań, wynikających z realizacji przedsięwzięć PPP, na lokalny dług pu-bliczny.

Słowa kluczowe: dług samorządu terytorialnego, partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), koncesja, modele PPP, Decyzja Eurostatu 18/2004

PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP IN THE SELF-GOVERNMENT SECTOR AND THE LOCAL PUBLIC DEBT

Summary

As the self-government sector in Poland is facing the problem of rapidly growing debt, the issue

of effective management of local debt has become of crucial importance. The use of the PPP formula in self-government investment projects is one of the ways to limit debt. Two new legal regulations gave the ‘green light’ to this kind of cooperation: the public-private partnership bill of December 19th 2008 and the works and services concession bill of January 9th 2009. However, the PPP formula must not be viewed solely as an alternative to debt (as is done by most authors). There is even a risk that debt will further increase as a result of applying the PPP model. The European Union has been aware of this danger for a long time, as can be concluded from the Eurostat Decision 18/2004 re-garding the way it would treat the influence of public-private partnership on public debt and the fi-nancial deficit of the public sector. The aim of this paper is to assess the advantages and the draw-

1 Dr hab. Marzanna Poniatowicz, prof. UwB jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania

Uniwersytetu w Białymstoku.

Marzanna Poniatowicz 34

backs of the PPP approach as used by the self-government sector, with particular focus on the possi-ble impact on local public debt of liabilities resulting from the implementation of PPP projects.

Key words: local government debt, public-private partnership (PPP), concession, PPP models, Eurostat Decision 18/2004

1. Wstęp Partnerstwo publiczno-prywatne (ang. Public-Private Partnership – PPP) to nie

tylko jeden z instrumentów finansowania inwestycji sektora publicznego (państwowe-go i samorządowego), ale również jedna z form demonopolizacji administracji pub-licznej poprzez przekazywanie realizacji zadań publicznych podmiotom prywatnym. Idea partnerstwa publiczno-prywatnego bardzo dobrze wkomponowuje się w po-pularną na świecie, a ostatnio również w Polsce, koncepcję Nowego Zarządzania Publicznego (ang. New Public Management – NPM), rozumianego jako przedsiębiorcze zarządzanie instytucjami publicznymi, nawiązujące do idei zapożyczonych z zasad funkcjonowania sektora prywatnego, propagujące wprowadzenie mechanizmów kon-kurencji do sektora publicznego (ang.marketisation) oraz zorientowane przede wszys-tkim na wyniki (ang. efficiency requires a „hard look” at objectives).

Filozofia NPM zakłada, że sektor publiczny (w tym również samorządowy) powi-nien realizować część swoich funkcji, korzystając z „osób trzecich”, np. organizacji prywatnych (zgodnie z koncepcją: „sterować, a nie wiosłować” – ang. steer, not row).

Aktualnie w Polsce przeżywamy swoistą fascynację formułą partnerstwa publicz-no-prywatnego. W większości publikacji podkreśla się wyłącznie zalety tej formy fi-nansowania, zupełnie pomijając wady i zagrożenia z tym związane. Owa fascynacja jest potęgowana przez fakt, że w końcu udało się nam opracować regulacje prawne sprzyjające rozwojowi PPP. Poprzedni, niejako „martwy” akt prawny, tj. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, wprowadził liczne, skomplikowane pro-cedury, które skutecznie „zamroziły” inicjatywy PPP w Polsce (w ciągu kilku lat funk-cjonowania ustawy nie zawarto żadnej umowy PPP w sektorze samorządowym).

Obecnie obowiązujące regulacje prawne, tj. nowa ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym [Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. … 2009] oraz ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi [Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. … 2009] w widoczny sposób odwróciły te trendy. W samym tylko 2009 r. podmioty publiczne ogłosiły 41 projektów publiczno-prywatnych, z czego 22 przedsięwzięcia dotyczyły sektora samorządowego (nowe regulacje prawne najczęściej były stosowane przez urzędy miast i gmin, rzadziej – urzędy marszałkowskie, powiaty, spółki ko-munalne, szkoły i szpitale), [Rynek PPP w Polsce… 2010 s. 5].

Celem niniejszego opracowania jest określenie zalet i wad wykorzystania formu-ły PPP przez sektor samorządowy, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wpły-wu zobowiązań, wynikających z realizacji przedsięwzięć PPP, na lokalny dług publicz-ny.

Partnerstwo publiczno-prywatne w sektorze samorządowym… 35

2. Definicja partnerstwa publiczno-prywatnego oraz zalety i wady wykorzy-stania formuły PPP w sektorze samorządowym

J. Siwińska-Gorzelak definiuje partnerstwo publiczno-prywatne jako współpracę

podmiotu prywatnego i publicznego w realizacji zadań publicznych [Kopańska, Bartczak, Siwińska-Gorzelak 2008 s. 11]. Z kolei, E.J. Stroes określa je jako zinsty-tucjonalizowane podejście do współpracy między protagonistami różnych syste-mów społecznych (władz publicznych, podmiotów gospodarczych i organizacji po-zarządowych – NGO) w celu rozwiązywania złożonych problemów lokalnych i re-gionalnych [Stroes 2002 s. 1]. Według Raportu Amerykańskiej Izby Handlowej, PPP jest modelem długoterminowej współpracy podmiotów sprawujących władztwo publiczne, należących do sektora rządowego lub samorządowego, z podmiotami sek-tora prywatnego w zakresie świadczenia usług użyteczności publicznej. Celem tej współpracy jest osiągnięcie obopólnych korzyści, zarówno komercyjnych (przyno-szenie zysku), jak i społecznych (zaspokajanie określonych potrzeb), [Partnerstwo Pub-liczno-Prywatne… 2002 s. 7]. Natomiast W. Maroszek definiuje partnerstwo publicz-no-prywatne jako formalne powiązanie podmiotu publicznego i prywatnego, w wy-niku którego zadania, tradycyjnie lub ustawowo przypisane do sektora publicznego, są realizowane siłami prywatnymi [Maroszek 2002].

Przywołana wcześniej, najnowsza ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym w artykule 1 ust. 2 określa przedmiot partnerstwa publiczno-prywatnego jako wspól-ną realizację przedsięwzięć opartą na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym. Partner prywatny zobowiązuje się do realizacji przedsięwzięcia za wynagrodzeniem oraz do poniesienia w całości albo w części wy-datków na jego realizację, tymczasem podmiot publiczny zobowiązuje się do współ-działania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia, w szczególności poprzez wniesienie wkła-du własnego. Jednocześnie, jak już wcześniej wspomniano, każda ze stron umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym ponosi część ryzyka niepowodzenia przedsięw-zięcia.

Nowa ustawa zdecydowanie różni się od jej poprzedniczki z 2005 r. Jej konstrukcję oparto na pięciu podstawowych założeniach: przyznanie zainteresowanym jak naj-większej swobody kształtowania partnerstwa, ochrona najważniejszych interesów pub-licznych, ochrona uzasadnionych interesów partnerów prywatnych, ochrona długu pu-blicznego, zgodność z prawem Unii Europejskiej.

W nowej ustawie odstąpiono od wymogu wykonywania części uciążliwych analiz ekonomicznych w przypadku małych projektów PPP, o wartości do 211 tys. Euro, oraz robót budowlanych – do 5 278 tys. Euro. Poza tym, wprowadzono bardziej ra-mowy charakter umowy o PPP (formuła umbrella agrement), to znaczy rezygnowano ze szczegółowego wykazu zawartości umowy, określając jedynie jej zasadnicze elementy.

Uproszczono również procedury związane z wyborem formy partnerstwa oraz wyborem partnera prywatnego. Rozszerzono listę podmiotów publicznych, które mogą być zaangażowane w PPP. Obok władz państwowych i samorządowych, po-


jawiły się dodatkowo: przedsiębiorstwa, banki, spółki prawa handlowego, publiczne podmioty zagraniczne itp.2

Niestety, w nowych regulacjach prawnych wciąż pozostawiono wymóg uzyska-nia zgody Ministra Finansów na finansowanie z budżetu państwa (wymóg ten doty-czy zaangażowania środków budżetowych w wysokości przekraczającej 100 mln zł). Jak słusznie zauważa W. Gonet, PPP nie jest bardziej niebezpieczną metodą realiza-cji zadań publicznych od tradycyjnych form finansowania, a przecież w przypadku form tradycyjnych (będących bardziej kosztownymi od PPP) nie wprowadza się wy-mogu uzyskania zgody Ministra Finansów na realizację ze środków budżetowych, powyżej określonej kwoty. Zdaniem cytowanego autora, wprowadzona regulacja, do-tycząca konieczności uzyskiwania zgody Ministra Finansów na realizację PPP powy-żej określonej kwoty, dowodzi, że instytucja PPP jest wciąż traktowana przez usta-wodawcę w sposób nieufny i z rezerwą [Gonet 2009].

Dodatkowo wprowadzono warunek uzyskania zgody Ministra Finansów od spełnia-nia kryteriów bezpieczeństwa finansów publicznych, a także nastąpiło skrócenie czasu wydania zgody przez Ministra Finansów z 60 dni do 6 tygodni.

Zgodnie z zapisami nowej ustawy, przedmiotem partnerstwa publiczno-prywat-nego jest jedno lub więcej następujących działań [Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r.… art. 2 pkt. 4.]:

– budowa lub remont obiektu budowlanego; – świadczenie usług; – wykonanie dzieła, w szczególności wyposażenie składnika majątkowego

w urządzenia podwyższające jego wartość lub użyteczność; – inne świadczenie połączone z eksploatacją, utrzymaniem lub zarządzaniem

składnikiem majątkowym, który jest wykorzystywany do realizacji przed-sięwzięcia publiczno-prywatnego lub jest z nim związany.

W tej części opracowania wydaje się uzasadnione wyjaśnienie, czym różni się for-muła PPP od formuły koncesji. Koncesja na roboty budowlane jest instytucją wpro-wadzoną do polskiego systemu prawnego, wspomnianą wcześniej, ustawą z dnia 9 stycz-nia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi. Konstrukcja ta (określana często jako „małe PPP”) stanowi swoistą alternatywę dla formuły PPP. Będąc zamówieniem udzie-lanym przez podmiot publiczny wykonawcy prywatnemu, nie jest jednak zamówie-niem publicznym, ale instytucją samodzielną, o złagodzonych wymogach formal-nych. Różni się od PPP w następującym zakresie [Gonet 2009 s. 25]:

– w PPP (w przeciwieństwie do koncesji) jest dopuszczalne poniesienie cało-ści nakładów przez stronę publiczną (np. w sytuacji gdy oddaje się w zarzą-dzanie istniejącą infrastrukturę);

– w koncesji zasadnicza część wynagrodzenia powinna pochodzić od użytkow-ników przedmiotu koncesji (wykonawca obiektu budowlanego pobiera wy-

2 Pod warunkiem że są to podmioty finansowane w ponad 50% przez Skarb Państwa lub samo-

rząd terytorialny, lub w których Skarb Państwa bądź samorząd terytorialny posiadają ponad połowę udziałów albo akcji, lub sprawują nadzór nad organem zarządzającym, albo mają prawo do powoływa-nia ponad połowy składu organu nadzorczego bądź zarządzającego.


nagrodzenie z zysków z tego obiektu), natomiast w PPP jest dopuszczalne uiszczenie wynagrodzenia przez stronę publiczną;

– w PPP zwykle dochodzi do transferu majątku związanego z realizowanym przedsięwzięciem, natomiast w przypadku koncesji koncesjonariusz jedynie zarządza przedmiotem koncesji i nie ma do niego żadnego tytułu prawnego;

– przedmiotem koncesji jest zlecenie: wykonania usług, dostaw, prac budow-lanych, zaś przedmiotem PPP jest przedsięwzięcie jako całość połączone z utrzymaniem lub zarządzaniem składnikiem;

– w przypadku PPP następuje podział ryzyka między partnera publicznego i pry-watnego, tymczasem w przypadku koncesji następuje przeniesienie ryzyka ekonomicznego z tytułu wykonywania koncesji na koncesjonariusza.

Z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania, interesuje nas przed wszyst-kim zastosowanie formuły PPP w sektorze samorządowym. Polskie samorządy te-rytorialne, borykając się z problemem niewystarczających środków własnych, aktyw-nie poszukują nowatorskich źródeł finansowania realizowanych przez siebie zadań publicznych. Jednym z nich mogą być środki inwestora prywatnego (por. rysunek 1.).

Jako podstawowe zalety, charakteryzowanej formy finansowania przedsięwzięć publicznych w sektorze samorządowym, można wymienić następujące:

– długotrwały charakter umowy – partnerstwo publiczno-prywatne posłu-guje się z reguły okresem 15 – 30 lat, a niektóre umowy są zawierane nawet na kilkadziesiąt lat; ich przedmiotem nie jest jedynie wykonanie inwestycji infrastrukturalnej, ale również zagwarantowanie warunków, na jakich ma przebiegać proces dostarczania usług;

– kompleksowość – prywatny partner nie tylko realizuje inwestycję, ale naj-częściej staje się również długoletnim dostawcą usługi publicznej;

– podział ryzyka związanego z zaangażowaniem inwestycyjnym i finan-sowym między podmioty sektora publicznego i prywatnego;

– oparcie współpracy na zasadach rynkowych – prymat zasad racjonal-ności ekonomicznej, a nie uwarunkowań politycznych (prywatny podmiot jest znacznie mniej podatny od podmiotu publicznego na różnego rodzaju naciski polityczne);

– zwiększenie efektywności świadczenia usług publicznych; – optymalne wykorzystanie publicznych zasobów majątkowych; – możliwość wykorzystania wiedzy i doświadczeń sektora prywatnego; – zmniejszenie wydatków władzy publicznej, a w konsekwencji ogra-

niczanie deficytu budżetowego (finansów publicznych); – możliwość finansowania dużych projektów infrastrukturalnych bez

zwiększania zadłużenia publicznego (zobowiązania zaciąga prywat-ne konsorcjum, a więc dług publiczny nie rośnie).


RYSUNEK 1. PPP jako instrument finansowania zadań publicznych JST

Źródło: Opracowanie własne.

Dla podmiotu publicznego (JST) formuła PPP umożliwia przede wszystkim bar-

dziej równomierne rozłożenie w czasie nakładów związanych z finansowaniem in-westycji samorządowej (por. rysunek 2.). W przypadku finansowania jej za pomocą modelu tradycyjnego, obserwowany na rysunku wysoki skok nakładów na sfinanso-wanie przedsięwzięcia infrastrukturalnego (faza przygotowania i realizacji inwesty-cji), wymusza na JST dwa alternatywne typy działań: a) zwiększenie podatków sa-morządowych i realizacja inwestycji za pomocą w ten sposób otrzymanych docho-dów fiskalnych – jest to raczej działanie dość ryzykowne z punktu widzenia ocze-kiwań lokalnych wyborców, b) zaciągnięcie długu – na ten krok najczęściej decydują się władze samorządowe. Finansowanie inwestycji przez zastosowanie formuły PPP pozwala na odciążenie budżetu lokalnego przede wszystkim w fazie przygotowania i realizacji inwestycji samorządowej, ale jednocześnie wiąże się zwykle z większymi kosztami w fazie jej eksploatacji.

Formuła partnerstwa publiczno-prywatnego nie jest pozbawiona wad, również w kontekście wykorzystania jej przez sektor samorządowy. Przede wszystkim istnieją pewne bariery natury mentalnej i socjologicznej. W Polsce głęboko jest zakorzeniona społeczna niechęć do robienia wspólnych interesów publiczno – prywatnych. Zauważa się występowanie szeregu barier psychologicznych dotyczących „styku” sektorów: pub-licznego i prywatnego, który jest odbierany jako mało przejrzysty i korupcyjny. Jak słusznie zauważa M. Kulesza, jest to obszar: […] na którym już tylko samo uzyskanie dostępu do rynku jest przesłanką sukcesu gospodarczego. Im słabsza gospodarka, tym więcej pokus na tym polu, bo nie ma wielu innych, konkurencyjnych źródeł zarobkowania” [Kulesza 2003].

Źródła finansowania zadań

publicznych przez JST

Środki prywatne – formuła PPP

Transfery z budżetu państwa: - subwencja ogólna - dotacje celowe Przychody zwrotne:

- kredyty - pożyczki - emisja obligacji komunalnych

Dochody własne JST: - podatki samorządowe - opłaty samorządowe - dochody z mienia - inne dochody własne

Środki z UE


RYSUNEK 2. Obciążenie budżetu JST – porównanie kosztów inwestycji realizowanej

w modelu tradycyjnym oraz modelu PPP


Poza tym, władzę lokalną charakteryzuje naturalny opór przed podejmowaniem

długoterminowych decyzji. Jednocześnie kadencyjność władz samorządowych po-woduje, że partnerzy prywatni muszą uwzględniać w swoich rachunkach ryzyko poli-tyczne związane ze zmianami władzy. Często zdarza się, iż zmiana ta pociąga za so-bą zmianę poglądów na temat realizowanej inwestycji i następuje pogorszenie kli-matu inwestycyjnego [Tomaszewski 2006 s. 218].

Kolejną barierą dla wykorzystania formuły PPP jest obawa przed utratą kontroli nad majątkiem publicznym (w tym wypadku – majątkiem komunalnym) oraz zwią-zane z tym ograniczenie wpływu samorządów lokalnych na inwestycję realizowaną przez partnera publicznego.

Inna bariera to brak poparcia społecznego dla idei odpłatności za usługi publicz-ne, co jest sprzeczne z oczekiwaniami strony prywatnej, której zależy, by ceny były ustalone na możliwie najwyższym poziomie. Z kolei, strona publiczna jest zaintere-sowana tym, aby koszt świadczonej usługi był jak najniższy i jednocześnie, żeby stro-na prywatna gwarantowała jak najwyższą jakość tej usługi. Owa dychotomia oczeki-wań partnera prywatnego i publicznego to jeden z poważniejszych problemów PPP. W raporcie przygotowanym przez CEE Bankwatch Network, dotyczącym proble-matyki najważniejszych niebezpieczeństw związanych z projektami partnerstwa pub-liczno-prywatnego w Europie Środkowo-Wschodniej, stwierdza się, że naturalna ten-dencja partnera prywatnego do ograniczania kosztów negatywnie odbija się na ja-kości usług publicznych i w związku z tym: mechanizm PPP nie powinien być stosowany dla szczególnie społecznie lub środowiskowo wrażliwych usług, takich jak: ochrona zdrowia, szkol-nictwo, więziennictwo czy zaopatrzenie w wodę, gdzie istnieje pokusa do nadmiernej redukcji kosztów,

Znaczne obciążenie budżetu JST

Tradycyjny model realizacji inwestycji

Model PPP

Eksploatacja Czas Przygotowanie i realizacja inwestycji

Wydatki z budżetu

JST


przy jednoczesnym braku mechanizmów, które mogłyby temu zapobiec [Never mind the balance sheet… 2008 s. 24]. W cytowanym raporcie podkreśla się konieczność skutecznego monitoringu jakości usług świadczonych przez sektor prywatny oraz postuluje opra-cowanie systemu wskaźników oceny oraz sankcji w przypadku stwierdzonych uchy-bień jakościowych.

Kolejny argument przeciwników formuły PPP wiąże się z różnicami w kosztach pozyskania kapitału przez sektor prywatny i publiczny. Otóż istnieją dowody na to, że finansowanie ze źródeł prywatnych jest często znacznie droższe niż zaciąganie długu przez sektor publiczny. Jako przykład może posłużyć całkowity koszt pozy-skania kapitału dla szkockich szkół wybudowanych, przy pomocy mechanizmu PPP, w latach 1998 – 2001. Wyniósł on od 7% do 13% rocznie, podczas gdy oprocentowa-nie pożyczki zaciągniętej przez jednostki sektora publicznego wynosiło w tym cza-sie od 4,2% do 5,9 % [Never mind the balance sheet… 2008 s. 18].

Inna bariera wynika z faktu, że dostęp do informacji publicznej w przypadku projektów PPP jest ograniczony, a dane finansowe są często klasyfikowane jako dane objęte „tajemnicą handlową”. Występuje zjawisko swoistej asymetrii informacji (o ile są dostępne dane dotyczące podmiotu publicznego, o tyle pojawiają się trudności z dostępem do informacji finansowych związanych z podmiotem prywatnym). Problem ten jest symptomatyczny dla nowych krajów członkowskich UE, w których, jak pod-kreśla się w jednym z opracowań Banku Światowego, obywatele: […] posiadają jedynie ograniczone informacje na temat ryzyka związanego z PPP, jak również ograniczone zrozumienie długoterminowych kosztów finansowych PPP. Ponadto, kraje te ujawniają niewielką część tego typu informacji do wiadomości publicznej. Umowy PPP i ich zawartość uznawane są za informacje poufne. W związku z tym, nie jest możliwe ocenienie długoterminowych kosztów finansowych PPP, a opinia publiczna nie jest w stanie zmusić urzędników do zachowania rozwagi [Budina, Polackova Brixi, Irwin 2007 s. 16].

3. Modele partnerstwa publiczno-prywatnego Istnieją różnorodne modele współpracy między podmiotem publicznym i part-

nerem prywatnym. Przedstawiono je w tabeli 1. Opisane w tabeli, modele różnią się przede wszystkim stopniem zaangażowania

strony prywatnej, od minimalnego do maksymalnego, oraz zakresem transferu ryzyka na rzecz sektora prywatnego. Ową „stopniowalność” odpowiedzialności trafnie zobra-zowała, analizując wybrane modele partnerstwa publiczno-prywatnego, I. Herbst – Pre-zes Fundacji Centrum PPP (rysunek 3.). Największą odpowiedzialność posiada pod-miot publiczny samodzielnie realizujący przedsięwzięcie publiczne (lewa strona anali-zowanego rysunku). Owa odpowiedzialność zostaje całkowicie przerzucona na partnera prywatnego w przypadku prywatyzacji usług publicznych (prawa strona rysunku). W ujęciu cytowanej autorki, PPP jest pewnego rodzaju hybrydą między domeną działań władzy publicznej a kapitału prywatnego w dziedzinach stanowiących zadania władzy publicznej. To swoisty substytut prywatyzacji.


TABELA 1. Modele PPP

Lp. Nazwa modelu Sekwencja działań podmiotu prywat-nego, charakterystycznych dla danego

modelu 1. OM (ang. Operations and Maintenance) Eksploatuj → Utrzymuj

2. DB (ang. Design – Build) Projektuj → Buduj

3. BOO (ang. Build – Own – Operate) Buduj → Posiadaj → Eksploatuj

4. BOR (ang. Build -Operate – Renew) Buduj → Eksploatuj → Odnawiaj koncesję

5. BOOT (ang. Build – Own – Operate –Transfer) Buduj → Posiadaj → Eksploatuj → Przekaż

6. BLT (ang. Built – Lease -Transfer) Buduj → Najmuj → Przekaż

7. BRT (ang. Built – Rent – Transfer) Buduj → Dzierżaw → Przekaż

8. BTO (ang. Built – Transfer – Operate) Buduj → Przekaż → Eksploatuj

9. BOT (ang. Built – Operate – Transfer) Buduj → Eksploatuj → Przekaż

10. LDO (ang. Lease – Develop – Operate) Dzierżaw → Rozwijaj → Eksploatuj

11. BDO (ang. Buy – Develop – Operate) Kupuj → Rozwijaj → Eksploatuj

12. DBO (ang. Design – Built – Operate) Projektuj→ Buduj→ Eksploatuj

13. DBFO (ang. Design – Built – Finance – Operate) Projektuj → Buduj → Finansuj → Eksploa-tuj

14. DCMF (ang. Design – Create – Manage – Finance)

Projektuj → Buduj → Zarządzaj → Finan-suj

15. MOT (ang. Modrnize – Operate/Own – Transfer)

Modernizuj → Eksploatuj/Posiadaj → Prze-każ

16. ROO (ang. Renew –Own – Operate) Uzdrów → Posiadaj → Eksploatuj

Źródło: Opracownie własne na podstawie: [Public Private Partnership… 1999 s. 13 – 16]. Do władz samorządowych należy decyzja dotycząca wybory odpowiedniego

modelu PPP. Przy jej podejmowaniu należy uwzględnić: specyfikę przedsięwzięcia publicznego realizowanego w ramach PPP, potrzeby konkretnego przypadku, a tak-że cele, jakie stawiają sobie partnerzy. Jak słusznie zauważa B. Korbus, nie jest ani ce-lowe, ani możliwe narzucenie jakiegokolwiek „uniwersalnego modelu PPP” [Korbus 2005 s. 9].

RY

SUN

EK

3.

Pro

blem

atyk

a od

pow

iedz

ialn

ości

w p

oszc

zegó

lnyc

h m

odel

ach

real

izac

ji in

wes

tycj

i (od

form

tra

dycy

jnyc

h do

um

ów P

PP

)

Źró

dło:

Dok

umen

t ele

ktro

nicz

ny, t

ryb

dostęp

u: [H

erbs

t, ht

tp:/

/ww

w.c

entr

um-p

pp.p

l/fo

rum

/dow

nloa

d/lo

dz/c

o_to

_jes

t_pp

p.pd

f, da

ta w

ejśc

ia: 1

2.10

.201

0 r.]

.

Zad

anie

rea

lizow

ane

sam

odzi

elni

e pr

zez

podm

iot p

ublic

zny

Tra

dycy

jne

zam

ówie

nie

nie

real

izuj

e pr

ojek

tu

(Zap

roje

ktuj

) Zbu

duj –

E

kspl

oatu

j – P

rzek

aż

(BO

T,D

BO

T)

Zap

roje

ktuj

– Z

budu

j –

Eks

ploa

tuj –

Pos

iada

j –

Prz

ekaż

(BO

OT

) Z

apro

jekt

uj –

Bud

uj –

E

kspl

oatu

j – P

osia

daj

(BO

O)

P

roje

ktow

anie

Bud

owa

F

inan

sow

anie

Eks

ploa

tacj

a

Zar

ządz

anie

Wła

sne

jedn

ostk

i (z

akła

dy) o

rgan

izac

yjne

Wła

sność

Wła

sne

jedn

ostk

i (z

akła

dy) o

rgan

izac

yjne

Wła

sność

Wła

sność

Wła

sność

Wyk

onaw

ca z

arzą

dza

–ek

splo

atuj

e go

Wyk

onaw

ca S

półk

a za

rząd

zają

co-

eksp

loat

acyj

na

Wyk

onaw

ca /

SPV

P

roje

ktow

anie

Bud

owa

F

inan

sow

anie

Eks

ploa

tacj

a i z

arzą

dzan

ie

P

roje

ktow

anie

Bud

owa

F

inan

sow

anie

Eks

ploa

tacj

a i z

arzą

dzan

ie

z ob

owią

zkie

m z

byci

a na

rz

ecz

part

nera

pu

blic

zneg

o

Wła

sność

Dzi

erża

wa

Eks

ploa

tacj

a iz

arzą

dzan

ie

Fin

anso

-w

anie

Fin

anso

-w

anie

Bud

owa

Pro

jekt

o-w

anie

Pro

jekt

o-w

anie

Bud

owa

Bud

owa

Pro

jekt

owan

ie

F

inan

sow

anie

Wyk

onaw

ca

Odp

owie

dzia

lność

podm

iotu

pub

liczn

ego

Odp

owie

dzia

lność

podm

iotu

pry

wat

nego

–

Pod

mio

t pu

blic

zny

– P

odm

iot

pryw

atny


4. Zadłużenie sektora samorządowego w Polsce Od 1999 r. obserwujemy stały, systematyczny wzrost zobowiązań finansowych jed-

nostek samorządu terytorialnego (JST) w Polsce, tj.: gmin, powiatów i województw sa-morządowych. Jednak szczególnym rokiem, zarówno, jeśli chodzi o wielkość, jak i dynamikę zadłużenia, okazał się rok 2009. Według danych Ministerstwa Finansów, na koniec tego roku łączne zadłużenie sektora rządowego i samorządowego (ang. general government sektor), liczone według unijnej metodologii ESA 953, wzrosło do ponad 684,4 mld zł, czyli wyniosło 51% polskiego PKB, a więc przekroczyło próg ostrożnościowy z ustawy o finansach publicznych [Komunikat dotyczący deficytu i długu…].

Według danych departamentu Długu Publicznego Ministerstwa Finansów, dług sektora samorządowego (po tzw. konsolidacji, czyli wyeliminowaniu wzajemnych przepływów wewnątrz sektora) na koniec 2009 r. wyniósł 39,3 mld zł (czyli ok. 5,9% długu publicznego ogółem). W stosunku do 2008 r., w sektorze samorządo-wym odnotowano bardzo wysoki wzrost zadłużenia, o około 11,2 mld zł, czyli o blisko 40% (dla porównania, analogiczny wskaźnik wzrostu zadłużenia sektora rządowego to zaledwie 10%). Rekordowy wzrost zadłużenia w instytucjach samorządowych od-notowano w grudniu 2009 r. (o 4,3 mld zł – czyli ponad dwa razy więcej niż w całym 2008 r.), [Zadłużenie sektora finansów publicznych… 2010].

Pojawia się pytanie, jakie są przyczyny tak gwałtownego wzrostu długu samo-rządu terytorialnego? W opinii autorki niniejszego opracowania, można je zdiagno-zować następująco.

Po pierwsze, jest to efekt wyraźnego spadku dochodów własnych samorządu, spowodowanego kryzysem gospodarczym. W 2009 r. w istotny sposób pogorszyła się sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego w Polsce. Uszczuplenie dochodów samorządowych wiąże się zwłaszcza z tymi źródłami, które wprost są uzależnione od koniunktury gospodarczej. Dotyczy to przede wszystkim udziałów JST w podatku dochodowym od osób prawnych (CIT) oraz w podatku dochodo-wym od osób fizycznych (PIT). Jest także skutkiem obserwowanej stagnacji na ryku nieruchomości, co w zdecydowany sposób rzutuje m.in. na mniejsze dochody sa-morządów z tytułu opodatkowania nieruchomości, jak i mniejsze dochody z mająt-ku (np. dochody czynszowe z tytułu najmu, dzierżawy), a także niższe wpływy ze sprzedaży mienia komunalnego i z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych.

Po drugie, obserwowana, wysoka dynamika wzrostu zadłużenia to w znacznym stop-niu rezultat uruchamiania samorządowych inwestycji współfinansowanych z funduszy pomocowych Unii Europejskiej. Należy pamiętać o tym, że instrumenty dłużne odgry-wają ważną rolę jako czynnik podnoszenia zdolności absorpcyjnych JST w tym zakresie.

Po trzecie, w samorządach pojawił się swoisty czynnik psychologiczny, spowo-dowany bardzo żywą reakcją władz lokalnych na zapisy nowej ustawy z dnia 27 sierp-nia 2009 r. o finansach publicznych4, zmieniające w zasadniczy sposób dopuszczalne li-

3 Jest to zalecany przez UE system rachunków narodowych, czyli wewnętrznie uporządkowany

zbiór jednolitych zasad dotyczących prowadzenia rachunków makroekonomicznych, służący do po-miaru efektów działalności gospodarczej w krajach członkowskich UE.

4 Tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240.


mity zadłużenia JST na rzecz powiązania zdolności kredytowej jednostki samorzą-dowej i możliwości zaciągania przez nią zobowiązań z wielkością nadwyżki opera-cyjnej wypracowanej za ostatnie trzy lata (będzie o tym mowa w dalszej części opra-cowania). Wprawdzie wprowadzono równocześnie długie vacatio legis (nowe limity dotyczą dopiero zobowiązań ustalanych w uchwałach budżetowych na 2014 r.), ale już sam fakt planowanych zmian spowodował obawy samorządowców, że w przy-szłości niektóre jednostki stracą formalną zdolność kredytową, a co za tym idzie, możliwość korzystania z instrumentów dłużnych.

W kontekście zaprezentowanych uwarunkowań, szczególnego znaczenia nabiera problematyka optymalnego zarządzania długiem samorządowym. Jednym z jej instru-mentów jest wykorzystanie formuły PPP do finansowania samorządowych zadań pu-blicznych. Zwykle w literaturze podkreśla się fakt, że formuła ta stwarza możliwości fi-nansowania dużych projektów infrastrukturalnych bez zwiększania zadłużenia publicz-nego (zobowiązania zaciąga prywatne konsorcjum, a więc dług publiczny nie rośnie). Jest to jednak znaczne uproszczenie sytuacji bazujące na założeniu, że prywatny inwe-stor systematycznie będzie spłacał swoje zobowiązania finansowe wynikające z realizacji umowy PPP. Natomiast nie zawsze tak się staje i w pewnych przypadkach podmiot pub-liczny jest zobowiązany do uregulowania zobowiązań wymagalnych partnera prywat-nego. Jako przykład może posłużyć sytuacja, kiedy to w 2007 r. zbankrutowała firma Metronet, modernizująca w ramach PPP metro londyńskie i z tego powodu budżet Londynu został obciążony kwotą 400 milionów funtów [Milmo 2007].

Władze samorządowe powinny uwzględniać w swojej polityce zadłużenia ryzyko dotyczące możliwości zwiększenia długu, w związku z możliwymi trudnościami poja-wiającymi się w procesie realizacji formuły PPP. Niebezpieczeństwa z tym związane do-strzega już od dawna Unia Europejska, o czym będzie w dalszej części opracowania.

5. Limity zadłużenia samorządu terytorialnego wynikające z ustawy o finansach publicznych

W kontekście problematyki zadłużenia JST, kluczowe znaczenie wydaje się mieć

ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.5 Ta, stosunkowo nowa, regulacja prawna zastąpiła wcześniejszą ustawę z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych6. Zapisy „starej” ustawy powodowały istotne rozbieżności w relacji: kryteria ekonomiczne zadłu-żenia a kryteria formalnoprawne. Sztywne i zunifikowane limity długu („limit łącznej kwoty długu – 60%” i „limit spłaty zobowiązań finansowych – 15%”) wprowadzone przez „starą” ustawę o finansach publicznych funkcjonują (i będą jeszcze funkcjonowa-ły jako przepisy przejściowe do końca 2013 r.) niejako w oderwaniu od zróżnicowanej, indywidualnej sytuacji finansowej JST oraz jej faktycznej zdolności kredytowej.

„Nowa” ustawa wprowadza od 2014 r. zupełnie inne zasady limitowania długu JST. Każda JST będzie miała swój indywidualny limit obsługi zadłużenia, nawiązujący do

5 Tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240. 6 Dz.U., Nr 249, poz. 2104 z późn. zm.


koncepcji nadwyżki operacyjnej budżetów za ostatnie trzy lata. Zgodnie z art. 243 usta-wy, JST będą mogły emitować papiery wartościowe, zaciągać kredyty lub pożyczki, jeśli:

, (1) gdzie: R – planowane kwoty spłat kapitału zaciąganego długu (kredytów, pożyczek, wyemitowa-nych papierów wartościowych); O – planowane do poniesienia w danym roku należności uboczne (odsetki i dyskonto) oraz spłaty kwot wynikających z udzielonych poręczń i gwarancji; D – dochody budżetu ogółem; Db – dochody bieżące; Sm – dochody ze sprzedaży majątku; Wb – wydatki bieżące; n – rok budżetowy; n-1, n-2, n-3 – kolejne lata poprzedzające rok budżetowy.

Interpretacja opisanego wzoru jest następująca: JST, chcąc zaciągnąć dług w roku 2014, musi „dysponować” skumulowaną nadwyżką operacyjną lub wpływami ze sprze-daży majątku za okres poprzedzających trzech lat. Należy nadmienić, że tak określony limit posiada określone wady. Przede wszystkim bazuje on na tzw. danych historycz-nych. Jeśli uwzględnimy fakt, że dochodzące do samorządów z pewnym opóźnieniem skutki spowolnienia gospodarki mogą być najbardziej odczuwalne w 2010 r., a nawet jeszcze w 2011 r., to w konsekwencji występujące w tym okresie „zamrożenie” docho-dów JST i brak nadwyżek operacyjnych przełoży się automatycznie na ograniczone możliwości zadłużania się JST w kolejnych latach budżetowych. To, z kolei, może być istotny impuls do sięgania przez JST po mniej konwencjonalne, od kredytów i poży-czek, metody finansowania wydatków inwestycyjnych, do których, niewątpliwie, zalicza się formuła partnerstwa publiczno-prywatnego.

Ponadto, od roku 2011 wprowadza się ustawowy obowiązek sporządzania przez JST nowego dokumentu, tzw. Wieloletniej Prognozy Finansowej (WPF), zawierającej między innymi prognozę kwoty długu jednostki, w tym relację, o której mowa w art. 243, a także sposób sfinansowania spłaty długu. Prognozę sporządza się na okres, na który zaciągnięto zobowiązania, jednak nie krótszy niż 3 lata. W specjalnym załączniku do uchwały w sprawie WPF określa się odrębnie dla każdego przedsięwzięcia (w tym również przedsięwzięcia finansowanego w ramach formuły PPP) takie elementy, jak: okres realizacji i łączne nakłady finansowe, limity wydatków w poszczególnych latach, limit zobowiązań zaciąganych w związku z danym przedsięwzięciem.

6. Regulacje UE związane z problematyką długu publicznego w kontekście realizacji umów PPP przez jednostki sektora publicznego

W związku ze stale rosnącym zadłużeniem sektora publicznego, nie bez znacze-

nia pozostaje również ewentualny wpływ, jaki projekty PPP mogą mieć na poziom deficytu budżetowego oraz długu publicznego.


Jest oczywiste, że samorządy terytorialne partycypują w ogólnym poziomie długu publicznego, a wszelkie regulacje makroekonomiczne, mające wpływ na jego poziom, dotyczą także samorządowego długu publicznego. Do regulacji tego typu zaliczają się, obowiązujące w krajach członkowskich, tzw. kryteria konwergencji (inaczej spójności, zbieżności), ustanowione przez Traktat z Maastricht (Traktat o Unii Europejskiej), podpisany 7 lutego 1992 roku. Zawierają one wymagania ekonomiczne, jakie musi spełnić kraj, aby wejść do Unii Gospodarczo-Walutowej (UGW). Na ich podstawie Rada Europejska stwierdza, czy dane państwo członkowskie może przyjąć wspólną walutę euro7.

Zgodnie z kryteriami z Maastricht, państwo, które aspiruje do członkostwa w UGW, musi spełnić m.in. następujące kryteria fiskalne:

– deficyt budżetowy, mierzony w roku poprzedzającym ocenę w cenach ryn-kowych, nie może przekraczać 3% PKB danego kraju;

– dług publiczny w roku poprzedzającym ocenę nie może przekroczyć 60% PKB danego kraju.

Co symptomatyczne, referencyjne wskaźniki, dotyczące limitów zadłużenia sektora finansów publicznych, nie są przestrzegane nawet w państwach strefy Euro. Według najnowszych danych Eurostatu, średnie zadłużenie sektora finansów publicznych w szesnastu państwach należących do tej strefy wzrosło z poziomu 69,4% w 2008 r. do 78,7% na koniec 2009 r., czyli jest znacząco wyższe od zalecanego limitu 60% PKB, a co najważniejsze, również wyższe od analogicznych wskaźników liczonych łącznie dla wszystkich krajów członkowskich UE-27 (wskaźniki te wynosiły odpowiednio: 61,6% w 2008 r. oraz 73,6% w 2009 r.). Według cytowanego źródła, na koniec 2009 r. najwyż-sze wskaźniki długu publicznego w relacji do PKB posiadały następujące państwa: Włochy (115,8%), Grecja (115,1%), Belgia (96,7%), natomiast najniższe: Estonia (7,2%), Luksemburg (14,5%), Bułgaria (14,8%), Rumunia (23,7%), Litwa (29,3%) oraz Czechy (35,4%). Polska ze wskaźnikiem zadłużenia 51% PKB plasuje się mniej więcej na środkowej pozycji [Eurostat. Newsrelease… 2010 s. 1, s. 6].

Szczegółowe dane dotyczące zadłużenia publicznego wszystkich państw członkow-skich UE w relacji do PKB w 2009 r. (na tle roku 2008) przedstawiono na rysunku 3.

W tabeli 2. zobrazowano zmiany w zakresie relacji deficytu i długu publicznego sektora instytucji rządowych i samorządowych w Polsce, w latach 2006-2009. Są to najnowsze dane, które Prezes GUS-u, stosownie do Rozporządzenia Rady (WE) nr 479/2009 z dnia 25 maja 2009 r. o stosowaniu Protokołu w sprawie procedury dotyczącej nad-miernego deficytu załączonego do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, przesłał 31 marca 2010 r. do Komisji Europejskiej (tzw. notyfikacja fiskalna). Zgodnie z notyfi-kacją, polski dług publiczny wyniósł 684 365 mln zł, tj. 51,0% PKB.

7 Kryteria konwergencji coraz częściej są poddawane krytyce jako przejaw sztucznej synchronizacji

gospodarczej państw członkowskich UE. Krytycy uważają, że wartości te są dość przypadkowe, a ich odgórne narzucanie poszczególnym krajom wyraźnie spowalnia ich wzrost gospodarczy. Podkreślają także, że omawiane wskaźniki referencyjne mają charakter instrumentalny (stanowią instrument nacis-ku politycznego na państwo aspirujące do unii walutowej), [Por. Mazur].


RYSUNEK 3. Zadłużenie sektora finansów publicznych jako % PKB w poszczególnych

krajach członkowskich UE-27, w latach 2008 – 2009

Źródło: Opracowanie na podstawie danych: [„Eurostat. Newsrelease…” 2010 s. 4 – 7].

TABELA 2.

Deficyt i dług publiczny sektora instytucji rządowych i samorządowych w Polsce, w latach 2006 – 2009 (mln zł)

Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009

Produkt Krajowy Brutto (PKB) 1 060 031 1 176 737 1 272 838 1 342 612

Deficyt/Nadwyżka sektora instytucji rządo-wych i samorządowych

-38 476 -22 105 -46 889 -95 730

% PKB -3,6 -1,9 -3,7 -7,1 Deficyt/Nadwyżka podsektora instytucji rzą-dowych na szczeblu centralnym -43 200 -35 287 -49 836 -67 356

% PKB -4,1 -3,0 -3,9 -5,0 Deficyt/Nadwyżka podsektora instytucji sa-morządowych na szczeblu lokalnym -2 662 510 -2 298 -15 772

% PKB -0,3 0,0 -0,2 -1,2 Deficyt/Nadwyżka podsektora funduszy ubez-pieczeń społecznych

7 386 12 672 5 245 -12 602

% PKB 0,7 1,1 0,4 -0,9 Dług sektora instytucji rządowych i samorzą-dowych

506 036 529 370 600 829 684 365

% PKB 47,7 45,0 47,2 51,0

Źródło: [Komunikat dotyczący deficytu i długu…].


Oczywiście, należy uwzględnić fakt, że w ogólnej strukturze zadłużenia sektora pu-blicznego, w poszczególnych państwach UE, zadłużenie interesującego nas sektora sa-morządowego stanowi zaledwie niewielki procent (wyjątek stanowi Estonia oraz Luk-semburg), a zdecydowanie dominujący udział ma dług sektora państwowego (por. ry-sunek 4.). Jak już wcześniej zasygnalizowano, w przypadku Polski udział długu sektora samorządowego kształtuje się na poziomie ok. 5,9% długu publicznego ogółem.

W prawie unijnym istnieje szereg tzw. „miękkich regulacji prawnych” dotyczących partnerstwa publiczno-prywatnego. Jako ich przykłady można podać następujące8:

– Zielona Księga w sprawie partnerstwa publiczno-prywatnego i prawa wspólnotowego w zak-resie zamówień publicznych i koncesji z dnia 30 kwietnia 2004 r. [Green Paper on Public-Private Partnership… 2004];

– Opinia Komitetu Regionów w sprawie Zielonej Księgi na temat partnerstwa publiczno-prywatnego oraz prawa wspólnotowego w zakresie zamówień publicznych i koncesji z dnia 17 października 2004 r.;

– Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie Zielonej Księgi na temat partnerstwa publiczno-prywatnego i prawa wspólnotowego w zakresie zamówień publicznych i koncesji z dnia 27 października 2004 r.;

– Opinia Komitetu Regionów w sprawie komunikatu Komisji do: Parlamentu Europejskiego, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Biała Księga na temat usług użyteczności publicznej z dnia 23 lutego 2005 r.

RYSUNEK 4.

Procentowa struktura zadłużenia sektora finansów publicznych w poszczególnych krajach członkowskich UE-27, według poszczególnych

podsektorów w 2007 r.

Źródło: [Structure of Government Debt… 2008 s. 2].

8 Szerzej na temat unijnych regulacji prawnych dotyczących PPP w: [Korbus 2005 s. 24 – 27].

UE27 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK

Podsektory sektora finansów publicznych:

rządowy stanowy (dotyczy tylko państw federalnych) samorządowy ubezpieczeń społecznych


Z punktu widzenia połączenia problematyki PPP i długu publicznego, kluczowe znaczenie wydaje się mieć wydana 11 lutego 2004 r. Decyzja Eurostatu w sprawie traktowania wpływu partnerstwa publiczno- prywatnego na dług oraz deficyt finan-sów sektora publicznego [New decision of Eurostat… 2004].

Wspomniana, regulacja określa zasady ewidencji projektów PPP w rachunkach narodowych państw członkowskich oraz rekomenduje sposoby traktowania zobo-wiązań wynikających z realizacji przedsięwzięć PPP i ich wpływu na dług i deficyt pub-liczny państw członkowskich. W regulacji określa się trzy główne rodzaje ryzyka zwią-zanego z przedsięwzięciami typu PPP, tj. ryzyko: procesu budowlanego, dostępno-ści i popytu9. Ryzyko związane z procesem budowlanym (ang. construction risk) obej-muje takie elementy, jak: opóźnienia, niespełnienie określonych w umowie standar-dów, powstanie dodatkowych kosztów podczas prac dotyczących inwestycji, ujaw-nienie się wad technicznych itp. Ryzyko dostępności (ang. availability risk) polega na niemożliwości wypełnienia umowy w zakresie ilości oferowanych usług lub standar-dów świadczonych usług. Z kolei, ryzyko popytu (ang. demand risk) zawiera się w moż-liwości wystąpienia zmian w zakresie wielkości zapotrzebowania na usługi świadczo-ne w ramach PPP, niezależnie od działań partnera prywatnego.

W analizowanej decyzji Eurostatu zaleca się podział, opisanych powyżej, ryzyk w zależności od tego, jak przedsięwzięcie wpływa lub nie wpływa negatywnie na po-ziom długu i deficytu publicznego. Wspomniana, regulacja rekomenduje sposoby na odciążenie długu i deficytu publicznego w drodze przeniesienia większości ryzyk (od-powiedzialności) związanych z PPP, tj. na partnera prywatnego i wprowadzenia nas-tępującej zasady: jeśli partner prywatny ponosi ryzyko związane z budową oraz jed-no z dwóch ryzyk, tj. ryzyko dostępności albo popytu, wówczas można uznać, że przedsięwzięcie nie będzie skutkowało powiększeniem długu i deficytu publicznego.

Reasumując, zgodnie z analizowaną decyzją Eurostatu, Projekty PPP nie są uwzględniane przy obliczeniach spełnienia kryteriów z Maastricht, jeżeli przeważająca część ryzyka ekonomicznego, związanego z realizacją przedsięwzięcia, jest ponoszo-na przez podmiot prywatny. Eurostat zaleca, aby aktywa, które są przedmiotem umo-

9 Oczywiście, nie jest to pełna lista ryzyk związanych z PPP. W, cytowanym wcześniej, opracowa-

niu B. Korbusa wymienia się następujące rodzaje ryzyka: – ryzyko związane z osiągnięciem odpowiedniego poziomu dochodów generowanych w ramach

współpracy PPP, – ryzyko związane z wyborem partnera prywatnego, – ryzyko związane z pracami konstrukcyjnymi, – ryzyko związane z operacjami walutowymi (jeśli środki finansowe niezbędne do realizacji

danego przedsięwzięcia są pozyskiwane za granicą), – ryzyko związane z prawidłowym wykonaniem kontraktów oraz publiczną regulacją PPP, – ryzyko polityczne, – ryzyko związane z przestrzeganiem wymogów ochrony środowiska, – ryzyko ukrytych wad, – ryzyko braku publicznej akceptacji, – ryzyko utraty kontroli publicznej nad procesem świadczenia usług, – ukryty protekcjonizm. Szerzej na ten temat: w: [Korbus 2005 s. 10 – 13].


wy o partnerstwie publiczno-prawnym, nie były klasyfikowane jako aktywa sektora publicznego i w rezultacie nie były uwzględniane w bilansie sektora publicznego, jeśli partner prywatny ponosi ryzyko budowlane oraz ryzyko nieściągalności wierzytel-ności lub ryzyko popytowe.

7. Zakres implementacji unijnych regulacji dotyczących relacji PPP i lokalnego długu publicznego do polskiego systemu prawnego

W nowej ustawie o partnerstwie publiczno – prywatnym (z 19 grudnia 2008 r.)

wprowadzono art. 17, zgodnie z którym w ustawie budżetowej powinna zostać ok-reślona łączna kwota, do wysokości której organy administracji rządowej (uwaga: tylko administracji rządowej, cytowany zapis pomija zupełnie organy administracji samo-rządowej) mogą w danym roku zaciągać zobowiązania finansowe z tytułu umów o partnerstwie publiczno-prywatnym. Przykładowo, w ustawie budżetowej na rok 2010 jest to kwota 1 mld zł [Ustawa budżetowa na rok 2010… Art. 38]. Co charakte-rystyczne, we wcześniejszej ustawie budżetowej, dotyczącej roku 2009, była to kwo-ta pięciokrotnie wyższa (5 mld zł), [Ustawa budżetowa na rok 2009… Art. 45]. Nie wnikając we wspomnianą wcześniej ograniczoną zasadność określania takiego limitu długu, rodzi się pytanie o brak konsekwencji ustawodawcy. Skoro dług sektora sa-morządowego stanowi komponent ogólnego zadłużenia sektora finansów publicz-nych, dlaczego ustawodawca nie wprowadza żadnych zapisów dotyczących uwzględ-niania wydatków wynikających z umów o partnerstwie publiczno-prywatnym w bud-żetach jednostek samorządu terytorialnego, ograniczając się jedynie do określania wysokości zobowiązań finansowych, które w ramach PPP mogą zaciągać w danym roku organy administracji rządowej?

Analizowana ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym ma jeszcze inne niedos-konałości. Otóż, nie istnieje w niej żadna transpozycja do zapisów, charakteryzowa-nej wcześniej, decyzji Eurostatu. Brakuje w niej również jakichkolwiek odesłań usta-wowych do wydania odpowiedniego rozporządzenia regulującego kwestię interesu-jącej nas relacji: dług publiczny a PPP.

Ważnym aspektem, zalecanej przez Eurostat, ewidencji projektów PPP w rachun-kach narodowych państw członkowskich jest uwzględnienie tej problematyki w polskiej sprawozdawczości budżetowej. Dnia 8 lutego 2010 r. weszło w życie nowe rozporzą-dzenie (jako akt wykonawczy do ustawy o finansach publicznych) w sprawie sprawoz-dawczości budżetowej [Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 lutego 2010 r.…], okre-ślające między innymi rodzaje i zasady sporządzania sprawozdań w zakresie zobo-wiązań wynikających z umów o partnerstwie publiczno-prywatnym zawieranych przez podmioty sektora finansów publicznych, w tym przez jednostki samorządu teryto-rialnego.

Zgodnie z cytowaną regulacją, jednostki sektora finansów publicznych zobowiązane są do sporządzania kwartalnych sprawozdań w tym zakresie. Sprawozdanie Rb-Z-PPP o stanie zobowiązań z tytułu umów partnerstwa publiczno-prywatnego jest sprawozdaniem o cha-rakterze statystycznym. Podstawą do jego sporządzenia jest ewidencja księgowa bilanso-


wa oraz pozabilansowa. W Sprawozdaniu Rb-Z-PPP należy wykazać wartość zobowiązań finansowych i wydatków wynikających z umów partnerstwa publiczno-prywatnego. Sprawozdanie powinno być przekazane w terminie 31 dni, po zakończeniu kwartału, do Departamentu Gwarancji i Poręczeń w Ministerstwie Finansów oraz do Głównego Urzędu Statystycznego w formie dokumentu oraz w formie elektronicznej.

8. Podsumowanie Partnerstwo publiczno-prywatne to nowatorska, w warunkach polskich, formuła

realizacji przedsięwzięć publicznych przez samorząd terytorialny, jeszcze do nie-dawna formuła wyłącznie hipotetyczna, przede wszystkim z powodu wadliwych ak-tów prawnych skutecznie blokujących jej implementację w sektorze samorządowym. Przełomowy w tym zakresie okazał się rok 2009, kiedy to zaczęły obowiązywać no-we regulacje prawne, tj. ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywat-nym oraz ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi. W warun-kach odnotowanej w Polsce wysokiej dynamiki wzrostu zadłużenia sektora samorzą-du terytorialnego, PPP może stać się swoistym remedium na zadłużenie JST oraz ryzyko z nim związane. Zgodnie z Decyzją Eurostatu 18/2004, przy spełnieniu ok-reślonych warunków, zobowiązania z tytułu zawartych umów PPP nie wpływają na bieżący poziom zadłużenia i nie wliczają się do limitów długu określonych w usta-wie o finansach publicznych, stanowiąc tzw. „zadłużenie pozabilansowe”. Nie nale-ży jednak zapominać o możliwości ujemnego wpływu zobowiązań, wynikających z rea-lizacji przedsięwzięć PPP, na dług i deficyt. Taka sytuacja może mieć miejsce w przy-padku wystąpienia określonych trudności w procesie realizacji formuły PPP (np. spo-wodowanych bankructwem partnera prywatnego). W tym aspekcie szczególnego znaczenia nabiera kwestia bieżącego monitorowania zobowiązań finansowych wyni-kających z zawartych umów PPP. Niejako naprzeciw tym wyzwaniom wychodzą no-we rozwiązania zaproponowane w polskim systemie prawnym, np. obowiązek spo-rządzania przez JST Wieloletniej Prognozy Finansowej, uwzględniającej zobowiąza-nia związane z umowami PPP, czy też obowiązek przygotowywania kwartalnych Spra-wozdań Rb-Z-PPP wykazujących wartość tych zobowiązań.

Literatura „Eurostat. Newsrelease. Euroindocators” 2010, No. 55. Budina N., Polackova Brixi H., Irwin T. 2007 Public-Private Partnerships in the New

EU Member States – Managing fiscal risks, „World Bank Working Paper”, No. 114. Gonet W. 2009 Komentarz do ustawy o koncesji na roboty budowlane lub usługi, Warszawa. Gonet W. 2009 Nowa ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym – możliwości wykorzysta-

nia do realizacji zadań w sektorze publicznym, „Finanse Komunalne”, nr 11. Green Paper on Public-Private Partnership and community law on public contracts and conces-

sions 2004, Brussels, 30.4.2004, COM(2004) 327.


Herbst I. Co to jest Partnerstwo Publiczno-Prywatne?, dokument elektroniczny, tryb do-stępu: [http://www.centrum-ppp.pl/forum/download/lodz/co_to_jest_ppp.pdf, data wejścia: 12.10.2010 r.].

Komunikat dotyczący deficytu i długu sektora instytucji rządowych i samorządowych w 2009 r., Portal informacyjny GUS-u, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1377_PLK_HTML.htm, Data wejścia: 12.10.2010 r.].

Kopańska A., Bartczak A., Siwińska-Gorzelak J. 2008 Partnerstwo publiczno-prywatne. Podmioty prywatne w realizacji zadań publicznych sektora wodno-kanalizacyjnego, Warszawa.

Korbus B. 2005 Wskazówki Komisji Europejskiej dotyczące Partnerstwa Publiczno–Prywat-nego, Warszawa.

Kulesza M. 2003 Partnerstwo publiczno-prywatne. Uwagi wstępne, „Finanse Komunalne”, nr 2, EKSTRA. Partnerstwo Publiczno-Prywatne.

Maroszek W. 2002 Partnerstwo Publiczno-Prywatne według literatury zachodniej, „Wspól-nota”, nr 4.

Mazur J. Unia walutowa jako instrumentalna przesłanka zbieżności makroekonomicznej państw członkowskich Unii Europejskiej, dokument elektroniczny tryb dostępu: [http://www.naszawitryna.pl/ /europa_683.html, data wejścia: 12.10.2010 r.].

Milmo D. 2007 Livingstone steps in as Metronet faces financial collapse, ,,The Guardian”, Tuesday 17 July, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.guardian.co.uk/ /business/2007/jul/17/politics.localgovernment, data wejścia: 12.10.2010 r.].

Never mind the balance sheet: The dangers posed by public-private partnerships in central and eastern Europe 2008, Bankwatch Network, November, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://bankwatch.org/documents/never_mind_the_balance_ _sheet.pdf, data wejścia: 12.10.2010 r.].

New decision of Eurostat on deficit and Debt – Treatment of public-private partnerships, 18/2004 – 11 February 2004.

Partnerstwo publiczno-prywatne jako metoda rozwoju infrastruktury w Polsce 2002, Raport Amerykańskiej Izby Handlowej w Polsce, Warszawa.

Public Private Partnership: A Guide for Local Government 1999, British Columbia, Minis-try of Municipal Affairs, Canada.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości bu-dżetowej, Dz.U., Nr 20, poz. 103.

Rynek PPP w Polsce. Raport Investment Support podsumowujący pierwszy rok obowiązywania ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym i ustawy o koncesji na roboty budowlane lub usługi 2010, Investment Support, Warszawa.

Stroes E.J. 2002 Partnerstwo publiczno-prywatne na rzecz zrównoważonego rozwoju na pozio-mie krajowym, regionalnym i lokalnym, Konferencja nt. Zarządzanie Zrównoważonym Rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat po Rio, zorganizowana w Warszawie dnia 5-6 grudnia 2002.

Structure of Government Debt in Europe 2008, ,,Eurostat Statistics in Focus”, No. 110. Tomaszewski M. 2006 Wybrane czynniki utrudniające realizację partnerstwa publiczno pry-

watnego, [w:] Przedsiębiorstwa i organizacje publiczne w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Warszawa.


Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz. U. z 2009 r., Nr 19, poz. 101.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240.

Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych, Dz.U., Nr 249, poz. 2104 z późn. zm. Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi, Dz. U., Nr 19,

poz. 101. Zadłużenie sektora finansów publicznych, IV kwartał 2009 r. 2010, Informacja kwartalna

Departamentu Długu Publicznego Ministerstwa Finansów, Warszawa, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.mf.gov.pl/files_/dlug_publiczny/zadlu-zenie/publikacje/zsfp_2009_iv.pdf, data wejścia: 12.10.2010 r.].


Aleksander NOWORÓL1

ANIMOWANIE WSPÓŁPRACY MIĘDZYSEKTOROWEJ JAKO INSTRUMENT ROZWOJU LOKALNEGO I REGIONALNEGO

Streszczenie

Animacja współpracy międzysektorowej jest ważnym narzędziem rozwoju terytorialnego. W artykule

przedstawiono: autorską koncepcję rozwoju terytorialnego, typologię prorozwojowych narzędzi, którymi dys-ponuje władza publiczna, oraz określono cele rozwojowe i środki ich realizacji przez sektory: publiczny, gospo-darczy i pozarządowy. Na tak szerokim tle zdefiniowano formy działań, składające się na to, co stanowi istotę animacji współpracy. Jej potrzeba wynika z uwarunkowań zarządzania wielopasmowego sprawami publicznymi, opartego m.in. na dialogu podmiotów różnych sektorów i różnych poziomów zarządzania. Animacja współ-pracy międzysektorowej powinna być zróżnicowana, w zależności od rodzaju relacji pomiędzy różnymi typami organizacji, uwzględniając – zaistniałe pomiędzy nimi: kooperację, komplementarność, kooptację i konfrontację. W każdym przypadku, także przy konfrontacji, podstawą animowania współpracy jest informowanie. Tylko w warunkach kooperacji jest możliwe wykorzystanie pełnej formuły współpracy, obejmującej: informowanie, konsultowanie i aktywne uczestnictwo we wdrażaniu celów i polityk publicznych.

Słowa kluczowe: współpraca międzysektorowa, rozwój regionalny i lokalny, instrumenty rozwoju te-rytorialnego, model 4C

STIMULATING OF INTER-SECTOR COOPERATION AS AN INSTRUMENT OF LOCAL AND REGIONAL DEVELOPMENT

Summary

The stimulating of inter-sector cooperation constitutes an important instrument of the territorial devel-

opment. The paper presents the author’s concept of the territorial development, the typology of pro-deve-lopment public instruments as well as development goals and strategies of their implementation by three sectors: public entities, businesses and NGOs. Against that broad theoretical background, the paper identi-fies forms of activities which can foster such cooperation. The need for that type of intervention results from the exigencies of multilevel management of public affairs, based, among other things, on a dialogue between entities representing different sectors and different management levels. The stimulation of the inter-sector cooperation should be differentiated depending on the combination of inter-organisational relations, namely: “cooperation”, “complementarity”, “co-optation” and “confrontation” (4C model). In all the com-binations, including “confrontation”, information is the basis of collaboration. Only in the case of “coope-ration”, there is an opportunity to adopt a full formula of collaboration, including information, consultation and participation in the process of the implementation of public goals and policies.

Keywords: inter-sector cooperation, regional and local development, territorial development instru-ments, 4C model

1 Dr hab. Aleksander Noworól, prof. UJ jest pracownikiem Instytutu Spraw Publicznych Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego.

Animowanie współpracy międzysektorowej… 55

1. Wstęp Współpraca międzysektorowa wpisuje się w system powiązań pomiędzy sferą

administracji a infrastrukturą instytucjonalną współczesnego społeczeństwa. Sta-nowi zatem element teoretycznego ujęcia, a zarazem sposobu rozumienia zarządza-nia publicznego, jako tzw. zarządzania wielopasmowego (Multilevel Governance), opi-sanego m.in. przez K. Szczerskiego [Szczerski 2005]. Zarządzanie wielopoziomowe: opisuje zmieniające się relacje między aktorami funkcjonującymi w ramach określonego systemu poli-tycznego, usytuowanymi na jego różnych poziomach i w różnych sektorach – publicznym, społecznym i prywatnym [Szczerski 2005 s. 12]. K. Szczerski wskazuje, występujące w literaturze, dwojakie rozumienie pojęcia zarządzania wielopasmowego. Ujęcie szersze jest zbli-żone – a praktycznie tożsame z ujęciem teoretycznym zarządzania, określanym jako „rządzenie sprawami publicznymi” (Govenance). Artykułuje ono bowiem: obecność w procesie politycznym nie tylko wertykalnie usytuowanych podmiotów publicznych, ale także róż-norodnych sieci, ośrodków samoorganizacji i źródeł lobbingu, które wywierają wpływ na działanie całości systemu [Szczerski 2005 s. 11]. Wielopasmowość dotyczy zatem upodmioto-wienia w procesie zarządzania nie tylko władz publicznych różnych poziomów, ale i innych podmiotów powiązanych przenikającymi się sieciami. W rozumieniu węż-szym, a zarazem bardziej oddającym perspektywę funkcjonowania w obrębie Unii Europejskiej, przez zarządzanie wielopasmowe należy rozumieć prowadzenie poli-tyki (działanie publiczne) w warunkach zdecentralizowanych państwowych systemów politycznych, poddawanych procesowi ponadnarodowej integracji polityczno-gospodar-czej. Analiza procesów politycznych musi brać pod uwagę działania przynajmniej trzech poziomów władzy publicznej – ponadnarodowego, państwowego oraz sa-morządowego: regionalnego i lokalnego. Wynika stąd, że polityki publiczne stają się procesem ciągłych negocjacji między jednostkami terytorialnymi różnych poziomów. Tym samym władze: ponadnarodowe, narodowe, regionalne i lokalne tworzą wspólnie terytorialnie sieci polityczne o zróżnicowanej złożoności. Zarządzanie wielopozio-mowe staje się próbą konceptualizacji rosnącej liczby powiązań o charakterze za-rządczym podmiotów uczestniczących w procesie zarządzania terytorialnego, przy różnym stopniu ich wzajemnej zależności i integracji.

Tekst niniejszy przedstawia teoretyczne ujęcie owych powiązań, które ujawniają się i mogą być przedmiotem publicznej interwencji, w celu animowania procesów rozwojowych w jednostkach terytorialnych. Skala regionalna i lokalna wyznacza przy tym przestrzeń odniesień o charakterze organizacyjnym i instytucjonalnym, a jedno-cześnie – niebagatelny zbiór problemów, który jest przedmiotem zainteresowania podmiotów zarządzających rozwojem.

2. Rozwój terytorialny

W ujęciu encyklopedycznym, rozwój to długotrwały proces ukierunkowanych zmian, w którym można wyróżnić, następujące po sobie prawidłowo, etapy prze-mian (fazy rozwojowe) danego obiektu, wykazujące zróżnicowanie się tego obiektu

Aleksander Noworól 56

pod określonym względem [Encyklopedia Popularna PWN 1996]. Warto zatrzymać się nad kluczowymi elementami, których przybliżenie jest niezbędne także do zdefinio-wania rozwoju terytorialnego w skali regionalnej i lokalnej. Tymi elementami są:

– obiekt, który ulega zmianie, – zmiana postrzegana jako kolejne stany obiektu. Bazując na teorii systemów otwartych L. von Bertalanffy’ego, proponuje się, aby

terytorium – jako środowisko życia człowieka – pojmować jako system zależności obejmujący następujące cztery elementy składowe – podsystemy:

– środowisko przestrzenne (materię nieożywioną i ożywioną), która po-siada aspekty: geometryczny, techniczny, środowiskowy – przyrodniczy i este-tyczny etc.;

– kapitał ludzki („człowieka”), który – jako fenomen – posiada aspekty: zdrowotny, psychologiczno-społeczny, artystyczny, religijny etc.;

– organizację – związki pomiędzy ludźmi oraz między ludźmi i środo-wiskiem przestrzennym, rozumianym jako ich otoczenie, które to związ-ki posiadają aspekty: technologiczny, informacyjny, polityczny i społeczny oraz ekonomiczny etc.; za J. Stonerem, R. Freemanem i D. Gilbertem przez organizację rozumie się przy tym: dwie lub więcej osób współpracujących w ramach określonej struktury stosunków, aby osiągnąć określony cel lub zbiór celów [Stoner, Freeman, Gilbert 2001 s. 619];

– zarządzanie systemem terytorialnym jako szczególny element składowy podsystemu „organizacja” [Noworól 2007 s. 18 – 26].

Terytorium jest zatem fenomenem, w którym, przedstawione powyżej, elementy pozostają w stałej współzależności. Kolejny podsystem terytorium odnosi się do zawężonego zbioru zagadnień występujących w podsystemie poprzednim. Jednocześnie zmienia się natura zjawisk, które od przestrzennej rozciągłości przekształcają się w spe-cyficznie ludzkie właściwości typowe dla jednostki, po to, by nabrać charakteru zja-wisk społeczno-gospodarczych, wreszcie – zarządczych.

Pomiędzy, wymienionymi, podsystemami terytorialnymi zachodzi splot interak-cji, w dobie współczesnej przybierających rozmaite postacie, podbudowane rozwi-jającymi się technologiami informatycznymi. Terytorium posiada zatem dwoistą na-turę. Z jednej strony, zawsze wiąże się z sekwencją konkretnych, fizycznych (geo-graficznych), statycznych przestrzeni. Z drugiej zaś – obejmuje wszelkie, związa-ne z ową fizyczną przestrzenią, dynamiczne powiązania i przepływy:

– ruchomych zasobów, jak: ludzie i kapitał; – możliwości organizacyjnych, wiążących istniejące i potencjalne zasoby w żywy

„organizm” systemu otwartego, który tworzy, absorbuje i oddaje: obiekty (produkty, towary) i informacje (wartości, znaki, w tym symbole).

Dynamiczne aspekty terytorium stale przekształcają je, zmieniając jego strukturę wewnętrzną i relacje z otoczeniem. Zmiany systemowe o charakterze jakościowym przejawiają się przy tym poprzez:


– entropię, jako proces zachodzący w systemie, polegający na niszczeniu w trak-cie działania systemu części jego elementów i usuwaniu ich do otoczenia, na skutek czego następuje zmniejszenie się żywotności i sprawności systemu;

– negentropię, oznaczającą tworzenie nowych konfiguracji elementów, z któ-rych system jest zbudowany, warunkujących jego sprawniejsze działanie.

Zdolność systemu do zmniejszania poziomu entropii i uzyskiwania prze-wagi procesów negentropowych warunkuje jego trwanie i rozwój w otocze-niu [Portal wiedzy, dokument elektroniczny, tryb dostępu: portalwiedzy.onet.pl/ /127671,,,,entropia_entropy_,haslo. Html].

Uwzględniając elementy systemu terytorialnego, jako systemu otwartego, pro-ponuje się rozpatrzyć oddziaływanie procesów entropii i negentropii na następujące jego elementy:

– strukturę wewnętrzną, zmieniającą się na osiach: o prostota ↔ złożoność (stopień komplikacji struktury), o jednorodność ↔ różnorodność (homogeniczność/heterogeniczność), o sztywność ↔ elastyczność;

– możliwości regulacyjne w osi: o poddanie się sterowaniu ↔ autoregulacja (poprzez sprzężenia zwrot-

ne); – zdolność do innowacji w osiach:

o powielanie wzorców ↔ kreacja, o proste reagowanie ↔ proaktywność;

– dynamikę zmiany w osi: o zmiany ciągłe (ewolucyjne) ↔ zmiany nieciągłe (rewolucyjne);

– relacje z otoczeniem w osiach: o brak przepływu informacji ↔ komunikacja, o brak kontaktów ↔ wymiana (dóbr, wartości), o zamknięcie się w sobie (izolowanie się systemu) ↔ ekspansja, o dostosowanie (integracja, adaptacja) ↔ agresja (konflikt).

Biorąc powyższe pod uwagę, przez rozwój terytorialny będziemy rozumieć ta-kie ukierunkowanie zmiany systemu terytorialnego, które stymulując siły sprawcze, jakimi są: przedsiębiorczość, równoważenie czynników endo- i egzogenicznych oraz konkurencyjność, prowadzi do procesów negentropowych obejmujących:

– wzrost złożoności, różnorodności i elastyczności podsystemów, zwięk-szając ich możliwości i zdolności przystosowawcze;

– podniesienie zdolności autoregulacji podsystemów; – zwiększenie innowacyjności (kreatywności, proaktywności) podsystemów; – dostosowanie dynamiki zmian ciągłych i nieciągłych w podsystemach

do potrzeb własnych i wpływu otoczenia; – zintensyfikowanie kontaktów z otoczeniem, poprzez komunikację, wy-

mianę dóbr i wartości, oraz ekspansję (przestrzenną, społeczną, gospodar-czą), przy kontrolowanym poziomie dostosowania i agresywności [No-woról 2007 s. 33 – 34].


3. Narzędzia zarządzania rozwojem Odnosząc się do zamieszczonych, powyższych, sformułowań autor definiuje za-

rządzanie rozwojem jako element zarządzania terytorialnego obejmujący zawiady-wanie (kierowanie) podsystemem zarządzania organizacji terytorialnej w celu roz-woju terytorium (podsystemów terytorialnych).

Przedmiotem niniejszego artykułu jest animowanie współpracy międzysektoro-wej jako instrumentu rozwoju lokalnego i regionalnego. Warto zatem przypomnieć, opisaną wcześniej przez autora, systematykę narzędzi rozwoju terytorialnego. Do systematyki tej oraz systemowego sposobu rozumienia rozwoju odwoływać się będzie dalszy wywód.

Z punktu widzenia istoty działania sprawczego, najlepiej sens pojęcia instru-mentu zarządczego oddaje definicja Z. Kleyffa wydobywająca aspekt informa-cyjny i zasilający. Według tego autora, instrumenty mogą być rozumiane jako: rzeczy, które służą zmienieniu lub zapobiegają zmianom innej rzeczy (narzędzia w sensie zasileniowym) lub rzeczy, których określone stany powodują przykładanie, modyfikowanie lub odejmowanie sił, sta-nowiących czynnik funkcjonowania narzędzia (funkcjonizatory); w konsekwencji – proces stero-wania za pomocą instrumentów, w sensie informacyjnym, polega na wpływaniu na funkcjonizatory narzędzi, czyli w sensie dosłownym – na narzędzia zasileniowe, które przekształcają rzeczy w stan pożądany [Markowski 1999 s. 32].

W dalszych rozważaniach przez instrument zarządczy autor rozumie układ od-działywania na inny układ, które to oddziaływanie obejmuje: zdolność do doko-nania zmiany oraz zdolność do sterowania jej przebiegiem.

Za klucz systematyki instrumentów zarządzania rozwojem przyjęto cztery etapy procesu zarządzania jednostką terytorialną. Wyróżnimy zatem:

– instrumenty planowania – programowania rozwoju, określane jako instru-menty planistyczne;

– instrumenty dotyczące organizowania procesu rozwoju, których kluczowym elementem jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej w celu wdrażania tego, co założono w instrumentach planistycznych (instru-menty organizacyjne); w praktyce łączy się to z możliwością mobilizacji posiadanych zasobów, odpowiadających podsystemom systemu terytorial-nego: przestrzeń (tereny, materiały, surowce), ludzie (pracownicy, interesa-riusze), potencjał organizacyjny (kapitał – finanse, wiedza, powiązania);

– instrumenty bieżącego sterowania rozwojem, w odniesieniu do każdego z – wymienionych wyżej – podsystemów organizacji terytorialnej;

– instrumenty monitoringu i kontroli zastosowanych metod i technik wdra-żania celów – zasad – ustaleń, założonych w instrumentach planistycznych. [Noworól 2007 s. 94 – 95].

Przedstawiona typologia instrumentów pozwala na ich uporządkowanie, nie od-daje jednak stopnia angażowania się władz w stymulowanie rozwoju. Proponowane poniżej, formy interwencji publicznej są zróżnicowane w sposób ujawniający, w ja-kim stopniu władze publiczne wyrażają swoją prorozwojową aktywność.


Opisując, ukierunkowaną na rozwój terytorialny, interwencję publiczną można więc wyróżnić:

– działania o charakterze regulacyjnym, które mogą przybrać postać: o sterowania, definiującego ściśle dopuszczalne formy aktywności go-

spodarczej i społecznej; decyzje członków wspólnoty i organizacji mają w tym wypadku charakter: „nie wejść” lub „wejść” w określony typ ak-tywności, co wiąże się z poddaniem się działaniu określonego przepisu;

o delimitacji granicznej, dopuszczającej aktywność społeczno-gos-podarczą w określonych przedziałach wartości; decyzje członków wspólnoty i organizacji mają w tym wypadku charakter: „nie wejść”, lub „wejść w jakimś stopniu” w określony typ aktywności;

– działania o charakterze aktywizacyjnym, które mogą przybrać postać: o aktywności własnej, z wykorzystaniem zasobów publicznych: te-

renowych, budżetowych, informacyjnych, organizacyjnych; typo-wym przykładem takiej aktywnej postawy władz jest powoływanie instytucji rozwojowych, wyposażanych w majątek publiczny;

o animacji współpracy międzysektorowej, a w szczególności – koordynacji prorozwojowych działań organizacji gospodarczych i społecznych.

Tej ostatniej formie oddziaływania aktywizacyjnego będzie poświęcony dalszy wywód.

TABELA 1. Instrumenty rozwoju terytorialnego w różnych formach interwencji publicznej

Typ instrumentu

Rodzaje interwencji publicznej

Działania regulacyjne Działania aktywizacyjne

Sterowanie Delimitacja gra-

niczna Aktywność własna

Animacja współpracy

międzysektorowej

Instrumenty pla-nistyczne

Ustalenia ściśle wiążące

Ustalenia graniczne

Definiowanie zasad wsparcia przy wyko-rzystaniu zasobów własnych

Definiowanie obszarów współpracy organizacji gospodarczych i społecz-nych

Instrumenty organizacyjne

Struktura organiza-cyjna zarządzania JST wynikająca z jej statutu i regulaminu organizacyjnego urzędu

Warunki powoływa-nia organizacji op-cjonalnych (np. sto-warzyszeń)

Wspieranie powoływa-nia organizacji (np. wy-posażanie w majątek organizacji wspierania biznesu, partnerstwo publiczno-prywatne)

Współudział organizacyjny w powoływaniu do życia organizacji partnerskich

Instrumenty kierowania / /wdrażania

Narzucanie ścisłych zasad, reguł, proce-dur aktywności spo-łeczno-gospodarczej

Określanie dozwolo-nych zasad reguł, procedur aktywności społeczno-gospodar-czej

Bezpośrednie stosowa-nie różnych form wspar-cia przez organy władzy i jednostki administra-cji

Koordynacja, moderacja, mediacja podmiotów pub-licznych i prywatnych

Instrumenty monitoringu i kontroli

Identyfikacja nie-prawidłowości

Identyfikacja od-stępstw

Identyfikacja niesku-teczności

Identyfikacja konfliktów i rozbieżności



Przedstawiona typologia, ukierunkowanej na rozwój, interwencji publicznej sta-nowi tło dla stosowania, wymienionych wyżej, narzędzi stymulowania rozwoju. W ta-beli 1. przedstawiono korelacje poszczególnych typów interwencji publicznej oraz, wymienionych wcześniej, instrumentów [Noworól 2009 s. 115 – 118].

Przedstawiona systematyka instrumentów oddaje złożoność i wielowymiarowość działań stymulujących rozwój terytorialny. Warto zatem zbadać, jak analizowany tu typ interwencji publicznej – w postaci animacji współpracy międzysektorowej – ujawnia się w procesie zarządzania wielopasmowego. Przedmiotem dalszych roz-ważań będą więc uwarunkowania i charakter działań aktywizacyjnych, wy-mienionych w prawej kolumnie poniższej tabeli.

4. Istota animowania współpracy międzysektorowej

4.1. Model 4C

Dla celów niniejszego opracowania warto przypomnieć klasyczny, tzw. model 4C A. Najama, charakteryzujący relacje pomiędzy organizacjami publicznymi i nie-publicznymi [Najam 2000]. G. Wood i J. Newton, analizując model 4C, zapropono-wali swoisty schemat strategii i celów, przedstawiony poniżej.

SCHEMAT 1.

Współpraca z (samo)rządem: podejście 4C

Cele (rozstrzygnięcia)

Podobne Niepodobne

Preferowane strategie (środki realizacji)

Podobne Kooperacja (typ spotykany)

Kooptacja (produkt uboczny sukcesu)

Niepodobne Komplementarność (typ dominujący)

Konfrontacja (unikana, jeśli możliwe)

Źródło: [Wood, Newton 2005 s. 24]. Według G. Wood i J. Newton, główną determinantą elementów modelu 4C są

funkcje podobieństwa lub niepodobieństwa strategii (środków) i celów (rozstrzy-gnięć) organizacji uczestniczących we współpracy. W każdym przypadku lub prob-lemie, występującym pomiędzy organizacją publiczną (zwłaszcza władzą publiczną) a organizacją niepubliczną, cele będą wspólne (podobne) lub nie. Z drugiej strony, każdy zbiór aktorów (organizacji) będzie preferował pewne – podobne lub nie – stra-tegie (środki) w celu realizacji owych celów. To, jak twierdzą G. Wood i J. Newton, za A. Najamem, prowadzi właśnie do jednej z czterech kombinacji:

– kooperacji, gdy szukamy podobnych celów zbliżonymi środkami; – komplementarności, gdy staramy się znaleźć wspólnych rozstrzygnięć, ale

stosując inne strategie;


– kooptacji, gdy poszukujemy niepodobnych celów, stosując podobne stra-tegie;

– konfrontacji, gdy różnią nas zarówno same ostateczne rozstrzygnięcia, jak i strategie doprowadzenia do nich.

W kontekście niniejszej wypowiedzi, kiedy analizujemy oddziaływanie władzy publicznej na animację procesów rozwojowych, model 4C wydaje się dobrym na-rzędziem analitycznym. Zawsze bowiem, cytowany powyżej, schemat celów (rozst-rzygnięć) i strategii (środków) odpowiada realnym zależnościom międzyorganizacyj-nym. Jest to szczególnie widoczne wtedy, gdy prorozwojowe działania władz zderzają się z innym ich rozumieniem, lub po prostu – niezrozumieniem, przez partnerów społecznych i gospodarczych.

4.2. Cele i środki sektorów: publicznego i niepublicznego

Przypomnijmy, że cele rozwoju terytorialnego są ukierunkowane na równocze-sny rozwój każdego z – opisanych ramowo powyżej – podsystemów terytorialnych: środowiska przestrzennego, kapitału ludzkiego, kapitału organizacyjnego (społecz-no-gospodarczego) i potencjału zarządczego. W kontekście zarządzania rozwojem, oznacza to konieczność równoważenia rozwoju terytorialnego. Chodzi przy tym o naj-szersze rozumienie pojęcia rozwój zrównoważony, uwzględniające niezbędny kom-promis pomiędzy problemami środowiskowymi, społecznymi i gospodarczymi. Pa-miętając, że zarządzanie rozwojem jest zadaniem i domeną władz publicznych, nie można abstrahować od kulturowego i politycznego kontekstu podejmowania posz-czególnych decyzji. Decyzje te wynikają z uwarunkowań zarządzania wielopasmo-wego, co oznacza uwzględnienie wielu „graczy” o różnych i zmieniających się spo-sobach oddziaływania w postaci:

– wsparcia potencjału jednostki terytorialnej (np. przez możliwość pozyska-nia środków europejskich);

– osłabiania potencjału jednostki terytorialnej (np. w wyniku konieczności reak-cji na nieprzewidziane zjawisko: powódź, lokalny konflikt społeczny).

W demokratycznym państwie prawa podstawowym środkiem działania jest pro-fesjonalna realizacja nałożonych prawem zadań w warunkach decentralizacji i po-mocniczości. Jednocześnie decyzje prorozwojowe władz są stale realnie konfron-towane, na przekór interesom strategicznym, z cyklicznością kampanii wyborczych do władz różnego szczebla. Oznacza to, zwłaszcza w przypadku wyborów propor-cjonalnych, w których pomiotami są partie polityczne, że władze różnych pozio-mów zarządzania publicznego podejmują rozstrzygnięcia doraźne, nierzadko wręcz populistyczne. To reakcja na określony poziom wiedzy i kompetencji znacznej czę-ści społeczeństwa. Warto przypomnieć badania Z. Kwiecińskiego, z których wyni-ka, że: w Polsce 20% 15-latków nie rozumie ulotek dołączanych do lekarstw czy treści telewizyj-nych informacji. Jeszcze gorzej jest wśród 50-latków – problem ma ponad 50% [Dokument elek-troniczny, tryb dostępu: http://www.rmf24.pl/fakty/news-analfabetyzm-funkcjo-nalny-polska-plaga,nId, 158966].


Uogólniając cele rozwojowe, realizowane przez władze publiczne, warto wyodrębnić kierunki działań, na których koncentruje się aktywność (samo)rządów.

W obszarze środowiska przestrzennego – cele publiczne są ukierunkowane zwykle na:

– ograniczanie ingerencji w środowisko naturalne poprzez maksymalne wy-korzystanie zagospodarowanych wcześniej: terenów, zużytych surowców, materiałów i odpadów;

– utrzymywanie takiej jakości środowiska kulturowego, która zapewnia odpo-wiednie standardy zdrowotne oraz bezpieczeństwo życia;

– regulowanie powiązań infrastrukturalnych (transport, sieci infrastruktury tech-nicznej, technologie komunikacji informatycznej), które pozwoli na wzrost złożoności wewnętrznej terytoriów, a także różnorodność i elastyczność ich ról w relacji do otoczenia, w warunkach partnerstwa regionalnego;

– podniesienie zdolności autoregulacji podsystemów, poprzez: o wykorzystanie czynników endogenicznych w kreowaniu wizji przy-

szłości; o zwiększenie udziału publicznego (mieszkańcy, sektor gospodarczy,

sektor pozarządowy) w planowaniu przestrzennym; o stosowanie technologii (zwłaszcza biotechnologii) nieingerujących

w jakość środowiska przyrodniczego oraz wykorzystujących proce-sy recyklingu;

– zwiększenie innowacyjności (zachowań, usług i produktów) w sferach: o tworzenia systemu regionalnego partnerstwa dla rozwoju, przy prze-

kraczaniu mentalnych barier: kulturowych, sektorowych i geogra-ficznych2;

o zwiększenia roli dostępności i powiązań między terenami i ośrodka-mi przy wykorzystaniu technologii komunikacji informatycznej;

o ograniczenia zużycia energii i surowców; – zapewnienie ładu funkcjonalno-przestrzennego na tle naturalnej różnorod-

ności geograficznej (regulowanie stopnia ciągłości uformowań: przestrzen-nych i kulturowych);

– zintensyfikowanie oddziaływania symbolicznych walorów środowiska po-przez eksponowanie wartości: estetycznych, kulturowych i krajobrazowych.

W odniesieniu do rozwoju kapitału ludzkiego – strategiczne cele publiczne ukie-

runkowuje się na: – poprawę jakości życia, poprzez:

o stworzenie środowiska umożliwiającego ludziom długie, zdrowe i twórcze życie,

o eliminację ubóstwa,

2 Chodzi tu o bariery w sposobie postrzegania problemów rozwoju przestrzennego, społecznego i gos-

podarczego w rodzaju: miasto/wieś, „nasz”/„ich” (np. powiat), sektor publiczny/prywatny, „drogow-cy”/„kolejarze” etc.


o ograniczenie nierówności społecznych, o produktywne zatrudnienie, o integrację społeczną, o odpowiedni poziom usług publicznych;

– poszerzanie możliwości ludzkich wyborów, a szerzej – wolności człowieka, jakiej gwarantem jest system aktów prawnych, w których zawarto prawa człowieka;

– podnoszenie zdolności adaptacyjnych w kontaktach społecznych i gospo-darczych;

– lepsze wykształcenie społeczeństwa, a przez to – zwiększanie jego kreatyw-ności i zdolności do innowacji;

– ułatwianie kontaktów z otoczeniem, komunikacji, wymiany dóbr i wartości oraz ekspansji (przestrzennej, społecznej, gospodarczej), przy kontrolowa-nym poziomie dostosowania i agresywności.

Publiczne cele rozwojowe jednostki terytorialnej, jako systemu organizacji spo-

łeczno-gospodarczych, winny prowadzić do rozwoju gospodarczego i wzrostu za-trudnienia, przez:

– dostosowanie wewnętrznej struktury (stopnia złożoności i podatności na zmianę) organizacji (prywatnych i publicznych) do ich strategii i bieżących celów, w sposób umożliwiający adaptację do zmieniającego się otoczenia;

– podnoszenie zdolności autoregulacyjnych organizacji (prywatnych i pub-licznych), poprzez wykorzystanie mechanizmów związanych z zarządzaniem strategicznym, a w szczególności: przywództwem, decentralizacją zarządza-nia, wielokierunkowym obiegiem informacji wewnętrznych, wzrostem kom-petencyjności pracowników (członków organizacji);

– zwiększanie innowacyjności w: formułowaniu planów, organizowaniu i kie-rowaniu działalnością oraz kontroli funkcjonowania organizacji, dzięki mo-bilizowaniu proaktywności i wyzwalaniu kreatywności pracowników oraz interesariuszy,

– dostosowanie dynamiki zmian ciągłych i nieciągłych w organizacji do pot-rzeb własnych i wpływu zmieniającego się otoczenia;

– ustalanie odpowiedniego dla danej organizacji poziomu kontaktów z otocze-niem przez: komunikację, wymianę dóbr i wartości oraz dostosowaną do strategii ekspansję3.

Powyższe zestawienie prezentuje wysoki poziom kompleksowości celów roz-

woju terytorialnego. Strategiczny interes publiczny, realizowany przez władze poli-tyczne i – zależną od tych władz administrację – ma niezwykle złożony charakter.

Wdrożenie wyróżnionych celów jest możliwe jednak tylko środkami, które są – w warunkach systemu demokratycznego – uwarunkowane politycznie. Tak więc,

3 W powyższym wykazie pominięto podsystem zarządzania, czyli oddziaływanie władz i adminis-

tracji na siebie samych.


o ile zapis strategii rozwoju, zawierający strukturę celów, ma charakter zawsze kon-struktywny, to – realnie – implementacja jest skażona grą interesów i wieloma kom-promisami, niweczącymi efekt światłych i sensowych zamierzeń.

Aktywność prorozwojowa władz publicznych może więc mieć charakter dualny: – z jednej strony – poprzez cele rozwojowe – jest ukierunkowana całościo-

wo, na długofalowe i harmonijne równoważenie rozwoju terytorialnego; – z drugiej – dzięki niezbędnym środkom wdrożeniowym – podlega presji

doraźnych korzyści politycznych, czego wyrazem jest uzależnienie decyzji zarządzających od partykularnych interesów grupowych lub sektorowych, nie zawsze zgodnych z celami strategicznymi.

O ile perspektywę działania władz publicznych daje się określić w kategoriach,

opisanego powyżej, dualizmu (długofalowe cele strategiczne a doraźny interes poli-tyczny), o tyle ukierunkowanie działań pozostałych sektorów: gospodarczego i po-zarządowego jest jeszcze bardziej złożone. Wymienione wyżej, publiczne cele roz-wojowe jednostki terytorialnej, jako systemu organizacji społeczno-gospodarczych, wyznaczają ramowo zakres interesów współczesnych organizacji niepublicznych. Ich cele szczegółowe są związane z charakterem tych organizacji i cechują się wielkim zróżnicowaniem.

Cele sektora gospodarczego koncentrują się wokół indywidualnego lub kor-poracyjnego pożytku. Naczelnym kryterium podejmowania określonych działań go-spodarczych, w tym – inwestycji, jest (uwzględniająca czynnik czasu) rentowność przedsięwzięć. Taka jest istota działalności gospodarczej i taki fundament ekonomii wolnorynkowej. Gospodarka lokalna tworzy system zasilania – bazę podatkową, niezbędną do funkcjonowania jednostki terytorialnej, oraz kreuje rynek pracy, a więc – zapewnia dochody miejscowej ludności. Kluczową rolę odgrywają przy tym inwe-stycje podmiotów gospodarczych (zwłaszcza – inwestycje zagraniczne), które: po-większają zdolności wytwórcze przedsiębiorstw, zapewniają transfer technologii, pozwalają powiększyć rozmiary produkcji i – w konsekwencji – dochodu narodo-wego. Interesem władz publicznych jest – w tym kontekście:

– zwiększanie inwestycji wszelkiego rodzaju, a szczególnie – bezpośrednich inwestycji zagranicznych;

– transfer technologii; – pobudzanie rozwoju rynków kapitałowych;

a w efekcie: – zwiększanie bazy podatkowej jednostki terytorialnej; – zwiększanie lokalnego zatrudnienia; – promocja jednostki terytorialnej, jako miejsca zamieszkania. W perspektywie organizacji gospodarczych, wdrożenie, tak rozumianej, polityki

znajduje się właściwie poza sferą działania przedsiębiorcy. Dąży on bowiem do włas-nej korzyści, lub choćby minimalnej rentowności, która warunkuje jego istnienie na rynku. Przedsiębiorca może ograniczać zysk w określonych sytuacjach, nie może jednak działać wyłącznie z pobudek charytatywnych. Środki, którymi są realizowane


cele przedsiębiorcy, nie zawsze cechują się spójnością z celami publicznymi i spo-łecznymi, choć bardzo często tak jest. Niestety, lecz czasem trzeba zamykać nieren-towne przedsiębiorstwa, należy zwiększać wydajność pracy i podnosić poziom tech-nologiczny, co wiąże się ze zwalnianiem pracowników. Restrukturalizacja produkcji i usług jest stałym elementem gry rynkowej. Środki działania organizacji gospodar-czych są więc w pełni spójne z ich celami, nieczęsto zaś zgodne z lokalnymi, regio-nalnymi czy publicznymi strategiami rozwoju.

Inaczej kształtują się cele tzw. „trzeciego” pozarządowego sektora. To także

sektor niepubliczny, jednak działający we wszystkich obszarach funkcjonowania i roz-woju jednostki terytorialnej. Świadczy o tym ustawowe określenie pożytku publicznego, pozwalające na pozyskiwanie środków społecznych z 1% odpisu podatkowego. Dzia-łalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych m.in.:

– pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób;

– działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

– działalności charytatywnej; – działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka re-

gionalnego; – ochrony i promocji zdrowia; – działalności na rzecz osób niepełnosprawnych; – promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez

pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy; – działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn; – działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym; – działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsię-

biorczości; – działalności wspomagającej rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności

oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w prak-tyce gospodarczej;

– działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; – nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania; – wypoczynku dzieci i młodzieży; – kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego; – wspierania i upowszechniania kultury fizycznej i sportu; – ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego; – turystyki i krajoznawstwa; – porządku i bezpieczeństwa publicznego; – upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód oby-

watelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji; – ratownictwa i ochrony ludności;


– pomocy ofiarom: katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wo-jen w kraju i za granicą;

– upowszechniania i ochrony praw konsumentów; – działalności na rzecz: integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współ-

pracy między społeczeństwami; – działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechnia-

nia i ochrony praw dziecka; – przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym [Ustawa z dnia 24

kwietnia 2003 r. … 2003]. Powyższy zakres możliwej aktywności organizacji pozarządowych stanowi – ja-

ko całość – dobre uzupełnienie funkcji realizowanych przez organy władzy publicz-nej. Należy podkreślić, że zadania sektora obywatelskiego wiążą się zarówno z cela-mi środowiskowymi, społeczno-politycznymi, jak i promocją rozwoju gospodarcze-go. Organizacje pozarządowe stanowią zatem obszar infrastruktury instytucjonalnej wypełniający wszelkie luki pomiędzy domeną publiczną a sferą gospodarczą, choć – w praktyce – główna działalność NGO-sów jest ukierunkowana na problematykę społeczną.

Organizacje pozarządowe wdrażają strategie polegające na włączaniu obywateli w realizację dobra wspólnego. Mimo to, trzeba zauważyć, że funkcjonowanie orga-nizacji pozarządowych jest skażone również pewnymi ułomnościami, podobnymi do tych, które ciążą władzy publicznej i administracji. Chodzi o to, że – obok świat-łych celów, związanych z: wsparciem funkcjonowania i rozwoju określonych grup społecznych, czy nawet całych jednostek terytorialnych, organizacje trzeciego sek-tora reprezentują jednak interesy swoich członków – założycieli – fundatorów etc. Ich sposoby działania muszą więc uwzględniać fakt, że za określoną grupą obywa-telską mogą stać i często stoją – niejawne dla społeczeństwa – cele partykularne, prowadzące nie tylko do wypaczenia idei pożytku publicznego, ale wręcz do działal-ności pół-przestępczej4. Tak więc, sektor pozarządowy działa – podobnie jak władza publiczna i administracja – dwutorowo:

– z jednej strony – realizuje cele oraz wspiera i promuje określone zadania o cha-rakterze publicznym (z możliwością uzyskania na ten cel środków od spo-łeczeństwa);

– z drugiej strony – stosuje środki, które z konieczności muszą uwzględniać inte-resy grupowe, nie zawsze spójne z celami strategicznymi wspólnot teryto-rialnych5.

4 Przykładem mogą być niektóre stowarzyszenia i fundacje prowadzące politykę lobbingową z ra-

mienia partii politycznych lub grup religijnych, a jednocześnie faktycznie powołane po to, by pozyski-wać środki, w sposób pozwalający na obchodzenie restrykcji związanych z finansowaniem określonego typu organizacji i ich działań. Innym przykładem takiego działania są tzw. „haracze ekologiczne”, wymu-szane przez niektóre organizacje pod przykrywką ochrony środowiska.

5 W powyższych analizach pominięto działalność przestępczą, która może być prowadzona przez przedstawicieli każdego z wymienionych sektorów. Nie jest to jednak przedmiot niniejszej analizy.


4.3. Formy animacji współpracy międzysektorowej

Wspieranie rozwoju terytorialnego jest jednym z narzędzi władz publicznych, dzięki którym realizują one zadania ustawowe. Przedmiotem niniejszej wypowiedzi są działania określane jako „miękkie”, nie angażujące podstawowych aktywów jed-nostek terytorialnych, jakimi są nieruchomości publiczne czy środki inwestycyjne. Animacja współpracy – w opisywanym tu rozumieniu – absorbuje jedynie kapitał organizacyjny. Animacja współpracy – to prorozwojowa aktywność zarządcza polegająca na pomocy wszelkiego typu interesariuszom w konstruktywnym spotkaniu się i wyzwoleniu synergii, tak ważnej dla rozwoju terytorialnego w dobie globalizacji i wzrostu znaczenia efektów sieciowych.

Animowanie współpracy jest prowadzone przez podmioty publiczne wobec or-ganizacji z wszystkich trzech sektorów:

– sektora publicznego, poprzez mobilizację potencjału innych (samo)rządo-wych struktur organizacyjnych, niezależnie od umiejscowienia w hierarchii zarządzania terytorialnego. Chodzi o wyjście z ofertą, pomysłem czy prog-ramem działania wobec tych wszystkich, których konkretna idea może zain-teresować. Bardziej swobodna struktura stosunków międzyorganizacyjnych w sektorze publicznym jest możliwa właśnie dzięki „miękkiej” formie dia-logu, niekoniecznie wiążącego, lecz animującego pomysły, idee i koncepcje. Taki dialog ma szansę umykać ograniczeniom instytucjonalnym, sekciarskiej logice politycznej czy sztywnej pragmatyce urzędniczej;

– sektora gospodarczego, poprzez działania związane z: o pomocą małej i średniej przedsiębiorczości, dzięki promocji – zwłasz-

cza wobec początkujących biznesmenów – nowych instrumentów za-rządzania, szkoleń, dostępnych form wsparcia i pomocy publicznej;

o ułatwianiem promocji gospodarczej przedsiębiorców na rynkach eksportowych;

o wsparciem dla pozyskiwania inwestorów zewnętrznych: krajowych i zagranicznych;

o zachęcaniem do tworzenia sieci gospodarczych tam, gdzie taka działal-ność może wesprzeć lokalne podmioty, nie zawsze dość silne by kon-kurować na globalnych i „glokalnych” rynkach;

o zachęcaniem do tworzenia struktur partnerstwa publiczno-prywatnego; – sektora pozarządowego, poprzez ułatwienia w kontaktach i udostępnie-

nie informacji o: o wymienionych wyżej, instrumentach animowania współpracy z sek-

torem publicznym i gospodarczym; o lokalnych celach strategicznych i wyzwaniach rozwojowych, w któ-

rych realizację winien wpisać się sektor obywatelski; o potrzebach społecznych w sferze zadań z zakresu działalności po-

żytku publicznego; o dostępnych programach krajowych i zagranicznych, do których można

aplikować o środki finansowe i inne aktywa;


o zasadach i kryteriach alokacji środków publicznych i udzielanej po-mocy publicznej.

Animowanie współpracy jest prowadzone w dwóch celach: – by pomóc w nawiązaniu współpracy tym, którzy nie posiadają odpowied-

nich zdolności organizacyjnych (zasobów o masie krytycznej, kultury orga-nizacyjnej, wiedzy o kanałach współpracy);

– by ukierunkować działalność interesariuszy na realizację celów zgodnych ze stra-tegią rozwoju terytoriów, zapisaną (lub nie) w dokumentach władz publicznych.

Realizacja owych celów powinna prowadzić w kontekście – przywoływanego wyżej – modelu 4C do kooperacji i działań komplementarnych, a ostatecznie – kooptacji, przy minimalizowaniu efektów konfrontacji. Syntetycznie formy animacji współpracy mię-dzysektorowej w każdym z przypadków modelu 4C przedstawia schemat 2.

SCHEMAT 2.

Formy animacji współpracy międzysektorowej a podejście 4C

Cele (rozstrzygnięcia)

Podobne: rozwój zrównoważony, obejmujący cele: społecz-ne, gospodarcze i środo-

wiskowe

Niepodobne: rozwój niezrównowa-żony, ukierunkowany albo

na cele społeczne, albo gospodarcze, albo środo-

wiskowe

Pre

fero

wan

e st

rate

gie

(śro

dki r

ealiz

acji)

Podobne: sektor publiczny: profesjonal-

ne wypełnianie zadań publicz-nych w warunkach decentra-lizacji i pomocniczości

sektor gospodarczy: społeczna odpowiedzialność biznesu

sektor pozarządowy: realiza-cja zadań w ramach działal-ności pożytku publicznego

Kooperacja: informowanie konsultowanie partycypacja społeczna

i publiczna matchmaking zachęcanie do tworzenia

sieci współpracy promowanie partnerstwa

publiczno-publicznego i publiczno-prywatnego

Kooptacja: informowanie konsultowanie zachęcanie do dialogu wyjaśnianie rozbieżności promowanie szkoleń

i popularyzacja wiedzy tworzenie płaszczyzny

poznawania wzajemnych odrębności

wyjaśnianie sytuacji kon-fliktowych

Niepodobne: sektor publiczny: kunktator-

stwo polityczne, realizacja interesów partyjnych

sektor gospodarczy: prowa-dzenie działalności bez oglą-dania się na interes społeczny

sektor pozarządowy: realizacja interesów grupowych i/lub sektorowych

Komplementarność: informowanie konsultowanie zachęcanie do dialogu koordynowanie rozbież-

nych strategii wyjaśnianie rozbieżności zachęcanie do budowania

koalicji wspólne interpretowanie

Konfrontacja: informowanie negocjowanie mediowanie zachęcanie do arbitrażu

w miejsce sporu sądowe-go

Źródło: Opracowanie własne na podstawie schematu 1.


5. Podsumowanie Animacja współpracy międzysektorowej jest ważnym, ale trudnym w realizacji

narzędziem rozwoju terytorialnego. W artykule dokonano analizy specyfiki rozwoju, przedstawiono typologię prorozwojowych narzędzi, którymi dysponuje władza pub-liczna, wreszcie – określono, cele i środki ich realizacji przez sektory: publiczny, go-spodarczy i pozarządowy. Na tak szerokim tle zdefiniowano formy działań, składa-jące się na to, co stanowi istotę animacji współpracy. Poniżej przedstawiono główne wnioski wywodu.

1. W warunkach postępującej globalizacji coraz większego znaczenia nabiera zarządzanie wielopasmowe sprawami publicznymi, oparte na dialogu pod-miotów różnych sektorów i różnych poziomów zarządzania. Kluczowym narzędziem rozwoju staje się animacja współpracy międzysektorowej, ro-zumiana jako narzędzie „miękkie”, ale coraz bardziej znaczące.

2. Zachęcanie do współpracy musi być zróżnicowane, w zależności od rodzaju relacji pomiędzy organizacjami. Przywołując model 4C, stworzony przez A. Najama, istnieje konieczność dostosowania form animacji do czterech relacji międzyorganizacyjnych: kooperacji, komplementarności, kooptacji i kon-frontacji. Oznacza to, że należy dostosowywać formy animacji współpracy do odmiennych stosunków zależności pomiędzy celami i środkami stosowa-nymi przez organizacje różnego typu. W szczególności nie powinno się ograniczać do oddziaływania wyłącznie tam, gdzie cele i strategie wdroże-niowe są podobne, czyli w warunkach kooperacji. Zawarty w artykule sche-mat 2. proponuje odpowiednią dywersyfikację form animowania współpracy.

3. W każdym przypadku, także w przypadku konfrontacji, podstawą animowania współpracy jest informowanie. Informowanie, poszerzone o konsultacje (czyli informacje zwrotne), może być dobrym narzędziem w przypadku działań komplementarnych i kooptacji. W warunkach kooperacji możliwe jest wyko-rzystanie pełnej formuły współpracy, obejmującej: informowanie, konsulto-wanie i aktywne uczestnictwo we wdrażaniu celów i polityk publicznych.

4. Stosowanie wyprzedzające działań animujących współpracę organizacji róż-nych sektorów może przybliżyć ich cele i strategie działania, powodując, że w miejsce konfrontacji pojawią się: komplementarność lub kooptacja, a do-celowo nawet – kooperacja.

Literatura Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.rmf24.pl/fakty/news-analfa-

betyzm-funkcjonalny-polska-plaga,nId,158966]. Dokumet elektroniczny, tryb dostępu: [http://portalwiedzy.onet.pl/127671,,,,entro-

pia_entropy_,haslo.html]. Encyklopedia Popularna PWN 1996, Warszawa.


Kożuch B. 2005 Kooperatywne zachowania organizacji publicznych, [w:] Partnerskie współdzia-łanie w sektorze publicznym i prywatnym, (red.) B. Plawgo, W. Zaremba, Białystok.

Markowski T. 1999 Zarządzanie rozwojem miast, Warszawa. Najam A. 2000 The Four C’s of Third Sector-Government Relations: Co-operation, Confrontation,

Complementarity and Co-optation, ,,Non-Profit Management and Leadership”, 10. Noworól A. 2007 Planowanie rozwoju terytorialnego w skali regionalnej i lokalnej, Kraków. Noworól A. 2007 Pojęcie rozwoju terytorialnego w kontekście nauk o zarządzaniu, „Współ-

czesne Zarządzanie”, nr 2. Noworól A. 2009 Formy interwencji publicznej w zarządzaniu rozwojem na przykładzie tere-

nów wiejskich, „Współczesne Zarządzanie”, nr 2. Stoner J., Freeman R., Gilbert D. 2001 Kierowanie, Warszawa. Szczerski K. 2005 Administracja publiczna w modelu zarządzania wielopasmowego. Wyzwania

dla rozszerzonej Unii Europejskiej – przypadek Polski, Warszawa. Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 2001, Nr 142, poz. 1591 z późn.

zm.). Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz.U. 2009, Nr 19,

poz. 100). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

(Dz.U. 2003.96.873 z późn. zm.). Wood G., Newton, J. 2005 From Welfare to WellL-Being Regimes: Engaging New Agendas,

Arusha Conference, „New Frontiers of Social Policy” – 12 – 15 grudzień 2005.


Juozas LAKIS1

KONFLIKTY INTERESÓW A INTEGRACJA SPOŁECZNA OKRESU TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Streszczenie

Artykuł podejmuje próbę identyfikacji najważniejszych obszarów występowania konfliktów intere-

sów w szczególnym okresie przemian, jakim był proces transformacji litewskiej gospodarki. Autor skoncentrował się głównie na konfliktach interesów zachodzących w sferze administracyjnej, pominął zatem konflikty charakterystyczne dla sfery: polityki, biznesu czy kultury, aczkolwiek podkreślił, że często konflikty te są trudne do jednoznacznego wyodrębnienia, bowiem granice między nimi na ogół mają charakter umowny. Ponadto, co ważne, autor wskazał, że źródła konfliktów wywodzą się nie tyl-ko od urzędników państwowych i pracowników sektora publicznego, lecz również szerokiej grupy in-teresariuszy organizacji publicznych.

Z rozważań podjętych w artykule wynika, że pomimo wielu regulacji i działań podjętych przez władze Litwy, wskaźniki dotyczące korupcji oraz opinie społeczeństwa na temat funkcjonowania in-stytucji państwowych sygnalizują, że problem konfliktów interesów jest nadal aktualny oraz że ich efektem jest: brak zaufania do władz, utrata poczucia sprawiedliwości, godzenie się z zasadami narzu-conymi przez zręczniejszych graczy życia społecznego. Oznacza to potrzebę dalszych działań na rzecz eliminowania źródeł konfliktów interesów.

Słowa kluczowe: konflikty interesów, transformacja, administracja publiczna

CONFLICTS OF INTERESTS AND SOCIAL INTEGRATION IN THE PERIOD OF POLITICAL TRANSITION

The article attempts to identify the most significant areas of conflict in the crucial period of tran-

sition of the Lithuanian economy. The author focuses on the conflicts of interests within the admin-istrative field, ignoring those characteristic for the spheres of politics, business or culture. However, he stresses that it is often difficult to precisely distinguish between types of conflicts as the boundaries dividing the particular spheres are vague and overlapping. Importantly, the author points out that the sources of conflict can be found not only among civil servants and public sector staff members, but also among a wide group of stakeholders of public organisations.

From the analysis offered in the paper it can be concluded that despite numerous regulatory ef-forts undertaken by the Lithuanian authorities, corruption indicators and public opinion polls regard-ing the functioning of state institutions demonstrate that the problem of conflicts of interests is still unresolved. Among the dire consequences of this situation are lack of trust in the government, loss of sense of justice, submission to the rules dictated by more adroit players. This shows that there is a need for further endeavours to eliminate the sources of conflicts of interests.

Key words: conflicts of interests, transition, public administration

1 Prof. dr hab. Juozas Lakis jest pracownikiem Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej.

Juozas Lakis 72

1. Wstęp

Konflikty interesów (KI) są interpretowane jako zjawisko, które ogranicza współ-pracę podmiotów społecznych i wywołuje daleko sięgające, negatywne skutki, po-dobnie jak wypadek na trasie intensywnego ruchu zatrzymuje potok pojazdów i sprawia moc różnorodnych kłopotów.

W niniejszym artykule omówiono na kilku przykładach KI w działalności admi-nistracji publicznej Litwy wczesnego okresu tranzycji postsowieckiej, kiedy to ukła-dał się system stosunków pomiędzy sektorem publicznym a prywatnym oraz zostały założone podwaliny prewencji i kontroli KI. Nazwano je KI strefy administracyjnej w odróżnieniu od KI w działalności politycznej, w biznesie czy w kulturze. Ten rodzaj konfliktów jest powiązany z administracyjną działalnością w sektorze publicznym. Nie są to tylko i wyłącznie KI spowodowane działalnością pracowników, reprezen-tujących administrację publiczną, a i klientów, konsumentów, pacjentów w ich sto-sunku do instytucji administracji publicznej i do interesu publicznego.

W naszym wypadku skomplikowane zjawisko KI jest widziane jako historyczna tradycja, która, jak i większość tradycji, jest głęboko zakorzeniona w mentalności, przekonaniach i zachowaniach ludzkich. Nie pojawia się ono nagle, ale i nie zanika pod wpływem, powiedzmy, aktu prawnego lub deklaracji etycznej. Rozpatruje się późniejszą dynamikę tego zjawiska, które nie tylko, że nie zostało zneutralizowane, a wręcz odwrotnie – stało się bardziej widoczne i różnorodne pod wpływem pro-rynkowych zmian.

Nie jest to problem dnia minionego. Refleksje dotyczą przede wszystkim pyta-nia, jak to się stało, że w społeczeństwie niedużego i dynamicznie rozwijającego się państwa były i pozostają nadal tak powszechne zachowania powodujące konflikty interesów? Dlaczego, po długim okresie demokratycznych przemian, wciąż jest no-towany brak konsekwencji w obronie interesu publicznego w instytucjach adminis-tracji publicznej i samorządów, w systemie sprawiedliwości, a nawet w środowisku polityków?

Dane o zakresie korupcji i wyniki reprezentatywnych badań o ustosunkowaniu się społeczeństwa do instytucji państwowych i dziś sygnalizują, jak aktualny jest prob-lem KI i jak bolesne dla społeczeństwa są jego skutki – brak zaufania do władz, ut-rata poczucia sprawiedliwości, godzenie się z zasadami narzuconymi przez zręczniej-szych graczy życia społecznego.

2. Interes publiczny, interesy osobiste a konflikty interesów KI są skutkiem nieodpowiedniego stosunku podmiotów życia społecznego do

interesu publicznego, ujmując ściślej – takich sposobów zaspokojenia przez nich korzyści własnych, które są niezgodne z chroniącymi dobro społeczne zasadami prawa lub etyki powszechnej i służbowej i zazwyczaj są realizowane kosztem społecz-nych zasobów [Conflicts of Interest 2005 s. 1 – 9]. Omawiane konflikty interesów ujawniają się w działalności urzędów administracji publicznej i samorządów oraz ich pracow-

Konflikty interesów a integracja społeczna… 73

ników, którzy decydują lub w inny sposób interweniują w sprawy dotyczące intere-sów pewnych osób i grup, a także dobra publicznego. Jest to nieco szersze ujęcie konfliktu interesów, tradycyjnie określanego w kontekście administracji publicznej jako wykorzystanie przez urzędnika jego możliwości służbowych we własnym inte-resie lub interesie bliskich mu osób, co koliduje z obowiązującym prawem i etyką zawodową [OECD Guidelines for managing conflict of intetrest in the public service: a toolkit 2004].

Najwyższa Komisja Etyki Służbowej Litwy określa KI jako sytuację: kiedy osoba, peł-niąc obowiązki służbowe, ma wykonać pewien czyn, jednak ten czyn jest powiązany nie tylko z jego obowiązkami, lecz i z jego interesem prywatnym [Vyriausioji tarnybinės etikos komisija: Interesų konfliktas, dokument elektroniczny, tryb dostępu: www.vtek.lt, data wejścia: 25.05.2010].

Nie ma i być nie może uniwersalnej interpretacji KI, ze względu na różnorod-ność sytuacji, w których takie konflikty są możliwe. Każda instytucja lub organiza-cja, działająca w swojej strefie aktywności i pełniąca specyficzne funkcje, ma swoje ujęcie KI, które konkretyzuje w odrębnym dokumencie i przewiduje procedury ich unikania. Powiedzmy, dla pracownika policji drogowej omijanie lub zatajenie spra-wy złamania przepisów ruchu drogowego przez osobę z nim spokrewnioną na pewno będzie interpretowane jako konflikt interesów, ponieważ świadczy to o za-niechaniu obowiązku ochrony interesu społecznego. Inna projekcja analogicznego zjawiska: unikanie odpowiedzialności przez kierowcę pojazdu za popełnione wykro-czenie jest również widziane jako KI. Następny przykład: wykorzystanie przez ad-wokata konfidencjalnej informacji o papierach wartościowych swego klienta w celu ich korzystnego nabycia przez siebie czy bliskie mu osoby na własność jest także szacowane jako konflikt interesów. Dany przypadek nie wykazuje bezpośredniego powiązania z interesem społecznym, lecz nieprzestrzeganie zasady bezinteresownej obsługi klienta narusza etos instytucji adwokata.

Ustalając sens i znaczenie w życiu społecznym administratywnych KI, znaczące są następujące kategorie: interes publiczny (dobro publiczne), interes prywatny, cha-rakter strat, które ponosi państwo i społeczeństwo. Ponieważ wyróżnia się KI w strefie działalności administracji publicznej, trzeba zaznaczyć, obok nich, istniejące inne rodzaje, na przykład KI w polityce czy w biznesie. Mogą one zaistnieć w działalno-ści politycznej lub w sferze przedsiębiorczości i dotyczą tych grup społecznych, na które rozpowszechnia się ich wpływ. Miedze dzielące KI są raczej metafizyczne, potrzebne do analizy; każdy KI, niezależnie, gdzie się pojawia, ma skutki sięgające poza miejsce jego lokalizacji.

Obowiązująca na Litwie Ustawa o uzgadnianiu interesów publicznych i prywatnych za-wiera następujące określenie interesu publicznego: w interesie społeczeństwa jest, aby urzędnicy instytucji państwowych bezstronnie i sprawiedliwie podejmowali wszystkie decyzje [LR viešųjų ir privačių interesų derinimo valstybinėje tarnyboje įstatymas 1997 a.1]. W innym ujęciu, interesem pu-blicznym jest wartość obiektywnie znacząca, potrzebna, ważna dla społeczeństwa lub jego części (na przykład cele reformy agrarnej, płacenie podatków, ochrona przyrody), [Deviatnikovaitė 2009]. Podsumowując: interes publiczny jest wartością spo-łeczną, której bronią i chronią polityczne, administracyjne, sądownicze instytucje państwa i organi-zacje społeczne, w celu dobrobytu całego społeczeństwa lub jego odrębnych grup.

Juozas Lakis 74

W kontekście administratywnych KI, interesem prywatnym określa się osobiste – materialne i niematerialne zainteresowania uczestników każdej interakcji.

W życiu społecznym KI mają podwójny wymiar: jako przeszkoda w zrealizowa-niu interesu publicznego i wyznacznik strat, sięgając po wspólne dobro i dobrobyt, a także jako negatywny czynnik jakości więzi i współpracy głównych podmiotów ży-cia społecznego. W szerokim kontekście, KI są w korelacji (odwrotnej) z kapitałem społecznym. Ponieważ: kapitał społeczny określa ramy korzyści własnej, […] wyznacza atrybuty działań indywidualnych i globalnych, które zapewniają każdemu korzyść. […] obliguje jed-nostkę do wyboru korzystnego dla wszystkich […] przeszkadza jednostkom w osiągnięciu korzyś-ci kosztem wspólnych interesów zbiorowości [Matysiak 1999 s. 62 – 63].

3. Interesy w kontekście prywatyzacji Interesy są kluczową kategorią analizy subiektywnych czynników tranzycji. One po-

budzają, reprezentujące je podmioty, do współdziałań, są źródłem konkurencji i ko-operacji, współpracy i walki, tworzą socjalne tło kapitału społecznego. Warto zasta-nowić się, jakie grupy interesów były najbardziej znaczące, w jaki sposób były artyku-łowane i reprezentowane, jak się zmieniały zasady prawne i normy etyczne interpre-tujące i regulujące interesy.

U podłoża przemian systemowych były interesy. Właśnie swoista eksplozja inte-resów, zdeformowanych polityką władz autorytarnych i nakazowo-rozdzielczym mechanizmem gospodarowania [Balcerowicz 2000], stała się początkiem rozpadu instytucji socjalizmu. Prorynkowe przedsięwzięcia nowych władz otworzyły bramę dla prywatnej przedsiębiorczości. Najszybszymi w działaniu okazali się reprezen-tanci interesu osobistego i zbiorowego (przedsiębiorczość rodzinna lub powiąza-nych relacjami towarzyskimi kilkuosobowych grup).

Przywróceniu gospodarce reguł rynku towarzyszyły trendy egocentryczne. Był to okres „historycznej szansy” – najkrótszą drogą sięgnąć po: bogactwo, status spo-łeczny, komfort życia prywatnego. W opinii zwolenników wolnego rynku, kategorie współpracy społecznej, dobra publicznego nie wchodziły w grę (przynajmniej na etapie prywatyzacji). Najważniejszym celem tych aktywnych, przedsiębiorczych i energicz-nych ludzi było szybkie zajęcie wygodnego miejsca w nowym ekspresie, nawet jeśli to wymagało przezwyciężenia oporu innych, również sięgających po wymarzony po-jazd, nawet kosztem wyrządzenia krzywdy innym, kosztem omijania rygorów praw-nych i zasad etyki społecznej. Autorka badań opinii publicznej zanotowała: aby utrzymać się „na podium”, potrzebne jest dostosowanie do nowych zasad gry, przynależność do grupy, która widzi w innych grupach konkurentów, deklarowanie swego interesu i siły w przestrzeni komuni-kacyjnej, nowe formy dominacji [Vosyliūtė 1996 s. 290 – 291]. Kooperacja: jako kluczowy czynnik indywidualnego i społecznego funkcjonowania [Cooperation. The Political Psychology of Effective Human Interaction 2008 p. 3], mówiąc obrazowo, nie przedostała się do pier-wszego ekspresu nowej gospodarki, miała zaczekać, aż będzie zaproszona do które-gokolwiek z następnych.


Socjalne skutki pierwszego etapu postsocjalistycznej transformacji są podobnie widziane przez naukowców, którzy reprezentują społeczeństwa tranzytowe oraz za-chodnie demokracje: szybko wydłużające się dystanse pomiędzy grupami społecz-nymi określone na podstawie: ich dochodów, dostępu do wykształcenia i kultury oraz możliwości wywierania wpływu na podjęcie decyzji, poza tym – słabnąca po-zycja i reprezentacja słabszych grup w życiu publicznym, poszerzający się czarny ry-nek i szara strefa gospodarki [Dahrendorf 1990; Grigas 1998 s.130; Dürschmidt 2007 s. 50 – 51].

Dalsze skutki to – fragmentacja struktury społecznej, której główną ścieżką roz-dzielczą stał się podział na wygranych i przegranych, nasilanie się konfliktów, brak ładu społecznego. Radykalna reforma gospodarcza […] potęguje niezadowolenie poprzez samo tylko zwiększenie zakresu wolności gospodarczej. Ponieważ jedynie niektórzy ludzie mogą bezpośrednio skorzystać z otwierających się możliwości, inni mogą żywić urazę, zwłaszcza jeśli uważają, że nowi zwycięzcy nie zasłużyli sobie na sukces [Balcerowicz 2000 s.184].

Mówiąc o Litwie drugiej połowy XX stulecia, zrealizowanie prywatnej inicjatywy w życiu kilku generacji było zminimalizowane do ograniczonego majątku gospodar-stwa domowego – głównie małych działek uprawnych dla robotników i urzędników oraz niedużych gruntów rolnych dla członków kołchozów. Generalnie rzecz biorąc, publiczna manifestacja interesów prywatnych była zdławiona. Widziano w nich „prze-żytek kapitalizmu“.

Władze sowieckie „zalegalizowały” przedsiębiorczość prywatną dopiero w lata późniejszej pierestrojki w nadziei na reanimację agonizującego już systemu. W krót-kim terminie utworzono tysiące tzw. kooperatywów, czyli małych firm prywatnych o charakterze usługowym lub handlowym, rzadziej – produkcyjnym. Po pięciu la-tach tranzycji, w roku 1995 przedsiębiorstwa prywatne (w języku litewskim: personalinės įmonės) stanowiły 68 proc. ogółu jednostek małego i średniego biznesu. Badania wykazały, że większość (ok. 60 proc.) małych firm, aby utrzymać się na rynku, prak-tykowała kilka rodzajów działalności. Blisko trzecia część prywatnych przedsiębiorstw należała do produkcyjnych, pozostałe świadczyły usługi i zajmowały się handlem [Smulkus ir vidutinis verslas Lietuvoje 1995 s.18]. 79% badanych reprezentantów małego i średniego biznesu jako największą przeszkodę w ich działalności wskazało na pań-stwowe instytucje, następne 21% – na służbę celną [Smulkus ir vidutinis… 2005 s. 25].

Można przypuścić, że te dane sygnalizują wysoki poziom biurokracji w adminis-tracji publicznej. Aby tę biurokrację „załagodzić“, nowicjusze kapitalizmu prakty-kowali na szeroką skalę łapówki lub wyszukiwali innych odbiegających od zasad praw-nych i etycznych sposobów „domówienia się“. W późniejszych badaniach rynku wprowadzono indykator korupcji, na który wskazał każdy czwarty, a kilka lat póź-niej – prawie każdy trzeci reprezentant małego i średniego biznesu [Verslo plėtra Lietuvoje ir Vidurio Europoje 2000 s.79].

Niska efektywność wsparcia małego i średniego biznesu ze strony władz, luki w systemie prawa regulującego przedsiębiorczość, brak kompetencji przedsiębior-czej spowodowały, że rozwój kooperatywów, a później przedsiębiorstw prywatnych cechowały takie trendy, jak: korzystanie (często nieprawne) z zasobów państwo-

Juozas Lakis 76

wych przedsiębiorstw, oszukiwanie klientów (niska jakość świadczonych usług, spe-kulatywne ceny), przekupywanie urzędników, unikanie płacenia podatków. Znaczą-ca część spółek preferowała chwyty czarnego rynku, stała się lekką zdobyczą dla gan-gów przestępczych pasożytujących jako „biura ochrony” albo otwarcie pobierają-cych łup za „spokój” nowego kapitalisty.

W projekcji konfliktu interesów sytuacja owa wykazuje symptomy dysfunkcji administracji publicznej, chwiejność etycznych zasad biznesu i stąd pochodzącą de-strukcję stosunków rzeczowych i interakcji. Uwolniona inicjatywa prywatna popa-dła w konflikt z instytucjami sprawiedliwości i Skarbu Państwa. Nie stawiała oporu gangom przestępczym, a nawet wykazywała skłonność do współpracy z nimi i sprzyjała ich wzbogaceniu się. Aby przetrwać, wyszukiwano (i skutecznie nachodzono) chęt-nych do łapówek urzędników, tworząc swoistą sieć KI.

Prywatyzacja otworzyła drzwi dla grup należących do byłej elity partyjnej i gos-podarczej. Skonsolidowani sytuacją utraconych stanowisk, solidarni i wzajemnie wspierający się ludzie spostrzegli w prywatyzacji szansę powrotu i skutecznie ją wy-korzystali.

W przypadku Litwy, rolnictwo stało się pierwszym polem bitwy interesów. W od-różnieniu od Polski, gospodarka rolna na Litwie okresu sowieckiego była całkowicie wywłaszczona i funkcjonowała w postaci własności państwowej (sowchozy) i włas-ności kooperacyjnej (kołchozy). GR Litwy w porównaniu z większością innych so-wieckich republik była szacowana jako lepiej rozwinięta. Była stosunkowo dobrze wy-posażona w sprzęt techniczny do uprawy roli na dużych terenach, posiadała rozwi-niętą infrastrukturę dla hodowli bydła i produkcji mlecznej. Nowe polityczne ugru-powania i prawicowe rządy niezależnej Litwy interpretowały przedsiębiorstwa rolne jako symbol sowieckiej gospodarki. Nie mając politycznego wsparcia i jakiejkolwiek perspektywy transformacji w nowym otoczeniu, większość sowchozów i kołchozów podupadła w ciągu pierwszych paru lat niepodległości kraju. Mienie kołchozów i sow-chozów było rozparcelowane w taki sposób, że wyposażenie techniczne okazało się własnością byłej kadry kierowniczej. Ciężki sprzęt i duże zabudowania gospodarcze stały się bezużyteczne, a ludzie zaczęli uprawiać rolę w sposób, który był charakte-rystyczny dla czasów poprzedzających uprzemysłowienie. Reasumując, można stwier-dzić, że brak pozytywnego programu reformy rolnictwa, destruktywny stosunek prawicowych władz do przedsiębiorstw rolnych, zdemoralizowanie społeczności wiejskiej doprowadziły do całkowitej przegranej zarówno interesu publicznego, jak i interesów osobistych.

Działalność grup interesów i konflikty interesów o bardziej skomplikowanym i róż-norodnym charakterze ujawniły się w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw prze-mysłowych, handlowych i usług, przywrócenia prawa własności ziemi i lasów.

Pierwszy etap prywatyzacji na Litwie odbywał się w latach 1991-1995. Sprywaty-zowano 86%, przewidzianych według programu, jednostek gospodarczych (81% oczekiwanych wpływów pieniężnych z prywatyzacji). Jednocześnie wystartowała prywatyzacja i/albo zwrot dla byłych właścicieli gruntów i nieruchomości. Została także sprywatyzowana większość mieszkań, które w Związku Radzieckim były pod


kontrolą władz lokalnych (nieduży odsetek był we własności spółek lub odrębnych przedsiębiorstw).

Wynikiem pierwszego etapu było zdominowanie sektora prywatnego, który w koń-cu 1995 roku wyprodukował 65% produktu krajowego brutto i zatrudniał prawie dwie trzecie pracowników[Atkočiūnas, Bivainis, Rakauskienė 1997].

Szybkie tempo prywatyzacji było spowodowane pilną potrzebą zagospodarowa-nia materialnych, technologicznych i ludzkich zasobów, aby uniezależnić się od scentra-lizowanej sowieckiej ekonomiki i przede wszystkim jej militarnej branży, stworzyć warunki dla inwestorów zagranicznych i lokalnych, zmienić strukturę produkowa-nych dóbr. Liczono się również ze skrytą ekspansją kapitału należącego do starych struktur byłego Związku Radzieckiego (Partii Komunistycznej, KGB) i zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa. Finansowe uzupełnienie budżetu państwa dało moż-liwość zmniejszenia długów publicznych, rekompensat dla byłych właścicieli nieru-chomości, wsparcia małego i średniego biznesu.

Mniej widoczną stroną prywatyzacji było to, iż niewystarczająca prawna regula-cja, brak kontroli działań prywatyzacyjnych, pośpiech tworzyły tzw. sytuację przy-padku, kiedy osoba lub grupa wpływowych osób okazywała się właśnie tam, gdzie były podejmowane ważne decyzje. Najlepsze warunki działania w tym procesie miały osoby i grupy, które dysponowały wyczerpującą informacją lub były najbliżej instytucji kierujących prywatyzacją [Atkočiūnas, Bivainis, Rakauskienė 1997]. Fry-dman i Rapaczyński nazywali to samorzutną prywatyzacją – gdy całe przedsiębiorstwo albo jego część zostawały pod kontrolą nomenklatury [Frydman, Rapaczyński 1996 s. 165].

Pierwszym przedsięwzięciem rządu litewskiego, umożliwiającym prywatyzację był podział bonów inwestycyjnych (vouchers) dla wszystkich pełnoletnich obywateli. Większość ich ludzie przeznaczyli do nabycia na własność mieszkań, w których mieszkali. Pozostałe bony były zainwestowane w akcje przedsiębiorstw lub po pro-stu sprzedane na rynku pod presją nędzy, długów lub pokusy otrzymania gotówki.

Grupa litewskich ekonomistów wskazywała na nieefektowność rynku waucze-rów [Atkočiūnas, Bivainis, Rakauskienė 1997 s. 69]. Ze względu na ograniczoną lub jednostronną informację o prywatyzowanych jednostkach gospodarczych, którą mógł otrzymać przeciętny właściciel bonów prywatyzacyjnych, nabycie akcji było ku-powaniem kota w worku. Faktem jest, że większość papierów wartościowych zain-westowanych w akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw nie przyniosła żadnej ko-rzyści lub minimalną korzyść drobnym udziałowcom.

Nie większą, ponieważ raczej szybko skonsumowaną korzyść, odnieśli ci, którzy sprzedawali swoje czeki prywatyzacyjne za „dobre” pieniądze. Ostatecznie, w poke-ra wygrali ci, którzy dobrze się orientowali w chaotycznych przetargach prywatyza-cyjnych.

Prywatyzacja była głównym czynnikiem nowo układającej się struktury społecz-nej, dzieląc społeczeństwo na bogatych i niezamożnych. Po kilku latach reformy różnica w dochodach dziesięciu procent najbardziej zamożnej i najbiedniejszej czę-ści mieszkańców Litwy zwiększyła się do 11 razy [Pranešimas apie žmogaus socialinę raidą Lietuvoje 1995 s. 50]. Badania opinii publicznej tamtego okresu świadczą, że około

Juozas Lakis 78

połowy respondentów nisko oceniała swoją sytuację, natomiast bardzo dobrze – 1% – 2% pytanych [Tureikytė 1995 s.94]. Obraz ten świadczy o zmianach w sytuacji życiowej i świadomości ludzi, zmianach, które naukowcy określają jako polaryzację na wygranych i przegranych [Dürrschmidt, Taylor 2007 s. 50; Blok 2006 s. 265; Atkočiūnas 1998 s. 69].

Dla najbardziej ekspansywnych przedstawicieli wśród tych, którym wypadło żyć w warunkach upaństwowionej gospodarki, gdzie artykułowanie interesów i przed-sięwzięć prywatnych było ograniczone, pierwsze prorynkowe decyzje były sygna-łem do, od dawna oczekiwanego, startu. Relacje graczy uwolnionego rynku zwęziły się do konkurencyjnej postawy „wygram – przegram”. Atmosfera powszechnej wal-ki o osobiste korzyści sprzyjała tworzeniu się konfliktu interesów.

Z powodu niewystarczająco dopracowanego systemu prawnego i braku codzien-nej kontroli państwowej nad procesami prywatyzacyjnymi, a także pewnych złudzeń elity zarządczej, że wolny rynek samoistnie podyktuje zasady aktywności gospodar-czej, chaotyczna walka konkurencyjna stworzyła przesłanki osiągania indywidual-nych i grupowych celów drogą: podkupów, łapówek, protekcjonizmu, delegowania „swoich ludzi” do struktur zarządzających. Był pogwałcony tradycyjny etos stosunków partnerskich i sprawiedliwości społecznej. Przytoczę typowy, dla przedstawionej tu sytuacji, wypadek: jeden z najbardziej wpływowych ludzi biznesu pierwszej fali nawoły-wał i usprawiedliwiał publicznie niepłacenie podatków [Skandalingas verslininkas… 2007].

Atmosfera zaciętej walki o status i interesy osobiste, łamanie praw i obowiązków wobec państwa i dobra publicznego umożliwiły ten precedens. Dodać tu trzeba, że utajenie dochodów i czarny rynek pracy było i zostaje nadal rozpowszechnionym zja-wiskiem. Według badania fińskich socjologów, w 1998 r. około 7 proc. zawodowo aktywnych osób na Litwie przyznało, że ma tak zwane niedeklarowane dochody (black income), [Antila, Ylöstalo 1999 s. 92]. Można przypuścić, że w większości wypadków były to dochody za pracę lub usługi. To znaczy, że co najmniej tyleż jeszcze ludzi przyłożyło się do zdelegalizowania stosunków pracy i przepływów pieniężnych.

4. Problem interesu publicznego Jak się stało, że w okresie pierwszego etapu prywatyzacji kategoria interesu pu-

blicznego nie była w użytku w języku potocznym? Oprócz już omówionych okoliczności, niezbędne jest uwzględnienie socjokultu-

rowych doświadczeń odziedziczonych po poprzednim systemie. Generalną cechą państw obozu radzieckiego było zablokowanie prawie wszystkich kanałów do artykułowania interesów społecznych – pisał Z. Blok – Centralne władze partyjne zastrzegły sobie wyłączność na orze-kanie co jest interesem klasy panującej, a tym samym – co jest sensem interesu ogólnospołecznego […]. Interesy ekonomiczne poszczególnych grup społecznych […] straciły bezpośredni związek z wielkoś-ciami ekonomicznymi typu: zysk, dochód, koszty, wielkość inwestycji, eksportu, importu, reprodukcji kapitału. Spowodowało to ich degradację do wymiaru nieporównywalności, niekwantyfikalności [Blok 2006 s. 98].


Właśnie w tak zdeformowanym stosunku ekonomii do polityki stał się możliwy do wygłoszenia przez przywódców radzieckiej partii komunistycznej slogan „eko-nomia ma być ekonomiczną!” (czyli oszczędną).

W ujęciu przeciętnego obywatela, ogólnospołeczny (ros. obsczenarodnyj) interes był elementem deklaratywnej ideologii, czyli należał do zbioru stereotypowych haseł, do których przeciętny obywatel zazwyczaj nie miał osobistego stosunku. Był on zdys-tansowany do deklaracji partyjnych funkcjonariuszy, lecz w razie potrzeby sam uży-wał publicznie tej terminologii, nie próbując nadać jej jakikolwiek sens. Jego doświad-czenia aktywności gospodarczej rozmijały się z twierdzeniami podręcznika ekonomii politycznej i składały się na niebogaty zestaw słów kluczowych, wśród których na czołowym miejscu były: „otrzymać po błatu” (dostać spod lady), „chałtura“ (dodat-kowy zarobek) etc.

Kognitywna znajomość kategorii interes była ograniczona praktyką: jak, gdzie i co kupić, czyli „załatwić“, gdzie i jak otrzymać zezwolenie władz w sprawie prywatnej.

W szerszym obiegu, kategorii interesu (w tym interesu publicznego) nie było. Naszym interesem mógł być blok mieszkalny wybudowany za skonsolidowane oszczędności ludzi (ten sposób budowy był ograniczony) lub, w poszczególnych wypadkach, dob-rze zarządzany, dbający o potrzeby jego członków, kołchoz.

W społeczeństwie, w którym w ciągu kilku dziesięcioleci prawo do własności prywatnej było podważone, a w toku prorynkowej reformy przedsiębiorcze grupy interesów, posługując się słowami Frydmana i Rapaczyńskiego, ,,były spuszczone z łańcucha”, interes prywatny nie był zrównoważony interesem społecznym. Inte-res prywatny potrzebował swego antonimu w postaci interesu publicznego. Bez tej antynomii nie tylko leksyka, ale i świadomość obywatelska oraz kultura przedsię-biorcza były jednostronne.

Przedstawiona sytuacja umożliwia omówienie poszczególnych grup okoliczno-ści, w których najczęściej miały miejsce konflikty interesów okresu prywatyzacji.

Trzeba podkreślić, że analiza KI jest możliwa albo jako studium przypadku od-rębnych wykroczeń lub w uogólnionej postaci – jako konflikty rzeczywiste (real), konflikty potencjalne (potential) i konflikty do przewidzenia (apparent), [Parker 1987; cit. za Kernahan, Langford 1991]. Rzeczywisty KI ma miejsce wówczas, kiedy oso-ba decydująca nie unika zrealizowania prywatnego interesu przy pełnieniu obowiąz-ków służbowych. Oto sytuacja konfliktu potencjalnego: osoba decydująca widzi moż-liwość wpływu swoich interesów osobistych na rozwiązanie sprawy. Oczekuje się, że na tym etapie decydent wykorzysta swoje prawo odmówienia udziału w podjęciu decyzji lub publicznie zadeklaruje swój interes. Konfliktem do przewidzenia jest określana sytuacja, kiedy istnieje uzasadnione przypuszczenie możliwości zderzenia interesów osobistych i tych, powiązanych z pełnieniem funkcji służbowych.

To wyjaśnienie pozwala z większą dokładnością omówić problematykę kontroli nad KI we wszystkich możliwych sytuacjach – konfliktów potencjalnych, do prze-widzenia i konfliktów realnych. Jednak w codziennej praktyce zarządzania KI wyróż-nia się interesy realne i możliwe (potencjalne), [VTEK: Interesų konfliktas 2010]. Na-tomiast konflikty do przewidzenia są raczej kategorią polityczno-prawną, którą wy-korzystuje się na etapie przygotowania politycznych decyzji lub aktów prawnych.

Juozas Lakis 80

Sytuacje, które mogą doprowadzić do KI i problem ochrony interesu publicz-nego stały się przedmiotem zainteresowania ustawodawstwa Litwy po kilku latach od rozpoczęcia reform. Potrzebne było określenie interesu publicznego w katego-riach prawa i jego stosunku do interesów prywatnych. Nie było to proste, ze wzglę-du na zmienność interesów i potrzeb społecznych, a także na różnorodność intere-sów prywatnych. Poza tym, znacząco różni się ich stosunek do siebie w polityce, w administracji publicznej i w biznesie.

Przyjęto, że podmiotem interesu publicznego jest społeczeństwo lub jego odrębne grupy działające w interesie całego społeczeństwa. W jego najbardziej uogólnionym sensie, interes publiczny wyraża aktualne i uświadomione lub przewidywane po-trzeby egzystencji i rozwoju, materialnego i duchowego dobrobytu społeczeństwa.

Ze względu na dynamikę potrzeb społecznych i na wciąż nowe problemy ich rea-lizacji, to, co kategoria interesu publicznego obejmuje, ma być określane, uświada-miane, chronione i bronione. Instytucje państwowe i administracja publiczna repre-zentują i swoją działalnością chronią interes publiczny [Krivka 2009 s.47].

Po kilku latach reform struktur politycznych, administracji publicznej, w gospodarce i innych sektorach życia społecznego ujawniły się zasadnicze linie konfrontacji interesów publicznych, wspólnoto-wych w odniesieniu do interesów prywatnych. Największe skupiska KI notuje się przy współdziałaniu instytucji rządzących i grup interesów wraz z reprezentującym je lobby, w przedsiębiorczej aktyw-ności biznesu i zachowaniach konsumentów, w stosunkach pracy (pracodawcy a pracownicy). Dla każdego z tych podziałów był charakterystyczny specyficzny charakter powiązań interesu publicz-nego i prywatnego i możliwych KI.

Przykłady: Dla kategorii politycznych decydentów wszystkich poziomów typowym źródłem

KI może być ich uzależnienie od osób wspierających ich lub partie polityczne, do których należą, od grup lub organizacji biznesu. Zazwyczaj takie wsparcie potrze-buje „odwzajemnienia“. Mogą to być przychylne dla fundatora decyzje administra-cyjne.

W działalności biznesowej na rynku wewnętrznym niedużego państwa miały miejsce takie praktyki, jak zmowy pomiędzy konkurencją w celu utrzymania wyso-kiej ceny na produkt lub usługę (ceny na paliwa, utrzymywanie sztucznej ceny za-kupów surowca przez producentów wyrobów mlecznych).

Typowym przykładem łamania interesu publicznego i KI w relacjach praco-dawcy i pracowników jest wypłacanie wynagrodzenia lub jego części „w kopercie“, unikając obowiązku jego opodatkowania.

5. Kontrola nad KI jako klucz do integracji społecznej Stosunek interesów prywatnych i publicznych oraz możliwe konflikty interesów

w urzędach państwowych na Litwie były prawnie określone dopiero w siódmym roku reform, kiedy to dobiegał końca pierwszy etap prywatyzacji i sektor prywatny zdominował już gospodarkę [LR viešųjų ir privačių interesų derinimo valstybinėje tarnyboje įstatymas 1997]. To, że prawo uzgadniające publiczne i prywatne interesy w adminis-


tracji publicznej zostało przyjęte po stosunkowo długim okresie, w ciągu którego „spuszczona z łańcucha“ przedsiębiorczość prywatna stworzyła rozwiniętą sieć po-wiązań dużego biznesu z ugrupowaniami politycznymi, a poprzez nie – i ze struktu-rami zarządzającymi, oraz przyczyniła się do zdyskredytowania wymiaru sprawiedli-wości społecznej, etyki wspólnego interesu, znacząco skomplikowało proces wpro-wadzenia kategorii interesu publicznego w świadomość obywatelską, nadania mu odpowiedniej, moralnej wagi.

Ciekawa do zanotowania jest dwuznaczna postawa twórców, powyżej cytowanej, ustawy. Akt prawny mówi o godzeniu/uzgadnianiu, a nie o rozdzieleniu interesu pub-licznego i prywatnego. Jak pisze Palidauskaite, autorzy litewskiego prawa, inaczej niż politycy innych krajów: próbują pogodzić to, co nie do pogodzenia – interesy prywatne i pub-liczne. Potrzebne jest natomiast ich wyodrębnienie, rozdzielające je widoczną linią [Palidauskaitė 2007 s. 246].

Prawnie ujęty stosunek interesu publicznego do interesów prywatnych był trud-nym początkiem tworzenia nowej etyczno-prawnej atmosfery w społeczeństwie, gdzie różnice materialne nie miały być czynnikiem niesprawiedliwości.

Każdy akt prawny, ustalając prawa i obowiązki podmiotów życia społecznego, zasady ich działalności, pełni przynajmniej dwie funkcje – interwencji w popełnione wykroczenie i zapobiegania możliwym wykroczeniom. Kontrola nad KI jest oparta na ich prewencji. Kara za popełnione KI wywołuje mniejsze efekty z kilku powo-dów. Znaczna część popełnianych KI jest niewidoczna lub trudna do wykrycia i udo-wodnienia. Skutki popełnionego KI są trudno wymierzalne i nie mogą być skom-pensowane w adekwatnym wymiarze [Дедов 2004 s.53]. Dlatego prawna regulacja KI akcentuje te działalności, które przede wszystkim uniemożliwiają popełnienie wykroczenia.

Tak rozumiane podejście do KI nawiązuje do: etyki działalności zawodowej, ety-ki biznesu, etyki grup profesjonalnych (na przykład farmaceutów, prawników etc.), do etosu organizacji. Moralność i sumienność są tym powszechnym czynnikiem, któ-ry na co dzień i we wszystkich sytuacjach (w odróżnieniu od preskrypcji prawnych) „przyjmuje udział” w zachowaniach osoby decydującej i jej kontrahenta. Przestrze-ganie zasad etyki zawodowej zmniejsza potrzebę kontroli władz naczelnych i instytu-cji wyspecjalizowanych. Poszanowanie zasad etycznych w instytucji publicznej jest jed-ną z najbardziej wyrazistych cech jej kultury organizacyjnej i pobudza zaufanie klien-tów.

Litewski model polityki zarządzania konfliktami interesów jest zorientowany na wykorzystanie moralnych czynników [Palidauskaitė 2008 s.124]. W nim ważne funkcje pełni Najwyższa Komisja Etyki Służbowej w roli instytucji kontrolującej KI i chro-niącej interes publiczny. Instytucja ta została powołana do życia w roku 1999 i wkrótce rozpoczęła swoją działalność [Vyriausioji tarnybinės etikos komisija, dokument elektro-niczny, tryb dostępu: www.vtek.lt, data wejścia: 30.05.2010]. Komisja analizuje informa-cje o czynnościach osób i grup i, według prawa o uzgodnieniu interesów, wnioskuje o charakterze możliwego wykroczenia. Komisja prowadzi również program kształ-cenia społeczeństwa na temat możliwych i zaistniałych KI.

Juozas Lakis 82

W litewskim prawie obowiązuje sześć zasad ochrony interesu publicznego: urzędnik bezstronnie, sumiennie i należycie pełni obowiązki służbowe; unika konfliktu inte-resów i swoim zachowaniem nie daje powodu do przypuszczenia, że taki konflikt może mieć miejsce; nie wykorzystuje swego stanowiska w celach osiągnięcia korzyś-ci osobistej; podejmując decyzje, kieruje się zasadą równości wszystkich osób; nie korzysta i nie pozwala korzystać z informacji służbowej, pomimo tego, co jest prze-widziane prawnie; nie korzysta i nie pozwala korzystać z własności państwa i samo-rządów, pomimo tego, co jest przewidziane prawnie [LR viešųjų ir privačių interesų derinimo valstybinėje tarnyboje įstatymas 1997, art. 3].

Istotne są także: wymogi wycofania się z procesu przyjęcia decyzji w wypadku, gdy urzędnik jest zainteresowany osobiście sprawą; odmowa przyjęcia przez niego prezentów lub korzystania z usług od osób zainteresowanych pewną decyzją. Pra-cownik nie może reprezentować instytucji w stosunkach z osobami, od których on lub jego krewni są uzależnieni finansowo; angażować się w sprawy spółek przedsię-biorstw, w których on lub jego krewni są w posiadaniu powyżej 10% akcji lub ka-pitału założycielskiego. Sprzeczna z etyką służbową jest próba wpływu na innych decydentów, co mogłoby spowodować KI. Dla niektórych kategorii urzędników są przewidziane ograniczenia w możliwości podjęcia pracy, jeżeli posiadana przez nich informacja lub wiedza (doświadczenie) mogłaby być dla państwa lub jego poszcze-gólnych agencji niekorzystnie zrealizowana na ich nowym stanowisku pracy.

Zgodnie z prawem, niepaństwowe organizacje jako grupy zorganizowanych oby-wateli mogą inicjować obronę interesu publicznego [Krivka 2009 s. 167]. Jeżeli nie-państwowa organizacja notuje, z jej punktu widzenia, konflikt interesów lub zagro-żenie dla interesu publicznego ze strony jakiejkolwiek osoby lub instytucji, może zwró-cić się do sądu lub w inny sposób sygnalizować o przypadku. W omawianej strefie jest widoczna działalność litewskiego oddziału Amnesty International, asocjacji spo-łecznych, w tym reprezentacji, kontroli i obrony praw człowieka, mniejszości, kon-sumentów.

Przykładem, który może na długo pozostać w pamięci społeczności, jest historia powstania, a wkrótce również i likwidacji, państwowo-prywatnej spółki Leo LT. Spółka ta została utworzona w celu konsolidacji państwowych i prywatnych zaso-bów finansowych, jak również w celu zrealizowania projektu budowy elektrowni atomowej. Zgodnie ze specjalnie przyjętą ustawą prawną [LR atominės elektrinės įsta-tymas 2007], spółka była upoważniona do inicjowania i wykonywania wszystkich czynności niezbędnych do zamknięcia, działającej jeszcze, elektrowni atomowej i pod-jęcia prac nad budową nowoczesnej siłowni jądrowej.

Jednak sposób konsolidacji finansów publicznych i prywatnych oraz podział odpowiedzialności pomiędzy reprezentantem państwa a prywatnym udziałowcem zostały ujęte w społeczeństwie jako mało przejrzyste i jednostronnie korzystne dla partnera prywatnego. Opinia ta (zresztą potwierdzona przez ekspertów) sprowoko-wała w krótkim czasie szereg akcji protestacyjnych, na czele których stali przedstawiciele kilku niepaństwowych organizacji i poważane w społeczeństwie osoby publiczne. Protesty społeczeństwa wymusiły rząd do wycofania się z projektu i opracowania nowej strategii dla energetyki jądrowej na Litwie.


Kilka innych instytucji państwowych ma w swoich obowiązkach kontrolę i zrów-noważanie interesów prywatnych i publicznych. Największą wagę przywiązuje się do instytucji, które ponoszą odpowiedzialność za: sprawiedliwą konkurencję, sumienną reklamę, jakość usług w ochronie zdrowia, ochronę informacji prywatnej, ubezpie-czenia i handel detaliczny.

Ustawa o ochronie praw konsumenta [Vartotojų teisių apsaugos įstatymas 1994 a.6] określiła zasadę sumiennego biznesu i przyśpieszyła użycie, w języku potocznym, tej katego-rii. Został również sprecyzowany publiczny interes konsumenta i sposoby jego obrony. Na mocy tej ustawy została założona Państwowa Agencja Ochrony Praw Konsu-menta, która razem z kilku innymi urzędami miała nadzorować jakość spożywczych i przemysłowych towarów i usług oraz zapobiegać podejmowaniu działań korzyst-nych tylko dla jednej ze stron [Vartotojų teisių apsaugos įstatymas 1994 a.12].

W toku negocjacji akcesyjnych do Unii Europejskiej, były przygotowane i wesz-ły w życie nowe ustawy zmniejszające przesłanki dla zajścia administracyjnych KI, artykułujące interes publiczny i zasady odpowiedzialności zachowań polityków i admini-stracji publicznej. Regulacją prawną objęto zarządzanie mieniem państwa i samorzą-dów, deklarowanie własności prywatnej, prewencję korupcji, działalność lobbys-tyczną. Opracowano i upubliczniono kodeksy etyki niektórych grup profesjonalnych w administracji publicznej, w tym regulamin etycznego postępowania obowiązujący pracowników urzędów.

W okresie, poprzedzającym przyjęcie Litwy do Unii Europejskiej, powstał swego rodzaju kodeks prawnych i etycznych zasad zapobiegania i kontroli sytuacji powią-zanych z KI. Przypuszczamy, że rozbudowa tego systemu będzie kontynuowana. Dla przykładu: prawnicy sygnalizują o potrzebie udoskonalenia prawnej reglamen-tacji obrony interesu publicznego w sądach [Krivka 2009 s. 238].

Jednakże statystyczne i wartościujące wyznaczniki korupcji – tej spokrewnionej z KI kategorii wykroczeń – nie świadczą o polepszeniu sytuacji w kraju. Przyjmijmy, że dla charakterystyki stanu rzeczy, dotyczącego badanej tu kategorii KI, znaczące są: dane o łapówkach dla urzędników, dane o wykroczeniach etycznych pracowni-ków administracji publicznej, dynamika ocen zaufania społeczności do instytucji pań-stwowych i stosunek społeczności do wykroczeń, leżących w zakresie administra-tywnych konfliktów interesów. Informacje, które podano poniżej, nie mogą być wystarczające do wyczerpującej analizy, jednak są wyznacznikiem tendencji wzma-gania się tego zjawiska.

Autorzy Lithuanian map of corruption 2001 – 05 [Lithuanian map… 2006 s. 150, s. 153] twierdzą, że większość respondentów reprezentujących biznes (58%) dało przy-najmniej jeden raz łapówkę w urzędzie (w instytucji administracji publicznej) w roku 2001, a 9% – więcej niż 10 razy. 38% respondentów reprezentujących obywateli również dawało łapówki. Przez kilka kolejnych lat dane o łapówkach zmieniały się jedynie nieznacznie.

Nieduża część (tylko 3% – 7%) badanych obwinia w tej sytuacji stronę dającą, nato-miast blisko połowa jest przekonana, że winę ponosi strona prowokująca łapówkar-stwo lub też obie strony. Respondentów zapytano, czy chcieliby przyjąć udział w anty-korupcyjnych przedsięwzięciach. Pozytywnej odpowiedzi udzieliło po 17% respon-

Juozas Lakis 84

dentów z obu zbadanych grup – biznesu i społeczeństwa. Natomiast 54% biznes-menów i 59% przedstawicieli społeczeństwa nie chciałoby angażować się w takie przed-sięwzięcia. Sens odpowiedzi, dlaczego badani nie decydują się na poinformowanie odpowiednich organów o przypadkach korupcji, może być streszczony jako brak wiary w to, że winni zostaną ukarani, oraz przekonanie, że u źródeł tego zjawiska sto-ją nie bezpośredni łapówkobiorcy, a „duża ryba“. Przytoczone wyniki badań jedno-znacznie świadczą o tym, że społeczeństwo nadal stosuje podwójny wymiar łapów-karstwa i znajdujących się w jego cieniu KI: jako zjawisko ono jest negowane, w prak-tyce zaś dopuszczalne.

Chociaż przytoczone dane dotyczą korupcji, nie ma argumentów na to, aby nie mogły być one wykorzystane jako charakterystyka środowiska, w którym są moż-liwe administratywne KI. Skoro tak często nie zadrży ręka dającego i ręka przyjmu-jącego łapówkę, jeżeli tak szeroko jest rozpowszechnione przekonanie, że łapówka jest odpowiednim, czy nawet jedynym sposobem osiągnięcia pożądanego wyniku, kiedy mało kto wierzy, że tylko zdecydowany opór temu zjawisku obroni interes publiczny, można z pewnością przypuszczać, że KI są interpretowane jako wykro-czenie o niskim stopniu szkodliwości. W większości wypadków społeczeństwo go-dzi się i z biurokracją skomplikowanych wymogów, i z egoistycznym zachowaniem administratorów publicznych, i z załatwianiem spraw ,,po znajomości”. Godząc się, wyszukuje odbiegających od prawa i moralności sposobów osiągnięcia celu. Zacho-wywanie się według zasad prawa i etyki byłoby o ile bardziej czaso- i energochłonne.

O zachwianiu wiary w sprawiedliwość społeczną świadczą niskie indeksy zaufa-nia społeczności do instytucji i urzędników państwowych. W regularnych międzynaro-dowych badaniach wartości, stosunek społeczeństwa do administracji publicznej na Litwie wynosił 35% pozytywnych i bardzo pozytywnych ocen w porównaniu z po-nad 50% negatywnych i bardzo negatywnych ocen w roku 1997. W następnym bada-niu (1999 r.) analogiczne wskaźniki były znacznie gorsze: 18,6% oraz 71,5%. Adminis-tracja publiczna była tą instytucją, która straciła najwięcej sympatyków (-16,4%) przed Parlamentem Litwy (-13,7%), [Vaidelytė, Žvaliauskas 2007 s. 295 s. 297].

W badaniach, poświęconych wizerunkowi administracji publicznej, respondenci najczęściej wskazywali takie zachowania, jak: protegowanie krewnych i bliskich (78,6% badanych), wpływ polityków (70,1%) i interesów finansowych (64,7%) na adminis-trację publiczną [Krupavičius, Gaidys at al 2008].

Rozważana sytuacja potwierdza oceny autorów obserwujących KI w różnych państwach: akta prawne i deklaracje etyczne tworzą prawne i moralne przesłanki pożą-danych zachowań, lecz nie przesądzają o wyższości interesu publicznego nad intere-sem prywatnym w codziennych interakcjach administracji publicznej. Musi dojrzeć „wewnętrzna motywacja“ [Palidauskaitė 2007 s. 268] – zbiorowa w organizacjach i indywidualna wśród pracowników – postawa poważania prymatu interesu publicz-nego. Można przypuszczać, że w warunkach Litwy wymaga to dłuższego, niż rozwa-żany, okresu uwolnienia się od mentalności i stereotypów odziedziczonych po so-wieckim systemie, przezwyciężenia dualizmu publicznie deklarowanej prospołecznej postawy i dyskredytacji interesu publicznego w praktyce.


Działalność Państwowej Komisji Etyki Zawodowej w roli instytucji głównej, mającej za zadanie: obserwacje i nadzór, jak politycy i urzędnicy państwowi prze-strzegają prawa o pogodzeniu interesów, zapobieganie KI oraz wspieranie w polity-ce i administrowaniu wysokich standardów moralnych, nie jest wystarczająca, aby w krótkim czasie radykalnie zmienić zaistniały stan rzeczy. Sprawozdanie z działal-ności Komisji w roku 2008 świadczy o tym, że instytucja przeprowadziła blisko 200 kontroli, około połowa z nich była wystarczająca, ze względu na zebrane informa-cje, do podjęcia pewnej decyzji, a w 49 wypadkach były zanotowane wykroczenia. Komisja sygnalizuje, że większość kontroli i wykroczeń dotyczy działalności polity-ków na poziomie lokalnych samorządów [VTEK: 2008 metinės veiklos ataskaita už 2008 m., dokument elektroniczny, tryb dostępu: www.vtek.lt].

Przytoczone dane potwierdzają przypuszczenia, że polityka i administracja lokal-na są najmniej przygotowane, aby stawić czoło KI. Administracja lokalna znajduje się nieco dalej od „oka nadzorczego”. Właśnie tam mają miejsce najbardziej otwarte powiązania grup interesów z władzami urzędów. Miejscowe instytucje sprawiedli-wości i kontroli nie wykazują się zdecydowaniem i umiejętnością ochrony interesu publicznego.

Tak ograniczony zakres kontroli wykroczeń w porównaniu z przypadkami, które świadczą o wszechobecności KI, potwierdza przypuszczenie, że tylko moralna sa-mokontrola każdego podmiotu życia społecznego, poszanowanie przez niego inte-resów publicznych może radykalnie zmienić zaistniałą sytuację. Wśród strategii kontroli nad KI czołową pozycję powinno zająć docelowe kształcenie: pracowni-ków administracji publicznej, kierowników instytucji i przedsiębiorstw, personelu, obsługującego klientów, oraz obszerny program edukacji społeczeństwa. Jak pod-kreśla autorka badania opinii pracowników instytucji dokonujących kontroli, doce-lowe kształcenie odrębnych grup pracowników sektora publicznego ma: uzupełnić i sprecyzować zrozumienie, niekiedy bardzo wyrafinowanej natury, KI, nauczyć uni-kania dwuznacznych sytuacji w relacjach z interesantami, analizować sytuacje, w któ-rych doszło do KI [Binkauskaitė 2009 s. 70 – 74]. Badanie także potwierdza, że pew-na część pracowników sektora publicznego nie zna prawa regulującego problem KI.

Również strona, która występuje we własnym interesie, na przykład ludzie biz-nesu, ma być docelową grupą programu edukacji. Ma to na celu upowszechnienie socjalnie odpowiedzialnej, sumiennie zarządzanej, odpornej na wykroczenia przed-siębiorczości.

Zrealizowanie programów edukacyjnych zależy od metod naświetlania przypad-ków KI w środkach masowego przekazu. Ich potencjał edukacyjny jest o wiele więk-szy niż to, co aktualnie czyta, słyszy i widzi odbiorca.

Warto przypomnieć tu uogólnienia polskich naukowców, zajmujących się pro-blemem transformacji systemowej, na temat długiego procesu upowszechnienia się nowego systemu wartości [Morawski 1995; Matysiak 1999] zanim nowe: normy, wzorce i role społeczne zostaną zinternalizowane przez zdecydowaną większość społeczeństwa [Blok 2006 s. 334].

Dzisiaj transformacja systemowa w kierunku komunitaryzmu, interesu i dobra społecznego jest rozumiana w szerszym kontekście, niż kiedykolwiek. Znajduje się

Juozas Lakis 86

ona pod wpływem globalnej komunikacji, bezprecedensowych potoków migracji i przepływu światowych doświadczeń. Wymiar ich wpływu na różne rodzaje KI i korupcji jest tematem daleko wykraczającym poza, przedstawione tu, refleksje.

6. Podsumowanie Doszliśmy do wniosku, że po dwudziestu latach reform i demokratyzacji Litwa,

podobnie jak i inne państwa Środkowej i Wschodniej Europy, nie sprostała pro-blemowi kontroli nad konfliktami interesów i korupcją. Prawdopodobnie etos sto-sunków partnerstwa i współpracy, w imię dobra wspólnego, ma być tym najwyż-szym osiągnięciem w długim procesie transformacji systemowej. Ten poziom inte-rakcji, dzisiaj znany z osiągnięć państw Skandynawii czy Szwajcarii, wyklucza korup-cję i większość KI z sektora publicznego. Wiedząc, jak są powiązane ze sobą: histo-ryczna tradycja i aktualna kultura stosunków i czynności służbowych, można przy-puszczać, że przesunięcie się Litwy i innych państw o podobnej przeszłości na wyż-szą pozycję w tabeli indeksu percepcji korupcji będzie potrzebować stałych, syste-matycznych, różnorodnych wysiłków: polityków, administratorów, asocjacji spo-łecznych, ludzi biznesu.

Literatura

Antila J., Ylöstalo P. 1999 Working Life Barometre in the Baltic countries, Helsinki. Atkočiūnas V., Bivainis J., Rakauskienė O.G. 1998 Privatization in Lithuania – 1997:

Macro- and Mickroeconomic Aspects, Vilnius. Balcerowicz L. 2000 Socjalizm. Kapitalizm. Transformacja. Szkice z przełomu epok, War-

szawa. BCCLA Position Paper Conflict of Interest and public sector interests, 1991, dokument elek-

troniczny, tryb dostępu: [www.bccla.org/positions/political/91conflictinterest.html, data wejścia: 30.05.2010].

Binkauskaitė L. 2009 Interesų konfliktai ir jų sprendimo praktika viešajame sektoriuje, Ma-gistro Baigiamasis Darbas, MRU.

Cooperation. The Political Psychology of Effective Human Interaction 2008, (eds.) B.A. Sulli-van, M. Snyder, J. Sullivan, Blacwell Publishing.

Conflicts of Interest 2005, (ed.) Don A., Moore and al., Cambridge University Press. Dahrendorf R. 1990 The Modern Social Conflict, Berkeley and Los Angeles. Deviatnikovaitė I. 2009 Administracinė teisė : kategorijos, apibrėžimai, užduotys, Vilnius. Дедов Д. И. 2004 Конфликт интересов, Mockвa. Dürschmidt J., Graham T. 2007 Globalization, Modernity & Social Change, Palgrave

Macmillan. Interesų konfliktas, Vyriausioji Tarnybinės Etikos Komisija (VTEK), dokument elek-

troniczny, tryb dostępu: [www.vtek.lt, data wejścia: 25.05.2010].


Frydman R., Rapaczynski A. 1996 Privatizacija Rytų Europoje: ar mažėja valstybės įtaka? Vilnius, Litterrae Universitatis.

Krivka E. 2009 Viešojo intereso gynimas civiliniame procese, Vilnius, Mykolo Romerio Univer-sitetas.

Krupavičius A., Gaidys V., Vaidelytė E., Žvaliauskas G. 2008 Valstybės tarnybos įvaizdžio tyrimas, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [www.lidata.eu/files/ /2009-05-14, data wejścia: 27.05.2010].

Lithuanian map of corruption 2001-05 2006, Transparency International Lithuanian Chapter, Vilnius, Eugrimas.

LR atominės elektrinės įstatymas 2007, „Valstybės žinios”, Nr 76-3004. LR Generalinio prokuroro įsakymas: Metodinės rekomendacijos viešėjam interesui ginti 2006,

Nr 1-11. LR viešųjų ir privačių interesų derinimo valstybinėje tarnyboje įstatymas 1997, „Valstybės

žinios”, Nr 67 – 1659. LR vartotojų teisių apsaugos įstatymas, „Valstybės žinios, Žinios”, 1994, nr 94-1833

(pierwsza redakcja). Matysiak A. 1999 Źródła kapitału społecznego, Wrocław. OECD Guidelines for managing conflict of interest in the public service: a toolkit 2004, doku-

ment elektroniczny, tryb dostępu: [www.oecd.org/gov/ethics/conflictofinterest]. Palidauskaitė J. 2008 Prevention Conflict of Interest in three Baltic States, ,,Ekonomika ir

vadyba: aktualijos ir perspektyvos”, 1(10). Palidauskaitė J. 2007 Viešojo administravimo etika ir valstybės tarnyba, [w]: Valstybės tar-

nyba Lietuvoje: praeitis ir dabartis, (red.) K. Masiulis, A. Krupavičius, Vilnius. Pranešimas apie žmogaus socialinę raidą Lietuvoje 1995, Vilnius, JTVP. Skandalingas verslininkas išbandė ir milijonieriaus gyvenimo spindesį, ir kalėjimo prieblandą,

Kauno diena 07.03.2007. Smulkus ir vidutinis verslas Lietuvoje 1995, Vilnius. Tureikytė D. 1995 Gyventojų socialinis ekonominis statusas: subjektyvus vertinimas, [w:] Permainų

metas: tapatumo ieškojimas, Vilnius. Vaidelytė E., Žvaliauskas G. 2007 Valstybės tarnyba ir visuomenė, [w:] Valstybės tarnyba

Lietuvoje: praeitis ir dabartis, (red.) K. Masiulis, A. Krupavičius, Vilnius. Verslo plėtra Lietuvoje ir Vidurio Europoje 2000, Vilnius. Vosyliūtė A. 1996 Society: the search of harmony and the new identities, [w:] Lietuva socialinių

pokyčių erdvėje, Vilnius. VTEK metinės veiklos ataskaitos, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [www.vtek.lt,

data wejścia: 30.05.2010].


Agnieszka SKOWROŃSKA1

MAKROLOGISTYKA A ORTODOKSYJNE TEORIE I KONCEPCJE EKONOMICZNE

Streszczenie

Zasadniczym celem artykułu jest próba uplasowania makrologistyki i ukazania jej roli jako czynnika

rozwoju gospodarki w ortodoksyjnych (konwencjonalnych) teoriach ekonomicznych. Punktem wyjścia swoich rozważań autorka uczyniła analizę istoty makrologistyki, wskazanie na jej komponenty oraz miej-sce w gospodarce. W celu wyjaśnienia rosnącej roli logistyki w skali makroekonomicznej, autorka po-służyła się teoriami i koncepcjami reprezentatywnymi dla głównego nurtu ekonomii, w których rozwój jest utożsamiany z możliwością zaspokajania indywidualnych i zbiorowych potrzeb materialnych za-sobnością czy bogactwem kwantyfikowalnym wyłącznie w kategoriach rynkowych i w których rozwój jest analizowany głównie przez pryzmat zmian, ocenianych pozytywnie z punktu widzenia egocentrycznego systemu wartości.

Słowa kluczowe: makrologistyka, ortodoksyjne teorie ekonomiczne, ekonomia głównego nurtu

MACROLOGISTICS AND ORTHODOX ECONOMIC THEORIES AND CONCEPTS

Summary The main objective of this article is to define the significance of macrologistics and show its role

as a growth factor in orthodox (conventional) economic theories. The author starts with explaining the essence of macrologistics, showing its components and place in economy. In order to explain the ever-growing role of macrologistics, the author uses theories and concepts typical of mainstream eco-nomics, in which development means the possibility of satisfying individual and collective material needs with wealth quantifiable exclusively in market terms, and in which development is chiefly ana-lysed in the light of those changes which are seen as positive from the point of view of an egocentric value system.

Key words: macrologistics, orthodox economic theories, mainstream economy

1. Wstęp Zasadniczym celem artykułu jest próba uplasowania makrologistyki i ukazania

jej roli jako czynnika rozwoju gospodarki w ortodoksyjnych (konwencjonalnych) teoriach i koncepcjach ekonomicznych. Uwaga autorki zostanie skoncentrowana

1 Dr hab. Agnieszka Skowrońska, prof. UE jest pracownikiem Wydziału Gospodarki Regionalnej i Tu-rystyki Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Makrologistyka a ortodoksyjne teorie i koncepcje ekonomiczne 89

przede wszystkim na głównym nurcie ekonomii, nazywanej często ekonomią trady-cyjną, poruszającą się w ramach paradygmatu keynesowskiego oraz neoklasycznego. W teoriach tych, analizowany rozwój jest utożsamiany z możliwością zaspokajania indywidualnych i zbiorowych potrzeb materialnych zasobnością czy bogactwem kwantyfikowalnym wyłącznie w kategoriach rynkowych. Rozwój jest analizowany, poza tym, głównie przez pryzmat zmian, ocenianych pozytywnie z punktu widzenia egocentrycznego systemu wartości2. Rola makrologistyki jako czynnika rozwoju zosta-nie wyjaśniona także przez pryzmat teorii globalnych dóbr publicznych i nowej teo-rii wzrostu endogenicznego.

2. Makrologistyka – istota, komponenty i miejsce w gospodarce W praktyce i literaturze przedmiotu coraz powszechniej mówi się o sektorze lo-

gistycznym. Jednak analizy przeprowadzone przez Wydział Statystyki Organizacji Narodów Zjednoczonych wskazują, że sektor taki został jednoznacznie, oficjalnie i w sposób sformalizowany wyodrębniony jako sektor gospodarczy i jako przedmiot statystyki gospodarczej tylko w Stanach Zjednoczonych i w Singapurze3.

Praktyka, w której coraz częściej łącznie rozpatruje się: transport, spedycję i lo-gistykę, gdzie logistyka dotyczy: planowania, realizowania i kontrolowania sprawno-ści przepływów fizycznych i informacyjnych, spedycja odnosi się do działalności polegającej na organizowaniu przewozów, a transport do przemieszczania ładunków i ludzi, wskazuje jednak na bezwzględną konieczność jednoznacznego wyodrębnie-nia sektora logistycznego jako sektora gospodarczego i jako przedmiotu statystyki gos-podarczej na świecie, gdyż ułatwi to prowadzenie wszelkich badań, analiz i porów-nań. Konieczne jest więc odejście od wąskiej, dominującej ciągle w przyjmowanych klasyfikacjach, optyki spojrzenia jedynie przez pryzmat sektora transportowego. Transport jest wprawdzie istotnym elementem gospodarki, ale jednak tylko elemen-tem składowym wchodzącym w skład większej całości, jaką jest logistyka. Logisty-ka, która, oprócz przepływów fizycznych i informacyjnych, obejmuje także: obsługę klienta, zaopatrzenie, transport, magazynowanie i dystrybucję.

Zdaniem autorki, definiując sektor logistyczny, należy dokonać podziału na stronę popytową i podażową. Reprezentatywne dla strony popytowej powinny być firmy: spedycyjne, transportowe, logistyczne oraz podmioty, będące ogniwami łańcuchów dostaw, które posiadają duże (tzn. zatrudniające ponad 100 osób) działy logistyczne z wyodrębnionym transportem. Do strony popytowej należy zaliczyć podmioty two-rzące ogniwa łańcuchów logistycznych4.

2 Egocentryczny system wartości to system reprezentujący podejście do jakości życia przez pry-

zmat nadawania podmiotowości etycznej jedynie tej części społeczeństwa, z którą się obecnie utożsa-miamy. Ten system wartości ma więc wyraźnie ograniczoną perspektywę czasową i przestrzenną.

3 Szerzej na temat struktury klasyfikacji statystycznej obejmującej logistykę w USA i Singapurze w: [Schwärzler 2002].

4 Szerzej na temat sektora logistycznego i makrologistyki jako przykładów pojęć implikowanych rosnącą rolą logistyki w skali makroekonomicznej w: [Skowrońska 2011 s. 2 – 9].

Agnieszka Skowrońska 90

Sektor logistyczny w praktyce, podobnie jak wszystkie inne sektory gospodarcze, jest czynnikiem sprawczym oddziałującym na: ekonomię, społeczeństwo, przyrodę oraz przestrzeń. Także te czynniki wpływają na sektor logistyczny w ramach wza-jemnego sprzężenia zwrotnego (zob. rysunek 1.).

RYSUNEK 1.

Model sprzężenia zwrotnego pomiędzy sektorem logistycznym a otoczeniem

O t o c z e n i e ( g o s p o d a r c z e , s p o ł e c z n e ,

p r z y r o d n i c z e i p r z e s t r z e n n e )S o

S e k t o r l o g i s t y c z n yS L

P ( x , t ) Q ( x , t )

w e j ś c i e w y j ś c i e

gdzie: So – to otoczenie (gospodarcze, społeczne, przyrodnicze i przestrzenne) S L – to sektor logistyczny P (x, t) – to sygnał wejściowy, który można określić jako przyczynę Q(x, t) – to sygnał wyjściowy, który można określić jako skutek P (x, t) to sygnały, które wiążą się z: materią, energią, informacją (przepływy fizyczne Q(x, t) i informacyjne) x – odnosi się do określonego punktu w przestrzeni t – odnosi się do czasu

Źródło: Opracowanie własne. Logistyka stanowi coraz istotniejszy czynnik rozwoju gospodarki światowej i pop-

rawy konkurencyjności. Wśród najważniejszych zależności występujących pomiędzy logistyką i gospodarką należy wymienić:

– poprawę sprawności procesów logistycznych przedsiębiorstw, wpływającą na postęp w zakresie specjalizacji i kooperacji prowadzących do rozszerze-nia rynków zbytu;

– podnoszenie efektywności obsługi logistycznej wpływające na tworzenie wa-runków do obniżania cen, dzięki efektom ekonomii skali i skracaniu czasu realizacji dostaw;

– lokalizację publicznych centrów logistycznych oddziałującą na stopień dos-tępności produktów wytwarzanych w odległych miejscach kraju i świata;


– infrastrukturę transportowo-magazynową, kształtowaną przez państwo, wpły-wającą na zachowania potencjalnych inwestorów przemysłowych i handlo-wych;

– podstawowe znaczenie ekonomiczne logistyki dla skutecznej integracji ob-szarów i regionów peryferyjnych (logistyka integruje przedsiębiorstwa zlo-kalizowane w najodleglejszych miejscach: kraju, kontynentu, świata, w kon-sekwencji integruje rynki, zmniejszając wagę położenia geograficznego i przy-czyniając się tym samym do wspierania regionalnego wzrostu gospodarcze-go i konkurencyjności);

– łączenie i ujednolicanie żądań i oferty w dowolnym miejscu oraz tworzenie szerokiej oferty dodatkowych wartości, których pożąda rynek, dzięki inte-gracyjnym i koordynacyjnym właściwościom logistyki;

– przyśpieszanie ujednolicania procedur organizacyjno-prawnych i standar-dów, wskutek konieczności funkcjonowania podmiotów tworzących ogni-wa łańcuchów dostaw na podstawie identycznych technologii związanych z realizacją procesów logistycznych i obiegiem dokumentacji.

Rola logistyki w jej wymiarze ekonomicznym jest niepodważalna. Jak słusznie zauważył W. Szymański, konkurencyjność w warunkach otwartego, globalnego ryn-ku staje się w istocie jedynym wyznacznikiem: poziomu gospodarczego rozwoju, dy-namiki wzrostu, poziomu dochodów i równowagi makroekonomicznej [Szymański 2001 s. 143]. Nie można również zapominać, że globalizacja stworzyła, poza tym, tak-że możliwości w zakresie koordynacji i konfiguracji działań zwiększających war-tość5. Koordynacja działań rozproszonych na skalę globalną jest bardzo złożonym problemem. Firmy, które pokonują potencjalne problemy związane z koordynacją, uzyskują i utrzymują największe przewagi konkurencyjne. To właśnie logistyka poz-wala umiejętnie koordynować, integrować powiększający się zakres konfiguracji w dobie globalizacji.

Logistyka, koordynując i integrując fazy i procesy, zachodzące zarówno w poje-dynczych przedsiębiorstwach, jak i pomiędzy nimi – w celu zagwarantowania od-biorcy właściwego produktu we właściwym miejscu i czasie – z natury rzeczy wywiera ogromny wpływ na konkurencyjność systemów logistycznych przedsiębiorstw, two-rzących ogniwa łańcuchów logistycznych (dostaw)6, na całe łańcuchy, a w konsek-wencji na konkurencyjność gospodarek poszczególnych krajów.

Poza tym, logistyka, której skuteczność z natury rzeczy jest uwarunkowana naj-nowocześniejszymi rozwiązaniami technicznymi, technologicznymi, organizacyj-nymi i ekonomicznymi, stanowi podstawę wszelkich innowacji. Dzięki coraz po-wszechniejszym powiązaniom, pomiędzy firmami w ramach łańcuchów logistycz-nych staje się możliwy transfer metod i sposobów zarządzania oraz najnowszych

5 Konfiguracja działań organizacji odnosi się do miejsca i liczby krajów, w których jest prowadzona

działalność w ramach łańcucha tworzenia wartości. Koordynacja zajmuje się zarządzaniem rozproszonymi działaniami i powiązaniami między nimi [Stonehouse, Hamill, Campbell, Purdie 2001 s.44].

6 Pod pojęciem łańcuchów logistycznych (dostaw) rozumie się: współpracujące ze sobą systemy logistyczne przedsiębiorstw tworzące w ten sposób układy międzyorganizacyjne, obejmujące kilka lub kilkanaście wzajemnie sprzę-żonych ogniw łańcuchów zaopatrzenia i zbytu.


technologii. Logistyka dostarcza rozwiązań, które nie tylko podnoszą konkurencyj-ność, ale również tworzą wartość dodaną.

Logistykę można także uznać za swoisty czynnik integrujący rozwój lokalny i re-gionalny, bowiem, przez integrację podmiotów w ramach łańcuchów dostaw, logi-styka integruje także rynki. W dobie globalizacji pojawia się integracja podmiotów gos-podarczych zlokalizowanych w różnych krajach, na różnych kontynentach. W kon-tekście owej globalnej integracji, lokalna różnorodność umożliwia wzajemne uczenie się podmiotów gospodarczych najnowszych technik, jak również stymuluje wykorzys-tanie logistyki do umocnienia przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym7. Nie bez znaczenia i racji jest stwierdzenie S. Boysona, że logistyka globalna to epicen-trum transformacji biznesu zmierzające w kierunku połączenia poszczególnych dzi-ałań w całość [Boyson 1999 s.18].

Globalizujące się systemy gospodarcze państw coraz częściej konkurują pomię-dzy sobą poprzez udoskonalanie i unowocześnianie, szeroko stosowanej, logistyki, którą zaczyna się traktować jako jeden z istotniejszych warunków osiągania prze-wagi konkurencyjnej w firmie, pomiędzy firmami, których powiązane systemy logi-styczne tworzą łańcuchy dostaw, jak i całych gospodarek.

Logistyka stanowi coraz istotniejszy czynnik rozwoju gospodarki światowej. Wy-raźnie widać więc, że coraz większego znaczenia nabiera mówienie o makrologisty-ce i wyodrębniającym się sektorze logistycznym. Relacje pomiędzy sektorem logi-stycznym a jego otoczeniem (gospodarczym, społecznym, przyrodniczym i przes-trzennym), które można podzielić na: relacje wymiany, relacje władzy, relacje efektu wtórnego8, mogą mieć zarówno charakter relacji pozytywnych, jak i negatywnych [Zob. szerzej w: Skowrońska 2011 s. 3 – 4; Policy… 2005].

O ile pozytywna rola logistyki, jako czynnika poprawy konkurencyjności i wzro-stu gospodarczego, jest jednoznaczna i nie budzi wątpliwości. O tyle często pomija się fakt, iż w logistyce, dzięki jej właściwościom integracyjnym i koordynacyjnym oraz dzięki technologiom logistycznym, zarówno tym stricte technicznym, jak i organiza-cyjnym, tkwią także ogromne możliwości w zakresie budowania relacji pozytywnych i niwelowania relacji patologicznych w oddziaływaniu na: środowisko, społeczeń-stwo i przestrzeń. Dla wzmocnienia i wykorzystania potencjału, możliwości i atrak-cyjności tkwiących w logistyce w zakresie: realizacji celów ekonomicznych (wzrost gospodarczy i wzrost liczby innowacji), celów społecznych (poprawa jakości życia), celów środowiskowych (ochrona jakości zasobów i bioróżnorodności środowiska), celów przestrzennych (kształtowanie struktur przestrzennych w sposób przeciwdzia-łający: chaotycznej, ekspansywnej i bezładnej zabudowie) niezwykle pomocne może okazać się odpowiednie kierunkowanie logistyki w skali makroekonomicznej, w ra-mach polityki logistycznej9.

7 Więcej na ten temat w: [Gołembska 2001 s. 21 – 34]. 8 Więcej na ten temat w: [Skowrońska 2009b]. 9 Szerzej na ten temat w: [Skowrońska 2009b].


Rosnące zainteresowanie makroekonomicznymi aspektami logistyki i badaniem zależności zachodzących na styku działalności: produkcyjnej, handlowej i transpor-towej implikuje konieczność zdefiniowania makrologistyki.

Według S. Kempy, makrologistyka to całokształt przepływu dóbr materialnych w gospodarce. Makrologistyka, według tego autora, obejmuje wielkość i strukturę utrzymywanych zapasów, a także infrastrukturę techniczną warunkującą procesy przepływu i utrzymania zapasów [Kempa].

W opinii W. Rydzkowskiego, makrologistyka obejmuje globalne procesy gospo-darcze. Ewidentnym efektem funkcjonowania systemu makrologistycznego jest cała infrastruktura logistyczna kraju obejmująca: szlaki i budowle komunikacyjne, środki transportu, systemy łączności, infrastrukturę portów (lądowych, morskich, lotni-czych), budowle magazynowe, składy celne, centra dystrybucyjne itp. Niezwykle ważną dziedziną makrologistyki jest stanowienie prawa gospodarczego i obsługa prawna podmiotów gospodarczych. Wobec globalizacji gospodarki i handlu światowego, ważnym problemem jest standaryzacja procedur i usług, kodyfikacja, certyfikacja i identyfikacja surowców, produktów i materiałów. W tym celu są tworzone m.in. gos-podarcze organizacje pozarządowe i ponadnarodowe, aby integrować kraje europej-skie, żeby pod egidą Unii Europejskiej tworzyć i rozwijać eurologistykę, ponad sztucz-nymi podziałami: politycznymi, celnymi i gospodarczymi [Rydzkowski 1999 s. 36].

S. Krzyżaniak postrzega makrologistykę jako całokształt przepływu dóbr mate-rialnych w gospodarce, od źródeł ich pozyskania, poprzez kolejne fazy przetwór-stwa, aż do końcowych ogniw popytu finalnego (konsumpcyjnego i inwestycyjne-go). Autor ten wskazuje, że z fizycznymi procesami przepływu surowców, materia-łów i towarów wiąże się wielkość i struktura utrzymywanych zapasów oraz infra-struktura transportowo-magazynowa warunkująca procesy przepływu i utrzymania zapasów [Krzyżaniak 1997 s. 14].

Zdaniem autorki, makrologistykę można traktować jako całokształt przepływów fizycznych i informacyjnych zachodzących w łańcuchach dostaw, których ogniwami są podmioty funkcjonujące w obrębie: gospodarki danego kraju (makrologistyka krajowa), kontynentu europejskiego (eurologistyka), a nawet całego świata (makro-logistyka gospodarki światowej, logistyka globalna).

Zgodzić się tu należy z S. Kempą, który wskazał, że budowa systemów makro-logistycznych w skali kraju, czy nawet skali międzynarodowej, jest uzależniona w du-żym stopniu od systemów przedsiębiorstw, które będą docelowo współpracowały z tymi makrosystemami. Praktyka pokazuje, że wdrożenia systemów rozpoczynają sie w skali mikroekonomicznej, choć proces ten można rozpatrywać jako sprzężnie zwrotne. Bowiem pełny rozwój systemów przedsiębiorstw jest uzależniony przede wszystkim od podjęcia budowy systemów makrologistycznych, obejmujących łań-cuchy logistyczne, które powstają jako naturalne połączenia kooperantów. Ich for-ma jest zdeterminowana jednak przez wiele uwarunkowań. Do których można zali-czyć: uwarunkowania prawno-organizacyjne, a nawet różnice kulturowe i różnice w stopniu rozwoju państw [Kempa].

Do elementów systemów makroekonomicznych, wspomagających funkcjono-wanie makrologistyki, należy zaliczyć:


1. Sieci transportowe i spedycyjne (sieć drogowa, kolejowa, infrastruktura wspo-magająca itp.).

2. Systemy dystrybucji produktów (centra logistyczne, terminale kontene-rowe, porty przeładunkowe itp.).

3. Sieci informatyczne i bazy danych dotyczące wszystkich obszarów związa-nych z logistyką w różnych sektorach i branżach.

Ze względu na rosnące znaczenie makrologistyki, w realizacji celów ekologicz-nych coraz istotniejsze będą stawać się także systemy zagospodarowywania i utyliza-cji odpadów.

3. Makrologistyka a ortodoksyjne teorie i koncepcje rozwoju Dla ułatwienia rozważań związanych z uplasowaniem makrologistyki i jej roli jako

czynnika rozwoju gospodarki w ortodoksyjnych (konwencjonalnych) teoriach i kon-cepcjach ekonomicznych, autorka punktem wyjścia uczyniła zaprezentowanie po-dejścia owych teorii i koncepcji do takich obszarów, jak: optymalizacja i równowa-ga, wiedza, konkurencja, czas, czynnik losowy, rozwój gospodarczy, konwergencja, system aksjologiczny, zasoby odnawialne i zasoby nieodnawialne (zob. tabela 1.).

Teorie i koncepcje głównego nurtu ekonomii kształtowały się w ramach moder-nistycznej szkoły myślenia o wzroście gospodarczym10. Jak wynika z tabeli 1., moder-niści wskazywali, że rozwój jest: jednokierunkowy, postępowy, stopniowy i nieod-wracalny oraz wynika z endogenicznych czynników i uwarunkowań poszczególnych gospodarek. Biorąc pod uwagę takie kwestie, jak: rosnącą sprawność procesów logi-stycznych przyczyniającą się do postępu w zakresie specjalizacji i kooperacji; poprawę logistycznej obsługi klienta, która w długim okresie tworzy sprzyjające warunki do redukcji cen; rozwój publicznej infrastruktury logistycznej wpływający na decyzje i zachowania inwestorów przemysłowych i handlowych; makrologistykę można uz-nać za endogeniczny czynnik rozwoju.

10 Podstawy koncepcyjne modernistycznego podejścia do wzrostu i rozwoju opracowali m.in.:

W.W. Rostow, K. Polanyi, E. Hagen, R. Heilbroner.


TABELA 1. Podejście reprezentatywne dla teorii i koncepcji ortodoksyjnych

Zasadnicze obszary za-interesowania

Teorie i koncepcje ortodoksyjne

Optymalizacja i równowaga

Wykorzystuje się podejście zaproponowane do badania przyrody przez fizy-ków i inżynierów. Zgodnie z tą propozycją, przed przystąpieniem do analizy zjawiska należy wyizolować pewien obszar rzeczywistości, w którym to zjawis-ko występuje i określić relacje pomiędzy otoczeniem i tym wyizolowanym ob-szarem. Kolejnym etapem jest zbudowanie modelu opisującego najważniejsze zjawiska w danym obszarze rzeczywistości. Następnie, po weryfikacji modelu i określeniu, że opisuje on rzeczywistość dostatecznie dobrze, wykorzystuje się go najczęściej do prognozowania lub do określenia optymalnej ścieżki roz-woju, dokonania optymalnych decyzji. Analiza klasyczna i neoklasyczna kon-centruje się na analizie procesów gospodarczych w stanie równowagi.

Wiedza w rozwoju gospodarczym

Ekonomia ortodoksyjna zakłada, że wiedza (przedsiębiorcy, decydenta) o pro-cesie, o przesłankach i konsekwencjach wszelkich działań jest pełna. Dzięki tej pełnej wiedzy, staje się możliwe dokonywanie optymalnych wyborów.

Koncepcja firmy Ekonomia głównego nurtu proponuje spojrzenie na obserwowaną rzeczywis-tość gospodarczą przez pryzmat „reprezentatywnej firmy”. Tradycja takiego myślenia pochodzi od A. Marshalla. Dla wyjaśnienia rzeczywistości, propono-wano liniowe modele matematyczne.

Cele podmiotów gospo-darczych/podejście do zysku/kryteria podej-

mowania decyzji

Przyjmuje się, że kryterium podejmowania decyzji jest maksymalizacja zysku (co jest powodowane zarówno prostotą takiego kryterium, jak i łatwością jego uwzględnienia w analizie modeli neoklasycznych).

Konkurencja Przyjmuje się, że konkurencja działa analogicznie, jak siły grawitacji, powodu-jąc zbliżanie się produkcji i cen do pewnego, naturalnego stanu równowagi. Konkurencja w modelach ortodoksyjnych ogranicza się do konkurencji ceno-wej (co jest związane z koncepcją reprezentatywnej firmy). Pod wpływem krytyki ewolucjonistów, ekonomiści neoklasyczni zaczęli jednak uwzględniać postulat zawarcia w opisie rzeczywistości procesów związanych ze zmianami technologicznymi.

Czas Czas tu nie istnieje. Wynika to z następujących założeń: 1. Firmy zawsze pozostają w stanie równowagi, a jeśli wystąpi zmiana stanu

równowagi, to firmy natychmiast przechodzą od starego do nowego stanu równowagi.

2. Skutki podejmowania decyzji są natychmiastowe. Jeśli już występuje czas jako zmienna w modelu neoklasycznym, to czas ten ma charakter czasu absolutnego, nieukierunkowanego (zmiana znaku upływu cza-su prowadzi do określenia stanów osiągniętych przez system w przeszłości).

Czynnik losowy Czynniki losowe w modelach ekonomii głównego nurtu występują w równa-niach matematycznych (np. ekonometrycznych) jako zmienne losowe o zada-nych rozkładach prawdopodobieństwa. Zmiany są widziane jako fluktuacje wokół trendów wyznaczanych równaniami modelu. Bardzo często w dalszej analizie modelu odfiltrowuje się czynniki losowe i poddaje się analizie jedynie wartości oczekiwane zmiennych modelu. Wszelka niepewność jest redukowal-na do koncepcji informacji niepełnej, wyrażanej w postaci charakterystyk sto-chastycznych. Dzięki temu, poprzez odpowiednią analizę stochastyczną, możliwe jest określenie racjonalnych decyzji podmiotów gospodarczych.

Rozwój gospodarczy/ /konwergencja/ /bariery rozwoju

Rozwój gospodarczy jest: jednokierunkowy, postępowy, stopniowy i nieod-wracalny. Wynika z endogenicznych czynników i uwarunkowań poszczegól-nych gospodarek. Czynniki te kierują poszczególne społeczeństwa na kolejne etapy rozwoju. Według podejścia głównego nurtu ekonomii, wszystkie kraje podążają tymi samymi, uniwersalnymi ścieżkami rozwoju (od gospodarek tradycyjnych do nowoczesnych). Podejście to prezentuje naturalny, ewolu-


cyjny sposób rozwoju gospodarczego, którego siłą jest: kapitalizm, akumula-cja, prywatna przedsiębiorczość i przemysł. Stąd szanse na przezwyciężenie niedorozwoju i odrobienie zapóźnień rozwojowych oraz wejście na uniwer-salną ścieżkę szybkiego rozwoju przez kraje zacofane i rozwijające się wi-dziano w wykorzystaniu doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych (teoria tric-kle-down). Jako bariery rozwoju w krajach zacofanych i rozwijających się wska-zywano: tradycjonalizm przejawiający się dominującym sektorem rolniczym, niskim standardem życia oraz tradycjonalizm we wszystkich formach kulturo-wych i instytucjonalnych.

System aksjologiczny W podejściu konwencjonalnym dominuje uniwersalizm i redukcjonizm, wyż-szość rozumu, zachowań i rozwiązań racjonalnych nad zachowaniami emo-cjonalnymi. Nadrzędnymi wartościami są: pieniądz, status materialny i społeczny, wiedza, wolność, demokracja. Dominują cechy jakościowe, typu „mieć” (dobrobyt). Teorie i koncepcje konwencjonalne sprowadzają podmioty mikroekonomiczne (pracowników, klientów, przedsiębiorstwa) do zatomizo-wanych indywiduów dokonujących wyborów na podstawie kryteriów wartości rynkowych nabywanych dóbr i usług. Panuje egocentryczny system wartości.

Podejście do zasobów nieodnawialnych i odnawialnych

Bazowanie na zasadzie „słabej” trwałości kapitału, czyli doskonałej substytucji ka-pitałów. Oznacza ona zachowanie wielkości całkowitego kapitału, bez względu na jego strukturę, na którą składają się: kapitał przyrodniczy, kapitał antropogeniczny i kapitał ludzki. Zakłada się, że różne rodzaje kapitału są doskonałymi substytutami, przynajmniej w granicach wyznaczonych bieżącym poziomem działalności gospo-darczej i istniejącymi w danym momencie zasobami. „Słaba” zasada trwałości ka-pitału i wzrostu oznacza, że kapitały są doskonale substytucjonowane w ramach granic określonych przez dostępne technologie wytwarzania i zasoby ekonomiczne. Ten pogląd łączy się głównie z neoklasyczną teorią wzrostu gospodarczego. Skut-kuje zaś m.in. optymistyczną oceną możliwości dalszego wzrostu ekonomicznego w kontekście ograniczoności zasobów. Przyczyną, która leży u podstaw tego opty-mizmu, jest to, że neoklasycznie pojmowany mechanizm substytucji cenowej i technologicznej skutecznie zapobiega powstawaniu w gospodarce ograniczeń zasobowych, jak i pogarszaniu się jakości środowiska jako barier wzrostu gospo-darczego. Zgodnie z zasadą Hotellinga (będącą jedną z podstaw neoklasycznej teo-rii zasobów naturalnych) oraz koncepcją technologii cienia Nordhausa, jeśli ma miejsce proces wyczerpywania się pewnego nieodnawialnego zasobu, to mecha-nizm rynkowy prowadzi zawsze do dwóch współzależnych skutków: stopniowego spadku jego konsumpcji oraz pojawienia się technologii czy zasobu, które są w stanie efektywnie zastąpić zasób kurczący się w jego dotychczasowych zastoso-waniach (np. produkcji energii).

Makrologistyka Spojrzenie ekonomii głównego nurtu na sektor logistyczny jest spojrzeniem przez pryzmat paradygmatu woluntarystycznego, a w dobie intensyfikującej się globalizacji przez pryzmat paradygmatu nihilistycznego. Implikuje to fakt, że, o ile spojrzenie przez pryzmat ekonomii głównego nurtu jest w stanie uwzględnić rosnącą rolę logistyki w realizacji celów ekonomicznych, o tyle niemal całkowicie pomija jej rolę w osiąganiu celów czy spełnianiu ograniczeń z płasz-czyzny: społecznej, środowiskowej, przestrzennej. W podejściu ortodoksyjnym nie do końca można doszukiwać się traktowania logistyki jako czynnika ułatwiającego konwergencję. Raczej podejście to ogra-nicza się do wskazywania na konieczność naśladownictwa przez kraje zacofa-ne i rozwijające się rozwiązań logistycznych stosowanych przez przedsiębior-stwa w krajach wysoko rozwiniętych. Takie podejście prowadzi bardziej do ograniczania perspektywy logistyki do osiągania sprawności procesów logi-stycznych w pojedynczej firmie lub w powiązaniu z bezpośrednim dostaw-cą/odbiorcą bez większego zainteresowania sprawnością i efektywnością całe-go łańcucha dostaw.

Źródło: [Hayek 1945; Polanyi 1962; Polanyi 1967; Kwaśnicki 1996; Marshall 1986; Kozak 2001 s. 21; Hettne 1983 s. 247 – 266; Mazumdar 2005 s. 98-120; Woźniak 2005 s. 85-108; Borys 2005 s. 41 – 43; Nordhaus 1993 s. 11 – 25].


Ze względu na zróżnicowanie występujące w poszczególnych częściach i regionach świata w zakresie: udziału logistyki w tworzeniu dochodu narodowego; stopnia zmian strukturalnych w: przemyśle, handlu, transporcie; poziomu rozwoju infrastruktury logi-stycznej; podejścia do lokalizacji, utrzymywania i przemieszczania państwowych rezerw rzeczowych, żywności, paliw i surowców strategicznych, różny jest także poziom roz-woju gospodarczego w poszczególnych: krajach, częściach i regionach świata. Zdaniem modernistów, wszystkie kraje, bez względu na poziom zaawansowania rozwoju, podą-żają tymi samymi, uniwersalnymi ścieżkami, przechodząc od gospodarek tradycyjnych do gospodarek nowoczesnych. Ich zdaniem, rozwój gospodarczy, przynoszący dobro-byt, można osiągnąć tylko przez modernizację gospodarki polegającą na uprzemysło-wieniu11. Na przestrzeni lat eksponowano różne czynniki endogenicznego wzrostu, które jednocześnie zaliczano do czynników sprzyjających konwergencji. Wśród naj-istotniejszych należy wskazać12:

1. Generowanie wysokich oszczędności i inwestycji (ortodoksyjne teorie eko-nomiczne).

2. Wykorzystywanie odpowiednich technik wytwarzania (A.E. Kahn, R. Nur-ske, H. Lebenstein) oraz korzyści skali (P.N. Rosenstein-Rodan).

3. Stymulowanie transformacji strukturalnej i demograficznej (C. Clark, G. Ranis, J.C.H. Fei, G. Becker).

4. Podział dochodów (S. Kuznetz, A. Sen). 5. Intensyfikację postępu technicznego i inwestycji w czynnik ludzki (T.W. Schultz,

A.O. Krueger). Nie można jednak zapominać, że to dzięki integracyjnym, koordynacyjnym i syner-

gicznym aspektom logistyki łatwiejsze staje się: planowanie inwestycji zmierzających do informatyzowania, automatyzowania i mechanizowania czynności zachodzących w pod-miotach gospodarczych i pomiędzy nimi; ujednolicanie celów działań w zakresie: zao-patrzenia, produkcji, dystrybucji i transportu. To, z kolei, ułatwia: zarządzanie, realizo-wanie i kontrolowanie przepływów fizycznych i informacyjnych. Tak więc makrologis-tykę z całą stanowczością, również w podejściu tradycyjnym do ekonomii, można uznać za niezwykle istotny czynnik endogeniczny wzrostu. Jej istotna rola jest implikowana m.in. tym, że bezsprzecznie koreluje ona z możliwościami w zakresie generowania osz-czędności i inwestycji, z wykorzystywaniem odpowiednich technik wytwarzania, z in-tensyfikacją postępu technicznego i technologicznego, a także z osiąganiem korzyści skali i stymulowaniem transformacji strukturalnej.

Teorie i koncepcje ekonomii głównego nurtu, a szczególnie neoklasyczne podejście, wskazują, że stabilność wzrostu – w przypadku wystąpienia krótkookresowych odchy-leń od ścieżki wzrostu – zapewnia rynkowy mechanizm alokacji czynników wytwór-czych, w tym zwłaszcza mechanizm kształtowania się stopy procentowej13. Zgodnie ze

11 Kwestie dotyczące tworzenia konkurencyjności na arenie międzynarodowej zaprezentowano

także w: [Kozarowicz, Skowrońska 2005 s. 97 – 121]. 12 Szerzej m.in. w: [Becker, Murphy, Tamura 1990; Becker 1975; Clark 1953 s. 29 – 45; Krueger 1968

s. 17 – 35; Kuznetz 1955 s. 1 – 28; Ranis, Fei 1961 s. 31 – 49; Sen 1983 s. 5 – 31; Rosenstein-Rodan 1943]. 13 Stopa procentowa jest traktowana jako ogólna miara względnej rentowności kapitału rzeczowe-

go i inwestycji go powiększających oraz inwestycji finansowych.


wskazanym podejściem, mechanizm rynkowej alokacji zapewnia taki poziom inwestycji i oszczędności, że jest zagwarantowana równomierność wzrostu. W neoklasycznej kon-cepcji wzrostu gospodarczego, dodatkowo, eksponuje się doskonałość substytucji ce-nowej i technologicznej. Sprawność rynkowego mechanizmu substytucji powoduje, że, w ramach takiego rozumienia procesu wzrostu, nie pojawiają się nawet bariery wzrostu związane z wyczerpywaniem się zasobów naturalnych, czy też z ograniczaniem, bądź nawet nieodwracalną stratą zdolności różnych komponentów środowiska do asymilacji ekologicznie uciążliwych skutków działalności gospodarczej prowadzonej przez pod-mioty będące ogniwami łańcuchów logistycznych. Podejście neoklasyczne wskazuje wręcz, na fakt, że sprawność rynkowego mechanizmu substytucji cenowej i technolo-gicznej oznacza, iż wyczerpywanie się zasobów naturalnych staje się bodźcem stymulu-jącym oszczędne ich wykorzystanie i prace badawczo-rozwojowe, prowadzące do od-krycia: alternatywnych surowców, nośników energii czy technologii, co nie pozostaje także bez wpływu na sektor technologii logistycznych.

Poszukując korelacji pomiędzy teoriami i koncepcjami ekonomicznymi a makrologi-styką, nie można pominąć keynesizmu. Jest to jedna z dwóch wiodących w XX wieku szkół makroekonomicznych, której inicjatorem był J.M. Keynes14. Kluczowym punk-tem tej szkoły jest odrzucenie tezy klasycznej ekonomii, że nieregulowany wolny rynek dąży zawsze do równowagi popytu i podaży oraz, że przy polityce szybkich zmian pod-stawowych stóp procentowych, podążających za naturalnym popytem na pieniądz, jest możliwe uzyskanie niemal pełnego zatrudnienia. J.M. Keynes przyjmował, że tempo wzrostu gospodarczego zależy w pewnym sensie od państwa15. To J.M. Keynes sformu-łował tzw. teorię zagregowanego popytu, będącego ogólną sumą zapotrzebowania na dobra i usługi w całym systemie ekonomicznym16. Zgodnie z nią, dochód narodowy zależy w głównej mierze od czynników popytowych, a nie podażowych. W związku z tym, wspierając wzrost gospodarczy, należy stymulować popyt globalny, a więc oddziaływać na poziom wydatków, ponieważ dochód narodowy to suma wydatków kon-sumpcyjnych i inwestycyjnych. Zdaniem J.M. Keynesa, rola państwa może polegać na realizowaniu dodatkowo wydatków rządowych, które nie pozostają bez wpływu na wzrost popytu globalnego. Według J.M. Keynesa, to inwestycje były przede wszystkim czynnikiem tworzącym popyt i oddziałującym na poziom dochodu narodowego.

Poszukując korelacji pomiędzy teorią Keynesa a rosnącą rolą logistyki w skali makroekonomicznej, należy wskazać choćby na te elementy systemów makroeko-nomicznych, które wspomagają funkcjonowanie makrologistyki, a jednocześnie są ściśle z nią związane. Zalicza się do nich: sieci transportowe i spedycyjne, systemy

14 Teoria ta została przedstawiona po raz pierwszy w publikacji J.M. Keynesa, Ogólna teoria zatrudnienia,

procentu i pieniądza, wydanej w 1936 [Zob. też przekład M. Kaleckiego i S. Rączkowskiego: Keynes 2003]. 15 W modelu keynesowskim eksponuje się problem niezrównoważenia i niestabilności wzrostu go-

spodarczego oraz nie podejmuje się w nim problemu długookresowej trwałości wzrostu. 16 Pojęcie zagregowanego popytu było znane także w klasycznej ekonomii. Zdaniem J.M. Keynesa, to

poziom produkcji i zatrudnienia wynika właśnie z całkowitego popytu. Podczas gdy w ekonomii klasycznej, to osiągnięty poziom produkcji i dostosowane do niego płace decydowały o całkowitym popycie.


dystrybucji produktów oraz sieci informatyczne i bazy danych dotyczące obszarów związanych z logistyką w różnych sektorach17.

Wszelkie inwestycje rządu, zwłaszcza te o charakterze inwestycji niematerialnych i infrastrukturalnych, czyli wydatki służące: zapewnieniu i/lub podniesieniu dostęp-ności komunikacyjnej, umocnieniu sektora technologii logistycznych, zagwaranto-waniu kształcenia i przekwalifikowywania pracowników związanych z sektorem lo-gistycznym, gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji, sprzyjają two-rzeniu sieci powiązań pomiędzy podmiotami zlokalizowanymi w różnych częściach kraju, kontynentu, świata. Tym samym są czynnikiem umożliwiającym zarządzanie złożonością konfiguracji działań, jakie niesie ze sobą globalizacja.

W związku z powyższym, rosnącą rolę makrologistyki można wyjaśnić także dzięki modelom wzrostu R.F. Harroda18 i E. Domara19. Nie można przy tym zapominać, że punktem wyjścia dla modeli wzrostu R.F. Harroda i E. Domara była teoria J.M. Key-nesa. W odróżnieniu jednak od modelu J.M.Keynesa, modele te dużo szerzej ujmują wpływ inwestycji na wzrost gospodarczy. Można je wręcz uznać za syntetyzujące roz-ważania J.M. Keynesa i rozważania ekonomistów klasycznych. Szczególnie, że Harrod i Domar wskazywali zarówno na po-popytowe, jak i na po-podażowe efekty inwestycji20.

Korelacje pomiędzy makrologistyką a gospodarką odzwierciedla także model wzros-tu gospodarczego M. Kaleckiego21. Zgodnie z poglądami tego autora, wzrost gospo-darczy jest uzależniony przede wszystkim od inwestycji, w tym infrastrukturalnych, do których zalicza się: sieć drogową, kolejową, lotniczą, morską i śródlądową, cen-tra logistyczne, terminale kontenerowe, porty przeładunkowe, czyli system, dzięki któremu jest możliwa dystrybucja towarów, oraz sieci informatyczne i infrastrukturę wspomagającą przepływy fizyczne. M. Kalecki uważał inwestycje, zarówno w skali

17System dróg ma zasadnicze znaczenie zarówno dla wzrostu, jak i dla rozwoju. Bez dróg lub przy infra-

strukturze niskiej jakości rosną koszty transportu. Transport lotniczy jest w stosunku do wielu produktów zbyt kosztowny, a sieć kolejowa obsługuje jedynie ograniczoną liczbę głównych punktów dojazdowych. Centra logistyczne wpływają na stopień dostępności produktów wytworzonych w najodleglejszych miej-scach kraju i/lub świata. Tamy, mosty, urządzenia oczyszczające ścieki oraz sieci informatyczne również sta-nowią zasoby o istotnym znaczeniu. Zapory wodne zapewniają wodę i gwarantują energię elektryczną, które są niezbędne do rozwoju, tak samo gospodarczego, jak i społecznego. Mosty usprawniają i przyśpieszają transport, tworząc bezpośrednie połączenie terenów oddzielonych wodą. Urządzenia utylizujące ścieki za-pobiegają rozwojowi chorób, zwłaszcza tych zakaźnych. Sieci informatyczne, gwarantujące sprawny obieg informacji, oddziałują na poprawę sprawności przepływów fizycznych (towarów, półproduktów, półfabry-katów, materiałów itp.) w łańcuchach dostaw.

18 R.F. Harrod badał wpływ przyrostu dochodu narodowego na wzrost inwestycji. Model jego autorstwa prezentuje zależność wzrostu od oszczędności i inwestycji. Według niego, wzrost dochodu narodowego to iloraz skłonności do oszczędzania i współczynnika kapitałochłonności.

19 Zdaniem E. Domara, tempo wzrostu gospodarczego zależy od przyrostu mocy produkcyjnych w efekcie inwestycji. Według niego, przy braku przyrostu wydatków inwestycyjnych nie zmienia się poziom dochodu narodowego.

20 E. Domar i R.F. Harrod wskazywali w swoich modelach, że wzrost dochodu narodowego nie jest funkcją inwestycji, ale funkcją przyrostu inwestycji. Wniosek ten w istotny sposób zmodyfikował keynesow-ski warunek równowagi w krótkim okresie. Według analiz Domara i Harroda, warunkiem wzrostu jest, by inwestycje w bieżącym okresie były większe od oszczędności z poprzedniego okresu. Tylko w takim przy-padku, dochód narodowy może rosnąć tak szybko, jak szybko rośnie potencjał produkcyjny gospodarki.

21 Domeną badawczą M. Kaleckiego było zjawisko cykli koniunkturalnych.


mikroekonomicznej, jak i na poziomie makroekonomicznym, za główny czynnik decy-dujący o poziomie produkcji, a w konsekwencji wzroście gospodarczym. Wskazywał on również na to, że wzrost gospodarczy jest złożoną funkcją: inwestycji, postępu tech-nicznego, oszczędności oraz wielkości zatrudnienia czynnika ludzkiego. Szczególnie należy się z tym zgodzić, gdy weźmie się pod uwagę tzw. Nową Teorię Wzrostu.

Logistyka, koordynując i integrując fazy i procesy, zachodzące tak samo w pojedyn-czych przedsiębiorstwach, jak i pomiędzy nimi – w celu zagwarantowania odbiorcy właś-ciwego produktu we właściwym miejscu i czasie – bez wątpienia wywiera ogromny wpływ na konkurencyjność systemów logistycznych przedsiębiorstw tworzących poje-dyncze ogniwa łańcuchów logistycznych (dostaw), na całe łańcuchy, a w konsekwencji na konkurencyjność gospodarek poszczególnych krajów. Poza tym, logistyka, której skuteczność z natury rzeczy jest uwarunkowana najnowocześniejszymi rozwiązaniami: technicznymi, technologicznymi, organizacyjnymi i ekonomicznymi, stanowi podstawę wszelkich innowacji. Dzięki coraz powszechniejszym powiązaniom pomiędzy firmami w ramach łańcuchów logistycznych, staje się możliwy transfer metod i sposobów za-rządzania oraz najnowszych technologii. Logistyka dostarcza rozwiązań, które nie tylko podnoszą konkurencyjność, ale również tworzą wartość dodaną.

Zgodnie z Nową Teorią Wzrostu Endogenicznego22, logistykę można więc potraktować jako jeden z endogenicznych czynników wzrostu gospodarczego. Teoria ta źródeł dłu-gookresowego wzrostu gospodarczego upatruje w: inwestycjach w kapitał ludzki, w en-dogenicznie ujmowanych wynalazkach i innowacjach oraz w kategorii międzynaro-dowych, pozytywnych efektów zewnętrznych związanych z transferem wiedzy, tech-nologii, kapitału, a także wszelkimi działaniami poprawiającymi elastyczność gospo-darki. Nowa Teoria Wzrostu wyjaśnia swoisty fenomen logistyki i jej roli we współczes-nej ekonomii. Logistyka, właśnie dzięki, wspomnianym wyżej, funkcjom oraz stoso-wanym technologiom, jest dla gospodarki czynnikiem podnoszącym jej: elastycz-ność, efektywność, konkurencyjność, usprawniającym i gwarantującym przepływ to-warów i informacji nawet pomiędzy najodleglejszymi miejscami.

Nowa Teoria Wzrostu eksponuje wysoki stopień przejrzystości gospodarki, bowiem za sprawą nowych technologii informacyjnych, za sprawą Internetu kupującym i sprzedają-cym łatwiej jest porównywać ceny. Zbyteczni stają się więc pośrednicy. Wyjaśnić tym można, niewątpliwie, tendencję do skracania łańcuchów dostaw23. Uczestnikami tego

22 Szerzej na temat teorii w: [Aghion, Howitt 1998]. 23 Tendencja do skracania łańcuchów logistycznych nie oznacza negowania idei długich łańcuchów

logistycznych. Jest bowiem sprawą oczywistą, iż to w zależności od uwarunkowań i możliwości należy wy-korzystywać oba podejścia. Na przykład produkt wytwarzany w małej ilości, blisko potencjalnych konsumentów może, a wręcz powinien, być sprzedawany w łańcuchu krótkim. Natomiast produkt wytwa-rzany w stosunkowo dużej ilości, daleko od przyszłych nabywców wymaga zastosowania łańcucha dłu-giego. Ważne jest więc wiedzieć: jak?, gdzie?, kiedy?. Co, jak widać, nie zawsze jest łatwe. Okazuje się, że przykładowo produkty, które składają się na przeciętny posiłek amerykański, zanim trafią na stół, muszą pokonać odległość około 2400 km. Badania przeprowadzone w Niemczech wykazały, że kubek jogurtu zawierał składniki pochodzące z czterech państw, które w sumie przebyły drogę tysiąca kilometrów. Żywność w procesie produkcji jest poddawana ogromnemu przetworzeniu. Wiele produktów traci swój pierwotny smak i kolor, bowiem, ze względu na konieczność odległego transportu, dodaje się do nich dużo


typu łańcuchów są z reguły: podmioty kupujące bezpośrednio u producenta; podmioty uczestniczące w sprzedaży: korespondencyjnej, przez Internet, z dostawą do domu. W ramach cech tego typu łańcuchów można wskazać na: konieczność prowadzenia działań i inwestycji typu step by step, gdzie kolejne decyzje są podejmowane stopniowo wraz z rozwojem rynku; potrzebę samodzielnego poszukiwania klienta; promocję bli-skości regionalnej, kulturowej i lokalnej. Warunkami sprzyjającymi sukcesowi krótkich łańcuchów są natomiast: potrzeba zintegrowanego działania wielu producentów; ko-nieczność poprawnej oceny ilości, która będzie mogła być sprzedawana oraz nieodzow-ność zapewnienia wysokiej jakości produktów i profesjonalnego podejścia do spraw związanych z handlem24. W krótkich łańcuchach dochody producentów są większe, po-nieważ nie funkcjonuje tam wielu pośredników. Należy jednak pamiętać, że warunkiem sukcesu jest konieczność zintegrowanego działania wielu producentów25, które to działanie może doprowadzić do: zwiększenia ilości sprzedawanych produktów, wzrostu szans zaistnienia na większym terenie oraz obniżki kosztów związanych z promocją, do-stawą i sprzedażą. Przy krótkich łańcuchach dużo łatwiej jest zapewnić wysoką jakość produktów. Wynika to z faktu, że, oprócz możliwości mniejszego przetworzenia i za-bezpieczenia, producent w bezpośrednim kontakcie z klientem ma sposobność podwyż-szania wartości proponowanych produktów, gdyż jest w stanie bezpośrednio przedstawić jego wyjątkowość – aspekty użytkowe, technologiczne, kulturowe czy historyczne.

Nową Teorię Wzrostu można odnieść także do zarządzania złożonością konfigura-cji, jakie niesie globalizacja w szerszej skali. Gwarantując wysoki stopień przejrzy-stości gospodarki, implikuje ona przecież tym samym także obniżkę kosztów trans-akcyjnych i ograniczanie barier wejścia. Należałoby tu się jednak zgodzić z L.I. Na-kamurą [Nakamura 2000], że Nowa Teoria Wzrostu, w prezentujących ją założeniach i tezach, wykracza poza „twardy rdzeń”26 ekonomii głównego nurtu, bazujący na paradygmacie doskonałej konkurencji27. Zdaniem L.I. Nakamury, bardziej dla wyjaś-nienia cech i mechanizmów globalizacji oraz makrologistyki jako istotnego czynnika rozwoju gospodarki globalnej jest, mimo wszystko, przydatny paradygmat kreatyw-nej destrukcji28. Nietrudno nie zgodzić się z tym, że elementy tego paradygmatu

sztucznych polepszaczy i konserwantów [Dokument elektroniczny, tryb dostępu: http://zielona.org/ /index.php?id=21,12,0,0,1,0, data wejścia: 29.10.2010].

24 Więcej na ten temat w: [Skowrońska 2006 s. 25 – 27]. 25 Przykładów tego typu integracji mogą dostarczyć przypadki wspólnych działań podejmowanych

w ramach krótkich lokalnych łańcuchów dostaw, przez które są przemieszczane produkty spożywcze (np. spółdzielnia rolnicza, produkująca zioła lecznicze we Włoszech, współpracuje z hurtem i ekspor-tuje; supra-cooperative w Hiszpanii, która promuje lokalne czereśnie; w Irlandii spółdzielnia grupująca regionalnych producentów 45 rodzajów serów wiejskich; we Francji Izba Rolnicza pomagająca w zgrupowaniu się rolników i producentów kwiatów, aby lepiej negocjować z odbiorcami).

26 „Twardy rdzeń” jest terminem wprowadzonym przez I. Lakatosa i odnosi się do tych elemen-tów programu badawczego, które najtrudniej jest zmienić (dogmatyczne tezy i założenia, ale także ne-gatywna i/lub pozytywna heurystyka).

27 Paradygmat ten został rozwinięty na gruncie teorii A. Smitha przez: J. Evensona, L. Walrasa, C. Mengera. 28 Wyrażenie „twórcza destrukcja” zostało wprowadzone do ekonomii przez J. Schumpetera, który po

raz pierwszy użył tego sformułowania w 1942 roku. Twórcza destrukcja to proces transformacji przemys-łowej wywołanej wprowadzeniem radykalnych innowacji. Schumpeterowska wizja kapitalizmu kreuje innowacyjność przedsiębiorstw jako główną siłę odpowiedzialną za długookresowy wzrost ekono-


dość wyraźnie zarysowują się w Nowej Teorii Wzrostu. Jak wskazano wyżej, teoria ta ba-zuje na wzroście znaczenia innowacji w gospodarce. Współczesna logistyka nie obejdzie się bez nowych rozwiązań z zakresu: informatyki, robotyki, automatyki i mechaniki, podnoszących sprawność i efektywność procesów logistycznych zachodzących w glo-balizujących się łańcuchach dostaw. Z uwagi na fakt, że makrologistyka jest istotnym czynnikiem ułatwiającym zarządzanie złożonością konfiguracji, nie dziwi, iż globali-zujące się systemy gospodarcze państw coraz częściej konkurują pomiędzy sobą po-przez jej udoskonalanie i unowocześnianie. Z jednej strony jest to przyczyną i jed-nocześnie konsekwencją wzrostu zatrudnienia tzw. pracowników kreatywnych29. Zda-niem L.I. Nakamury, zasadność bazowania na paradygmacie doskonałej konkuren-cji, który sprawdza się głównie w warunkach bezpośredniej produkcji dóbr i usług, staje się wątpliwa, gdy coraz więcej pracowników jest zatrudnionych na płaszczyź-nie kreatywnej, w tym także pracowników związanych z logistyką30. Problematyczność ta wynika stąd, że paradygmat doskonałej konkurencji traktuje: korzyści skali, pos-tęp techniczny i technologiczny oraz kreatywność jako wielkości egzogeniczne, znaj-dujące się, generalnie, poza zainteresowaniem ekonomii. Takie podejście powoduje, że czynniki te (zwłaszcza kreatywność) nie są traktowane jak inwestycje, a sam sposób pomiaru kreatywności pozostawia wiele do życzenia, a to, z kolei, nie pozostaje bez implikacji dla rzeczywistego tempa wzrostu, poziomu oszczędności i zysków. Dużo bardziej sprawdza się tu podejście J. Schumpetera, który za podstawowy czynnik roz-woju uważa efekty sieci, rosnące przychody wynikające m.in. z kreatywności przed-siębiorców. Doskonale koreluje to także z faktem, iż poprawa sprawności logistycz-nej obsługi klienta, dzięki korzyściom ekonomii skali i skracaniu czasu realizacji dostaw itd., sprzyja w długim okresie redukcji cen.

W kontekście wzrostu gospodarczego, omawianego w ramach teorii ekonomii głównego nurtu, należy wspomnieć także o neoliberalizmie promowanym w latach 90. XX wieku, w ramach tzw. Konsensusu Waszyngtońskiego. O ile klasyczni liberałowie zakładają naturalny i oczywisty porządek, wskazując na istnienie pierwotnego stanu równowagi, bez konieczności zaistnienia porządku gospodarczego31, o tyle neoliberało-wie – choć postulują wykorzystanie w gospodarce zasad liberalizmu gospodarczego – domagają się także ram porządku dla efektywnej konkurencji. Nawet neoliberałowie zgadzają się jednak, że w konkretnych przypadkach mogą występować niedomagania w funkcjonowaniu ładu konkurencyjnego, wymagające interwencji państwa32. Dostrze-

miczny. Nie można teakże zapominać, że ta sama innowacyjność jest odpowiedzialna również za licz-ne bankructwa firm, które nie są w stanie dostosować się do nowych warunków panujących na rynku. Więcej informacji na ten temat m.in. w: [Glapiński 2003].

29 W tradycyjnym rozumieniu, grupa ta obejmuje: architektów, projektantów, naukowców, artys-tów. Natomiast w realiach gospodarki opartej na wiedzy i w warunkach rozwoju społeczeństwa informacyj-nego obejmuje dodatkowo: inżynierów, pracowników technicznych zaangażowanych w B+R, a także menedżerów.

30 Kwestie z tym związane autorka dokładnie opisała w: [Skowrońska 2010 s. 9-12; Skowrońska 2004 s. 208 – 218; Skowrońska 2000 s. 288 – 291].

31 Poglądy te reprezentowali: [Locke 1676; Mill 1963; Robson 1963]. 32 Szerzej na temat niedoskonałości mechanizmu rynkowego m.in. w: [Kozarowicz, Skowrońska

2005 s. 38 – 59].


gają choćby konieczność gwarantowania sprawności systemu powiązań w łańcuchach dostaw oraz zwiększania dostępności komunikacyjnej, czyli inwestycji infrastrukturalnych.

Kwestie, związane z kształtowaniem porządku gospodarczego, nabierają szczegól-nego znaczenia w warunkach postępującej globalizacji. Wiele decyzji jest podejmowa-nych na szczeblu organizacji ponadnarodowych lub transnarodowych podmiotów gos-podarczych. Konieczne stało się nie tylko uwzględnianie uwarunkowań wewnętrznych, ale także zewnętrznych. Jak słusznie zauważa W. Szymański, globalizacja obnażyła real-ną konkurencyjność, która w warunkach otwartego, globalnego rynku stała się jedynym wyznacznikiem: poziomu gospodarczego rozwoju, dynamiki wzrostu, poziomu docho-dów i równowagi makroekonomicznej. W tych okolicznościach to właśnie oddziaływa-nie na konkurencyjność staje się podstawą interwencjonizmu gospodarczego [Szymań-ski 2001]. W sytuacji, gdy globalizacja ma charakter żywiołowy i nie kieruje się określo-nym porządkiem, wręcz neoliberałowie wskazują na konieczność kształtowania po-rządku gospodarczego poprzez definiowanie: reguł, norm i instytucji wyznaczających ramy zachowań ekonomicznych podmiotów tworzących ogniwa łańcuchów dostaw. Należy jednak pamiętać, że nawet teorie i koncepcje sięgające do głównych założeń doktryny A. Smitha33, w tym teorie neoliberalne, nawołujące do zmniejszania roli pań-stwa na korzyść rynku, nie negują, że przedsiębiorstwa wymagają wsparcia i świadczenia usług, a więc interwencjonizmu, w tych sferach, w których sam rynek jest niewydolny. Chodzi tu chociażby o inwestycje w rozwój podstawowych „infrastruktur”, w tym pu-blicznej infrastruktury transportowo-magazynowej i rozwój sektora najnowszych tech-nologii. Koncentracja uwagi interwencjonistycznej na inwestycjach w rozwój infra-struktury strategicznej (w tym logistycznej) stwarza dogodne ramy i uwarunkowania, które wpływają na poprawę sprawności i efektywności przepływów fizycznych i towa-rzyszących im przepływów informacyjnych w łańcuchach dostaw.

Najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem ortodoksyjnego liberalizmu eko-nomicznego jest oczywiście monetaryzm34. Monetarystyczna interpretacja zjawisk gos-podarczych zaowocowała postulatem państwa minimalnego. W sferze gospodarczej postulat państwa minimalnego oznacza program interwencjonizmu, charakteryzujący się następującymi cechami [Friedman 1956; Kaczmarek 2004 s.106]:

– ograniczony zakres działalności gospodarczej państwa powinien przejawiać się w dążeniu do zmniejszenia budżetu oraz rezygnacji z metod admini-stracyjnego regulowania różnych dziedzin gospodarki;

– polityka ekonomiczna państwa powinna być podporządkowana realizacji ce-lów długookresowych, a nie bieżącej stabilizacji koniunktury gospodarczej;

– jeżeli jest to możliwe, środki bieżącego oddziaływania na gospodarkę powinny być zastąpione przez trwale obowiązujące reguły i automatycznie funkcjonują-ce rozwiązania;

33 A. Smith swoją doktrynę nazwał systemem of natural liberty. 34 Inicjatorem monetaryzmu był M. Friedman, który swoją teorię ilościową pieniądza zaczął głosić

w latach 50. XX wieku. Teoria monetarystyczna jest teorią zakładającą, że to zmiany w podaży pienią-dza, a nie poziom dochodów i wydatków są podstawowym czynnikiem wyznaczającym poziom cen. Mone-taryzm M. Friedmana opiera się, poza tym, na hipotezie, że zmiany ilości pieniądza w obiegu mają cha-rakter autonomiczny, a zmiany produkcji i cen mają charakter wynikowy.


– polityka gospodarcza powinna koncentrować się na oddziaływaniu na wiel-kości globalne, a nie na wybrane elementy systemu ekonomicznego.

Program polityki gospodarczej M. Friedmana był programem konserwatywnym, nawiązującym do przedkeynesowskich koncepcji państwa minimalnego. Jednak, na-wet przy friedmanowskim, skrajnie etatystycznym, podejściu do wszystkich sfer ży-cia gospodarczego i społecznego, nie ma negowania potrzeby pewnego naturalnego udziału państwa, choćby w obszarach i ramach wskazywanych przez tzw. teorię dóbr publicznych, sformułowaną w 1954 roku przez P.A. Samuelsona [Samuelson 1954 s. 387 – 389], a która doskonale nadaje się do wyjaśnienia rosnącej roli logistyki w skali makroekonomicznej.

Jedno z najważniejszych założeń owej teorii głosi niesprawność rynku w dziedzinie sektora publicznego, implikując podział dóbr na prywatne i publiczne. Dobra prywatne podlegają regule wykluczenia, czyli wyłącznej i całkowitej konsumpcji przez podmiot, który je nabył. Ponadto, są to dobra ograniczone, a to oznacza, że klienci rywalizują o nie, gdyż dostępna podaż jest mniejsza od zgłaszanego popytu. Nabywanie dóbr pry-watnych jest dobrowolne, a finansowanie ich odbywa się z własnych środków pienięż-nych. Tymczasem dobra publiczne, które są konsumowane przez określoną zbioro-wość, nie stosują się do zasady wykluczenia, podobnie jak nie występuje tutaj współza-wodnictwo o możliwość ich konsumpcji. Potencjalnie mogą one być użytkowane przez wszystkich zainteresowanych35. Dobra publiczne są to więc te dobra, które charaktery-zują się tym, że nie ma możliwości wyłączenia ich z konsumpcji i użytkowania, które jednocześnie nie są konkurencyjne w konsumpcji [Holcombe 1997 s. 1 – 22].. Pierwszy warunek oznacza, że dostawca dobra nie może legalnie zapobiec używaniu dobra przez innych. Drugi warunek określa, że konsumpcja dobra przez jeden podmiot, nie pozba-wia innych podmiotów możliwości konsumpcji tego samego dobra, a zatem bez żad-nych konsekwencji dobro może być konsumowane przez wiele podmiotów jednocześ-nie. Dobrami publicznymi są, poza tym, te dobra, które są finansowane przez: budżet państwa, budżety samorządowe i inne środki publiczne. W takim ujęciu, dobra publicz-ne tworzą konsumpcję zbiorową społeczeństwa, która jest finansowana z funduszy pu-blicznych.

Z teorią dóbr publicznych bardzo ściśle wiąże się pojęcie efektów zewnętrznych36 i efektów ubocznych. Efekty zewnętrzne dóbr rynkowych powodują, że określone to-wary i usługi nie są wykorzystywane tylko i wyłącznie przez nabywców, którzy dokonali

35 W niektórych przypadkach określenie, czy dobro jest publiczne, czy nie może być przedmiotem

kontrowersji. Dopuszcza się jednak możliwość rywalizacji o towary publiczne także w ramach sektora logi-stycznego, np. rywalizacja o publiczną infrastrukturę transportowo-magazynową. Infrastruktura drogowa często jest podawana jako przykład dobra publicznego. Teoretycznie, spełnia ona warunki wymagane w de-finicji dobra publicznego. Mimo to, w przypadku bardzo dużego natężenia ruchu drogowego, na drogach występuje konkurencyjność w konsumpcji. Im więcej kierowców na drogach, tym większe korki, dłuższy czas podróży i potencjalnie więcej wypadków. Z tego powodu, infrastrukturę drogową można uważać za dobro publiczne przy niewielkim natężeniu ruchu, ale już przy dużym natężeniu ruchu, jedynie, za jeden ze wspólnych zasobów.

36 Pojęcie efektu zewnętrznego zostało wprowadzone do nauk ekonomicznych przez, współtwór-cę ekonomii dobrobytu, A. Pigou. Problematyką tą zajął się w późniejszym czasie także A. Marshall, jeden z inicjatorów neoklasycznej szkoły ekonomii.


ich zakupu, ale także przez pozostałe podmioty, stanowiąc dla nich korzyść lub nieko-rzyść. Efekty zewnętrzne posiadają więc znaczenie zarówno dodatnie, jak i ujemne, za-leżnie od okoliczności. Doskonałą ilustracją tego typu sytuacji są pozytywne skutki wła-ściwej lokalizacji centrów logistycznych, które niejednokrotnie okazują się najlepszą opcją inwestycyjną kojarzącą cele: ekonomiczne, społeczne, środowiskowe i przestrzen-ne, czy negatywne następstwa dewastacji środowiska. Efekty zewnętrzne bywają mylnie utożsamiane z tzw. efektami ubocznymi, czyli epifenomenami pewnych zdarzeń lub obszarów aktywności gospodarczej. Ujemnym efektem ubocznym działalności niekon-trolowanego rozwoju motoryzacji może być zanieczyszczenie środowiska.

Kolejną, ważną kategorię dóbr w teorii dóbr publicznych stanowią dobra mery-toryczne, czyli dobra pożądane przez społeczeństwo i wytwarzane we wspólnym in-teresie jego członków. Dobra merytoryczne uruchamiają skomplikowane procesy redystrybucji, które wiążą się m.in. ze stosowaniem podatków celowych. Przykła-dem dobra merytorycznego o dodatnich efektach zewnętrznych może być infra-struktura ograniczająca zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego.

Teoria dóbr publicznych w swoim standardowym sformułowaniu jest teorią normatywną, zgodnie z którą podmioty publiczne powinny wytwarzać pewne dobra jako publiczne, gdyż ich rynkowa alokacja jest niemożliwa. Natomiast pozytywna teo-ria wyborów publicznych wyjaśnia istotę dobra publicznego i ukazuje, w jaki sposób dane dobro może stać się dobrem publicznym.

Zważywszy na postępujące z ogromną siłą procesy globalizacyjne, nie można za-pominać o teorii globalnych dóbr publicznych, która stanowi rozwinięcie i uzupeł-nienie klasycznej teorii dóbr publicznych37. Przenosząc rozważania na grunt global-ny, należy wskazać, że globalne dobra publiczne, oprócz typowych cech dóbr pub-licznych (niekonkurencyjność, niewykluczalność, nieodnawialność, publiczne finanso-wanie), muszą spełniać dodatkowo dwa kryteria, do których zalicza się: oddziaływa-nie o charakterze ponadnarodowym, konsumpcją przez jedną społeczność nie po-wodującą ograniczenia możliwości konsumpcji przez inną społeczność. Niekiedy wskazuje się także na fakt, że globalne dobra publiczne mają (a na pewno jest wska-zane, aby miały) międzypokoleniowy charakter.

W zglobalizowanym świecie połączenia jednokierunkowe pomiędzy bogatymi i biednymi krajami zostały zastąpione złożonymi zależnościami. To wielokierunko-we oddziaływanie wiąże się z odchodzeniem od struktur hierarchicznych i zmierzaniem w kierunku struktur sieciowych, w kierunku łańcuchów logistycznych (łańcuchów dos-taw), obejmujących kilka lub kilkanaście ogniw łańcucha zaopatrzenia i zbytu. Ogniw, które tworzą producenci, dostawcy i odbiorcy zlokalizowani już nie tylko w różnych częściach kraju, ale w rozlicznych częściach kontynentu, a nawet świata. Globalizac-ja, stwarzająca nowe możliwości w zakresie konfiguracji, pociąga za sobą konieczność integracji i koordynacji podmiotów gospodarczych współdziałających w ramach międzynarodowych łańcuchów logistycznych. Wiele globalnych dóbr publicznych może być wytwarzanych na szczeblu: lokalnym, regionalnym czy krajowym. Jednak

37 Szerzej na temat teorii globalnych dóbr publicznych m.in. w: [Kleer 2006; Reisen, Soto, Weitho-

ner 2004; Eneulin, Townsend 2006; Kaul 2005].


pewna ich część musi mieć charakter globalny, czyli służący społeczności światowej i zaspokajającej zgłaszane przez nią potrzeby. Widoczne jest to w zasadach stano-wiących podstawy metodologiczne, zarówno polityk makroekonomicznych, jak i sekto-rowych. Doskonałym przykładem w tym zakresie jest zasada polityki transportowej, związana z koniecznością zapewnienia równowagi pomiędzy zaspokajaniem potrzeb transportu: międzynarodowego, krajowego, regionalnego i lokalnego. Zgodnie z tą zasadą, przy programowaniu inwestycji infrastrukturalnych pierwszeństwo powinny mieć projekty służące równocześnie możliwie największej liczbie grup użytkowni-ków. Globalnymi dobrami publicznymi, o charakterze stricte logistycznym, są m.in.: międzynarodowa infrastruktura transportowo-magazynowa, a więc drogi, węzłowe punkty (porty lotnicze, porty morskie, porty śródlądowe), których jakość – decydu-jąca m.in. o konkurencyjności kosztowej – wpływa na zachowania inwestorów; cen-tra logistyczne determinujące stopień dostępności dóbr wytworzonych w najodleg-lejszych miejscach świata itp.

Istotnym problemem jest fakt, że wiele problemów zawsze nastręcza określenie ilo-ści, w jakiej dobra publiczne powinny być wytwarzane. Nie zawsze jest to ilość zaspo-kajająca w pełni popyt na te dobra. Powszechną tendencją jest zawyżanie zapotrzebo-wania na dobra publiczne. Jest to implikowane tym, że pewna część dóbr publicznych jest wytwarzana nieodpłatnie. Dobra publiczne, które są dostarczane nieodpłatnie, są finansowane przez ogół obywateli, podmiotów gospodarczych za pośrednictwem płat-ności stanowiących wpływy budżetowe (zarówno w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, jak i ponadnarodowej). Z psychologicznego, a przede wszystkim z ekonomicznego pun-ktu widzenia, kwestią naturalną jest to, że podmioty gospodarcze, indywidualne osoby korzystające z dóbr publicznych dążą do przekazania jak najmniejszych środków, przy jednoczesnym wzroście popytu na te dobra. Trafnie tę sytuację obrazuje fakt, że każdy jest zwolennikiem bezpiecznych i nowoczesnych dróg, ale jednocześnie nikt nie chce za nie płacić38. Naturalną konsekwencją jest tzw. „problem gapowicza” (free-rider), który jest również problemem każdej skali (zarówno lokalnej, jak i globalnej). Gapowicze, na-zywani też wolnymi jeźdźcami (free riders), korzystają z nieszczelności systemu. Realizu-jąc strategię „załapywania się”, nie płacą za dobra wytworzone „dla” i „przez innych”. Problem ten wynika z faktu, że podmioty prywatne nie są często w stanie dostarczyć społecznie/publicznie efektywnej ilości dobra publicznego. Ktokolwiek płaci, z dóbr publicznych korzystają szeroko rozumiane społeczności (obywatele, podmioty gospo-darcze). Rolą państwa w tym zakresie jest podjęcie działań zrównujących koszty krań-cowe wytworzenia dóbr publicznych z ich użytecznością krańcową. Ich zadaniem jest więc rozstrzygnięcie o optymalnej ilości dóbr publicznych i zaangażowanie w ich wy-

38 Nie można jednak zapominać, iż koszty transportu to nie tylko koszty paliw i amortyzacji pojazdów. To również koszty budowy nowej infrastruktury, koszty poprawy bezpieczeństwa, zmniejszenia negatyw-nego wpływu na środowisko. Z badań Komisji Europejskiej, przeprowadzonych na początku XXI wieku, jednoznacznie wynikało, że niezrównoważenie gałęzi transportu to rezultat tego, iż użytkownicy transportu nie biorą na siebie odpowiedzialności za pełne koszty jego użytkowania, a także sytuację nadmiernego, chaotycznego obciążenia przewoźników różnymi podatkami i opłatami, niezależnie od stopnia wykorzysta-nia infrastruktury i zanieczyszczenia środowiska [Barcik, Biesok 2004 s.24]. Stąd zastępowanie, po roku 2000, niezsynchronizowanej polityki taryfowej instrumentami w postaci: opłat za użytkowanie infrastruktury, opodatkowania paliwa, racjonalizacji podatku VAT w różnych gałęziach transportu.


twarzanie i dystrybuowanie. Problem free-rider w skali globalnej oznacza, że są państwa, które korzystają z publicznej infrastruktury logistycznej, ale w żadnym stopniu nie przy-czyniają się do ich wytwarzania. Stąd zaangażowanie środków z budżetów narodowych staje się kluczowym czynnikiem umożliwiającym osiągnięcie wielu globalnych celów mak-rologistycznych poprzez wydatki na inwestycje niematerialne39 i infrastrukturalne40.

Nie można zapominać, że w odniesieniu do dóbr publicznych bardzo istotnym czynnikiem ułatwiającym są zachowania kolektywne. Przykładem może tu być zapew-nienie czystego, wolnego od zanieczyszczeń powietrza. W sferze sektora logistycznego jednym z priorytetowych działań sprzyjających może być kształtowanie zrównoważo-nego rozwoju systemu transportowego, który poprzez obniżenie samochodozależności, ma przeciwdziałać nie tylko kongestii transportowej, ale także przyczyniać się do mini-malizowania emisji: zanieczyszczeń, pyłów, gazów, dwutlenku węgla oraz hałasu. W rea-lizacji tego celu bardzo pomocne mogłoby okazać się wymuszenie akcji kolektywnej w postaci zmiany nawyków przewozowych. Jednak w warunkach gospodarki rynkowej, możliwości w tym zakresie są ograniczone, ze względu choćby na brak instrumentów zmuszających do zachowań kolektywnych.

Tego typu działania wykraczają niejako poza sferę zainteresowania ortodoksyjnych teorii ekonomicznych, choć rozwój dóbr publicznych, szczególnie o pozytywnych efek-tach zewnętrznych, nie musi wcale oznaczać rezygnacji ze stosowania mechanizmu ryn-kowego. Przecież to właśnie, zdaniem przedstawicieli ekonomii głównego nurtu, ten proces można skomercjalizować, a wręcz doprowadzić do wzrostu jego skuteczności. Według neoliberałów, jest możliwe dokonanie inwersji roli państwa i zastąpienie dualiz-mu i rozdźwięku pomiędzy państwem i rynkiem poprzez krótkookresową przemien-ność ich oddziaływania i kształtowania ładu gospodarczego. Ich zdaniem, państwo może przecież być rzeczywistym podmiotem gospodarczym, a tym samym realnie dzia-łającym uczestnikiem gry rynkowej. Jest to możliwe w sytuacji, gdy – działające hory-zontalnie państwo – wytwarza, lecz również nabywa towary i usługi, kształtuje popyt poprzez odpowiednie zamówienia rządowe. Poza tym, nie bez znaczenia są tu narzę-dzia o charakterze analitycznym, negocjacyjnym, które wykazują bardzo wysoki stopień adaptacyjności z rynkiem41. Dobrym rozwiązaniem w tym zakresie, które jednocześnie pozwala zminimalizować konsekwencje free-riders w skali ponadnarodowej, jest choćby Program Marco Polo [Marco Polo II Programme… 2009], będący programem mającym na celu: zmniejszenie natężenia ruchu na drogach, rozwój transportu intermodalnego oraz zminimalizowania negatywnego wpływu transportu towarowego na środowisko. Prog-ram promuje rozwój „morskich autostrad”, które przejmą część transportu lądowego oraz przyczynią się do ograniczenia natężenia transportu drogowego poprzez racjonali-

39 Inwestycje niematerialne w zakresie sektora logistycznego dotyczą: kształcenia i przekwalifikowywania (wzrost znaczenia umiejętności związanych z zarządzaniem relacjami biznesowymi w łańcuchach dostaw, zarządzaniem ryzykiem); udostępniania informacji; tworzenia sieci powiązań; tworzenia centrów logistycz-nych i platform technologicznych oraz stymulowania rozwoju sektora technologii logistycznych.

40 Inwestycje infrastrukturalne to inwestycje ułatwiające zarządzanie rosnącą logistykochłonnością, czyli zapewniające poprawę dostępności do publicznej infrastruktury transportowo-magazynowej przy jednoczesnym spełnianiu ograniczeń: społecznych, środowiskowych, przestrzennych.

41 Szerzej kwestie narzędzi wykorzystywanych w odniesieniu do sektora logistycznego opisano w: [Skow-rońska 2009b s.138-151].


zację procesów logistycznych i optymalizowanie łańcuchów dostaw. Marco Polo II (2007-2013) jest kontynuacją Programu Marco Polo I (2003-2006), którego celem było prze-niesienie części drogowego transportu towarowego na krótkodystansowy transport: morski, kolejowy, wodny śródlądowy42. Co istotne, z punktu widzenia teorii globalnych dóbr publicznych, to fakt, iż Marco Polo II uwzględnia szerszy zakres geograficzny i umożliwia uczestnictwo w nim firmom „szerszej Europy”, pod warunkiem że kraje nie będące członkami UE, ani krajami kandydującymi, podpiszą z Unią specjalne poro-zumienie określające wkład do budżetu43.

Poszukując korelacji pomiędzy makrologistyką, globalizacją i teorią dóbr publicz-nych warto sięgnąć do modelu Ch.M. Tibouta [Tibout 1956 s. 416 – 424]. Model wpraw-dzie odnosi się do społeczności lokalnych44, ale jego założenia można przenieść także na warunki gospodarki globalnej. Zgodnie z modelem, optymalna alokacja zasobów staje się możliwa dzięki decentralizacji i konkurencji pomiędzy władzami danego szczebla. W sytuacji, gdy w warunkach gospodarki globalnej jeden z konkurentów (państwo lub grupa państw) osiągnie dominującą pozycję, optymalna alokacja ulega zakłóceniu. W ta-kiej bowiem sytuacji może okazać się, że władza silniejszego państwa i/lub grupy państw może uzyskać tak dużą przewagę nad innymi, że mimo niezadowolenia ze sto-sowanych narzędzi, a zwłaszcza wysokości podatków i opłat, podmioty gospodarcze nie będą mogły przenieść się do innych części/regionów świata ze względu na bariery, jakie mogą tworzyć czynniki pozafiskalne (jakość publicznej infrastruktury transpor-towo-magazynowej, dostępność zatrudnienia, wysokość płac itp.). Inną kwestią jest ta, że jeżeli stopień decentralizacji finansów publicznych jest zbyt mały i zbyt duża część środków na wydatki na dobra publiczne pochodzi z budżetu centralnego/ponadnaro-dowego, to wielkość wydatków także nie wynika wprost z wysokości podatków. Stąd tak ważne wydaje się tutaj dostrzeżenie rosnącej roli logistyki w skali makroekonomicz-nej, aby poprzez podjęcie działań programujących, kierunkujących nie doprowadzić do rozproszenia: potencjału, możliwości i atrakcyjności tkwiących w logistyce. Bowiem to właśnie inwestycje i rozwój sektora logistycznego są jednym z istotniejszych czynników urzeczywistniających wizję terminowego, efektywnego, sprawnego, bezpiecznego prze-pływu fizycznego i informacyjnego w globalizujących się łańcuchach dostaw.

42 Z Programu Marco Polo są finansowane: działania katalityczne, których celem jest poprawa synergii

w sektorach: kolejowym, śródlądowych dróg wodnych, krótkodystansowego transportu morskiego; dzia-łania związane z: autostradami morskimi, przesunięciami modalnymi, unikaniem ruchu, wspólnym ucze-niem się.

43 Program obejmuje: wszystkie kraje Unii Europejskiej, kraje kandydujące, EOG, Rosję, Ukrainę, kraje bałkańskie, kraje Basenu Morza Śródziemnego.

44 Ch.M. Tibout wyjaśniał, że potrzeby poszczególnych społeczności lokalnych różnią się zasadniczo od siebie i nie jest tak, że instytucje szczebla centralnego zawsze zaspokajają je w pełni skutecznie. Autor wskazał, że w sytuacji, gdy mieszkańcy gminy chcą wyższych wydatków lokalnych, czyli większej ilości dóbr publicznych, godzą się na wyższe podatki. Natomiast są również społeczności, które żądają niż-szych podatków, nawet kosztem zmniejszenia ilości wytwarzanych i dostarczanych dóbr publicznych. Bazując na różnorodności potrzeb, Ch.M. Tibout stwierdził, że gdyby władze lokalne wszędzie zacho-wywały się jednakowo, to nikt nie byłby zadowolony. Model ten nazwano modelem „niewidzialnej sto-py”, ponieważ ludzie gromadzą się tam, gdzie samorząd i rząd lokalny gwarantuje im wysokość po-datków i wydatków, jakiego oczekują. Optymalna alokacja zasobów staje się możliwa dzięki decentra-lizacji i konkurencji między samorządami.


4. Podsumowanie Analizując podejście do wzrostu i rozwoju przyjmowane przez ekonomię głów-

nego nurtu, można zaliczyć je do podejścia konwencjonalnego, czyli oceniającego zmiany pozytywnie, ale jednak głównie z punktu widzenia egocentrycznego systemu wartości i patrzącego głównie przez pryzmat słabej trwałości kapitału (zob. tabela 1.). Tym samym spojrzenie ekonomii głównego nurtu na sektor logistyczny jest spojrze-niem narzuconym przez paradygmat woluntarystyczny lub nihilistyczny, a pomijają-cym bardzo istotny paradygmat realistyczny (zob. tabela 2.).

TABELA 2.

Paradygmaty myślenia o rozwoju sektora logistycznego

Paradygmat Charakterystyka Paradygmat nihilistyczny

Sektor logistyczny nie jest podmiotem własnej przyszłości, lecz jedynie fragmentem sceny globalnej, która tworzy nieustannie siły i struktury o charakterze: ekonomicznym, społecznym, środowiskowym i przestrzennym. Wszelkie przewidywanie, budowanie strategii i polityk logistycznych jest wyjątkowo trudne przy ogromnej turbulencyjności otoczenia. W paradygmacie tym można jedynie zastanawiać się, jak wzmocnić zdol-ności adaptacyjne sektora logistycznego w stosunku do globalnych procesów zacho-dzących w otoczeniu: ekonomicznym, społecznym, środowiskowym i przestrzennym.

Paradygmat woluntarys-tyczny

Sektor logistyczny jest autonomicznym podmiotem własnej przyszłości, który kształ-tuje się niezależnie od otoczenia: ekonomicznego, społecznego, środowiskowego, przestrzennego i od globalnych procesów zachodzących w tym otoczeniu. Wola wła-ściwych agend rządowych, wola menedżerów zajmujących się logistyką i zarządzają-cych łańcuchami dostaw, wyrażająca się w realizowanych politykach i strategiach oraz w stosowanych technologiach logistycznych, czy w realizowanym programie eduka-cyjnym, staje się jedyną siłą decydującą o przyszłości tego sektora. Paradygmat ten w sposób wyraźny przecenia siłę i skuteczność wewnętrznych struktur sektora, nie doceniając jednocześnie, jak wielka jest skala szans i zagrożeń wynikających z relacji z otoczeniem: ekonomicznym, społecznym, środowiskowym i przestrzennym.

Paradygmat realistyczny

Sektor logistyczny jest autonomicznym podmiotem własnej przyszłości. Jest to jednak autonomia ograniczona świadomością siły, nie tylko uwarunkowań wewnętrznych, ale także uwarunkowań zewnętrznych, jakie odgrywają ogromną rolę w postmoder-nistycznym świecie, które jednocześnie stają się przedmiotem oddziaływania na nie sektora logistycznego.

Źródło: [Skowrońska 2009a s. 25]. Zdaniem autorki, aby dostrzeżono, a przede wszystkim w pełni wykorzystano ros-

nącą rolę makrologistyki, jako istotnego czynnika rozwoju gospodarki globalnej, jest ko-nieczne odejście od paradygmatu nihilistycznego i woluntarystycznego. Jedynie orienta-cja w kierunku paradygmatu realistycznego pozwoli makrologistyce odegrać rolę w roz-woju gospodarki globalnej. Za przyjęciem paradygmatu realistycznego przemawia fakt, iż uwzględnia on wielopłaszczyznowe zbieżności i rozbieżności pomiędzy rozwojem spontanicznym i żywiołowym a rozwojem kierunkowanym i sterowanym. Paradygmat realistyczny przyjmuje, poza tym, założenie integracji rozwoju sektora logistycznego, ge-nerowanego endogenicznie i rozwoju generowanego egzogenicznie. Paradygmat ten za-sadniczo różni się od paradygmatu nihilistycznego, który traktuje sektor logistyczny jako


całkowicie „bezwolny”, zależny od wpływów zewnętrznych, a więc nie mający wpływu na otoczenie. Przyjęcie paradygmatu nihilistycznego rodzi niebezpieczeństwo pominię-cia ogromnego potencjału i możliwości tkwiących w makrologistyce, a tym samym ry-zyko nieuznawania makrologistyki jako narzędzia ułatwiającego realizację celów: ekono-micznych, społecznych, środowiskowych, a nawet tych z płaszczyzny ładu przestrzen-nego. Paradygmat realistyczny odbiega także zasadniczo od paradygmatu woluntary-stycznego, którego przyjęcie niesie ryzyko zorientowania jedynie na siłę i skuteczność wewnętrznych struktur sektora, z pominięciem celów: ekonomicznych, społecznych, środowiskowych i przestrzennych. Paradygmaty: nihilistyczny i woluntarystyczny nie pozwalają na ukierunkowanie potencjału i możliwości tkwiących w makrologistyce, tak by nie tylko przyczyniała się do podnoszenia konkurencyjności, ale także ułatwiała rea-lizację celów z płaszczyzny społecznej i ekologicznej. Paradygmaty te nie pozwalają do-strzec rosnącej roli makrologistyki jako istotnego czynnika rozwoju gospodarki globalnej. W tym aspekcie dużo przydatniejsze wydają się: teorie i koncepcje niekonwencjonalne (alternatywne), do których zalicza się teorie i koncepcje plasujące się poza głównym nurtem ekonomii, jakie w większości przypadków ukształtowały się na gruncie krytyki teorii: neoklasycznych, keynesowskich, liberalnych i neoliberalnych (ekonomia ewolu-cyjna, ekonomia behawioralna będąca częścią „ekonomii złożoności”, szkoła zależno-ści, szkoła latynoamerykańska, instytucjonalna ekonomia rozwoju, koncepcja zrówno-ważonego rozwoju i holistyczne podejście do rozwoju Horxa). W teoriach i koncep-cjach heterodoksyjnych analizowany rozwój przestaje być utożsamiany z możliwością zaspokajania indywidualnych i zbiorowych potrzeb materialnych jedynie zasobnością czy bogactwem kwantyfikowalnym w kategoriach rynkowych, a jest analizowany przez pryzmat zmian ocenianych pozytywnie z punktu widzenia co najmniej antropocen-trycznego systemu wartości.

Nieprawdą byłoby jednak twierdzenie, że wszystkie teorie ekonomii głównego nurtu w swej strukturze są całkowicie jednorodne. Nie można bowiem nie zauważyć, że, w przeciwieństwie do neoklasycznych teorii wzrostu, wrażliwa zasada trwałości ka-pitału45 jest powszechnie akceptowana w keynesowskim podejściu. Jest to związane za-równo z silną krytyką neoklasycznego optymizmu wzrostowego, jak i z podkreślaniem przez keynesistów nadrzędności kryteriów społecznych i politycznych nad ekonomiczny-mi w dyskusji nad teorią wzrostu. Choć, niewątpliwie, w podejściu keynesowskiemu tak-że brakuje spojrzenia na sektor logistyczny przez pryzmat paradygmatu realistycznego.

Rosnąca rola logistyki w skali makroekonomicznej sprawia, że to sektor logistyczny zaczyna odgrywać decydującą rolę w zapewnianiu: skuteczności, efektywności i spraw-ności gospodarek narodowych, a w konsekwencji i gospodarki światowej. Sama mak-rologistyka staje się sine qua non rozwoju handlu krajowego i międzynarodowego. Makrologistyka staje się czynnikiem ułatwiającym konwergencję, czyli upodabnianie się czy też doganianie krajów wysoko rozwiniętych. Poprzez swoje właściwości in-tegracyjne, koordynacyjne i synergiczne umożliwiające zarządzanie złożonością kon-

45 Wrażliwa (umiarkowana) zasada trwałości (lub ograniczonej substytucji kapitałów) wymaga, aby

przy zachowaniu całkowitej wielkości kapitału nie została naruszona zasada określająca relację między jego składowymi.


figuracji, jakie niesie ze sobą globalizacja, makrologistyka staje się narzędziem do osią-gania, nie tylko przewagi konkurencyjnej, ale także sprzyjania podnoszeniu dobro-bytu, rozumianego jako poprawa wszystkich warunków, w jakich toczy się życie przedsiębiorstw, a w rezultacie jednostek i społeczeństw.

Zdaniem autorki niniejszego artykułu, makrologistyka stanowi wręcz doskonały łącznik pomiędzy materialnymi czynnikami rozwoju a kapitałem ludzkim, kapitałem społecznym, a nawet zasobami środowiskowymi czy przestrzennymi. Tym samym mo-że również stanowić czynnik łagodzący ewentualne konsekwencje przesuwania punktu ciężkości w debacie nad czynnikami rozwoju. Uaktywnienie się korzyści wynikających z: indywidualnej wiedzy, kompetencji i umiejętności podmiotów mikroekonomicznych (kapitał ludzki, kapitał przedsiębiorstw) powiązanych w łańcuchy logistyczne, bazujące na zaufaniu i partnerstwie strategicznym (kapitał społeczny), nie jest możliwe bez kapi-tału fizycznego (maszyn, urządzeń, infrastruktury technicznej i organizacyjnej). Budowa teoretycznych modeli rozwoju nie może, a przynajmniej nie powinna, opierać się jedy-nie na nowych niematerialnych czynnikach wzrostu i rozwoju. Istotnym czynnikiem owych modeli powinny nadal pozostawać zasoby kapitału fizycznego.

Jako że przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania były wyłącznie teorie i koncepcje ortodoksyjne, należy wskazać, iż o ile modele rozwoju, wyrasta-jące z paradygmatów ekonomii głównego nurtu, cechuje: uporządkowanie, pewna chronologia i łatwość w doborze narzędzi analitycznych, o tyle poza margines za-interesowania spychają one, niestety, uwarunkowania stanowiące o dobrobycie i ja-kości życia. Dlatego tak ważne jest łączenie wniosków wynikających z teorii i kon-cepcji konwencjonalnych z koncepcjami i teoriami alternatywnymi, przy jednoczes-nej otwartości na poszukiwanie nowych czynników rozwoju. Tylko takie podejście mo-że ułatwić rozwiązanie dylematu współczesnych gospodarek, w jaki sposób osiąg-nąć efektywność ekonomiczną, opisywaną przez teorię głównego nurtu ekonomii związaną ze sprawiedliwością wewnątrz- i międzypokoleniową oraz poszanowaniem środowiska przyrodniczego, które to kwestie są przedmiotem zainteresowania teorii i koncepcji spoza ekonomii głównego nurtu.

Literatura

Aghion P., Howitt P. 1998 Endogenous Growth Theory, The MIT Press Cambridge, Hass. Barcik R., Biesok G. 2004 Polityka transportowa państw Unii Europejskiej (cz. 2.), „Logi-

styka”, nr 4. Becker G. 1975 Human capital: A theoretical and empirical Analysis, with special reference to

education, Chicago University, Chicago. Becker G.S., Murphy K.M., Tamura R. 1990 Human capital, fertility and economic growth,

,,Journal of Political Economy”, No. 5, Vol. 98. Borys T. 2005 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo „Ekonomia i Środo-

wisko”, Warszawa-Białystok. Boyson S. 1999 Logistics and Extended Enterprise, New York. Clark C. 1953 Population growth and living standards, ,,International Labour Review”, No. 8.


Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://zielona.org/index.php?id=21,12,0,0,1,0, data wejścia: 29.10.2010].

Eneulin S.D., Townsend N. 2006 Public foods, global public foods and common foods, Working Paper, University of Bath, Bath.

Friedman M. 1956 Studies in the Quantity Theory of Money, University of Chicago, Chicago. Glapiński A. 2003 Schumpeterowska wizja nauki ekonomii i jej rozwoju, Studia i Prace

Naukowe Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa. Gołembska E. 2001 Logistyka a konkurencja globalna, [w:] Logistyka w tworzeniu przewagi

konkurencyjnej firmy, (red.) M. Ciesielski, Poznań. Hayek F.A. 1945 The Use of Knowledge in Society, „American Economic Review”, No. 9. Hettne B. 1983 The development of development theory, ,,Acta Sociologica”, No. 3. Holcombe R.G. 1997 A Theory of the Theory of Public Goods, ,,Review of Austrian

Economics”, No. 10(1). Kaczmarek T.T. 2004 Zasady porządku w gospodarce rynkowej. Rola państwa, Warszawa. Kaul I. 2005 Global Public Goods: A Key to chieving the Millennium Development Goals, Of-

fice of Development Studies, United Nations Development Programme, Paryż. Kempa S. Logistyka – narzędzie kształtowania procesów gospodarczych, artykuł w ramach pro-

jektu szkoleniowego współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego, dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.kdkinfo.com.pl, data wejścia: 02.07.2010].

Keynes J.M. 2003 Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa. Kleer J. 2006 Globalizacja a państwo narodowe i usługi publiczne, Komitet Prognoz Pol-

ska 2000 PAN, Warszawa. Kozak Z. 2001 Ekonomia zacofania i rozwoju, Monografie i Opracowania, nr 477, Szkoła

Główna Handlowa, Warszawa. Kozarowicz H., Skowrońska A. 2005 Polityka przemysłowa, Wrocław. Krueger A.O. 1968, Factor endowments and per capita income differences among countries,

,,Economic Journal”, No. 3, Vol. 78. Krzyżaniak S. 1997 Logistyka w gospodarce narodowej, „Logistyka”, nr 4. Kuznetz S. 1955, Economic growth and income inequality, „American Economic Review”,

No. 2, Vol. 45. Kwaśnicki W. 1996 Ekonomia ewolucyjna – alternatywne spojrzenie na proces rozwoju gospo-

darczego, ,,Gospodarka Narodowa”, nr 10 – 11. Locke J. 1967 Essays on the law of nature, Oxford. Marco Polo II Programme: financial assistance to improve the environment al performance of the

freighttransport system, Rozporządzenie PE I RE, nr 1692/2006 z dnia 24 paździer-nika 2006 wraz ze zmianami z 16 września 2009 (923/2009).

Marshall A. 1986 Principles of Econmics, 9th edition, London: MacMillan. Mazumdar K. 2005 Socio-economic factors determining adult literacy in developing countries,

,,International Journal of Social Economics”, No. 1. Mill J.S. 1963 Collected works, London. Nakamura L.I. 2000 Economics and the New Economy: The Invisible Hand Meets Creative

Destruction, ,,Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review”, No. 1-2.


Nordhaus W.D. 1993 Reflections on the economics of climate change, „Journal of Economic Perspectives”, No. 7(4).

Polanyi M. 1962 Personal knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Harper Torchbooks, New York.

Polanyi M. 1967 The Tacit Dimension, Doubleday Anchor, Garden City, New York. Policy Paper: Rethinking transport Policy for more choice and sustainability in the European

Union 2005, Environment Logistics, EuroCommerce, Brussels. Ranis G., Fei J.C.H. 1961 A theory of economic development, ,,American Economic Review”,

Vol. 51. Reisen H., Soto M., Weithoner T. 2004 Financing Global and Regional Public Goods Through

ODA: Analysis and Evidence from the OECD Creditor Reoprting System, OECD Devel-opment Center, Working Paper, OECD, No. 232.

Rosenstein-Rodan P.N. 1943 Problems of industrialization in Eastern and Southern Eu-rope, ,,Economic Journal”, Vol. 53.

Rydzkowski W. 1999 Aktualne tendencje w logistyce europejskiej, „Logistyka”, nr 1. Samuelson P.A. 1954 The Pure Theory of Public Expenditure, ,,Review of Economics

and Statistics”, No. 1. Schwärzler J. 2002 Treatment of Logistics in International Classifications, United Nations,

Department of Economic and Social Affairs, Statistics Division, Meeting of the Technical Subgroup of the Expert Group on International Economic and Social Classifications, New York.

Sen A. 1983 Development: Which way now?, ,,The Economic Journal”, Vol.93. Skowrońska A. 2000 Czego oczekują przedsiębiorstwa od kandydatów na menedżera ds. logi-

styki, „Gospodarka Materiałowa & Logistyka”, nr 12. Skowrońska A. 2004 Zasoby ludzkie w zarządzaniu łańcuchami logistycznymi, [w:] Wy-

brane zagadnienia logistyki stosowanej, (red.) L. Bukowski, Kraków. Skowrońska A. 2006 Krótkie czy długie łańcuchy logistyczne, czyli jak równoważyć rozwój,

„Gospodarka Materiałowa & Logistyka”, nr 9. Skowrońska A. 2009a Od nihilistycznego do realistycznego paradygmatu, czyli jak równoważyć

rozwój za pomocą logistyki, „Gospodarka Materiałowa & Logistyka”, nr 9. Skowrońska A. 2009b Rola polityki logistycznej państwa we wdrażaniu zrównoważonego roz-

woju, Wrocław. Skowrońska A. 2010 Rola logistyki w równoważeniu rozwoju podstawą budowania nowego wzorca

kwalifikacji logistycznych, „Gospodarka Materiałowa & Logistyka”, nr 1. Skowrońska A. 2011 Makrologistyka jako czynnik rozwoju gospodarki światowej, „Gospo-

darka Materiałowa & Logistyka”, nr 1. Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T. 2001 Globalizacja. Strategia i zarzą-

dzanie, Warszawa. Szymański W. 2001 Globalizacja – wyzwania i zagrożenia, Warszawa. Tibout Ch.M. 1956, A Pure Theory of Local Expenditures, ,,Journal of Political Econ-

omy”, No. 64(5). Woźniak M.G. 2005 Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gos-

podarki, [w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, (red.) B. Polaszkiewicz, B.J. Boehlke, Toruń.


Joanna OLBRYŚ1

DIAGNOZA PROBLEMU NIESYNCHRONICZNYCH TRANSAKCJI NA GPW W WARSZAWIE2

Streszczenie

Ważny, z punktu widzenia m.in. analizy efektywności zarządzania portfelem inwestycyjnym, problem

tzw. niesynchronicznych transakcji na rynku papierów wartościowych (nonsynchronous trading, infrequent trading, thin trading) został przedstawiony m.in. w monografii The Econometrics of Financial Markets [Campbell, Lo, MacKinlay 1997]. Powstało również wiele prac, których autorzy zwrócili uwagę na fakt istotnych zaburzeń wartości podstawowych charakterystyk rozkładów empirycznych stóp zwrotu z akcji czy też indeksów gieł-dowych, spowodowanych sporadycznymi transakcjami. Według wiedzy autorki, występowanie problemu niesynchronicznych transakcji nie zostało do tej pory empirycznie zweryfikowane w przypadku polskiego rynku giełdowego. Celem artykułu jest kontynuacja badań, których wyniki wskazują, że problem niesyn-chronicznych transakcji najprawdopodobniej dotyczy polskiego rynku giełdowego. W ramach pracy zostaną zdiagnozowane anomalie szeregów czasowych dziennych logarytmicznych stóp zwrotu wybranych spółek oraz indeksów giełdowych z GPW w Warszawie pod kątem występowania zjawiska niesynchronicznych transakcji. Badania obejmują okres od 2 stycznia 2003 r. do 30 czerwca 2010 r.

Słowa kluczowe: mikrostruktura rynku, niesynchroniczne transakcje, anomalie szeregów stóp zwrotu papierów wartościowych, efekt Fishera

NONSYNCHRONOUS TRADING PROBLEM ON THE WARSAW STOCK EXCHANGE

Summary The problem of so called nonsynchronous trading, significant for, among other things, efficient invest-

ment portfolio management, was investigated in The Econometrics of Financial Markets [Campbell, Lo, MacKinlay 1997]. The nontrading effect arises when time series are taken to be recorded at time intervals of one length when in fact they are recorded at time intervals of other, possibly irregular, lengths. In particular, the nontrading effect induces potentially serious biases in the moments and co-moments of asset returns such as their means, variances, covariances, betas, and autocorrelation and cross-autocorrelation coefficients. Some researchers show that the nonsynchronous security trading will induce spurious auto- and cross-cor-relations into individual-security and market-index returns. The main goal of this paper is an empirical analy-sis of nonsynchronous data effects on the Warsaw Stock Exchange, which, to the author’s knowledge, have not been investigated yet. The author uses daily logarithmic returns for the period January 2003 – June 2010.

Key words: market microstructure, nonsynchronous trading, empirical phenomena in securities’ re-turns, the Fisher effect

1 Dr Joanna Olbryś jest pracownikiem Wydziału Informatyki Politechniki Białostockiej. 2 Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2009 – 2011 jako projekt badawczy

własny, Nr N N113 173237.

Diagnoza problemu niesynchronicznych transakcji… 115

1. Wstęp Jednym ze stosunkowo nowych kierunków badań nad istotą procesów finanso-

wych jest analiza mikrostruktury rynku (market microstructure). Badane zagadnienia, związane z tym tematem, obejmują m.in. konsekwencje występowania tzw. tarć (frictions) w procesie transakcyjnym, w tym niesynchronicznych transakcji (nonsynchronous tra-ding) na rynku giełdowym oraz rozpiętości między oferowaną ceną kupna i sprze-daży (bid-ask spread), czy też dotyczą modelowania danych transakcyjnych.

Ważny, z punktu widzenia m.in. analizy efektywności zarządzania portfelem in-westycyjnym, problem tzw. niesynchronicznych transakcji na rynku papierów war-tościowych (nonsynchronous trading, infrequent trading, thin trading) został przedstawiony m.in. w monografii The Econometrics of Financial Markets [Campbell, Lo, MacKinlay 1997]. Powstało rownież wiele prac, których autorzy zwrócili uwagę na fakt istotnych za-burzeń wartości podstawowych charakterystyk rozkładów empirycznych stóp zwro-tu z akcji czy też indeksów giełdowych, spowodowanych sporadycznymi transakcja-mi, m.in.: [Atchison, Butler, Simonds 1987; Cohen, Hawawini, Maier, Schwartz, Whitcomb 1980; Dimson, Marsh 1983; Fisher 1966; Hawawini 1980; Lo, MacKinlay 1988; Perry 1985; Roll 1981; Shanken 1987; Scholes, Williams 1977]. Według wie-dzy autorki, występowanie problemu niesynchronicznych transakcji nie zostało do tej pory empirycznie zdiagnozowane w przypadku polskiego rynku giełdowego. Je-dynie pozycja Osińskiej [Osińska 2006] zawiera rozdział prezentujący model niesyn-chronicznego handlu, zaproponowany w monografii Campbella, Loa, MacKinlaya [Campbell, Lo, MacKinlay 1997].

Celem artykułu jest kontynuacja badań autorki, zasygnalizowanych w jej pracy [Olbryś 2010a], a faktycznie zapoczątkowanych w późniejszej pracy [Olbryś 2011]. Praca ta [Olbryś 2011] zawiera wyniki empirycznej weryfikacji hipotezy badawczej do-tyczącej istotnego wpływu występowania problemu danych niesynchronicznych na postać oraz jakość estymacji modeli market-timing wybranych otwartych funduszy in-westycyjnych akcji polskich. Wyniki badań wskazują, że problem niesynchronicz-nych transakcji najprawdopodobniej dotyczy polskiego rynku giełdowego. Efektem badań są zmodyfikowane trójczynnikowe modele market-timing, uwzględniające opóź-nienia rzędu pierwszego zmiennej rynkowej, zgodnie z wynikami prac Dimsona i Busse’a [Dimson 1979; Busse 1999]. Obecnie zostaną zdiagnozowane anomalie sze-regów czasowych dziennych logarytmicznych stóp zwrotu wybranych spółek oraz in-deksów giełdowych z Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie pod kątem wystę-powania zjawiska niesynchronicznych transakcji. Badania obejmują okres od 2 stycznia 2003 r. do 30 czerwca 2010 r.

2. Krótki przegląd literatury światowej dotyczącej problemu niesynchronicznych transakcji

Najwięcej prac badawczych, dotyczących problemu niesynchronicznych trans-

akcji, powstało w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, chociaż pojedyncze prace

Joanna Olbryś 116

pochodzą z lat wcześniejszych. Prawdopodobnie Laurence Fisher [Fisher 1966] jako pierwszy zauważył problem danych niesynchronicznych, wykazując autokorelację pier-wszego rzędu szeregów dziennych stóp zwrotu indeksów giełdowych, znaną w literatu-rze jako efekt Fishera [Atchison, Butler, Simonds 1987 s. 112]. Fisher wyjaśnił występo-wanie autokorelacji pierwszego rzędu w przypadku indeksów giełdowych, zwłaszcza tych, w skład których wchodzi znaczna liczba mniejszych spółek, zjawiskiem nie-synchronicznych transakcji na rynku akcji. Według Fishera, problem ten szczegól-nie dotyczy rynku małych spółek, na którym rzadziej zachodzą transakcje, nato-miast w mniejszym stopniu występuje na płynnym rynku dużych firm.

Zdecydowana większość badań nad zjawiskiem niesynchronicznych transakcji dotyczy rynku amerykańskiego, z zastosowaniem danych rzeczywistych z NYSE (New York Stock Exchange) oraz, w przypadku mniejszych spółek, z AMEX (Ameri-can Stock Exchange). Najczęściej wykorzystywane w badaniach empirycznych są dane dzienne pochodzące z bazy CRSP (Center for Research in Security Prices) Uniwersytetu w Chicago. Większość badaczy operuje na dziennych logarytmicznych stopach zwrotu z akcji bądź indeksów giełdowych.

Jak już zostało wspomniane, wielu autorów podaje problem niesynchronicznych danych giełdowych jako jedno z podstawowych źródeł pewnych anomalii szeregów stóp zwrotu papierów wartościowych, indeksów giełdowych, jak również portfeli inwestycyjnych. E. Fama [Fama 1970] zidentyfikował średnią dodatnią autokorelację pierwszego rzędu dziennych stóp zwrotu akcji, przy braku obserwacji istotnej autoko-relacji w przypadku większych opóźnień. Scholes i Williams [Scholes, Williams 1977] oraz Cohen, Maier, Schwartz i Whitcomb [Cohen, Maier, Schwarz, Whitcomb 1986] wskazali niesynchroniczne transakcje jako jedną z głównych przyczyn występowania zjawiska pozornej autokorelacji (spurious autocorrelation), jak również pozornej korelacji przekrojowej (spurious cross-correlation) w stosunku do dziennych stóp zwrotu poje-dynczych papierów wartościowych oraz indeksów giełdowych.

G. Hawawini [Hawawini 1980] zidentyfikował efekt dodatniej korelacji wzajemnej pierwszego rzędu pomiędzy dziennymi logarytmicznymi stopami zwrotu spółek giełdo-wych z indeksu S&P_500 oraz 50 spółek notowanych na NYSE, a także efekt słabnącej korelacji wzajemnej w przypadku większych opóźnień. Uzasadnił, że występowanie tych korelacji jest wystarczającym uzasadnieniem efektu Fishera [Hawawini 1980 s. 164].

W artykule z 1981 r. R. Roll podkreślał, że ignorowanie zjawiska autokorelacji w sze-regach dziennych stóp zwrotu indeksów giełdowych może prowadzić do istotnych obciążeń estymatorów zmienności czy też ryzyka systematycznego. Roll badał rów-nież tzw. efekt wielkości spółki (size effect). Zauważył, że pozorna autokorelacja dziennych stóp zwrotu małych spółek występuje nawet wtedy, gdy transakcje w odniesieniu do da-nej firmy są zawierane codziennie, ale nie w sposób ciągły. Im dłuższy jest średni czas pomiędzy transakcjami, tym większy jest efekt pozornej autokorelacji [Roll 1981 s. 884].

Atchison, Butler i Simonds [Atchison, Butler, Simonds 1987], powołując się na model niesynchronicznego handlu Scholesa i Williamsa [Scholes, Williams 1977], dokonali analizy teoretycznych oraz empirycznych zależności pomiędzy wielkością portfela (indeksu) a efektem pozornych autokorelacji dziennych stóp zwrotu, wnio-


skując, że, oprócz zjawiska niesynchronicznych transakcji, istnieją inne przyczyny wspomnianego efektu autokorelacji.

Do analogicznych wniosków doszli również: Cohen, Hawawini, Maier, Schwartz i Whitcomb [Cohen, Hawawini, Maier, Schwarz, Whitcomb 1980], identyfikując przyczyny zakłócające proces transakcyjny w czystej formie (teoretycznej) jako tarcia (frictions). Wymieniają kilka zjawisk empirycznych (anomalii), które można wyjaśnić wys-tępowaniem tarć w procesach transakcyjnych [Cohen, Hawawini, Maier, Schwartz, Whitcomb 1980 s. 250]:

– Efekt słabej autokorelacji ujemnej w szeregach dziennych stóp zwrotu papie-rów wartościowych mniejszych spółek oraz słabej autokorelacji dodatniej w szeregach dziennych stóp zwrotu spółek dużych. Wraz z wydłużeniem okresu badania zmniejsza się liczba spółek, w przypadku których ten efekt wy-stępuje.

– Efekt dodatniej korelacji wzajemnej (serial cross-correlation) między dziennymi stopami zwrotu z akcji oraz indeksów giełdowych. Efekt ten zmniejsza się, gdy zwiększamy przedział czasowy.

– Efekt dodatniej autokorelacji (serial correlation) dziennych stóp zwrotu z in-deksów giełdowych, który zmniejsza się wraz z wydłużeniem przedziału cza-sowego oraz jest słabszy w odniesieniu do indeksów zawierających niewiele małych spółek.

– Efekt słabej dodatniej autokorelacji reszt modelu rynku, budowanego z wy-korzystaniem danych dziennych, która to staje się w przeważającej mierze ujemna, gdy długość przedziału czasowego rośnie.

– Efekt wrażliwości estymatorów parametru beta Sharpe’a na zmiany długo-ści okresu badania. W przypadku małych spółek wartości estymatorów tego parametru rosną, gdy przedział czasowy wydłuża się, natomiast w stosunku do bardzo dużych firm – zmniejszają się.

– Efekt rosnących wartości współczynnika determinacji 2R modelu rynku w przypadku wydłużania horyzontu czasowego. Efekt ten jest bardziej wy-raźny dla mniejszych spółek.

Podsumowując, badania związane z problemem niesynchronicznych transakcji zmierzają głównie w dwóch kierunkach. Pierwszą grupę stanowią prace dotyczące em-pirycznych efektów wywołanych niesynchronicznymi danymi oraz implikacji w zasto-sowaniach modeli rynku (CAPM, APT). Druga grupa to prace na temat efektów po-zornej autokorelacji i pozornej korelacji wzajemnej w szeregach stóp zwrotu spółek, in-deksów giełdowych oraz portfeli inwestycyjnych [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 85].

3. Model niesynchronicznych transakcji Przykładem danych, w uproszczeniu przyjmowanych za dane synchroniczne, są

tzw. ceny zamknięcia, np. akcji na giełdzie. Cena zamknięcia jest ceną ostatniej zawartej transakcji, która oczywiście niecodziennie ma miejsce o tej samej godzinie, jednak

Joanna Olbryś 118

przyjmuje się, że są to dane cykliczne, rejestrowane w każdym dniu roboczym, dok-ładnie co 24 godziny [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 84]. Jeśli weźmiemy pod uwagę dwa papiery wartościowe: A i B, z których jeden, np. A, znacznie częściej podlega tran-sakcjom, niż drugi (B), to szanse na to, że cena zamknięcia akcji A uwzględni istotną informację pojawiającą się tuż przed zamknięciem sesji, są znacznie większe, niż w przypadku akcji B. Jednocześnie zarówno cena ostatniej transakcji w przypadku akcji A, jak i akcji B, nazywane są cenami zamknięcia i inwestorzy mają prawo oczekiwać, że obie te ceny odzwierciedlają najświeższą informację rynkową. Jednak w przypad-ku akcji B najprawdopodobniej informacja ta wpłynie na cenę z opóźnieniem (np. dopiero następnego dnia), co może spowodować efekt pozornej korelacji wzajemnej (spurious cross – correlation) szeregów dziennych stóp zwrotu akcji A oraz B [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 85]. Ogólnie, przyjmuje się, że dane dzienne są rejestrowane w jednakowych odstępach czasu, gdy faktycznie przedziały czasowe nie zawsze są tak regularne. Konsekwencją niesynchronicznych transakcji może być również ujemna autokorelacja rzędu pierwszego stóp zwrotu z pojedynczych akcji, a także autokore-lacja rzędu pierwszego stóp zwrotu z portfela akcji [Osińska 2006 s. 98].

Sformalizowany model niesynchronicznych transakcji został przedstawiony w monografii Campbella, Loa, MacKinlaya [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 85 – 89]. W polskiej literaturze prezentację tego samego modelu można znaleźć w pozy-cji Osińskiej [Osińska 2006 s. 98 – 100]. W niniejszym artykule model ten zostanie przedstawiony w sposób możliwie zwarty i skrócony.

Niech tr będzie ciągłą, skumulowaną stopą zwrotu z papieru wartościowego w ok-

resie t. Załóżmy, że )( tr jest ciągiem niezależnych zmiennych o średniej )( trE i wa-

riancji 2)var( tr . Oznaczmy przez 0tr stopę zwrotu obserwowaną w momencie t.

Prawdopodobieństwo tego, że dany papier wartościowy nie będzie przedmiotem transakcji jest stałe, niezależne od tr i równe . Matematyczny model relacji między tr

i 0tr dany jest w postaci następującej zależności [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 88]:

k

i

kit

ttt

tt

t

t

prawdzr

prawdzrrr

prawdzrr

prawdzr

prawdz

r

0

2

2221

21

2

0

,)1(.

,)1(.

,)1(.

,)1(.

,.0

(1)


gdzie 0 oznacza brak transakcji, natomiast

k

iitt rr

0

0 określa skumulowane stopy

zwrotu ze wszystkich poprzednich transakcji, przy czym k jest największą nie-ujemną liczbą całkowitą wyznaczającą moment braku transakcji. Wzór (1) ma na-stępującą interpretację [Osińska 2006 s. 98]:

tt rr 0 wtedy i tylko wtedy, gdy transakcje miały miejsce w momentach t oraz t-1,

10

ttt rrr wtedy i tylko wtedy, gdy transakcje miały miejsce w momentach t oraz

t-2, nie było natomiast transakcji w chwili t-1. Suma wszystkich prawdopodobieństw we wzorze (1) jest równa 1. Można udowodnić, że proces, opisany wzorem (1), ma następujące charaktery-

styki [Campbell, Lo, MacKinlay 1997 s. 89]: 1) Wartość oczekiwana:

)( 0trE , (2)

2) Wariancja:

220

12)var(

tr . (3)

4. Opis danych

Badanie anomalii szeregów czasowych dziennych logarytmicznych stóp zwrotu wy-

branych spółek oraz indeksów giełdowych z GPW w Warszawie (po 1884 obserwacje dla każdej spółki oraz indeksu), pod kątem występowania zjawiska niesynchronicznych transakcji, obejmuje okres od 2 stycznia 2003 r. do 30 czerwca 2010 r. Spółki giełdowe zostały wybrane z bazy utworzonej przez autorkę na potrzeby prac: [Olbryś 2010a] oraz [Olbryś 2010b], z wykorzystaniem procedury przedstawionej w pracy Fama i Frencha [Fama, French 1993]. Spółki wchodzące w skład bazy były raz w roku sortowane we-dług wartości rynkowej MV i dzielone na dwie grupy: spółki duże (B – BIG), dla któ-rych wartość rynkowa akcji była nie mniejsza od mediany oraz spółki małe (S – SMALL), dla których wartość rynkowa akcji była mniejsza od mediany [Olbryś 2010b s. 35-36]. Badanie anomalii szeregów czasowych przeprowadzono w przypadku spółek, które w całym analizowanym okresie pozostawały w grupie BIG (21 spółek) lub SMALL (16 spółek), odpowiednio. Ze względu na długość okresu badania (od stycznia 2003 r.), obecnie niektóre ze spółek z grupy BIG wchodzą w skład indeksów mWIG40 (np.: AGO, BDX, BHW, BSK, KTY, LPP, MIL, ORB, MSC), a nawet sWIG80 (CMR, DBC, KRB), czyli nie są zaliczane do dużych spółek. Spośród analizowanych spółek z grupy BIG, w tej chwili (stan na dzień 4.11.2010 r.), w skład indeksu WIG20 wchodzą jedynie spółki: ACP, BRE, BZW, KGH, PEO, PKN, TPS. Podobnie przedstawia się sytuacja w grupie spółek SMALL. W skład indeksu małych spółek sWIG80 wchodzi obecnie tylko 5 spółek z tej grupy. Są to: ALM, EPD, JTZ, MSX oraz PGD. Jedna ze spółek (IPX) wchodzi w skład indeksu mWIG40, natomiast pozostałe spółki z tej grupy nie wchodzą w skład żadnego z indeksów (oprócz indeksu WIG). Analizowane

Joanna Olbryś 120

indeksy giełdowe to: WIG, WIG20, mWIG40 oraz sWIG80. Wszystkie obliczenia wy-konano z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego Excel oraz pakietu ekonometrycznego Gretl 1.8.5.

5. Metodologia i wyniki empiryczne W pierwszej kolejności zbadano stacjonarność procesów dziennych logaryt-

micznych stóp zwrotu wybranych akcji oraz indeksów giełdowych, z wykorzysta-niem rozszerzonego testu Dickeya – Fullera (ADF). Wartości empiryczne statystyki (dla modeli z wyrazem wolnym i trendem liniowym, na poziomie istotności 0,05) wahały się w następujących przedziałach: w grupie indeksów: [-39,64; -31,59]; w grupie dużych spółek: [-44,88; -28,27]; w grupie małych spółek: [-46,20; -26,97], czyli znacznie poniżej wartości krytycznej, wynoszącej w tym przypadku -3,41, co pozwala stwier-dzić stacjonarność wszystkich badanych procesów.

Następnie zdiagnozowano występowanie tzw. efektu Fishera na Giełdzie Papie-rów Wartościowych w Warszawie, czyli autokorelacji pierwszego rzędu w szeregach dziennych logarytmicznych stóp zwrotu indeksów giełdowych [Fisher 1966 s. 205-208]. Oszacowano funkcje autokorelacji (ACF) i autokorelacji cząstkowej (PACF) pojedynczych procesów w siedmiu próbach statystycznych oraz dokonano testo-wania istotności współczynników autokorelacji 1 za pomocą testu Quenouville’a [Kufel 2009 s. 72-73]. W przypadku próby o liczności n , błąd standardowy współ-

czynnika autokorelacji cząstkowej wynosi n

1 , a wartość krytyczna testu (dla po-

ziomu istotności 05,0 ) jest odpowiednio równa nn

u 96,1 . Jeżeli dla

0: 10 H oszacowany współczynnik spełnia nierówność: n96,1ˆ1 , to nie ma

podstaw do odrzucenia 0H , co oznacza brak istotnego związku między procesami

o odstępie równym 1. Wyniki przedstawia tabela 1. Na podstawie wyników w tabeli 1. zdiagnozowano występowanie wyraźnego

efektu Fishera na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, w przypadku sze-regów dziennych logarytmicznych stóp zwrotu indeksów średnich (mWIG40) oraz małych (sWIG80) spółek. Efekt ten występuje również w szeregu głównego indek-su giełdowego WIG. W celu podkreślenia tego faktu, wymienione procesy zazna-czono w tabeli 1. pogrubioną czcionką. Stwierdzono natomiast brak autokorelacji rzędu pierwszego procesu WIG20 (indeks największych spółek) w przypadku wszystkich badanych prób.


TABELA 1. Wartości funkcji PACF (rząd autokorelacji = 1) wybranych indeksów gieł-dowych, oszacowane w siedmiu próbach statystycznych o różnej długości

n Wartość

graniczna WIG WIG20 mWIG40 sWIG80

Próba P1 2.01.2003-30.06.2010 1884 0,045 0,093 0,045 0,189 0,235 Próba P2 2.01.2004-30.06.2010 1633 0,049 0,091 0,042 0,188 0,218 Próba P3 3.01.2005-30.06.2010 1378 0,053 0,092 0,042 0,187 0,203 Próba P4 2.01.2006-30.06.2010 1127 0,058 0,090 0,037 0,188 0,206 Próba P5 2.01.2007-30.06.2010 876 0,066 0,090 0,036 0,181 0,185 Próba P6 2.01.2008-30.06.2010 627 0,078 0,103 0,045 0,227 0,248 Próba P7 4.01.2009-30.06.2010 376 0,101 0,119 0,073 0,196 0,197

Źródło: Opracowanie własne (z wykorzystaniem pakietu Gretl 1.8.5).

TABELA 2. Wartości funkcji PACF (rząd autokorelacji = 1) dużych spółek giełdowych

(grupa BIG), oszacowane w siedmiu próbach statystycznych o różnej długo-ści (nazwa spółki w postaci skrótu)

n Wartość graniczna Test Quenouville’a

AGO ACP BPH BRE BDX BZW CMR

Próba P1 1884 0,045 0,055 -0,013 0,035 0,128 0,09 0,033 0,131 Próba P2 1633 0,049 0,052 -0,034 0,034 0,132 0,095 0,026 0,132 Próba P3 1378 0,053 0,054 -0,061 0,033 0,143 0,093 0,023 0,139 Próba P4 1127 0,058 0,051 -0,079 0,036 0,147 0,112 0,025 0,167 Próba P5 876 0,066 0,016 -0,095 0,037 0,157 0,141 0,047 0,157 Próba P6 627 0,078 0,016 -0,046 0,186 0,159 0,030 0,073 0,178 Próba P7 376 0,101 0,054 -0,102 0,259 0,156 0,037 0,097 0,151


DBC BHW BSK KTY KGH KRB LPP

Próba P1 1884 0,045 0,124 0,088 0,098 -0,001 0,067 0,094 0,061 Próba P2 1633 0,049 0,111 0,082 0,094 -0,010 0,062 0,091 0,034 Próba P3 1378 0,053 0,114 0,085 0,099 0,003 0,070 0,098 0,072 Próba P4 1127 0,058 0,095 0,085 0,108 0,000 0,068 0,095 0,076 Próba P5 876 0,066 0,089 0,083 0,111 0,008 0,087 0,080 0,065 Próba P6 627 0,078 0,114 0,094 0,136 0,061 0,103 0,104 0,035 Próba P7 376 0,101 0,060 0,073 0,222 0,012 0,074 0,154 -0,095


MIL ORB PEO PKN MSC TPS ZWC

Próba P1 1884 0,045 0,102 0,00 0,031 0,026 0,04 -0,033 -0,141 Próba P2 1633 0,049 0,101 0,00 0,038 0,027 0,018 -0,042 -0,147 Próba P3 1378 0,053 0,110 -0,002 0,046 0,037 -0,004 -0,033 -0,149 Próba P4 1127 0,058 0,108 -0,00 0,049 0,026 -0,007 -0,046 -0,150 Próba P5 876 0,066 0,127 -0,008 0,053 0,013 0,005 -0,053 -0,155 Próba P6 627 0,078 0,174 -0,020 0,079 0,040 0,154 -0,056 -0,230 Próba P7 376 0,101 0,158 -0,010 0,144 0,033 0,088 -0,054 -0,292

Źródło: Opracowanie własne (z wykorzystaniem pakietu Gretl 1.8.5).

Joanna Olbryś 122

Tabele: 2. oraz 3. przedstawiają wyniki oszacowania wartości funkcji autokorelacji cząstkowej PACF dla 21 spółek z grupy BIG (Tabela 2.) oraz 16 spółek z grupy SMALL (Tabela 3.). W obu grupach występują zarówno spółki z wyraźnym efektem autokorelacji rzędu pierwszego dziennych logarytmicznych stóp zwrotu (zaznaczone czcionką pogrubioną), jak też spółki, w przypadku których ten efekt nie występuje. W grupie dużych spółek, 10 spośród 21 firm (czyli ok. 47,6%) charakteryzowało się oszacowaniami wartości bezwzględnej współczynnika autokorelacji przewyższającymi wartość graniczną testu Quenouville’a. Z kolei, w grupie SMALL, 9 spośród 16 (czyli ok. 56,3%) spółek wykazało tę cechę. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że wszystkie przedstawione w pracy [Cohen, Hawawini, Maier, Schwartz, Whitcomb 1980 s. 250] anomalie, których prawdopodobną przyczyną jest występowanie tarć w procesach transakcyjnych, dotyczą polskiego rynku giełdowego. Na przykład, autokorelacja ujem-na rzędu pierwszego dziennych logarytmicznych stóp zwrotu występuje zarówno w przy-padku dużej spółki (ZWC), jak i spółek małych (HDR, PPS). Analogicznie, dodatnią autokorelację obserwujemy w grupie BIG (firmy: BRE, CMR, DBC, BHW, BSK, KGH, KRB, MIL), ale również w grupie SMALL (spółki: ALM, IPX, JTZ, PGD, RPC).

TABELA 3.

Wartości funkcji PACF (rząd autokorelacji = 1) małych spółek giełdowych (grupa SMALL), oszacowane w siedmiu próbach statystycznych o różnej

długości (nazwa spółki w postaci skrótu)

n

Wartość gra-niczna

Test Qu-enouville’a

ALM EFK EPD HDR IPX JTZ LBW MSO

Próba P1 1884 0,045 0,150 0,041 0,022 -0,036 0,139 0,125 0,045 0,043 Próba P2 1633 0,049 0,172 0,035 0,034 -0,060 0,131 0,119 0,043 0,042 Próba P3 1378 0,053 0,185 0,035 0,009 -0,091 0,146 0,123 0,047 0,012 Próba P4 1127 0,058 0,203 0,040 0,015 -0,100 0,156 0,122 0,019 0,013 Próba P5 876 0,066 0,191 0,015 -0,018 -0,105 0,149 0,134 0,007 0,017 Próba P6 627 0,078 0,207 -0,03 0,111 -0,166 0,141 0,130 -0,002 0,087 Próba P7 376 0,101 0,163 -0,09 0,048 -0,185 0,061 0,083 -0,008 0,031

n

Wartość gra-niczna

Test Qu-enouville’a

MSX MSP PGD PPS RLP RMK RPC WLB

Próba P1 1884 0,045 0,055 0,056 0,134 -0,060 0,041 -0,04 0,179 0,020 Próba P2 1633 0,049 0,060 0,072 0,149 -0,078 0,033 -0,061 0,183 0,007 Próba P3 1378 0,053 0,071 0,099 0,155 -0,084 0,033 -0,075 0,191 -0,004 Próba P4 1127 0,058 0,079 0,108 0,156 -0,093 0,034 -0,081 0,198 -0,008 Próba P5 876 0,066 0,074 0,085 0,162 -0,086 0,025 -0,064 0,216 0,008 Próba P6 627 0,078 0,051 0,028 0,220 -0,144 0,024 -0,091 0,228 0,071 Próba P7 376 0,101 0,097 -0,014 0,217 -0,279 -0,125 -0,054 0,092 0,026

Źródło: Opracowanie własne (z wykorzystaniem pakietu Gretl 1.8.5). Kolejnym etapem badania była diagnoza występowania efektu pozornej korelacji

wzajemnej (spurious cross-correlation) na GPW w Warszawie, na przykładzie spółek z grup


BIG oraz SMALL. Z grupy BIG wybrano te spółki, które aktualnie wchodzą w skład indeksu WIG20 (czyli: ACP, BRE, BZW, KGH, PEO, PKN, TPS), natomiast z grupy SMALL tylko te, które wchodzą obecnie w skład indeksu sWIG80 (czyli: ALM, EPD, JTZ, MSX, PGD). Oszacowano współczynniki korelacji Pearsona ijr szeregów dzien-

nych logarytmicznych stóp zwrotu dużych i małych spółek parami (35 par), zgodnie z zasadą, że w szeregach spółek małych uwzględnia się opóźnienie rzędu pierwszego, w celu dokonania obserwacji występowania danych niesynchronicznych (czyli ewentu-alnej opóźnionej reakcji cen spółek mniejszych na pojawienie się nowej informacji na rynku). Przy założeniu, że hipoteza zerowa ma postać 0:0 ijrH , wartości krytyczne

współczynników korelacji dla poszczególnych prób wyznaczono na podstawie wzoru:

21

22

2,

22,

*

ntnt

rn

n

, gdzie: 2, nt – wartość krytyczna statystyki t – Studenta dla poziomu

istotności i 2n stopni swobody. Współczynnik korelacji można uznać jako istot-

nie różniący się od zera, jeśli *rrij [Kufel 2009 s. 53-54]. Wyniki przedstawia tabela

4., w której czcionką pogrubioną zaznaczono te wartości współczynników korelacji, które można uznać za istotnie różniące się od zera.

Na podstawie wyników w tabeli 4. nie można w sposób jednoznaczny zdiagno-zować efektu pozornej korelacji wzajemnej szeregów dziennych logarytmicznych stóp zwrotu wybranych par dużych i małych spółek na Giełdzie Papierów Warto-ściowych w Warszawie. Jedynie w przypadku dwóch spółek: ALM (ALMA) oraz PGD (PAGED) wartości współczynników korelacji prawie dla wszystkich par oraz okresów badania można uznać za istotnie różniące się od zera. Nie można również wyciągnąć wniosku, że opisany efekt zmniejsza się, gdy zwiększa się przedział cza-sowy [Cohen, Hawawini, Maier, Schwartz, Whitcomb 1980 s. 250]. Sytuacja jest ra-czej odwrotna: najwięcej istotnie różniących się od zera wartości współczynników korelacji uzyskano w próbie najdłuższej, czyli P1 (2.01.2003-30.06.2010). Ko-nieczne są zatem dalsze badania, w grupie spółek z indeksu WIG20 oraz sWIG80, jednak powinny one objąć krótszy okres, ponieważ skład wymienionych indeksów ulega zmianom, ze względu na nowe emisje papierów wartościowych na GPW.

TABELA 4.

Wartości współczynników korelacji Pearsona wybranych spółek

Próba P1

Wartość krytyczna 045,0* r ACP BRE BZW KGH PEO PKN TPS

ALM 0,075 0,106 0,094 0,132 0,100 0,104 0,098 EPD 0,020 0,025 0,044 0,005 0,051 0,021 0,052 JTZ 0,025 0,050 0,072 0,019 0,040 0,052 0,046 MSX -0,003 0,011 0,014 -0,016 0,005 0,026 -0,003 PGD 0,036 0,089 0,075 0,050 0,071 0,057 0,021

Joanna Olbryś 124

Próba P2


ALM 0,088 0,129 0,110 0,129 0,118 0,099 0,101 EPD 0,029 0,033 0,058 0,003 0,059 0,024 0,067 JTZ 0,015 0,048 0,067 0,017 0,034 0,043 0,041 MSX -0,005 0,016 0,010 -0,023 0,014 0,028 0,000 PGD 0,039 0,107 0,087 0,058 0,087 0,068 0,030 Próba P3


ALM 0,067 0,126 0,099 0,104 0,110 0,075 0,079 EPD 0,028 0,035 0,055 0,004 0,049 0,030 0,068 JTZ 0,015 0,059 0,074 0,014 0,032 0,044 0,041 MSX -0,010 0,024 0,013 -0,019 0,013 0,036 0,007 PGD 0,033 0,114 0,092 0,065 0,088 0,075 0,033 Próba P4


ALM 0,070 0,138 0,108 0,106 0,113 0,082 0,076 EPD 0,033 0,036 0,057 0,000 0,050 0,033 0,072 JTZ 0,012 0,059 0,076 0,011 0,033 0,054 0,055 MSX -0,024 0,020 0,011 -0,024 0,009 0,027 -0,004 PGD 0,025 0,120 0,105 0,072 0,096 0,075 0,033 Próba P5


ALM 0,084 0,147 0,105 0,090 0,117 0,088 0,074 EPD 0,015 0,008 0,043 -0,022 0,036 0,024 0,056 JTZ 0,000 0,056 0,067 -0,010 0,015 0,044 0,055 MSX -0,008 0,011 0,012 -0,021 -0,001 0,032 -0,005 PGD 0,043 0,126 0,107 0,063 0,099 0,075 0,027 Próba P6


ALM 0,122 0,157 0,104 0,075 0,131 0,091 0,072 EPD 0,004 0,046 0,036 -0,020 0,025 0,000 -0,009 JTZ -0,017 0,061 0,051 -0,040 0,016 0,047 0,040 MSX 0,005 0,033 0,011 -0,029 0,003 0,052 -0,010 PGD 0,078 0,150 0,134 0,079 0,140 0,123 0,066 Próba P7


ALM 0,079 0,127 0,092 0,202 0,143 0,059 0,117 EPD -0,107 0,038 0,006 0,166 -0,006 -0,064 -0,074 JTZ -0,066 -0,003 -0,079 0,042 -0,061 -0,015 0,130 MSX -0,111 0,025 -0,089 0,041 -0,086 -0,046 0,042 PGD -0,059 -0,055 0,030 0,067 -0,006 -0,026 0,036

Źródło: Opracowanie własne (Excel).


6. Podsumowanie Wyniki badań wskazują na występowanie wyraźnego efektu Fishera na GPW w War-

szawie, w przypadku szeregów dziennych logarytmicznych stóp zwrotu indeksów śred-nich (mWIG40) oraz małych (sWIG80) spółek. Efekt ten występuje również w sze-regu głównego indeksu giełdowego WIG. Stwierdzono natomiast brak tego efektu w przypadku indeksu największych spółek WIG20. Wyniki uzyskane na GPW w War-szawie odpowiadają analogicznym wynikom otrzymanym przez autorów badań prowa-dzonych na rynku amerykańskim. Prawdopodobną przyczyną występujących ano-malii jest zjawisko niesynchronicznych transakcji. W celu potwierdzenia anomalii szeregów czasowych spółek giełdowych, konieczne są dalsze badania z wykorzysta-niem: krótszego przedziału czasowego, większej liczby spółek oraz bardziej za-awansowanych metod, np. funkcji T-C (The Time-Covariance Function), przedstawionej w pracy [Hawawini 1980].

Literatura Atchison M., Butler K., Simonds R. 1987 Nonsynchronous Security Trading and Market

Index Autocorrelation, ,,Journal of Finance”, 42. Busse J. A. 1999 Volatility timing in mutual funds: evidence from daily returns, ,,The Review

of Financial Studies”, 12, No. 5. Campbell J.Y., Lo A.W., MacKinlay A.C. 1997 The Econometrics of Financial Markets,

Princeton University Press, New Jersey. Cohen K.J., Hawawini G.A., Maier S.F., Schwartz R.A., Whitcomb D.K. 1980 Im-

plications of Microstructure Theory for Empirical Research on Stock Price Behaviour, ,,Jour-nal of Finance”, 35.

Cohen K.J., Maier S.F., Schwartz R.A., Whitcomb D.K. 1986 The Microstructure of Se-curity Markets: Theory and Implications, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Dimson E. 1979 Risk Measurement When Shares are Subject to Infrequent Trading, ,,Journal of Financial Economics”, 7.

Dimson E., Marsh P. 1983 The Stability of UK Risk Measures and the Problem of Thin Trading, ,,Journal of Finance”, 38.

Fama E.F. 1970 Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work, ,,Journal of Finance”, 15 (May).

Fama E.F., French K.R. 1993 Common risk factors in the returns on stocks and bonds, ,,Journal of Financial Economics”, 33.

Fisher L. 1966 Some New Stock Market Indexes, ,,Journal of Business”, 39. Hawawini G.A. 1980 The Intertemporal Cross Price Behavior of Common Stocks: Evidence

and Implications, ,,Journal of Financial Research”, 3. Kufel T. 2009 Ekonometria. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem programu Gretl, War-

szawa. Lo A.W., MacKinlay A.C. 1988 Stock Market Prices do not Follow Random Walks: Evi-

dence from a Simple Specification Test, ,,Review of Financial Studies”, 1 (1).

Joanna Olbryś 126

Maddala G.S. 2008 Ekonometria, Warszawa. Olbryś J. 2011 Problem danych niesynchronicznych w modelach market-timing, Prace Naukowe

Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, „Taksonomia”, nr 18, w druku. Olbryś J. 2010a Three-factor market-timing models with Fama and French’s spread variables,

,,Operations Research and Decisions”, 2/2010. Olbryś J. 2010b Czynniki Famy i Frencha w wieloczynnikowych modelach market-timing polskich

funduszy inwestycyjnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 616. Fi-nanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia. Skuteczne Inwestowanie”, z. 29.

Osińska M. 2006 Ekonometria finansowa, Warszawa. Perry P.R. 1985 Portfolio Serial Correlation and Nonsynchronous Trading, ,,Journal of Fi-

nancial and Quantitative Analysis”, 20. Roll R. 1981 A Possible Explanation of the Small Firm Effect, ,,The Journal of Finance”, 36. Rosenberg B., Rudd A. 1982 Factor-Related and Specific Returns of Common Stocks: Serial

Correlation and Market Inefficiency, ,,Journal of Finance”, 37. Scholes M., Williams J. 1977 Estimating Betas from Nonsynchronous Data, ,,Journal of

Financial Economics”, 5. Shanken J. 1987 Nonsynchronous Data and the Covariance-Factor Structure of Returns,

,,Journal of Finance”, 42. Tsay R.S. 2010 Analysis of Financial Time Series, New York.

MISCELLANEA

Piotr MISZTAL1

GŁÓWNE DETERMINANTY INFLACJI W POLSCE W OKRESIE 1997 – 2009

Streszczenie

Głównym celem artykułu jest analiza najważniejszych czynników determinujących zmiany inflacji

w Polsce, w okresie 1997 – 2009. W pracy wykorzystano metodę badawczą opartą na studiach literatu-rowych z zakresu polityki pieniężnej i finansów międzynarodowych oraz metody ekonometryczne (model wektorowej korekty błędem – VECM).

Obecnie, jednym z najważniejszych problemów w gospodarce, w szczególności w krajach trans-formujących się, jest inflacja, dlatego dążenie do utrzymania stabilnego poziomu cen jest podstawo-wym celem władz monetarnych w tych krajach. Jednakże, aby prowadzić skuteczną politykę mone-tarną, banki centralne powinny posiadać informacje dotyczące aktualnej sytuacji gospodarczej oraz znać podstawowe współzależności między głównymi zmiennymi ekonomicznymi.

Zgodnie z wynikami przeprowadzonej analizy dotyczącej inflacji w Polsce, najważniejszym czyn-nikiem determinującymi inflację w Polsce, w okresie 1997-2009, był czynnik popytowy w postaci zmiany wydatków rządowych. Stosunkowo istotną determinantą inflacji w Polsce okazała się również dynamika wzrostu wynagrodzeń, zaś najmniejszy wpływ na inflację miała zmiana podaży pieniądza, mierzona agregatem M3. Ponadto, stwierdzono, iż największy udział w wyjaśnieniu zmienności inflacji w Polsce, w okresie 1997-2009, miały zmiany czynnika inercyjnego oraz cen importowych.

Słowa kluczowe: inflacja, ceny, podaż pieniądza

MAIN DETERMINANTS OF INFLATION IN POLAND IN THE PERIOD 1997-2009

Summary The main aim of the article is to analyse the key determinants of inflation in Poland in the period

of 1997 – 2009. The paper uses a research method developed based on the literature on monetary policy and international finance, as well as on econometric methods (Vector Error Correction Model – VECM). Inflation is commonly regarded as one of the most important problems of an economy, particularly in transition countries. Therefore, fight against inflation and striving to maintain a stable price level is the main objective of the monetary authorities in these countries. In order to conduct ef-fective monetary policy, central banks must possess information concerning the current economic sit-uation in the country and the fundamental relationships between the main economic variables.

According to the findings of the analysis concerning inflation in Poland, the most important infla-tion factors in the period 1997 – 2009 were demand factors, especially government spending as well as cost factors, especially growth of wages. Furthermore, it was found that changes in inertial factor and import prices best explain the variability of inflation in Poland in the period 1997 – 2009.

Key words: inflation, prices, money supply

1 Dr Piotr Misztal jest pracownikiem Wydziału Ekonomicznego Politechniki Radomskiej.

Piotr Misztal 128

1. Wstęp Powszechnie inflację traktuje się jako jeden z najważniejszych, współczesnych

problemów ekonomicznych, w szczególności w krajach transformujących swoje go-spodarki. Z tego też względu, walka z inflacją oraz dążenie do utrzymania stabilnego poziomu cen jest głównym celem działalności banków centralnych. Negatywne kon-sekwencje inflacji są ogólnie znane. Inflacja powoduje bowiem spadek siły nabywczej krajowego pieniądza, prowadząc jednocześnie do pogorszenia warunków socjalnych i standardu życia w kraju. Wysoka inflacja prowadzi także do wzrostu niepewności przy podejmowaniu decyzji gospodarczych, co zniechęca krajowe i zagraniczne przed-siębiorstwa do inwestowania. Dodatkowo, wysoka inflacja pogarsza konkurencyjność cenową rodzimych przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych.

W celu prowadzenia efektywnej polityki pieniężnej, krajowe władze monetarne muszą mieć wiedzę dotyczącą bieżącej sytuacji gospodarczej w kraju oraz współza-leżności między głównymi wskaźnikami makroekonomicznymi. Informacje te są o tyle istotne, że umożliwiają bankowi centralnemu przewidywanie przyszłego roz-woju sytuacji makroekonomicznej i reagowanie we właściwy sposób na ewentualne szoki w gospodarce. W związku z powyższym, analiza procesów inflacyjnych oraz ich najważniejszych determinant jest niezwykle istotnym zagadnieniem w kontekś-cie prowadzonej polityki pieniężnej.

Niemniej jednak, wyniki wielu badań empirycznych dotyczących czynników deter-minujących inflację w różnych krajach rozwiniętych gospodarczo i rozwijających się pokazują, że inflacja oraz jej najważniejsze determinanty są zjawiskiem specyficznym dla każdego kraju oraz znacznie różnią się, w zależności od badanej gospodarki. Tym sa-mym skuteczność polityki monetarnej w danym kraju zależy w dużej mierze od zdolno-ści do skonstruowania wiarygodnego modelu, który umożliwia zrozumienie procesów inflacyjnych w kraju i przewidywanie ich przyszłego rozwoju [Isakova 2007].

2. Istota i podstawowe rodzaje inflacji Zgodnie z powszechnie obowiązującą definicją, inflacja to proces stałego wzrostu

ogólnego poziomu cen w danym kraju. Zasadniczo inflacja wiąże się ze wzrostem wszystkich (lub przynajmniej większości) cen towarów i usług. W literaturze ekono-micznej wyróżnia się wiele różnych teorii inflacji, których wspólnym celem jest wyja-śnienie przyczyn wzrostu ogólnego poziomu cen w kraju [Snowdon, Vane 2002]. Teo-rie te można podzielić na kilka kategorii w zależności od tego, czy przyczynami inflacji są czynniki popytowe (demand-pull factors), czy czynniki kosztowe (cost push factors) oraz, jaki charakter mają czynniki determinujące inflację (czynniki monetarne lub realne).

Według popytowej teorii inflacji, ceny w kraju rosną wskutek dynamicznie ro-snącego popytu krajowego, którego nie można w pełni zaspokoić krajową produk-cją. Inflację tę określa się mianem ciągnionej przez popyt [Czarny 2001].

Z kolei, zgodnie z kosztową teorią inflacji, ceny w kraju wzrastają w wyniku wzrostu cen czynników produkcji. Zwolennicy tej teorii utrzymują, że ma miejsce wzrost cen

Główne determinanty inflacji w Polsce… 129

towarów i usług, wobec wzrostu płac, wynikający z działalności związków zawodo-wych lub polityki cenowej przedsiębiorstw działających na rynku oligopolistycznym lub monopolistycznym. Inflacja ta jest określana mianem pchanej przez koszty. Inną, możliwą przyczyną inflacji kosztowej jest wzrost cen importowanych surowców i półproduktów, spowodowany przez szoki zewnętrzne lub deprecjację waluty kra-jowej [Laidler 1975]. Zatem, ze względu na przyczyny wzrostu kosztów, wyróżnia się, w ramach inflacji kosztowej, jej cztery podstawowe rodzaje [Kim 2001]:

a) inflację płacową – wynikającą ze wzrostu płac, niezależnie od popytu na pracę;

b) inflację pchaną przez zyski – wynikającą z działalności monopolistów pod-noszących ceny swoich wyrobów, niezależnie od popytu na te produkty;

c) inflację pchaną przez ceny dóbr importowanych – wynikającą ze wzro-stu cen importowanych surowców i półproduktów;

d) inflację pchaną przez podatki – wynikającą ze wzrostu cen sprzedawa-nych dóbr spowodowanych wzrostem podatków ,,przerzucanych" na kon-sumentów.

3. Przyczyny inflacji w świetle różnych szkół ekonomicznych Pierwszą, spójną teorię inflacji zaproponował Fisher w 1911 roku. Zgodnie z tą

teorią, inflacja pojawia się w wyniku wzrostu podaży pieniądza w stosunku do da-nego poziomu produkcji. Klasyczna teoria inflacji wywodzi się bezpośrednio z iloś-ciowej teorii pieniądza. Istotę teorii Fischera przedstawia poniższe wyrażenie:

TPVM , (1)

gdzie: M – podaż pieniądza, V – szybkość obiegu pieniądza, P – poziom cen, T – liczba transakcji.

Jeżeli założy się stałość szybkości obiegu pieniądza w krótkim okresie, to zmiany ilości pieniądza prowadzą do proporcjonalnej zmiany poziomu cen. Zdaniem Fishera, decydującą wielkością jest tutaj szybkość obiegu pieniądza, na którą mają wpływ takie czynniki, jak: nawyki podmiotów gospodarczych dotyczące form płatności, rozwój systemów płatniczych w społeczeństwie itp. Czynniki te dotyczą w całości instytucjonalnych i technicznych form i warunków obiegu pieniądza, które nie mo-gą zmieniać się w krótkim okresie [Ball 2009].

Wyjaśnienie przyczyn inflacji odgrywa również kluczową rolę w pracach wielu przed-stawicieli monetarnej szkoły ekonomicznej [Meltzer 1963; Brunner 1970; Friedman 1971; Johnson 1971; Laidler 1977; Parkin 1975]. Chociaż ci autorzy wykorzystują odmienne teoretyczne podejścia do prowadzonych analiz, to we wszystkich pracach kluczowym stwierdzeniem jest to, że inflacja jest zawsze zjawiskiem monetarnym i powstaje w wyniku szybszego wzrostu podaży pieniądza na rynku w stosunku do

Piotr Misztal 130

tempa wzrostu krajowej produkcji. Monetaryści nawiązali do klasycznej, ilościowej teo-rii pieniądza i na tej podstawie sformułowali monetarną teorię inflacji. Zwolennicy monetarnej teorii inflacji odrzucają założenie dotyczące występowania stałej szyb-kości obiegu pieniądza. Co więcej, ich zdaniem, szybkość obiegu pieniądza jest zde-terminowana popytem na pieniądz, który zależy od: poziomu dochodu, wysokości stopy procentowej i oczekiwanej stopy inflacji. Monetaryści twierdzą, że podaż pie-niądza jest zmienną egzogeniczną w gospodarce i znajduje się pod kontrolą banku centralnego, który wpływa na procesy gospodarcze poprzez kontrolę wielkości po-daży pieniądza. Według przedstawicieli szkoły monetarnej, zmiany podaży pienią-dza oddziałują na zmiany nominalnego dochodu narodowego, który jest iloczynem realnego dochodu i poziomu cen. Ponadto, uważają oni, że główne założenie iloś-ciowej teorii pieniądza, dotyczące braku wpływu pieniądza na realne wielkości w gos-podarce, jest spełnione tylko w długim okresie. Zmiany podaży pieniądza wpływają w długim okresie wyłącznie na poziom cen, zaś w krótkim okresie na rozmiary real-nego dochodu narodowego.

W opinii Keynesa [Keynes 1936], inflacja może być wynikiem wzrostu zagrego-wanego popytu, który może być konsekwencją wzrostu realnych czynników, takich jak: wzrost popytu konsumpcyjnego, popytu inwestycyjnego lub wzrost wydatków rządowych. Wzrost zagregowanego popytu, przy niezmiennej zagregowanej podaży, prowadzi do powstania luki między popytem i podażą, określanej mianem luki in-flacyjnej, która, zdaniem Keynesa, jest przyczyną inflacji. Zgodnie z opiniami zwo-lenników tej koncepcji, wzrost zagregowanego popytu w warunkach nie wykorzys-tanych mocy produkcyjnych nie prowadzi do wzrostu cen, lecz do wzrostu produk-cji i wzrostu zatrudnienia. W tej sytuacji rosnąca produkcja prowadzi do zbliżania się gospodarki do granicy jej zdolności produkcyjnych, co powoduje powstanie róż-nych ograniczeń (barier) zwanych przez Keynesa „wąskimi gardłami". W miarę wzrostu produkcji i rosnącego stopnia wykorzystania aparatu produkcyjnego w poszczegól-nych gałęziach gospodarki przedsiębiorcy zatrudniają mniej wykwalifikowanych pra-cowników, oferując jednocześnie coraz wyższe stawki płac. W konsekwencji skut-kuje to wzrostem kosztów wytwarzania i cen w jednych gałęziach, które przenoszą się do innych gałęzi, nawet wtedy, gdy zdolności produkcyjne w tych gałęziach nie są jeszcze w pełni wykorzystane. Ogólne czynniki determinujące inflację w świetle, omó-wionych powyżej, szkół ekonomicznych przedstawiono w tablicy 1.

TABLELA 1.

Determinanty inflacji w świetle hipotez różnych szkół ekonomicznych

Czynniki monetarne Czynniki realne Czynniki popytowe Ilościowa teoria pieniądza

Teoria monetarna Teoria keynesowska

Czynniki kosztowe (podażowe)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Laidler 1975].


Odmiennie podejście do wyjaśnienia przyczyn inflacji zaproponowali zwolen-nicy tzw. teorii oczekiwań. Teoria oczekiwań to hipoteza ekonomiczna, sformułowana przez Mutha w 1961 roku i rozpropagowana w latach 70-tych i 80-tych XX m.in. przez: Lucasa [Lucas 1972], Sargenta [Sargent 1975], Wallace'a [Wallace 1975] i Barro [Barro 1986]. Zgodnie z teorią racjonalnych oczekiwań, podmioty gospodarcze po-dejmują swoje decyzje na podstawie wszystkich dostępnych informacji o aktualnych warunkach gospodarczych oraz o potencjalnych skutkach decyzji gospodarczych. Podmioty te posiadają również umiejętność wyciągania wniosków ze zdarzeń mają-cych miejsce w przeszłości, co pozwala im przewidywać możliwe scenariusze wyda-rzeń w przyszłości. Zatem, zwolennicy tej teorii uważają, że oczekiwania dotyczące przyszłego poziomu inflacji są jednym z najistotniejszych czynników determinują-cych stopę inflacji. Uwzględnia się przy tym dwie kategorie oczekiwań, mianowicie: adaptacyjne i racjonalne. Zgodnie z oczekiwaniami adaptacyjnymi, przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe formułują swoje oczekiwania dotyczące przyszłości wy-łącznie na podstawie informacji przeszłych. W odróżnieniu od tego podejścia, istota oczekiwań racjonalnych sprowadza się do wykorzystania przez podmioty informacji z przeszłości i teraźniejszości, przy formułowaniu własnych oczekiwań. W tym przypadku zakłada się również, że ludzie nie popełniają ciągle tych samych błędów, według tzw. krzywej uczenia się.

4. Determinanty inflacji w świetle wyników wybranych analiz empirycznych Ze względu na istotne implikacje dla prowadzonej polityki gospodarczej w kraju,

problematyka czynników determinujących poziom inflacji w Polsce była i wciąż po-zostaje przedmiotem zainteresowania wielu ekonomistów. Na przykład, wyniki ba-dań przeprowadzonych przez Welfe [Welfe 2000] wskazują, że wzrost płac był najważniejszą determinantą inflacji w Polsce, w okresie 1991 – 1996. Z kolei, Brada i Kutan [Brada, Kutan 1999] przy pomocy testu przyczynowości oraz dekompozycji wariancji doszli do wniosku, że najważniejszymi czynnikami wpływającymi na po-ziom inflacji w Polsce był czynnik inercyjny (opóźniona inflacja) oraz ceny zagra-niczne, podczas gdy polityka monetarna okazała się relatywnie mało istotną determi-nantą inflacji w Polsce.

Wyniki wielu analiz empirycznych, dotyczących analizowanej problematyki, su-gerują również, że w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, w których czynniki realne są głównymi czynnikami wpływającymi na inflację, no-minalne zmiany czynników odgrywają bardziej znaczącą rolę w kształtowaniu się in-flacji w krajach rozwijających się. Na przykład badania prowadzone na forum Mię-dzynarodowego Funduszu Walutowego ujawniają, że luka PKB nie pełni istotnej funkcji w wyjaśnianiu kształtowania się inflacji w krajach rozwijających się. Zamiast tego, zmiany tempa wzrostu podaży pieniądza i nominalnych kursów walutowych mają bardziej istotne znaczenie dla wyjaśniania zmian inflacji. Mianowicie, inflacja w średnim okresie jest postrzegana jako konsekwencja finansowania przez rząd

Piotr Misztal 132

deficytu budżetowego poprzez kreację pieniądza lub za pośrednictwem niespójnej polityki pieniężnej.

Na przykład: Fisher, Sahay i Vegh [Fisher, Sahay, Vegh 2001] dowiedli występo-wania silnego związku między deficytem budżetowym i inflacją, ale tylko w krajach charakteryzujących się stosunkowo wysoką stopą inflacji. Również badania przepro-wadzone przez Catao i Terrones [Catao, Terrones 2001], dotyczące związku między wielkością deficytu budżetowego w stosunku do PKB i inflacją w 23 krajach zalicza-nych do grupy tzw. rynków wschodzących (emerging markets) w okresie 1970 – 2000, wskazują na występowanie dodatniego związku między analizowanymi zmiennymi. Wyniki te ujawniają, że spadek deficytu budżetowego w stosunku do PKB o 1% pro-wadzi w tych krajach do obniżenia inflacji od 1,5 do 6 punktów procentowych, w za-leżności od wielkości podaży pieniądza.

Także zmiany kursów walutowych są jednym z kluczowych czynników wpływa-jących na inflację w gospodarkach rozwiniętych gospodarczo i rozwijających się. Jed-nakże wyniki badań pokazują, że stopień przenoszenia zmian kursowych na inflację jest większy w krajach rozwijających się, niż w krajach rozwiniętych gospodarczo.

Jak już wcześniej wspomniano, istotnym elementem oddziałującym na stopę in-flacji są również oczekiwania inflacyjne. Wysoki poziom inflacji może rodzić zmia-ny instytucjonalne, prowadzące tym samym do wysokiego stopnia indeksacji płac, aktywów finansowych i kursów walutowych. Chociaż indeksacja nie jest niezależ-nym źródłem inflacji, to może przyczynić się do zwiększenia trwałości nominalnych szoków. Tezę tę potwierdziły wyniki badań przeprowadzonych przez Lougani i Swagel [Lougani, Swagel 2001] przy pomocy modelu wektorowej autoregresji (VAR), ana-lizujących inflację w 53 krajach rozwijających się w okresie 1964-1998. Ich wyniki wska-zują, że oczekiwania inflacyjne również odgrywają ważną rolę w kształtowaniu infla-cji w krajach rozwijających się. Otóż, inflacja w przeszłych okresach wyjaśnia od 10% do 20% zmienności inflacji. Ogólnie rzecz biorąc, ich wyniki wyjaśniają także, że szok kosztowy oraz luka PKB nie są znaczącymi czynnikami mającymi wpływ na kształtowanie się inflacji w tych krajach.

Natomiast Mohanty i Klau [Mohanty, Klau 2001], badający doświadczenia 14 tzw. gospodarek wschodzących (emerging markets) w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, doszli do wniosku, że egzogeniczne szoki podażowe (w szczególności doty-czące cen żywności) odgrywają istotną rolę w kształtowaniu stopy inflacji w tych krajach. Co więcej, ich wyniki sugerują, że czynniki popytowe (wynikające z luki PKB i nadmiernej podaży pieniądza) nie determinują istotnie poziomu inflacji. Z drugiej strony, zmiany dynamiki płac i kursu walutowego pełnią ważną funkcję w kształto-waniu zmienności inflacji w analizowanych krajach.

Reasumując, w świetle wyników przeprowadzonych analiz empirycznych można stwierdzić, że sztywność rynku pracy i rosnące koszty pracy uważa się za główne przy-czyny inflacji w krajach rozwiniętych gospodarczo, podczas gdy nie traktuje się tych czynników jako głównych przyczyn inflacji w większości krajów rozwijających się.


5. Główne determinanty inflacji w ujęciu modelowym W literaturze przedmiotu wykorzystuje się wiele różnych modeli ekonometrycz-

nych, przy pomocy których próbuje się wyjaśniać przyczyny inflacji w analizowa-nych krajach. W niniejszym opracowaniu, w celu analizy czynników determinujących zmiany inflacji w Polsce w okresie 1997 – 2009, wykorzystano model skonstruowa-ny na podstawie modelu Kandila i Morsy'ego [Kandil, Morsy 2009], w którym uwzględ-niono dodatkową determinantę inflacji, w postaci dynamiki płac w kraju. Ostateczną postać modelu przedstawia się poniższym wyrażeniem:

WGMNEERIMPfCPI ,,,, , (2)

gdzie: CPI – ceny konsumpcyjne; IMP – ceny importowe; NEER – nominalny, efektywny kurs walutowy; M – podaż pieniądza, mierzona przy pomocy agregatu M3; G – wydatki rządowe; W – płace.

Wszystkie, wymienione powyżej, szeregi czasowe miały częstotliwość kwartalną i obejmowały okres od pierwszego kwartału 1997 roku do czwartego kwartału 2009 roku. Dodatkowo, wszystkie analizowane zmienne poddano procedurze logarytmo-wania, co umożliwiło uzyskanie liniowego estymatora względem parametrów. Z szeregu czasowego wyodrębniono także czynnik sezonowy, aby wyeliminować wpływ wahań sezonowych na badane procesy. W tym celu posłużono się procedurą X12-ARIMA. Ostatecznie, zmiany wskaźników, wykorzystanych w modelu, przedstawiały się w okresie 1997 – 2009 zgodnie z rysunkiem 1.

Obliczone, na podstawie powyższych danych, współczynniki korelacji między zmianami wskaźnika cen konsumpcyjnych oraz poszczególnych czynników deter-minujących zmiany inflacji w Polsce, w okresie 1997 – 2009, mogły świadczyć o wystę-powaniu silnej zależności liniowej między tymi zmiennymi. Jednocześnie najsilniej-szą zależność liniową stwierdzono w przypadku zmian wskaźnika cen konsumpcyj-nych oraz płac, co oznaczało, że wzrostowi wynagrodzeń towarzyszył również silny wzrost inflacji w Polsce w analizowanym okresie (por. tablica 2.).

Piotr Misztal 134

RYSUNEK 1. Logarytm naturalny dynamiki cen konsumpcyjnych, importowych, nomi-nalnego, efektywnego kursu złotego, podaży pieniądza, wydatków rządo-

wych oraz płac w Polsce w okresie 1997 – 2009, dane odsezonowione

4.1

4.2

4.3

4.4

4.5

4.6

4.7

4.8

1998 2001 2004 2007 2010

CPI

4.3

4.4

4.5

4.6

4.7

4.8

4.9

1998 2001 2004 2007 2010

IMP

4.2

4.3

4.4

4.5

4.6

4.7

4.8

4.9

1998 2001 2004 2007 2010

NEER

3.4

3.6

3.8

4

4.2

4.4

4.6

4.8

5

5.2

1998 2001 2004 2007 2010

M

2.4

2.6

2.8

3

3.2

3.4

3.6

1998 2001 2004 2007 2010

G

4

4.1

4.2

4.3

4.4

4.5

4.6

4.7

4.8

4.9

1998 2001 2004 2007 2010

W

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [IMF 2010]. TABLICA 2.

Współczynniki korelacji liniowej między zmiennymi modelu, w okresie 1997 – 2009

M W IMP G NEER CPI1,00 0,99 0,88 0,99 0,98 0,96 M

1,00 0,89 0,99 0,97 0,98 W 1,00 0,88 0,88 0,87 IMP 1,00 0,98 0,96 G 1,00 0,92 NEER 1,00 CPI

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z rysunku 1. Przed dokonaniem estymacji modelu, niezbędne było określenie stacjonarności

analizowanych szeregów czasowych. W tym celu wykorzystano rozszerzony test Dickeya-Fullera – ADF (Augmented Dickey-Fuller). W przypadku wszystkich analizo-wanych zmiennych występował brak stacjonarności szeregów czasowych, co więcej,


stwierdzono występowanie pierwiastka jednostkowego I(1). Ponadto, przeprowa-dzony test kointegracji Engle'a-Grangera potwierdził występowanie kointegracji między tymi zmiennymi (por. tablica 3.). Zatem, zgodnie z twierdzeniem Grangera o reprezentacji, jeśli zmienne yt i xt są zintegrowane stopnia pierwszego I(1) oraz są skointegrowane, to zależność miedzy nimi może być przedstawiona jako model ko-rekty błędem [Maddala 2008]. Z powyższego względu, w celu analizy czynników de-terminujących inflację w Polsce w okresie 1997-2009, wykorzystano model wektoro-wej korekty błędem (VECM – Vector Error Corection Model) wskazujący na długook-resowe zależności przyczyno-skutkowe między analizowanymi zmiennymi. Ogólną postać tego modelu przedstawia się poniżej:

(3) ...... 0111 tptptptptttt XXYYEY

gdzie: Yt – zmienna objaśniana; Xt – zmienna objaśniająca; Et-1 – błąd z oszacowania modelu regresji; p – parametry długookresowej zależności (równowagi) Yt-p od X t-p, (mnożnik Yt-p względem X t-p

informujący o reakcji Yt-p na jednostkową zmianę X t-p); γt-1 – parametr wskazujący na szybkość powrotu do równowagi (reakcję na różnicę między Yt-p i X t-p

w poprzednim okresie);

t – okres analizy; p – rząd opóźnień zmiennych modelu.

W modelu wektorowej korekty błędem (VECM) przyrost zmiennej objaśnianej

Yt zależy nie tylko od przyrostu zmiennej objaśniającej Xt, ale również częściowo od wielkości błędu, o jaki Yt-1 odchyla się od stanu równowagi długookresowej [Piła-towska 2007].

Kluczową kwestią w wykorzystanym modelu VECM była analiza tzw. łańcucha dystrybucji, czyli ciągu szoków ekonomicznych (tzw. ogniw łańcucha), między którymi występowała relacja przyczynowo-skutkowa, pojawiająca się w tym samym momen-cie, w którym wystąpił szok [Blanchard 1982]. W niniejszym modelu łańcuch dys-trybucji kształtował się następująco:

CPIIMPNEERMGW . (4)

Zgodnie z przyjętym łańcuchem dystrybucji, zmiany koniunktury gospodarczej wpły-wały na zmiany płac w kraju, co prowadziło do zmian wydatków rządowych. Z kolei, zmiany wydatków publicznych i w ślad za tym zmiana salda budżetu państwa determi-nowały prowadzoną w kraju politykę monetarną, która oddziaływała na kurs walutowy. Zgodnie z powyższą logiką rozumowania, zmiany kursu walutowego wpływały następ-nie na poziom cen importowych, czego efektem była zmiana inflacji w kraju. Powyższy łańcuch dystrybucji był zgodny z teoretycznymi koncepcjami inflacji oraz z uzyskanymi wynikami testu przyczynowości Grangera (Granger-causality), [Maddala 2008].

Piotr Misztal 136

W analizie przyjęto trzy okresy opóźnień między zmiennymi objaśniającymi a zmienną objaśnianą (trzy kwartały). Wyboru rzędu opóźnień dokonano zgodnie z wynikami kryteriów informacyjnych: Akaike, Hannana-Quinna oraz bayesowskiego kryterium informacyjnego zaproponowanego przez Schwarza. Według tych kryte-riów, największą pojemnością informacyjną charakteryzował się model z trzema opóźnieniami.

Kolejnym etapem analizy było oszacowanie parametrów strukturalnych modelu VECM. Wyniki oszacowania parametrów strukturalnych modelu przedstawiono w tablicy 4.

Następnym krokiem analizy był pomiar siły oddziaływania zmian cen importo-wych, kursu walutowego, podaży pieniądza, wydatków rządowych oraz płac na tem-po wzrostu cen konsumpcyjnych w Polsce w badanym okresie. Pomiaru tego dokona-no przy pomocy tzw. funkcji odpowiedzi impulsowych (impulse response function), czyli funkcji reakcji wskaźnika cen konsumpcyjnych na impuls w postaci jednostkowej zmiany, wyżej wymienionych, czynników determinujących inflację (por. rysunek 2.).

Na podstawie tych rysunków stwierdzono, iż szokowy wzrost cen konsumpcyj-nych w Polsce o jednostkę prowadził do stopniowego wzrostu wskaźnika cen kon-sumpcyjnych w ciągu piętnastu kolejnych kwartałów, a w dalszej kolejności do jego ustabilizowania. Z kolei, wzrost cen importowych wywoływał stopniowy wzrost in-flacji w ciągu dziewięciu kolejnych kwartałów od wystąpienia szoku, a następnie do jej stabilizacji. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przypadku reakcji cen konsump-cyjnych na szok w postaci zmiany nominalnego, efektywnego kursu złotego. Otóż, aprecjacja polskiej waluty powodowała przejściowy spadek tempa wzrostu cen kon-sumpcyjnych w Polsce w ciągu dwóch kolejnych kwartałów, a w dalszej kolejności do stopniowego wzrostu dynamiki inflacji w trakcie kolejnych dwunastu kwartałów. Sytuacja ta mogła być konsekwencją postrzegania aprecjacji polskiej waluty jedynie w kategoriach zmiany przejściowej i nieprzyczyniającej się tym samym do obniżenia inflacji w długim okresie. Natomiast wzrost podaży pieniądza o jednostkę prowa-dził do powolnego wzrostu cen konsumpcyjnych w Polsce w ciągu szesnastu kolej-nych kwartałów, a następnie do stabilizacji inflacji. Nieco inaczej reagowały ceny konsumpcyjne w Polsce na zmiany wydatków budżetowych. Mianowicie, wzrost wydatków rządowych w Polsce powodował gwałtowny wzrost inflacji w kraju w trakcie czterech kolejnych kwartałów, a potem stabilizację cen konsumpcyjnych po upływie osiemnastego kwartału. Tymczasem wzrost wynagrodzeń pracowników prowadził do stopniowego wzrostu inflacji w Polsce w ciągu dziesięciu kolejnych kwartałów, a w dalszej kolejności do jej stabilizacji.


RYSUNEK 2. Wykresy funkcji odpowiedzi impulsowych wskaźnika cen konsumpcyjnych w Polsce na impuls wywołany jednorazową, jednostkową zmianą cen im-

portowych, kursu walutowego, podaży pieniądza, wydatków rządowych oraz płac w Polsce w okresie 1997 – 2009

0.0035

0.004

0.0045

0.005

0.0055

0.006

0.0065

0.007

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z CPI

0

0.002

0.004

0.006

0.008

0.01

0.012

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z IMP

-0.001

0

0.001

0.002

0.003

0.004

0.005

0.006

0.007

0.008

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z NEER

0

0.001

0.002

0.003

0.004

0.005

0.006

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z M

0

0.0005

0.001

0.0015

0.002

0.0025

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z G

0

0.001

0.002

0.003

0.004

0.005

0.006

0.007

0.008

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

okresy

odpowiedz CPI na impuls z W

Źródło: Opracowanie własne na podstawie modelu VECM przy wykorzystaniu programu GRETL.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20okresy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 okresy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20okresy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 okresy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20okresy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 okresy

0.0025

0.002

0.0015

0.001

0.0005

0

0.008

0.007

0.006

0.005

0.004

0.003

0.002

0.001

0

0.012

0.01

0.008

0.006

0.004

0.002

0

0.007

0.0065

0.006

0.0055

0.005

0.0045

0.004

0.0035

0.008

0.007

0.006

0.005

0.004

0.003

0.002

0.001

0

-0.001

0.012

0.01

0.008

0.006

0.004

0.002

0

odpowiedź CPI na impuls z CPI odpowiedź CPI na impuls z IMP

odpowiedź CPI na impuls z NEER odpowiedż CPI na impuls z M

odpowiedź CPI na impuls z G odpowiedź CPI na impuls z W

Piotr Misztal 138

Jednakże całkowite zmiany inflacji w Polsce, w wyniku oddziaływania danego impulsu, były równe sumie wartości funkcji dopowiedzi impulsowej wskaźnika cen konsumpcyjnych na szok w postaci zmiany danego czynnika determinującego infla-cję. Stąd, współczynniki oddziaływania cen importowych, kursu walutowego, po-daży pieniądza, wydatków budżetowych oraz płac na tempo wzrostu cen w Polsce, po upływie okresu t, obliczono zgodnie z wyrażeniem (5), zaś odpowiednie oblicze-nia przedstawiono w tablicy 5.

(5) )(

1

1

k

iit

k

iit

t

Z

CPIZCPI

gdzie: ΔCPIt-i – zmiana cen konsumpcyjnych w Polsce, jaka miała miejsce w okresie od „t-i” do „k”; Δzt-i – zmiana danego czynnika determinującego zmiany cen konsumpcyjnych w Polsce, jaka miała miejsce w okresie od „t-i” do „k”.

Na podstawie danych przedstawionych w tablicy 5. stwierdzono, iż najważniejszym

czynnikiem determinującym tempo wzrostu cen konsumpcyjnych w Polsce, w okre-sie 1997 – 2009, były zmiany wydatków budżetowych oraz płac. Średnia wartość współczynnika wrażliwości cen konsumpcyjnych w Polsce na zmiany wydatków rzą-dowych wyniosła 0,69, zaś na zmiany wynagrodzeń 0,59. Natomiast najmniejszy wpływ na inflację w Polsce miała w tym okresie zmiana podaży pieniądza, gdyż średnia wartość współczynnika wrażliwości cen konsumpcyjnych na zmiany podaży pienią-dza wyniosła niespełna 0,13.

Ostatnim etapem analizy była dekompozycja wariancji składnika resztowego ko-lejnych czynników determinujących dynamikę cen konsumpcyjnych w Polsce w okresie 1997 – 2009, w celu oszacowania wpływu zmian tych czynników na kształtowanie się zmienności inflacji. Odpowiednie wyniki obliczeń przedstawiono w tablicy 6.

Na podstawie danych z tablicy 6. można było zauważyć, że w największym stopniu zmienność inflacji w Polsce wyjaśniały: czynnik inercyjny (opóźniona inflacja), a także zmiany cen importowych. Czynnik inercyjny wyjaśniał przy tym ponad połowę zmien-ności cen konsumpcyjnych w Polsce, w trakcie trzech kolejnych kwartałów, po wystą-pieniu szoku, oraz około 20% w następnych kwartałach. Z kolei, zmiany cen importo-wych tłumaczyły średnio około 10% zmienności cen konsumpcyjnych w Polsce, w trak-cie czterech kolejnych kwartałów, oraz około 40% w następnych okresach. Natomiast w najmniejszym stopniu zmienność inflacji w Polsce można było tłumaczyć zmianą wydatków rządowych. Otóż, zmiany tych wydatków objaśniały około 5% zmienności cen konsumpcyjnych w Polsce, w trakcie kolejnych czterech kwartałów od momentu wystąpienia szoku oraz poniżej 5% w następnych kwartałach.


6. Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonej analizy dotyczącej głównych determinant infla-cji w Polsce, w okresie 1997 – 2009, sformułowano kilka kluczowych wniosków. Po pierwsze, występowała stosunkowo silna zależność liniowa między zmianami cen konsumpcyjnych w Polsce oraz zmianami cen importowych, kursu walutowego, podaży pieniądza, wydatków rządowych i wynagrodzeń w Polsce.

Zgodnie z wynikami przeprowadzonej analizy, zmiany inflacji w Polsce, w okresie 1997 – 2009, były w największym stopniu zdeterminowane czynnikami popytowymi, przede wszystkim zmianami wydatków rządowych. Stosunkowo silny wpływ na infla-cję w Polsce miały również czynniki kosztowe, a w szczególności zmiany wynagro-dzeń pracowników. Natomiast najmniej istotnym czynnikiem, determinującym infla-cję w Polsce w badanym okresie, okazała się podaż pieniądza, mierzona agregatem M3. Ponadto, stwierdzono, iż największy udział w wyjaśnieniu zmienności inflacji w Polsce, w okresie 1997 – 2009, miały zmiany czynnika inercyjnego oraz zmiany cen importowych, zaś najmniejszy udział miały zmiany wydatków rządowych.

Zatem, uzyskane wyniki badań są w dużym stopniu zbieżne z wynikami badań innych ekonomistów, którzy wskazują na silny związek wynagrodzeń i inflacji w Polsce oraz na stosunkowo mało istotną zależność między podażą pieniądza i inflacją. Zgodne z wynikami, przytoczonych w pracy, analiz empirycznych są również uzys-kane rezultaty wskazujące na występowanie silnego związku między wydatkami budże-towymi oraz inflacją w Polsce.

Literatura Ball R.J. 2009 Inflation and the theory of money, Chicago. Barro R.J. 1977 Long-term contracting, sticky prices, and monetary policy, ,,Journal of Mon-

etary Economics”, Vol. 3(3). Blanchard O.J. 1982 Price Desynchronization and Price Level Inertia, ,,NBER Working

Paper”, No. 900. Blaug M. 2000 Teoria ekonomii, Warszawa. Brada J., Kutan M. 1999 The end of moderate inflation in three transition economies, ,,The

William Davidson Institute, Working Paper”, No. 230. Brunner K. 1970 The Monetarist Revolution in Monetary Theory, ,,Weltwirtschaftliches

Archiv”, Vol. 105 (1). Catao L., Terrones M. 2001 Fiscal Deficits and Inflation: A New Look at the Emerging

Market Evidence, ,,IMF Working Paper”, No. 01/74. Coleman W.O. 2007 The causes, costs and compensations of inflation, Northampton. Czarny B. 2001 Inflacja w gospodarce zamkniętej, „Bank i Kredyt”, styczeń- luty. Dwivedi D.N. 2005 Macroeconomics. Theory and Policy, New York. Fisher I. 1911 Purchasing power of money, New York. Fisher S., Sahay R., Végh C. 2002 Modern Hyper- and High Inflations, ,,Journal of Eco-

nomic Literature”, Vol. 15.

Piotr Misztal 140

Friedman M. 1971 A Monetary Theory of National Income, ,,Journal of Political Econ-omy”, Vol. 79.

Frisch H. 1983 Theories of inflation, Cambridge. Hudson J. 1982 Inflation. A theoretical Survey and Synthesis, London. International Financial Statistics 2010, Washington. Isakova A. 2007 Modeling and forecasting inflation in developing countries: the case of economies in

central Asia, ,,Center for Economic Research and Graduate Education, Discus-sion Paper”, No. 174.

Johnson H.G. 1971 The Keynesian Revolution and the Monetarist Counter-Revolution, ,,American Economic Review”, Vol. 2.

Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C. 1991 Ekonomia, Gdańsk. Kandil M., Morsy H. 2009 Determinants of Inflation in GCC, ,,IMF Working Paper”,

WP/09/82. Keynes J.M. 1936 The General Theory of Employment, Interest and Money, London. Kim B.Y. 2001 Determinants of Inflation in Poland: A Structural Cointegration Approach,

,,Bank of Finland Discussion Papers”, No. 16. Laidler D. 1977 The Demand for Money: Theories, evidence and problems, New York. Laidler D.E.W. 1975 Essays on money and inflation, Manchester. Loungani P., Swagel P. 2001 Sources of Inflation in Developing Countries, ,,IMF Working

Paper”, No. 01/198. Lucas R.E. 1972 Expectations and the Neutrality of Money, ,,Journal of Economic

Theory”, Vol. 4 (2). Maddala G.S. 2008 Ekonometria, Warszawa. Meltzer A.H. 1963 The Demand for Money: The evidence from time series, ,,Journal of Po-

litical Economy”, Vol. 71. Mohanty M.S. Klau M. 2001 What Determines Inflation in Emerging Market Countries?,

,,BIS Working Papers”, No. 8. Muth J. 1961 Rational Expectations and the Theory of Price Movements, ,,Econometrica”,

Vol. 29 (3). Parkin J.M. 1975 The Causes of Inflation: recent contributions and current controversies, [in:]

Current Economic Problems, (eds.) J.M. Parkin, A.R. Nobay, Cambridge. Piłatowska M. 2007 Dynamiczne modele ekonometryczne, X Ogólnopolskie Seminarium

Naukowe w Toruniu, Katedra Ekonometrii i Statystyki, Toruń. Sargent T.J., Wallace N. 1975 Rational Expectations, the Optimal Monetary Instrument and

the Optimal Money Supply Rule, ,,Journal of Political Economy”, Vol. 83 (2). Snowdon B., Vane H.R. 2002 An encyclopedia of macroeconomics, Northampton. Welfe A. 2000 Modeling inflation in Poland, ,,Economic Modeling”, Vol. 17.


ANEKS TABLICA 3.

Wyniki testu kointegracji Engle'a-Grangera

Równanie kointegrujące – Estymacja KMNK, wykorzystane obserwacje 1997:1-2009:4 (N = 52) Zmienna zależna: CPI współczynnik błąd standardowy t-Studenta wartość p --------------------------------------------------------------- const 3,09835 0,426003 7,273 3,55e-09 *** IMP 0,0589853 0,0541958 1,088 0,2821 NEER -0,794547 0,0975656 -8,144 1,82e-010 *** M -0,0579172 0,0683927 -0,8468 0,4015 G 0,189390 0,0820376 2,309 0,0255 ** W 0,983454 0,114848 8,563 4,44e-011 *** Średn.aryt.zm.zależnej 4,522882 Odch.stand.zm.zależnej 0,149669 Suma kwadratów reszt 0,013698 Błąd standardowy reszt 0,017257 Wsp. determ. R-kwadrat 0,988010 Skorygowany R-kwadrat 0,986706 Logarytm wiarygodności 140,4997 Kryt. inform. Akaike'a -268,9995 Kryt. bayes. Schwarza -257,2920 Kryt. Hannana-Quinna -264,5111 Autokorel.reszt – rho1 0,660496 Stat. Durbina-Watsona 0,693764 Rozszerzony test Dickeya-Fullera dla procesu uhat dla opóźnienia rzędu 3 procesu (1-L) uhat liczebność próby 48 Hipoteza zerowa: występuje pierwiastek jednostkowy a = 1; proces I(1) model: (1-L)y = b0 + (a-1)*y(-1) + … + e Autokorelacja reszt rzędu pierwszego: 0,182 opóźnione różnice: F(3, 44) = 2,074 [0,1174] estymowana wartość (a-1) wynosi: -0,211099 Statystyka testu: tau_c(6) = -1,65484 asymptotyczna wartość p = 0,9914


TABLICA 4.

Wyniki oszacowania parametrów strukturalnych modelu VECM

System VECM (wektorowy model korekty błędem), rząd opóźnienia 3 Estymacja największa wiarygodność dla obserwacji 1997:4-2009:4 (T = 49)

Rząd kointegracji = 1 Przypadek 3: Nieograniczony wyraz wolny (const)

beta (Wektory kointegrujące, Błędy ocen w nawiasach) alpha (dopasowane wektory) CPI 1,0000 (0,00000) CPI -0,10339 IMP -0,19321 (0,054792) IMP -0,49585 NEER 1,9237 (0,16846) NEER -0,020770 M -0,11624 (0,050906) M 0,34037 G -0,78615 (0,10692) G 1,5720 W -0,65854 (0,11596) W -0,051495

Logarytm wiarygodności = 936,20742 Wyznacznik macierzy kowariancji = 1,0224809e-024

AIC = -33,5595 BIC = -29,1581

HQC = -31,8896

Równanie 1: d_CPI Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const 0,663739 0,292324 2,2706 0,02944 **

Piotr Misztal 142

d_CPI_1 0,760917 0,159827 4,7609 0,00003 ***

d_CPI_2 -0,20231 0,14921 -1,3559 0,18382

d_IMP_1 -0,00604171 0,0303135 -0,1993 0,84318

d_IMP_2 0,057121 0,0303782 1,8803 0,06841 *

d_NEER_1 0,0384862 0,101001 0,3810 0,70547

d_NEER_2 0,0578594 0,114167 0,5068 0,61548

d_M_1 0,159767 0,045327 3,5248 0,00120 ***

d_M_2 -0,0717428 0,045785 -1,5669 0,12612

d_G_1 0,0323524 0,0265769 1,2173 0,23163

d_G_2 0,00724306 0,0212054 0,3416 0,73472

d_W_1 0,169163 0,083734 2,0202 0,05106 *

d_W_2 0,137255 0,0689136 1,9917 0,05425 *

EC1 -0,103393 0,0454281 -2,2760 0,02908 **

Średn.aryt.zm.zależnej 0,010718 Odch.stand.zm.zależnej 0,009211

Suma kwadratów reszt 0,000635 Błąd standardowy reszt 0,004260

Wsp. determ. R-kwadrat 0,844008 Skorygowany R-kwadrat 0,786068

Autokorel.reszt – rho1 0,054069 Stat. Durbina-Watsona 1,891300

Równanie 2: d_IMP Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const 3,2124 2,48188 1,2943 0,20402

d_CPI_1 -0,258123 1,35695 -0,1902 0,85023

d_CPI_2 -0,223578 1,26681 -0,1765 0,86093

d_IMP_1 -0,149065 0,257367 -0,5792 0,56617

d_IMP_2 0,0316862 0,257916 0,1229 0,90292

d_NEER_1 0,125345 0,857513 0,1462 0,88462

d_NEER_2 -0,199798 0,969297 -0,2061 0,83789

d_M_1 -0,301578 0,384833 -0,7837 0,43851

d_M_2 0,0479682 0,388722 0,1234 0,90250

d_G_1 -0,0589108 0,225642 -0,2611 0,79556

d_G_2 -0,0840244 0,180037 -0,4667 0,64360

d_W_1 0,209566 0,710914 0,2948 0,76990

d_W_2 1,1836 0,585087 2,0230 0,05077 *

EC1 -0,495851 0,385691 -1,2856 0,20702



Wsp. determ. R-kwadrat 0,224084 Skorygowany R-kwadrat -0,064114

Autokorel.reszt – rho1 -0,159539 Stat. Durbina-Watsona 1,803023

Równanie 3: d_NEER Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const 0,142929 0,591134 0,2418 0,81036


d_CPI_1 0,578665 0,323199 1,7904 0,08204 *

d_CPI_2 -0,763604 0,30173 -2,5308 0,01603 **

d_IMP_1 -0,0926831 0,0612996 -1,5120 0,13952

d_IMP_2 0,0609282 0,0614304 0,9918 0,32809

d_NEER_1 0,179975 0,204242 0,8812 0,38423

d_NEER_2 -0,169442 0,230867 -0,7339 0,46788

d_M_1 0,0710959 0,0916595 0,7757 0,44316

d_M_2 0,00135445 0,0925858 0,0146 0,98841

d_G_1 0,0536129 0,0537435 0,9976 0,32534

d_G_2 -0,05762 0,0428813 -1,3437 0,18769

d_W_1 0,268674 0,169326 1,5867 0,12157

d_W_2 -0,154497 0,139356 -1,1086 0,27514

EC1 -0,0207695 0,091864 -0,2261 0,82245





Równanie 4: d_M Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const -2,18625 1,18033 -1,8522 0,07244 *

d_CPI_1 -0,186091 0,645339 -0,2884 0,77477

d_CPI_2 0,00134941 0,602471 0,0022 0,99823

d_IMP_1 -0,0545307 0,122398 -0,4455 0,65869

d_IMP_2 0,0616229 0,12266 0,5024 0,61854

d_NEER_1 -0,353087 0,407815 -0,8658 0,39250

d_NEER_2 0,0217803 0,460978 0,0472 0,96258

d_M_1 0,0419027 0,183019 0,2290 0,82024

d_M_2 0,204741 0,184868 1,1075 0,27563

d_G_1 0,16466 0,107311 1,5344 0,13392

d_G_2 0,0840817 0,0856221 0,9820 0,33284

d_W_1 0,149332 0,338096 0,4417 0,66143

d_W_2 0,125397 0,278255 0,4507 0,65502

EC1 0,340366 0,183427 1,8556 0,07195 *





Równanie 5: d_G Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const -10,1043 1,58293 -6,3833 <0,00001 ***

Piotr Misztal 144

d_CPI_1 -0,181695 0,865457 -0,2099 0,83493

d_CPI_2 -1,49143 0,807966 -1,8459 0,07338 *

d_IMP_1 0,350537 0,164147 2,1355 0,03979 **

d_IMP_2 0,451415 0,164497 2,7442 0,00950 ***

d_NEER_1 -2,35302 0,546916 -4,3023 0,00013 ***

d_NEER_2 -1,45371 0,618212 -2,3515 0,02446 **

d_M_1 0,111677 0,245444 0,4550 0,65192

d_M_2 0,0122306 0,247924 0,0493 0,96094

d_G_1 0,00732858 0,143913 0,0509 0,95968

d_G_2 -0,203603 0,114827 -1,7731 0,08491 *

d_W_1 0,434395 0,453417 0,9580 0,34461

d_W_2 -0,35487 0,373165 -0,9510 0,34814

EC1 1,57195 0,245992 6,3903 <0,00001 ***

Średn.aryt.zm.zależnej 0,021210 Odch.stand.zm.zależnej 0,039075 Suma kwadratów reszt 0,018628 Błąd standardowy reszt 0,023070


Autokorel.reszt – rho1 0,077575 Stat. Durbina-Watsona 1,579939

Równanie 6: d_W Współczynnik Błąd stand. t-Studenta wartość p

const 0,332527 0,625176 0,5319 0,59816

d_CPI_1 0,712902 0,341812 2,0857 0,04437 **

d_CPI_2 -0,139244 0,319106 -0,4364 0,66526

d_IMP_1 -0,0711777 0,0648297 -1,0979 0,27974

d_IMP_2 -0,0118742 0,064968 -0,1828 0,85603

d_NEER_1 0,664849 0,216004 3,0779 0,00404 ***

d_NEER_2 0,0576376 0,244162 0,2361 0,81476

d_M_1 0,14095 0,0969379 1,4540 0,15485

d_M_2 0,0534596 0,0979176 0,5460 0,58855

d_G_1 0,0379035 0,0568384 0,6669 0,50923

d_G_2 -0,00781661 0,0453507 -0,1724 0,86415

d_W_1 -0,204663 0,179077 -1,1429 0,26085

d_W_2 0,0651224 0,147381 0,4419 0,66131

EC1 -0,0514952 0,0971542 -0,5300 0,59943





Macierz kowariancji wzajemnej dla równań: CPI IMP NEER M G W CPI 1,2965e-005 -2,8279e-007 3,3954e-006 -1,7126e-005 4,6473e-007 -4,1822e-006 IMP -2,8279e-007 0,00093456 8,8604e-005 0,00017132 0,00028086


1,6810e-005 NEER 3,3954e-006 8,8604e-005 5,3017e-005 2,6443e-005 4,5141e-006 1,6605e-005 M -1,7126e-005 0,00017132 2,6443e-005 0,00021137 -2,5566e-005 -1,2000e-006 G 4,6473e-007 0,00028086 4,5141e-006 -2,5566e-005 0,00038016 -4,2286e-006 W -4,1822e-006 1,6810e-005 1,6605e-005 -1,2000e-006 -4,2286e-006 5,9299e-005


TABLICA 5.

Współczynniki wrażliwości cen konsumpcyjnych w Polsce na impuls w postaci: wzrostu cen importowych, kursu walutowego, podaży pieniądza,

wydatków budżetowych oraz płac w Polsce

Liczba kwartałów po wystąpieniu szoku

IMP NEER M G W

1 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2 0,04 -0,03 0,05 0,14 0,13 3 0,08 -0,02 0,07 0,27 0,23 4 0,12 0,01 0,09 0,31 0,31 5 0,15 0,05 0,09 0,42 0,39 6 0,18 0,09 0,10 0,49 0,45 7 0,20 0,14 0,12 0,55 0,49 8 0,21 0,18 0,13 0,62 0,53 9 0,23 0,23 0,13 0,68 0,55 10 0,24 0,27 0,14 0,73 0,58 11 0,25 0,31 0,15 0,78 0,60 12 0,26 0,34 0,15 0,83 0,61 13 0,27 0,37 0,16 0,87 0,63 14 0,27 0,40 0,16 0,91 0,64 15 0,28 0,43 0,17 0,95 0,65 16 0,28 0,46 0,17 0,99 0,66 17 0,28 0,48 0,18 1,02 0,67 18 0,29 0,50 0,18 1,06 0,67 19 0,29 0,52 0,18 1,09 0,68 20 0,29 0,54 0,18 1,12 0,69

Średnia 0,21 0,26 0,13 0,69 0,51


Piotr Misztal 146

TABLICA 6. Dekompozycja wariancji składnika resztowego w równaniu wskaźnika cen

konsumpcyjnych

Liczba kwartałów po wystąpieniu szoku CPI IMP NEER M G W

1 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2 75,1 9,3 0,5 3,0 6,1 6,0 3 56,3 23,7 0,2 3,6 5,5 10,7 4 42,2 35,7 0,3 4,0 4,5 13,3 5 34,6 40,1 1,0 4,0 4,0 16,3 6 29,7 41,9 2,1 4,4 3,6 18,3 7 26,6 42,6 3,3 5,0 3,3 19,2 8 24,4 42,8 4,5 5,6 3,0 19,7 9 22,8 42,7 5,7 6,1 2,7 19,9 10 21,6 42,4 6,9 6,6 2,5 20,0 11 20,7 42,0 8,1 7,0 2,3 20,0 12 20,0 41,5 9,1 7,4 2,1 19,9 13 19,4 41,0 10,0 7,8 2,0 19,8 14 19,0 40,6 10,8 8,0 1,9 19,7 15 18,6 40,2 11,6 8,3 1,8 19,5 16 18,3 39,9 12,2 8,5 1,7 19,4 17 18,0 39,5 12,8 8,7 1,6 19,3 18 17,8 39,3 13,3 8,9 1,6 19,2 19 17,6 39,0 13,7 9,0 1,5 19,1 20 17,5 38,8 14,1 9,1 1,5 19,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie modelu VECM.


Łukasz HOŁUBOWICZ1

PRZYCZYNY ŚWIATOWEGO KRYZYSU FINANSOWEGO W LATACH 2007 – 2009 I IMPLIKACJE DLA EFEKTYWNOŚCI

POLITYKI PIENIĘŻNEJ

Streszczenie

Celem pracy jest rozwiązanie dwóch problemów. Pierwszy problem to ustalenie przyczyn wybu-

chu kryzysu finansowego, który wystąpił w latach 2007 – 2009. Drugi to, jak uniknąć podobnego sce-nariusza w przyszłości, czyli jakie zmiany systemowe powinny zostać wprowadzone?

Dla ustalenia przyczyn kryzysu jest zastosowana metoda oparta na weryfikacji hipotez naukowych. Proces weryfikacji pozwala na stwierdzenie, że kryzys subprime został spowodowany zarówno przez wprowadzenie, w 1993 r., w USA National Homeownership Strategy, jak i przez zbyt niski poziom stóp procentowych.

Rozwiązaniem drugiego problemu jest postulat wprowadzenia nowego instrumentu polityki pie-niężnej. Nowa stopa procentowa banku centralnego powinna określać minimalny poziom oprocento-wania kredytów zabezpieczonych hipoteką, niezależnie od ceny pieniądza na rynku międzybankowym.

Słowa kluczowe: kryzys finansowy, subprime, reguła Taylora, polityka monetarna

CAUSES OF THE WORLD FINANCIAL CRISIS OF 2007 -2009 AND THEIR IMPLICATIONS FOR MONETARY POLICY

Summary

The purpose of this paper is two-fold. First, it attempts to determine the causes of the financial

crisis that occurred between 2007 and 2009. Second, the author gives an answer to the question of what systemic changes should be introduced to avoid a similar scenario in future.

To pinpoint the causes of the crisis, a method based on verification of scientific hypotheses is used. The process of verification allows one to assert that the subprime crisis which started in the USA was caused by both introduction of the National Homeownership Strategy in 1993 and too low interest rates.

As for the second problem, a good solution can be the introduction of a new monetary policy in-strument. Central bank’s new interest rate should determine a minimum level of mortgage loans re-gardless of the price of money on the interbank market.

Key words: financial crisis, subprime, Taylor rule, monetary policy

1 Mgr Łukasz Hołubowicz jest pracownikiem Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.

Łukasz Hołubowicz 148

1. Wstęp W latach 1999 – 2006 można było zaobserwować intensywny, dynamiczny wzrost

poziomu cen nieruchomości w Stanach Zjednoczonych, po którym nastąpił jeszcze gwałtowniejszy spadek. W konsekwencji pojawiły się niedobory płynności rynków finansowych, których następstwem okazało się największe, od kilkudziesięciu lat, załamanie koniunktury.

Poddany analizie ciąg zdarzeń unaocznił problemy, z którymi musi zmierzyć się współczesna ekonomia. W ostatnich latach, w USA nastąpiło drastyczne obniżenie standardów udzielania kredytów hipotecznych, a ich niska jakość na pewnym etapie ciągu przyczynowo-skutkowego stała się czynnikiem, który legł u podstaw powsta-nia i pęknięcia „bańki spekulacyjnej”, co w efekcie spowodowało niedobory płyn-ności w całej gospodarce. Aby wyciągnąć z tych wydarzeń odpowiednie wnioski na przyszłość i zaadaptować właściwe rozwiązania, należy prześledzić cały proces, zi-dentyfikować wszystkie przyczyny, stworzyć propozycje zmian systemowych i prze-analizować ich skutki dla gospodarki.

Pierwszy, podjęty w tej pracy, problem to kwestia ustalenia rzeczywistych przyczyn obserwowanej w latach 2007 – 2009, światowej recesji. Drugi problem, którego rozwią-zanie zostanie zaproponowane w niniejszej rozprawie, to kwestia reformy systemowej, która może zwiększyć w przyszłości szanse na uniknięcie scenariusza podobnego do tego, jaki zrealizował się w okresie bezpośrednio poprzedzającym pojawienie się oznak zapaści gospodarczej. Analiza skutków przedstawionych propozycji wymaga poświęce-nia im kolejnych opracowań naukowych nie tylko ze względu na objętość tekstu, lecz przede wszystkim na konieczność poddania ich szerszej dyskusji.

Użyta w pracy literatura została poddana dwuetapowej selekcji. Pierwszy etap pole-gał na wyborze spośród setek pozycji dotyczących kryzysu subprime tych, które mogą być przydatne w analizie trzech szczegółowych zagadnień: legislacyjnych fundamentów powstania substandardowego rynku kredytów hipotecznych w USA, roli polityki pie-niężnej w „napompowaniu i przekłuciu bańki cenowej” na rynku nieruchomości oraz przyczyn, z powodu których systemy zarządzania ryzykiem w instytucjach finansowych nie sygnalizowały wystarczająco mocno nadchodzącej katastrofy ekonomicznej.

Drugi etap selekcji źródeł miał charakter oceny merytorycznej zawartości zebra-nych prac naukowych. Do omówienia w tej pracy wybrano te pozycje, które najlepiej opisują naturę zjawisk mających miejsce na światowych rynkach finansowych w latach 2007 – 2009. Oprócz opracowań amerykańskiego banku centralnego, w pracy są uży-te również źródła, które charakteryzują zjawiska kryzysu rynku hipotecznego w spo-sób dający jasny obraz tego, jak wpłynął on na światową gospodarkę. Poza cytowa-niami, przedstawiono także obliczenia własne, dokonane na podstawie danych staty-stycznych sięgających 1961 r., pozyskanych z OECD, FED oraz Standard and Poor’s.

Wyciągnięto wniosek, że: systemy wczesnego ostrzegania w instytucjach finansowych zawiodły zarówno z powodu stworzenia segmentu rynku kredytów hipotecznych subprime przez polityków, jak też w wyniku sposobu prowadzenia polityki pieniężnej przez amerykański bank centralny. Dlatego uznano ostatecznie, że dla ustalenia

Przyczyny światowego kryzysu finansowego… 149

podstawowych przyczyn kryzysu subprime wystarczające jest przyjęcie dwóch hipo-tez naukowych:

1. Powstanie substandardowego segmentu rynku kredytów hipotecznych w Sta-nach Zjednoczonych było wynikiem regulacji ustawowych, a nie wypadko-wą decyzji podejmowanych przez uczestników gry wolnorynkowej;

2. Dynamiczny wzrost i gwałtowny spadek cen nieruchomości w USA anali-zowanym okresie był wynikiem działań spekulacyjnych, którym sprzyjał zbyt niski poziom stóp procentowych banku centralnego.

W drugim rozdziale jest przedstawiona weryfikacja dwóch hipotez, które mają pomóc w rozwiązaniu pierwszego z badanych problemów. W trzecim rozdziale jest zawarta próba rozwiązania drugiego z postawionych problemów poprzez syntezę wniosków płynących z analizy przyczyn globalnego załamania na rynkach finanso-wych w latach 2007 – 2009. Postawione są dwa fundamentalne dla ekonomiki ban-ków centralnych pytania, które wciąż pozostają otwarte:

1. Czy stosować reguły polityki pieniężnej, czy zdawać się na uznaniowość ban-kierów centralnych?

2. Czy polityka pieniężna powinna reagować na zmiany cen poszczególnych aktywów, czyli czy należy przekłuwać „bąble spekulacyjne”?

Przyjęty sposób rozwiązania tych dylematów jest zupełnie nowym spojrzeniem na te zagadnienia, nie tylko uwzględniającym najnowsze trendy i doświadczenia gospodarcze, ale podważającym cały dotychczasowy sposób myślenia o polityce pieniężnej.

2. Przyczyny światowej recesji w latach 2007 – 2009 W 1938 r. powołano Fannie Mae (Federal National Mortgage Association) – rządową

instytucję, która odegrała ważną rolę w procesie zawirowań na rynkach finanso-wych w latach 2007 – 2009. W 1968 r. Fannie Mae została sprywatyzowana, jednak jej zadłużenie wciąż było gwarantowane przez państwo. Dwa lata później ustano-wiono drugi z filarów amerykańskiego rynku nieruchomości – Freddie Mac (Federal Home Loan Mortgage Corporation). Zadaniem Freddie Mac był i jest transfer ryzyka poprzez emisję papierów wartościowych zabezpieczonych hipoteką (mortgage backed securities) – tzw. sekurytyzacja wierzytelności.

Rola obu wspomaganych przez państwo instytucji rynku hipotecznego została wzmocniona w momencie przyjęcia, przez administrację prezydenta Clintona w 1993 r., National Homeownership Strategy. Od tego momentu kredytobiorcy zamiast dowodu sta-łych dochodów z pięciu ostatnich lat, okazywali jedynie zaświadczenia o dochodach z trzech ostatnich lat, a banki straciły prawo przeprowadzania wywiadów z osobami sta-rającymi się o kredyt hipoteczny. Kredytobiorcy zaczęli wynajmować własnych rzeczo-znawców, którzy na ich zlecenie stwierdzali, czy są oni zdolni do spłaty kredytu, czy też nie. Trudno byłoby wyobrazić sobie ustawodawstwo, które w większym stopniu przy-czyniałoby się do zwiększenia pokusy nadużycia (moral hazard) i asymetrii informacji (in-formation asymmetry) pomiędzy bankami a ich klientami.


National Homeownership Strategy dawała również różnego rodzaju organizacjom społecznym możliwość składania protestów na odmowę przyznania subsydiowa-nego kredytu przez bank do FED, Comptroller of the Currency, Office of Thrift Supervision i Federal Deposit Insurance Corporation.

Fannie Mae i Freddie Mac były zobligowane do zwiększania dostępności kredytów hipotecznych dla osób z niskimi i przeciętnymi dochodami. W efekcie wśród Afro-Amerykanów zaczęło przybywać właścicieli mieszkań i domów w tempie trzy razy szybszym niż wśród „Białych” i pięć razy szybszym niż wśród Latynosów [Swan 2009 s. 124 – 125].

Bankom było znacznie trudniej ocenić zdolność kredytową osób ubiegających się o subsydiowany kredyt hipoteczny. Natomiast kiedy uznały, że było zbyt mało argumentów do udzielania takiego kredytu, musiały tłumaczyć się z odmowy jego udzielenia czterem rządowym instytucjom. Tak powstał segment rynku zwany potocz-nie subprime (podrzędny).

W kolejnych latach nastąpił bardzo dynamiczny wzrost cen nieruchomości, któ-ry był spowodowany rozluźnieniem polityki pieniężnej. Doprowadziło to kolejno do przeszacowania tego rodzaju aktywów i ich gwałtownej przeceny2. W pierwszej kolejności, w pracy, jest przedstawiona próba udowodnienia, że rozpatrywany ciąg zdarzeń dotyczy przeszacowania i przeceny, a nie właściwej wyceny i niedoszacowania. W dalszej kolejności jest doprecyzowane pojęcie „rozluźnienia polityki pieniężnej”, a następnie jest przeprowadzony dowód wpływu tego zjawiska na „bańkę” na rynku nieruchomości.

Substandardowe kredyty hipoteczne to przeważnie „hybrydowe” kredyty z dos-tosowującą się stopą oprocentowania (“hybrid” adjustable – rate mortgage). Przez pierw-sze 2 lub 3 lata, od zaciągnięcia zobowiązania, stopa oprocentowania jest stała, a po tym okresie uzależniona od poziomu stopy benchmarkowej, która najczęściej jest wyższa. W większości przypadków, w dekadzie poprzedzającej kryzys, tego typu kre-dyty hipoteczne, zaciągane z dwuletnią stałą stopą procentową, spłacono przed końcem tego okresu.

Ponad 60% tego typu zobowiązań, zaciągniętych w latach 2002 i 2003, spłacono za-nim stopa procentowa zaczęła podążać za benchmarkiem3, a ponad 80% takich kredy-tów spłacono w całości w ciągu 3,5 roku. Oznacza to, że ludzie, którym udzielono kre-dytów subprime, nie zamierzali w większości spłacać odsetek według wyższej stopy pro-centowej. Korzystano z subsydiowanych kredytów, aby zakupić mieszkanie lub dom, przeczekać okres niższych rat, ewentualnie przetrzymać jeszcze kilkanaście lub kilka-dziesiąt miesięcy i sprzedać nieruchomość z zyskiem [Foote, Egglestone 2008 s. 7 – 9].

National Homeownership Strategy ułatwiła spekulację osobom o niskich i przecięt-nych dochodach, jednak dopiero znaczne rozluźnienie polityki pieniężnej nakręciło spekulacyjną spiralę. Aby ustalić, czym jest rozluźnienie polityki pieniężnej, należy okre-ślić poziom referencyjny, w stosunku do którego będzie porównywany faktycznie

2 W tej pracy przeszacowanie oznacza sytuację, w której wzrost cen nie jest spowodowany jedynie przez

popyt konsumpcyjny na mieszkania i domy, lecz w kilkudziesięciu procentach jest wynikiem spekulacji. 3 Mniej więcej połowa kredytów hipotecznych subprime, zaciągniętych w latach 2002 i 2003, została

spłacona już po 18 miesiącach.


utrzymywany przez FED poziom stóp procentowych rynku międzybankowego (fe-deral funds rate).

Punktem odniesienia dla władz monetarnych są reguły prowadzenia polityki pieniężnej, których propozycje pojawiły się już w dziewiętnastym wieku [Baranow-ski 2007a s. 1]. Ogólnoświatowa dyskusja na ich temat rozpoczęła się w połowie dwudziestego wieku za sprawą M. Friedmana. Postulował on zastosowanie stałego, rocznego tempa wzrostu agregatu pieniężnego M1 lub M2 na przykładowym po-ziomie 2% lub 3% – zbliżonym do średniego rocznego wzrostu realnego PKB. Kres przekonaniu, że zasady polityki monetarnej wymagają stałego tempa zmiany agre-gatów monetarnych, przyniosły lata osiemdziesiąte [Barro, Gordon 1983] [McCal-lum 1997 s. 1]. W świecie papierowego i elektronicznego pieniądza4 prowadzenie ta-kiej polityki monetarnej nie gwarantuje stabilności cen [Barro 2007 s. 130].

Obecnie w literaturze najbardziej rozpowszechniona jest tzw. reguła Taylora, z któ-rej wywodzą się niemal wszystkie współczesne reguły polityki monetarnej [Bara-nowski 2007b s. 2]. Taylor sformułował swoją regułę dla Stanów Zjednoczonych i mówi ona, że:

rc = i + re + ½ (i – ic) + ½ (PKB – PKBp), gdzie: rc – stopa procentowa mająca zapewnić utrzymanie celu inflacyjnego, re – długookresowa stopa procentowa równowagi, i – aktualna stopa inflacji, ic – cel inflacyjny, PKBp – potencjalny poziom PKB.

Oznacza to, że kiedy inflacja oddala się od celu o 1%, stopy powinny wzrosnąć o 1,5%. Natomiast, kiedy PKB przekracza potencjalny poziom o 1%, stopy powin-ny wzrosnąć o 0,5%. W modelu dla USA ic=2 oraz re = 2. Kiedy inflacja osiąga po-ziom 3% (i=3), a PKB osiąga poziom o 1% wyższy od potencjalnego (PKB – PKBp = 1), wówczas główna stopa procentowa powinna wynosić 6% [Mishkin 2004 s. 429].

Na potrzeby tej pracy to właśnie reguła Taylora stanowi referencyjny poziom dla określenia, czy prowadzona polityka pieniężna miała charakter luźny czy restrykcyjny. Wzrost różnicy pomiędzy poziomem wskazywanym przez regułę Taylora a faktycznym poziomem federal funds rate świadczy o rozluźnieniu polityki pieniężnej w USA, a zmniej-szenie tej różnicy oznacza zwiększenie stopnia restrykcyjności działań Fed.

Do obliczenia poziomu referencyjnego stóp procentowych posłużyły dane śred-nioroczne od 1987 r. do połowy 2009 r.5, odpowiednio: o inflacji CPI dostępne w in-ternetowej bazie danych OECD Stat Extracts [Organisation for Economic Cooperation and Development Stat Extracts] i o luce PKB według modelu T. Laubacha i J.C. Williamsa [The Federal Reserve Bank of San Francisco a]. Do obliczenia różnicy pomiędzy stopą

4 W momencie, kiedy Friedman konstruował swoją propozycję reguły monetarnej, w świecie

obowiązywał system waluty złotej, w którym popyt na pieniądz wykazywał względną stabilność w stosunku do systemu pieniądza fiducjarnego, czyli nie mającego pokrycia w złocie [Por.: Ptak 2008 s. 136].

5 Wartości widoczne na wykresie 1. w ostatnim punkcie będą skalkulowane dla danych od począt-ku do połowy 2009 r., w momencie pisania tej pracy nie istniały dostępne dane dotyczące luki PKB w USA dla drugiej połowy 2009 r.


referencyjną i faktyczną stopą funduszy federalnych zostały użyte dane historyczne FED [The United States Federal Reserve Statistical Release]. Do zobrazowania przyrostu cen nieruchomości w USA posłużył indeks SP Case – Shiller Home Prices 10 – Com-posite6 (CSHP10) [Standard and Poor’s].

Na próbie n=21 z lat 1989 – 2009, dla danych rocznych, klasyczną metodą naj-mniejszych kwadratów oszacowano współczynniki regresji wielorakiej, przy użyciu zmiennej endogenicznej CSHP10 oraz dwóch zmiennych egzogenicznych: Taylor – FEDt-2 (opóźnione o 2 okresy odchylenie stóp procentowych FED od reguły Tay-lora, widoczne na rysunku 1.) i Strategy1993t-4 (opóźniona o 4 okresy zmienna zero-jedynkowa reprezentująca wejście w życie National Homeownership Strategy). Wszystkie zmienne okazały się istotne na poziomie α=0,01, współczynniki determinacji wy-niosły: R2= 0,9125 i skorygowany R2= 0,9028. Oszacowane współczynniki prezen-tuje tabela 1.

TABELA 1.

Parametry modelu opisującego poziom cen nieruchomości jednorodzinnych w USA

Zmienna endogeniczna: CSHP10 Metoda: KMNK Próba: 1989 – 2009 n=21

Zmienna egzoge-niczna

Współczynnik regresji

(odchylenie standardowe)

Poziom istotności α

Const 77,7570 (5,75292)

0,01

Taylor – FEDt-2 21,2144 (2,18307)

0,01

Strategy1993t-4 48,7330 (7,65056)

0,01

R2= 0,9125 Skorygowany R2= 0,9028

Źródło: Obliczenia własne przy użyciu danych: OECD, FED i Standard and Poor’s. Z analizy wyników estymacji modelu wynika, że wprowadzenie National Homeownership

Strategy wpłynęło na wzrost indeksu CSHP10 o ok. 49 punktów z opóźnieniem czte-rech lat, a rozluźnienie polityki pieniężnej w USA względem reguły Taylora o 100 punktów bazowych powodowało po dwóch latach wzrost tego wskaźnika o ok. 21

6 Indeks cen nieruchomości mieszkaniowych, które mają charakter jednorodzinny, sporządzany

dla dziesięciu obszarów metropolitarnych w USA z częstotliwością kwartalną. Indeks ten obejmuje nieruchomości, które są sprzedawane co najmniej drugi raz, na tej podstawie oblicza się przyrosty cen konkretnych nieruchomości i uśredniając je, uzyskuje się obiektywny wskaźnik. Wyeliminowany został w ten sposób problem niejednorodności prób w poszczególnych okresach. Indeks został skonstruowany w taki sposób, że wartość 100 przypada w styczniu 2000 r. [The S&P/Case-Shiller Home Price Indices index methodology s. 3 – 5].


punktów, czyli o ok. 21% względem stycznia 2000 r. Zmiany opóźnień zmiennych egzogenicznych pogarszały współczynniki determinacji albo poziomy istotności, należy więc wnioskować, że uformowanie się rynku subprime zajęło mniej więcej 4 lata od momentu wprowadzenia uregulowań legislacyjnych, które to umożliwiły, a roz-luźnienie polityki FED przekładało się na ceny mieszkań i domów po ok. dwóch latach.

Na rysunku 1. widać, że poziom cen na rynku nieruchomości mieszkaniowych w USA po czterech latach od wprowadzenia National Homeownership Strategy zaczął gwałtownie wzrastać, wykazując opóźnioną o 2 lata korelację z odchyleniem stopy procentowej FED od poziomu wskazywanego przez regułę Taylora. Wcześniej taka korelacja nie występowała.

RYSUNEK 1.

Odchylenie stopy funduszy federalnych w USA od reguły Taylora (lewa skala na osi X) i ceny nieruchomości mieszkaniowych w USA w latach 1987 –

2009 (prawa oś X – wartość 100 równa jest cenie nieruchomości mieszka-niowych w styczniu 2000 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: OECD, FED i Standard and Poor’s.

Niska stopa procentowa przyczyniła się do tego, że więcej osób z większą skłonno-

ścią do ryzyka, charakteryzujących się niskimi i średnimi dochodami, przystąpiło do spekulacyjnej gry na zwyżkę cen domów i mieszkań. Obniżenie stóp procentowych z 6,54% w lipcu 2000 r. do 1,1% w lipcu 2001 r. i utrzymywanie ich na bardzo ni-skim poziomie przez 5 lat przyczyniło się do multiplikacji wolumenu udzielonych kredytów hipotecznych subprime z 94 mld USD w 2001 r. do 685 mld USD w 2006 r. [Swan 2009 s. 125 – 126]. W dalszej kolejności stopy procentowe wzrosły, kredyty


subprime stały się zbyt drogie nawet w początkowym dwu-, trzyletnim okresie, w konse-kwencji popyt na nieruchomości spadł, a za nim ceny. W rezultacie osoby, które miały sprzedać domy i mieszkania, zanim zostały zobligowane do płacenia wyższych rat, straciły możliwość nie tylko zarobku, ale również odzyskania pożyczonych pie-niędzy drogą sprzedaży nieruchomości. Rozpoczęły się opóźnienia ze spłatami zo-bowiązań (defaults), które prowadziły do przejęcia aktywów przez banki (foreclosers). Tak rozpoczął się kryzys finansowy określany przydomkiem subprime.

Dlaczego zarządzający ryzykiem w międzynarodowych korporacjach finanso-wych nie sygnalizowali w wystarczającym stopniu nadchodzącego niebezpieczeńs-twa, nie ograniczyli skali inwestycji w papiery wartościowe zabezpieczone kredytami hipotecznymi i nie stworzyli wystarczających rezerw na przeterminowane należno-ści (delinquencies)?

Odpowiedź na to pytanie wynika z powyższej analizy. Systemy zarządzania ry-zykiem są urządzeniami matematycznymi, które działają na podstawie wprowadzo-nych do nich danych. W przypadku, opisanego wcześniej, ciągu zdarzeń mieliśmy do czynienia ze wzmożoną aktywnością osób o niskich i przeciętnych dochodach, któ-re ze względu na obniżenie ceny kredytu znalazły się w warunkach umożliwiających im udział w niezwykle ryzykownej grze spekulacyjnej. Ponieważ osoby te wzięły udział w tej grze, charakteryzują się one wysoką skłonnością do ryzyka (risk propensity). Z drugiej strony, wystawiono je na pokusę nadużycia, pozwalając na dostarczanie ekspertyz świadczących o tym, że są zdolne do spłaty kredytu hipotecznego i dając, na wypadek odmowy ze strony banku, możliwość odwoływania się do czterech ins-tytucji federalnych.

O tym, że ludzie ci ulegli tej pokusie, świadczy fakt, że gdy podniesiono w 2007 r. poziom stóp procentowych FED do średniorocznie 5,04%, czyli do o 0,06% niższego poziomu niż średnia dla lat 1985 – 2007, przestali być oni zdolni do spłaty zobo-wiązań. Kiedy nie mogli spłacić kredytów, sprzedając mieszkania i domy, okazało się, że nie są w stanie spłacać rat. W związku z tym, pojawia się pytanie: czy eksper-tyzy świadczące o tym, że byli oni w stanie regulować swoje zobowiązania, a które były dostarczane przez opłacanych przez nich rzeczoznawców, sporządzano z należytą starannością? Oczywiście nie, jednak zanim nie podniesiono stóp procentowych w USA, nie było żadnych danych świadczących o tym, że na należności typu subprime trzeba tworzyć dodatkowe rezerwy. Wszelkie informacje wejściowe systemów za-rządzania ryzykiem były zgodne z amerykańskim prawem i pokazywały, że kredyto-biorcy byli w stanie spłacić swoje zobowiązania. Systemy matematyczne nie mogły pokazać, że istnieje ryzyko, na temat którego informacje zostały zniekształcone lub ukryte, a możliwość taką stworzyła National Homeownership Strategy z 1993 r. – był to więc klasyczny przykład asymetrii informacji, która doprowadziła do odwrotnej se-lekcji (adverse selection). Negatywna selekcja jest statystycznym i ekonomicznym zja-wiskiem, które polega na wypieraniu towarów lub usług o wyższej jakości przez ich substytuty o niższej jakości [Markets with … 2001 s. 3 – 4]. Dokładnie tak było w tym przypadku.

Udział kredytów substandardowych w wolumenie wszystkich kredytów hipo-tecznych wzrósł w USA z 4% w 2003 r. do ok. 14% w 2006 r. [Possing, Andersen 2007


s. 4]. Kredyty, które okazały się „toksyczne”, wyparły z rynku część kredytów wyż-szej jakości. Kredyty subprime były udzielane chętnie, ze względu na zadowalające opinie rzeczoznawców i chęć uniknięcia skarg ze strony kredytobiorców do instytu-cji nadzorczych.

Z jednej strony, kredyty substandardowe wyglądały na korzystniejsze dla kredy-todawców, niż się w rzeczywistości okazało. Przekonanie, że kredytobiorcy będą w sta-nie je spłacić, nie powodowało jednocześnie konieczności tworzenia wyższych re-zerw. Z drugiej strony, również skargi powodowały, że przy analizie alternatywnej alo-kacji zasobów pieniądza (w kredyty typu prime lub alt-A, czyli o wyższej jakości) do-dać należało koszty, jakie niosłyby ze sobą postępowania odwoławcze za nieudzielenie kredytu substandardowego. Przy analizie kosztów alternatywnych kredyty subprime z tej przyczyny wydawały się więc relatywnie bardziej zyskowne. Percepcja jakości była zawyżona w stosunku do stanu faktycznego, a zysk z tego typu transakcji wydawał się względnie wysoki, czyli wystąpiła tu klasyczna asymetria informacji i negatywna selekcja.

To właśnie asymetria informacji, negatywna selekcja i pokusa nadużycia tworzą model triady, czyli model kryzysu finansowego będący najnowszym ogniwem ewo-lucji w teorii kryzysów finansowych. Głównym założeniem tego modelu jest prze-konanie, że kluczową przeszkodą w efektywnym funkcjonowaniu systemu finanso-wego jest asymetria informacji, która prowadzi do negatywnej selekcji i pokusy nad-użycia. Te trzy zjawiska uwidoczniają się w momencie wzrostu stóp procentowych, w wyniku czego nasilają się ich skutki, wzrasta niepewność w systemie finansowym, wskutek czego dojść może do reglamentacji kredytów, która naturalnie może stać się szkodliwa dla większości wypłacalnych dłużników [Ostalecka 2009 s. 51 – 54]. Pojawienie się zatorów płynności w oczywisty sposób hamuje aktywność gospodar-czą, przenosząc kryzys finansowy do realnej gospodarki.

F.S. Mishkin przedstawił tę teorię w 1991 r., używając do jej uzasadnienia przy-kładów kryzysów począwszy od 1857 r. [Mishkin 1991 s. 13 – 14]. Niestety, można dziś dopisać do nich kolejny. Ten rozdział historii rozpoczyna się w 1993 r., kiedy przyjęto National Homeownership Strategy, jednak można podejrzewać, iż nie zakoń-czyłby się on tak tragicznie, gdyby nie znaczące odchylenia stopy funduszy federal-nych od reguły Taylora. J.B. Taylor przedstawił symulację ekonometryczną opartą na technice regresji, która wskazuje, że gdyby w 2000 r. federal funds rate zaczęła podążać za jego regułą, przyrost cen nieruchomości byłby mniej więcej dwa razy mniejszy, a ich spadek dużo łagodniejszy [Taylor 2009 s. 5].

3. Propozycja reformy systemowej oparta na wnioskach z kryzysu finanso-wego w latach 2007 – 2009

Jakie implikacje niesie ostatni kryzys dla ekonomiki banków centralnych? W oce-

nie autora, po raz kolejny ekonomiści powinni postawić dwa odwieczne dla polityki monetarnej pytania:


1. Czy stosować reguły polityki pieniężnej, czy zdawać się na uznaniowość bankierów centralnych?

2. Czy polityka pieniężna powinna reagować na zmiany cen poszczególnych aktywów, czyli czy należy przekłuwać bąble spekulacyjne?

Pozornie przedstawiona w tej pracy analiza zdaje się dostarczać argumentów za stosowaniem reguły Taylora i może nasuwać twierdzącą odpowiedź również na drugie pytanie, lecz prosta odpowiedź, jeżeli ma być trafna, jest w tym miejscu nie-możliwa. Powyższy wywód pokazuje silny związek odchylenia od reguły Taylora z cenami nieruchomości, a dokładniej jego wpływ na powstawanie „bąbla” spekula-cyjnego. Jednak z drugiej strony postępuje, przypisywane wpływowi globalizacji, osłabienie zależności poziomu inflacji od krajowej polityki pieniężnej, co czyni jej prowadzenie, zgodnie z zaleceniami Taylora coraz mniej zasadnym.

Wiele badań udowadnia wpływ globalizacji na wysokość inflacji. Ciccarelli i Mojon [Ciccarelli, Mojon 2005] wykazali, że globalny cykl koniunkturalny wyjaśnia ok. 30% zmienności cykli krajowych, a światowa inflacja wyjaśnia aż ok. 70% inflacji w posz-czególnych państwach. IMF [IMF 2006] wykazał, że większa otwartość gospodarki zmniejsza zależność krajowej inflacji od krajowej luki PKB. Chmielewski i Kot [Chmielewski, Kot 2006] udowodnili, że spłaszczenie krzywej Philipsa wynika z procesów globalizacyjnych. Bordo i Filardo [Bordo, Filardo 2007] wykazali, że glo-balna luka PKB relatywnie coraz bardziej wpływa na krajową inflację w porównaniu z krajową luką PKB.

Mumtaz i Surico [Mumtaz, Surico 2007] przypisali wysoce niestabilną inflację w latach siedemdziesiątych wpływowi czynników krajowych, a spadek inflacji na świecie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku oddziaływaniu czynników światowych. Również European Central Bank [European Central Bank 2008] stwierdza, że nie ma podstaw, aby twierdzić, że w najbliższych latach uzależnienie inflacji od czynników krajowych nie będzie malało [Raport na te-mat … 2009 s. 163].

Z analizy rysunku 2. wynika, że przez większość okresu 1962 – 2009 r. zależność pomiędzy odchyleniem federal funds rate od reguły Taylora a odchyleniem inflacji od 2% była stała. Tymczasem częściej występuje coraz silniejsze, trwające za każdym razem dłużej, odchylenie od tej prawidłowości. Potwierdza to spostrzeżenia, cyto-wanych wcześniej, autorów o coraz mniejszym wpływie krajowej polityki pieniężnej na inflację.

Z analizy rysunku 3. wynika, że odchylenie federal funds rate od reguły Taylora, konsekwentnie rosło w ciągu ostatnich dwóch dekad, natomiast inflacja wykazy-wała w tym okresie trend spadkowy. Oznacza to, że coraz większe rozluźnienie po-lityki pieniężnej pociąga za sobą coraz mniejszy wzrost cen. Można wnioskować, że inflacja jest tłumiona przez wzrost handlu międzynarodowego, głównie z Chinami, które od lat sztucznie zaniżają kurs swojej waluty, obniżając tym samym wzrost cen eksportu swoich produktów m.in. do USA.


RYSUNEK 2. Inflacja CPI w USA w latach 1962 – 2009 (lewa skala osi X) i miara oderwa-

nia inflacji od odchyleń polityki pieniężnej od reguły Taylora (lewa skala osi X, odchylenie standardowe o rozpiętości 4 kwartałów ze stosunku różnicy

pomiędzy regułą Taylora a stopą funduszy rezerw federalnych do odchylenia inflacji od poziomu 2%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń własnych przy użyciu danych: OECD i FED.

RYSUNEK 3.

Inflacja CPI oraz różnica pomiędzy stopą procentową wskazywaną przez re-gułę Taylora a stopą procentową w latach 1985 – 2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie obliczeń własnych przy użyciu danych: OECD i FED.


Coraz słabsza reakcja stóp procentowych na wzrost poziomu cen i powiększanie się luki PKB powoduje coraz mniejszy wzrost inflacji (średnia dla lat 1985 – 1999 to 3,17%, a w okresie 2000 – 2008 wyniosła 2,93%). Z drugiej strony, coraz mniejsza reakcja stóp procentowych na lukę PKB i samą inflację powoduje coraz większe ryzyko powstawania „bańki” spekulacyjnej na rynku nieruchomości. K. Rybiński zauważa, że wzrost stóp procentowych do poziomu ograniczającego wzrost cen domów i mieszkań mógłby nadmiernie schłodzić gospodarkę [Rybiński 2007 s. 325 – 326].

Jeżeli dla utrzymania inflacji bliżej celu 2% potrzeba coraz słabszej reakcji stóp procentowych banku centralnego na wzrost poziomu cen i powiększanie się luki PKB, a na rynku nieruchomości występuje sytuacja odwrotna, to polityka pieniężna w jej obecnym kształcie nie jest w stanie sobie z tym poradzić. Dominujący dziś pa-radygmat polityki pieniężnej, stworzony przez M. Friedmana, zakłada, że po pierw-sze może ona chronić pieniądz sam w sobie przed byciem źródłem gospodarczych zawirowań, po drugie, powinna zapewniać zrównoważone tempo wzrostu cen, a po trzecie może łagodzić skutki działania innych sił, które mogą być potencjalną przy-czyną zniekształceń gospodarczych [Friedman 1968 s. 12 – 14].

Przedstawiona analiza dowodzi, że polityka pieniężna, zapewniając stabilizację inflacji na niskim poziomie, stała się katalizatorem „innych sił”, które były poten-cjalną, a stały się faktyczną przyczyną zawirowań gospodarczych. Zbyt tani pieniądz przyczynił się do powstania „bańki” spekulacyjnej, pomimo iż nie spowodował wzro-stu inflacji, gdyby nie „napompował bańki” mógłby spowodować deflację. Od mo-mentu, kiedy zostały stworzone te trzy założenia, świat ewoluował na tyle, iż jest niemożliwe już ich jednoczesne spełnienie. Jeżeli polityka monetarna znów ma być gwarantem gospodarczej stabilizacji, powinna być efektywna w każdej ze swoich trzech ekonomicznych ról. Aby tak się stało, należy znaleźć rozwiązanie tego problemu.

W odpowiedzi na pierwsze z postawionych w tym rozdziale pytań należy stwier-dzić, że nie jest zasadne obligowanie banków centralnych do stosowania ściśle ok-reślonej reguły, w stosunku do której będzie oceniana ich polityka. Reguły powinny być narzędziami, które mogą być wykorzystywane do osiągania zakładanych celów. Globalizacja zmienia realia, w których bankierom centralnym przychodzi prowadzić politykę pieniężną, dlatego powinni oni stale monitorować sytuację i dostosowywać się do zachodzących w gospodarce zmian, modyfikując tym samym algorytmy działań, którymi się kierują. Rozliczani powinni być oczywiście z efektów, a nie środków.

Ostatni kryzys pokazał, że „bańki spekulacyjne” na rynku nieruchomości nie są wystarczająco niwelowane wpływem globalizacji – ich ceny nie spadną w wyniku importu domów jednorodzinnych z Chińskiej Republiki Ludowej. W odpowiedzi na pytanie dotyczące przekłuwania „bąbli” cenowych nieruchomości należy stwier-dzić, że banki centralne powinny mieć kontrolę nad cenami na tym rynku7, jednak nie w taki sposób jak obecnie. Rynek ten okazał się mieć znaczący wpływ na płyn-ność wszystkich podmiotów gospodarczych, okazał się także przedmiotem ingeren-cji polityki w gospodarkę. Gdyby bank centralny miał obowiązek zapewnienia nie

7 Rozumieć przez to należy nie prawo, czy obowiązek do reagowania na przerost cen aktywów,

lecz stworzenie narzędzi do zapobiegania tego typu sytuacjom.


tylko stabilności inflacji oraz utrzymania pełnego zatrudnienia i maksymalizacji PKB, tak jak w USA [Federal Reserve Bank of San Francisco b]), ale również zapewnie-nia stabilności cen domów i mieszkań, do powstania i pęknięcia ostatniej „bańki spekulacyjnej” prawdopodobnie by nie doszło.

Do zapewnienia stabilności cen nieruchomości, aby nadmiernie nie stłumić ak-tywności gospodarczej, bank centralny potrzebowałby nowego instrumentarium, które pozwoliłoby zarówno na obniżanie stóp procentowych do poziomu maksy-malizującego nieinflacyjny wzrost PKB, jak również wykluczyłoby powstawanie „baniek spekulacyjnych” na rynku mieszkaniowym.

Do tego celu bank centralny powinien, po pierwsze, przyjąć optymalne tolero-wane tempo wzrostu cen nieruchomości, a po drugie, powinien dysponować od-dzielną stopą procentową, która wpływałaby na ceny kredytów hipotecznych.

Jeżeli chodzi o pierwszy postulat, to sytuacja wyglądałaby zapewne podobnie, jak w wypadku niegdysiejszych dyskusji nad optymalnym poziomem celu inflacyjnego, jed-nak, ze względu na relatywne zaawansowanie dzisiejszej polityki pieniężnej, konsensusu można byłoby spodziewać się dużo szybciej, niż w kwestii celu inflacyjnego. Punktem wyjścia do dyskusji na ten temat mogłaby być reguła utrzymania wartości nieruchomo-ści gospodarstw domowych na poziomie uzależnionym od wartości rocznego PKB.

Problem narastania „bańki spekulacyjnej” mógłby być identyfikowany poprzez monitoring relacji pomiędzy tempem wzrostu cen nieruchomości gospodarstw do-mowych a wzrostem rocznego PKB. Dokładne ustalenie definicji tego pojęcia po-winno być przedmiotem odrębnej pracy.

RYSUNEK 4.

PKB i wartość nieruchomości gospodarstw domowych w USA, w latach 1946 – 2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Flow … 2009a,b,c,d,e,f,g Tabele B.100 i F.6].


Jeżeli chodzi o wprowadzenie nowej stopy procentowej, to wpływałaby ona je-dynie na minimalną wysokość oprocentowania kredytów hipotecznych dla gospo-darstw domowych. Warunek skuteczności takiego rozwiązania wiązałby się z konie-cznością jednoczesnego wprowadzenia podatku od hipoteki, która stanowiłaby za-bezpieczenie kredytów zaciąganych za granicą, a jego wysokość musiałaby być ustalana przez bank centralny w zależności od bieżącej sytuacji gospodarczej w kra-ju i w otoczeniu gospodarczym.

4. Podsumowanie Przeprowadzone analizy pozwalają na pozytywną weryfikację dwóch hipotez

dotyczących przyczyn światowego kryzysu 2007 – 2009 r. Pierwszą przyczyną za-łamania na rynkach finansowych była National Homeownership Strategy, amerykańska ustawa, której skutki zaczęły się w pełni ujawniać po czterech latach od wejścia w życie – tyle trwało formowanie się rynku subprime.

Drugim czynnikiem, który przyczynił się do analizowanego kryzysu finanso-wego, były zbyt niskie stopy procentowe amerykańskiego banku centralnego. Para-doks polega na tym, że były one zbyt niskie, aby nie dopuścić do powstania „bańki spekulacyjnej”, lecz wystarczająco wysokie, żeby zapewnić osiągnięcie głównego celu wszystkich banków centralnych. Inflacja w ciągu kilku lat, poprzedzających kryzys, wynosiła średnio poniżej 3%, czyli powyżej powszechnie uznanego poziomu 2%, jednak był to okres bardzo gwałtownych wzrostów i wahań cen paliw, a więc nie-pewność co do reakcji gospodarki na zwielokrotnienie cen ropy naftowej i możliwość ich równie gwałtownego spadku może być usprawiedliwieniem działań FED. Na-leży uznać, że Rezerwa Federalna, biorąc pod uwagę ryzyko pojawienia się deflacji w wypadku nieoczekiwanego, znacznego spadku cen paliw, miała prawo utrzymy-wania inflacji bliżej górnej (a nie dolnej) granicy widełek powszechnie uznanego celu inflacyjnego.

Rozwiązaniem tego paradoksu powinno być wprowadzenie nowej stopy pro-centowej banku centralnego, która wyznaczałaby minimalne oprocentowanie kre-dytów hipotecznych. Tego typu instrument zapewniłby możliwość utrzymania pre-ferowanego tempa wzrostu cen nieruchomości bez konieczności wzrostu stóp pro-centowych rynku międzybankowego8 do poziomu, który mógłby skutkować defla-cją. Taka stopa procentowa byłaby również narzędziem równoważącym w przyszło-ści skutki ewentualnych rozwiązań legislacyjnych, które charakteryzowałyby się krótko-wzrocznością podobną do założeń National Homeownership Strategy.

Bank centralny nie powinien być natomiast zobligowany do stosowania konkret-nych, sparametryzowanych reguł matematycznych. Reguły te są przydatne w trakcie sporządzania analiz ekonomicznych – takich jak ta – jednak, co widać na podstawie tej pracy, stopień i zakres ich przydatności dla polityki pieniężnej się zmienia. Taylor stworzył swoją regułę w 1993 r. i choć wciąż jest przydatna do analizy wpływu po-

8 W Europie są to stopy podstawowych operacji refinansujących


lityki monetarnej na ceny dóbr nie będących przedmiotem handlu międzynarodo-wego, to jej znaczenie dla stabilizacji inflacji jest coraz mniejsze – przynajmniej przy zastosowaniu oryginalnych wartości parametrów. Na obecnym poziomie rozwoju nauki nie jest możliwe stworzenie relatywnie prostych matematycznych formuł, które oddawałyby naturę dynamicznego świata gospodarczego raz na zawsze.

Możliwe jest natomiast określenie poziomu lub tempa wzrostu cen nieruchomo-ści, które, w ostatnich latach, po raz kolejny znalazły się w centrum gospodarczych zawirowań. Istnieją przesłanki, aby sądzić, że wartość domów i mieszkań powinna być uzależniona od wartości PKB, a więc jest możliwe ustalenie preferowanego tempa wzrostu tego wskaźnika – tak jak niegdyś ustalono preferowany poziom inflacji. Jest to jednak temat na odrębną analizę.

Podsumowując, należy stwierdzić, że kryzys finansowy w latach 2007 – 2009 ukazał słabości współczesnego systemu monetarnego, który potrzebuje reform. Przedstawione w tej pracy propozycje zmian systemowych są w stanie znów przywrócić polityce pie-niężnej zdolność do spełniania w gospodarce potrójnej roli: strażnika pieniądza, kon-trolera cen i inhibitora niejednokrotnie irracjonalnych ekonomicznie decyzji polityków.

Literatura Baranowski P. 2007 Reguła Taylora oraz jej rozszerzenia, Łódź, Dokument elektronicz-

ny, tryb dostępu: [http://free.of.pl/ /e/ekonometria/publ/PTaylorGN.pdf, da-ta wejścia: 30.02.2009].

Baranowski P. 2007 Wykorzystanie danych typu real time do oszacowania parametrów reguły Tay-lora dla Polski, Łódź, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://free.of.pl/ /e/ekonometria/publ/Taylor8_porec.pdf, data wejścia: 30.02.2009].

Barro R. J. 2007 Milton Friedman: Perspectives, particularly on monetary policy, „Cato Jour-nal”, Vol. 27, No. 2.

Flow of Funds Accounts of the United States Annual Flows and Outstandings 1945 – 1954 2009, Board of Governors of the Federal Reserve System, Washington D.C. USA.



Flow of Funds Accounts of the United States Annual Flows and Outstandings, 1975 – 1984 2009, Board of Governors of the Federal Reserve System, Washington D.C. USA.




Foote Ch.L., Egglestone A. 2008 Annual Report 2007 – Subprime outcomes: turmoil in the mortgage market, Boston USA.


Friedman M., 1968, The Role of Monetary Policy, „The American Economic Review”, Vol. 58, No. 1.

Markets with asymmetric information 2001, The Royal Swedish Academy of Science, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://nobelprize.org/nobel_prizes/ /economics/laureates/2001/ecoadv.pdf, data wejścia: 07.01.2010].

McCallum B.T. 1997 Issues in the design of monetary policy rules, Cambridge USA. Mishkin F.S. 2004 The economics of money, banking and financial markets, New York USA. Mishkin F.S. 1991 Anatomy of a financial crisis, Cambridge USA. Organisation for Economic Cooperation and Development Stat Extracts, Dokument elektro-

niczny, tryb dostępu: [http://stats.oecd.org/Index.aspx, data wejścia: 08.01.2010]. Ostalecka A. 2009 Kryzysy bankowe i metody ich przezwyciężania, Warszawa. Possing Andersen P. 2007 Sub-prime mortgage market – some facts and data, Danske

Bank, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://mediaserver.fxstreet.com/ /Reports/5ba94081-dada-4b0f-b33f-2f1d17c75fee/124f55a9-fd3d-49d8-b136-86d2c52a1a9d.pdf, data wejścia: 08.01.2010].

Ptak P. 2008 Ile państwa w gospodarce? Milton Friedman o ekonomicznej roli państwa, Warszawa. Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodar-

czej i Walutowej 2009, Warszawa. Rybiński K. 2007 Globalizacja w trzech odsłonach, Warszawa. Standard and Poor’s, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www2.standard

andpoors.com/spf/pdf/index/CSHomePrice_History_102706.xls, data wejścia: 07.01.2010].

Swan P.L. 2009 Political economy of the subprime crisis: why subprime was so attractive to its creators?, “European Journal of Political Economy”, Vol. 25, No. 1

Taylor J.B. 2009 The financial crisis and policy responses: an empirical analysis of what went wrong, Cambridge USA.

The Federal Reserve Bank of San Francisco, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.frbsf.org/economics/economists/jwilliams/Laubach_Williams_updated_estimates.xls, data wejścia: 08.01.2010].

The Federal Reserve Bank of San Francisco, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.frbsf.org/publications/federalreserve/monetary/goals.html, data wejścia: 07.01.2010].

The S&P/Case-Shiller Home Price Indices index methodology 2009, Dokument elektro-niczny, tryb dostępu: [http://www.standardandpoors.com/servlet/BlobServer? blobheadername3=MDTType&blobcol=urldata&blobtable=MungoBlobs&blobheadervalue2=inline%3B+filename%3DMethdology_SP_CS_Home_Price_Indices_Web.pdf&blobheadername2=Content-Disposition&blobheadervalue1 =application%2Fpdf&blobkey=id&blobheadername1=content-type&blobwhere= 1243624745188&blobheadervalue3=UTF-8, data wejścia: 12.12.2009].

The United States Federal Reserve Statistical Release, Dokument elektroniczny, tryb dostępu: [http://www.federalreserve.gov/releases/h15/data/Annual/H15_FF_O.txt, data wejścia: 19.12.2009].


Agnieszka ZALEWSKA-BOCHENKO1

WYKORZYSTANIE NARZĘDZI INFORMATYCZNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE BANKOWYM

Streszczenie

W artykule zaprezentowano najnowsze technologie, zwłaszcza informatyczne i telekomunikacyjne

wykorzystywane przez przedsiębiorstwa z sektora bankowego. Dokonano analizy rozwoju nowocze-snych technologii, w szczególności bankowych, a także ich ewaluację. Omówiono również postęp technologiczny w zakresie: pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji oraz komunikacji in-stytucji bankowych z klientami.

Słowa kluczowe: bankowość elektroniczna, bankowość internetowa, bankowość mobilna, karty płat-nicze, podpis elektroniczny, zabezpieczenie bankowości elektronicznej

USE OF IT TOOLS IN A BANKING ENTERPRISE

Summary W artykule zaprezentowano najnowsze technologie, zwłaszcza informatyczne i telekomunikacyjne

wykorzystywane przez przedsiębiorstwa z sektora bankowego. Dokonano analizy rozwoju nowocze-snych technologii, w szczególności bankowych, a także ich ewaluację. Omówiono również postęp technologiczny w zakresie pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji oraz komunikacji in-stytucji bankowych z klientami.

Key words: bankowość elektroniczna, bankowość internetowa, bankowość mobilna, karty płatnicze, podpis, elektroniczny, zabezpieczenie bankowości elektronicznej

1. Wstęp

Druga połowa lat dziewięćdziesiątych została wyraźnie zdominowana przez pro-cesy szerokiego wprowadzania elektronizacji usług do polskiego systemu bankowe-go, w celu wzbogacenia oferty oraz usprawnienia systemu rozliczeń transakcji doko-nywanych przez klientów.

Rozwój Internetu, technologii mobilnych i globalnych systemów informatycz-nych spowodował odwrót od tradycyjnej bankowości w kierunku bankowości nie-zależnej od: stref czasowych, położenia geograficznego i kanałów dostępu. Sektor

1 Dr Agnieszka Zalewska-Bochenko jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uni-

wersytetu w Białymstoku.

Agnieszka Zalewska-Bochenko 164

bankowy jest jednym z najbardziej zaawansowanych w użytkowaniu i wdrażaniu no-wych technologii. Działalność bankowa to biznes oparty na informacji. Technologie informacyjne i komunikacyjne wpływają na każdy rodzaj działalności bankowej i są głównym czynnikiem zmian tak szybko następujących w całym sektorze usług fi-nansowych.

Z drugiej strony, wzrost wiedzy bankowej wśród klientów i ich wymagań spo-wodował wymuszenie na bankach modyfikowania swoich ofert. Instytucje finanso-we zaczęły więc poszukiwać nowych źródeł zysków. W tym celu, banki zastosowały strategię dywersyfikacji kanałów dystrybucji, opartą na nowoczesnych rozwiąza-niach techniczno-technologicznych [Pluskota 2003 s.39].

W dobie społeczeństwa informacyjnego rozwiązania bankowości elektronicznej to nieodzowny element dystrybucji usług bankowych. Pozwalają nie tylko zatrzymać do-tychczasowych klientów i przyciągnąć nowych, ale również przyczyniają się do zwięk-szenia ekspansji instytucji bankowych w Polsce. Banki gospodarki cyfrowej, stosując nowatorskie rozwiązania, innowacyjne usługi, mogą rozszerzać zasięg działalności po-przez szybki i nieograniczony czasowo i terytorialnie dostęp do usług i przez to zwięk-szać liczbę klientów. Poprawia się wizerunek banku, który jest postrzegany jako bank nowoczesny, dynamiczny, innowacyjny, jako potężny instrument ekspansji biznesowej. Elektroniczne systemy sprzedaży produktów bankowych pozwalają na wyrównywanie szans między wielkimi i małymi podmiotami gospodarczymi, a także stwarzają wiele możliwości promowania siebie i swojej działalności.

2. Narzędzia informatyczne wykorzystywane w instytucjach bankowych Dokonanie analizy współczesnej bankowości i zjawisk w niej zachodzących, w tym

pojawienie się bankowości elektronicznej, bez zwrócenia uwagi na aspekt technolo-giczny i jego skutki jest niemożliwe. Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie nowo-czesnych technologii zmieniło dogłębnie warunki działania banków i otworzyło przed nimi nowe perspektywy rozwoju [Nosowski 2005 s. 18 – 19]. Wpłynęło to, niewąt-pliwie, na wykorzystywanie technologii elektronicznej w każdym połączeniu między zaangażowanymi stronami, pośrednio przez [Matuszczyk 2006 s. 20]:

a) bankomaty – gdzie jest stosowana technologia elektroniczna w celu umoż-liwienia klientom wycofania środków i założenia depozytów;

b) elektroniczny transfer środków w punktach sprzedaży – co umożliwia klientom inicjowanie płatności dla trzeciej strony;

c) karty płatnicze – gdzie wykorzystuje się technologię elektroniczną; d) tonowe aparaty telefoniczne – pozwalające na uzyskanie informacji przez

klienta przy pomocy operatora bądź urządzenia IVR po stronie banku; e) interaktywne telewizory – telewizor jest podłączony do urządzenia połą-

czonego z siecią telefoniczną; połączenie uzyskuje się analogicznie, jak z jed-nym z kanałów telewizji kablowej przy użyciu pilota;

f) podręczne lub kieszonkowe mikrokomputery wyposażone w ekrany doty-kowe.

Wykorzystanie narzędzi informatycznych… 165

Wprowadzenie kart płatniczych we wczesnych latach siedemdziesiątych i następ-nie bankomatów, służących do wypłacania gotówki, przyśpieszyło rozwój technolo-gii bankowej. Sprawne działanie systemu i zadowolenie klientów skłoniło banki do wprowadzenia innowacji w postaci centrów bankomatowych oferujących szeroki wachlarz usług. Następowała coraz silniejsza tendencja do technicyzacji sfery płat-niczej. Istotną rolę odgrywa tutaj ciągły proces technicznego i technologicznego udoskonalania różnych typów kart, czego wyrazem jest między innymi kreowanie coraz to nowszych typów tych środków rozliczeń. Pozostaje to w bezpośrednim związ-ku z wprowadzeniem do obiegu kart wyposażonych w układy elektroniczne, których podstawowymi elementami są mikroprocesory. Nowoczesna technika i technologia przenosi nas więc w świat pieniądza elektronicznego, którego niemałą cząstką stają się udoskonalone karty płatnicze. Bank, poprzez wprowadzenie odpowiednich systemów informatycznych, uzyskuje możliwość zdalnego przeprowadzania tran-sakcji. Klient nie musi już odwiedzać banku, żeby wybrać pieniądze i uregulować ra-chunki. Może to robić za pomocą karty płatniczej. Równocześnie wszystkie rozli-czenia są przeprowadzane automatycznie, co dodatkowo odciąża obsługę banku i zmniejsza koszty.

Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku pojawiły się na rynku pierwsze pakiety oprogramowania dla bankowości elektronicznej. Polegało to na powiązaniu klienta z danym bankiem za pomocą hardware’u i software’u dostarczonego przez bank do domu lub pracy klienta. W połączeniach bank-klient nie korzystano wówczas jeszcze z Internetu. Dopiero lata dziewięćdziesiąte XX wieku zostały zdominowane przez nowoczesne rozwiązania technologiczne. Wszystkie rynki finansowe prześci-gały się w pomysłach ich wykorzystania, a sektor bankowy był jednym z prężniej wpro-wadzających wszelkiego typu nowinki techniczne. W bardzo szybkim czasie zauwa-żono powiązanie wdrażanych pomysłów z obniżeniem kosztów i usprawnieniem działalności. Zachęciło to bankowców do rozszerzania zakresu oferowanych usług z wykorzystaniem zdobyczy techniki.

Z kolei, cechą charakterystyczną końca XX wieku była radykalna zmiana techniki przetwarzania i rozpowszechniania informacji. Ten okres został nazwany rewolucją informacyjną, co, niewątpliwie, było związane z rozwojem cywilizacyjnym świata i dyna-micznym postępem technicznym. Powoli urzeczywistniła się wizja społeczeństwa informacyjnego, w którym główną rolę odgrywa informacja, jej przetwarzanie i za-rządzanie nią. Stało się to możliwe dzięki wynalazkom, które zapewniły łatwiejszy i szerszy dostęp do informacji [Nowe usługi…2002 s. 44], co doprowadziło do tego, iż dziś trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie jakiejkolwiek instytucji bez efektyw-nego systemu przepływu informacji opierającej się na technologii informatycznej.

Najbardziej spektakularnym przykładem technologii, która odcisnęła swoje piętno na kształcie współczesnej bankowości, jest technologia internetowa, a XXI wiek został okrzyknięty Erą Internetu. Rozwój globalnej sieci spowodował wiele dalekosiężnych zmian. Przede wszystkim rozwinął się cały zestaw technologii inter-netowo-komunikacyjnych, takich jak: specjalizowane protokoły sieciowe, języki programowania czy też aplikacje dostępowe. Technologia we współczesnym sekto-rze bankowym pełni rolę fundamentalną, stanowiącą o jego istnieniu i kształcie. Po-


zwala nie tylko na sprawniejsze przetwarzanie danych, nowe metody dostępu do usług finansowych, lecz także umożliwia ich szybszy rozwój. Umożliwia wprowadzanie form usług, które bez technologii nie miałyby racji bytu [Nosowski 2005 s. 19 – 21]. W tabeli 1. przedstawiono uproszczony schemat rozwoju bankowych technologii informatycznych i skutki, jakie to przyniosło.

Przedstawione w tablicy przykłady jednoznacznie pokazują, że zastosowanie tech-nologii informacyjno-komunikacyjnych skutkuje nie tylko zwiększeniem efektywności, lecz także kreowaniem nowych sposobów obsługi klienta, czy wręcz nowych rodzajów usług. Tutaj najbardziej spektakularnym dowodem są bankomaty i karty płatnicze. Te rodzaje technologii, które zostały przedstawione w tabeli, to przede wszystkim rozwią-zania związane z wewnętrznymi systemami informatycznymi banku i głównie obsługują jego zaplecza, a ich użycie wynikało z [Nosowski 2005 s. 19 – 21]:

a) ogólnego postępu technologicznego w obszarze informatyki; b) chęci poprawienia efektywności funkcjonowania banku; c) potrzeby zachowania elastyczności stosowanych rozwiązań; d) konieczności poprawienia jakości i sposobu obsługi klientów.

TABELA 1. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych w bankowości

ARCHITEKTURA TECHNOLOGIE SKUTKI (ZASTOSOWANIA)

– PRZYKŁADY

Pierwszej generacji – lata 1960 Przetwarzanie wsadowe

automatyzacja i szybsza obsługa księgowań

większa dokładność i bezbłędność księgowań

obniżenie kosztów obsługi zaplecza

Drugiej generacji – lata 1970 i 1980

Przetwarzanie w czasie rzeczywistym i on-line

wprowadzenie bankomatów wprowadzenie kart kredytowych

i płatniczych możliwość autoryzacji realizowa-

nych operacji korzystanie z telefonów do świad-

czenia usług bankowych

Trzeciej generacji – lata 1990 i 2000

Przetwarzanie w architekturze klient-serwer,

sieci komputerowe

obsługa front office zorientowana na klienta

wprowadzenie rozwiązań typu CRM wprowadzenie nowych technik

marketingowych centralizacja obsługi zaplecza

Źródło: [Nosowski 2005 s. 19 – 21]. Ingerencja nowoczesnych rozwiązań technicznych w rynek finansowy doprowa-

dziła do powstania bankowości elektronicznej, która umożliwia dostęp do rachunku bankowego za pośrednictwem: bankomatu, telefonu, komputera lub przeglądarki internetowej, czyli zdalnych form kontaktu [Pluskota 2003 s. 7]. Takimi zaawanso-


wanymi technologiami najbardziej, oczywiście, interesowały się firmy, które rozu-miały, jak bardzo ważne jest wykorzystanie owych narzędzi, dających możliwość pomniejszania kosztów pracy i zwiększenia wydajności, prowadzących do dyna-micznego rozwoju i uzyskania przewagi nad konkurencją.

Jak wspominano już wcześniej, jednym z najbardziej charakterystycznych kana-łów dystrybucji jest Internet. Pozwala on na wyrównywanie szans między wielkimi i małymi podmiotami. Małe instytucje są teraz zdolne konkurować z wielkimi prze-de wszystkim, dlatego że nie posiadają rozbudowanej sieci oddziałów.

Rozwój Internetu spowodował równoczesny rozwój płatności dokonywanych przez tę sieć, ponieważ dosyć staromodne i nieodpowiednie wydaje się tradycyjne płacenie za towary czy usługi zakupione i dostarczane przy użyciu sieci. Do najpopular-niejszych systemów płatności w Internecie należą karty kredytowe: e-cash, cybercash.

Pojawienie się nowych technologii zawsze było motorem postępu. Korzyści płynące z ich zastosowania przekładają się na nową jakość w dziedzinie, w której to zastosowanie ma miejsce. Tak samo jest w przypadku bankowości internetowej. Zaist-nienie ogólnodostępnej sieci komputerowej umożliwiło łączność klientów z bankiem za jej pośrednictwem. Taki kontakt ma swoją specyfikę i jest zdecydowanie odmienny od tradycyjnego, co wyraża się w kwestiach: wygody, kosztowych, czasowych, dos-tępu do banku i własnego konta oraz wielu innych. Rola tego aspektu istotna jest na sa-mym początku, kiedy rozwój technologii stanowi główną przyczynę zaistnienia no-wego zjawiska, którym, w tym przypadku, jest bankowość internetowa [Jurkowski 2001 s. 49].

Zaawansowana witryna internetowa banku umożliwia personalizację, czyli do-stosowanie wyglądu i zawartości do indywidualnych preferencji. Serwer banku może za pomocą cookies identyfikować komputer klienta i odpowiednio dostosować wyświe-tlaną zawartość. Użytkownik ma poczucie, że wchodzi na swoją witrynę, co zwiększa jego zadowolenie ze współpracy z bankiem. Niewątpliwą korzyścią dla banku jest możliwość zbierania dokładnych danych o kliencie [Nowe usługi…2002 s. 59].

Drugim typem technologii, która w znaczący sposób odcisnęła piętno na za-chowaniu klientów, jest technologia telefonii komórkowej i pochodnych. Nie należy jednak zapominać, że i telefonia stacjonarna przeszła metamorfozę, głównie za sprawą wdrożonych rozwiązań cyfrowych typu ISDN i wciąż jest liczącym się medium ko-munikacyjnym. Nowa funkcjonalność, jaka została zaoferowana przez telefony ko-mórkowe, idealnie trafiła w oczekiwania użytkowników, przede wszystkim nadała sens pojęciu mobilności [Nosowski 2005 s. 22]. Coraz częściej są stosowane rozwią-zania, takie jak: SIM Application Toolkit, bazujące na technologii GSM/GPRS/ /EDGE. Przełomu w rozwoju elektronicznych usług bankowych można się spo-dziewać równolegle z wprowadzeniem systemu UMTS.

Niestety, główną przyczyną ograniczonego rozwoju bankowości mobilnej jest nieodpowiedni stopień rozwoju infrastruktury telefonii komórkowej, która nie zo-stała zaprojektowana do przesyłania dużych pakietów danych i przez to jest rela-tywnie wolna. W dodatku, aparaty telefoniczne, mimo coraz popularniejszych kolo-rowych wyświetlaczy, mają zbyt mały ekran, co przy bardziej skomplikowanych opera-cjach zmniejsza ich użyteczność i wygodę konsumentów. W efekcie spodziewane


jest zmniejszenie inwestycji w tę technologię z powodu braku szans na szybki zwrot z inwestycji. Wspomniana, technologia zacznie odgrywać znaczącą rolę dopiero wraz z pełnym wprowadzeniem telefonii komórkowej trzeciej generacji UMTS. Stan-dardy te (rysunek 1.) podnoszą znacznie prędkość transmisji do 2 MB na sekundę, a także umożliwiają przesyłanie wysokiej jakości: kolorowych tekstów, grafiki, pre-zentacji multimedialnych, a przy okazji poprawiają bezpieczeństwo transmisji.

RYSUNEK 1.

Technologie telefonii komórkowej

Źródło: [Bernett, Hodges, Wilshire 2000]. Nowoczesne technologie informacyjne spowodowały rewolucję nie mniejszą, jak

niegdyś wynalazek druku przez Gutenberga. Wywołały spektakularne zmiany na ryn-kach finansowych, w tym w warunkach działania instytucji finansowych, otwierając przed nimi nowe perspektywy dalszego rozwoju. Wywarły decydujący wpływ na sektor bankowy, który uruchomił serie przemian w ich: funkcjonowaniu, organizacji, zakresie działania, metodach prowadzonej polityki, strukturze organizacyjnej. Nowoczesne tech-nologie informacyjne stały się jednym z ważnych czynników umożliwiających bankom: doskonalenie systemu zarządzania, polepszenie jakości pracy, tworzenie nowych pro-duktów, nowoczesnych form kontaktu z klientem [Świecka 2004 s. 7]. Informatyzacja wpłynęła zasadniczo na organizację i przebieg czynności bankowych. Przede wszystkim zauważalny został krótszy czas wykonywania operacji bankowych, który służył wygo-dzie klienta, została zwiększona tym samym efektywność pracy banku.

GSM pierwsza generacja

GPRS druga generacja

UMTS trzecia generacja

rok

Grafika audio

Wysokiej jakości

wideo

0

Tys

iące

bit

ówn

ase

ku

ndę

200

100

100

20

10

0

200 200 200

Tekst

Średniej jakości wideo


Ponadto, systemy bankowości elektronicznej umożliwiają klientom realizowanie transakcji 24 godziny na dobę przez 365 dni w roku, co daje również szansę ban-kom na nieograniczoną czasowo i terytorialnie sprzedaż usług oraz nieograniczone możliwości pozyskiwania nowych klientów. Elektroniczne kanały dystrybucji umoż-liwiają zwiększenie terytorialnego zasięgu działania bez konieczności rozbudowy sieci tradycyjnych oddziałów [Zastosowanie rozwiązań… 2004 s. 13].

W bankach elektronicznych nie istnieje problem „kolejek” czy godzin otwarcia oddziału. Kontakt z bankiem jest możliwy z każdego miejsca na ziemi, o dowolnej porze dnia i nocy. Klient sam wykonuje wszelkie operacje, nie jest więc skazany na „pomoc” czy konieczność kontaktu z osobą trzecią. Szczególnie ważny problem sza-cunku do czasu i wygody wydaje się dla: osób młodych, aktywnych, z wyższym wy-kształceniem, przedsiębiorców i przedstawicieli wolnych zawodów. Dni i godziny pracy banków stanowiły dla nich istotne ograniczenie. Istotnym problemem jest także czas oczekiwania na obsługę, rozumiany jako proces załatwiania spraw finansowych. Badania wykazały, że klientom, stojącym w kolejce, wystarcza cierpliwości na cztery minuty. Każdy klient mający kontakt z bankiem tradycyjnym wie, że czas ten bardzo często wynosi więcej niż cztery minuty [Grzesiuk 2004 s. 223].

Wirtualizacja usług finansowych zmieniła oferty banków. Poprzednio do dyspo-zycji były standardowe produkty, takie same dla wszystkich. Tymczasem Internet oferuje klientowi produkty „skrojone na miarę”, w pełni zaspokajające jego potrzeby. Jest to możliwe dzięki rozwiniętym systemom zbierania informacji o klientach i szcze-gółowej analizie otrzymanych materiałów, zwłaszcza potrzeb nabywczych, dzięki cze-mu bank przygotowuje produkty w pełni spełniające nawet największe wymagania [Pluskota 2003 s. 152].

Dzięki nowym rozwiązaniom technicznym, banki były w stanie podnieść jakość dokonywanych operacji, usprawnić procedury rozliczeniowe oraz przyśpieszyć obrót środków pieniężnych. Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie nowoczesnych technik otworzyło przed bankami nowe perspektywy rozwoju. Należy jednak zauważyć, że efekty postępu mogą być ogromnie zróżnicowane. Z jednej strony, związane jest to z faktem, iż postęp techniczny wymaga bardzo dużych nakładów finansowych, które mogą stanowić problem dla banków o niskich kapitałach. Ponadto, wprowadzenie nowych rozwiązań technicznych pociąga za sobą zmianę struktury kosztów działal-ności. Z reguły jest to obniżenie kosztów osobowych i wzrost kosztów rzeczowych, co jednak nie powoduje zmiany ogólnego poziomu kosztów działalności [Oręziak, Pietrzak 2000/2001 s. 245]. Z drugiej strony, efekty finansowe poniesionych nakła-dów na systemy informatyczne pojawiają się w wynikach banków po pewnym czasie, zatem konkretne dochody z poniesionych inwestycji w bankach mogą się ujawnić do-piero w kolejnych latach analiz. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że w ostat-niej dekadzie rozwiązania techniczne (w tym rozwój technologii IT) stały się jednym z ważnych czynników wewnętrznych, umożliwiających bankom doskonalenie włas-nych systemów zarządzania. Poza tym, przyczyniły się do tworzenia nowoczesnych produktów bankowych i kanałów ich dystrybucji [Pawłowska 2005 s. 9].

Rozwój nowoczesnych technologii umożliwia ciągłe doskonalenie obsługi finan-sowej klientów oraz wprowadzenie coraz nowszych rozwiązań. Przykładem może


być chociażby koncepcja kiosków multimedialnych, opartych na wideobankowości. Jest to system interaktywnego kontaktu klienta banku z personelem bankowym za pomocą tzw. wideokonferencji. E-kiosk jest komputerem wyposażonym w czuły na dotyk monitor wraz z pełnym oprzyrządowaniem. Urządzenie to jest połączone bez-pośrednio z sieciami komputerowymi oraz z Internetem, dzięki czemu istnieje moż-liwość, niemalże natychmiastowego, wykonywania operacji i kontroli stanu środków na rachunku [Grzywacz 2004 s. 33 – 34].

Intensywne wykorzystywanie nowoczesnych rozwiązań technicznych spowodo-wało wzrost konkurencji na rynku bankowym, wymusiło poszukiwanie nowych roz-wiązań w dostępie do środków finansowych zdeponowanych na rachunkach banko-wych oraz oferowanie nowych form komunikacji z bankiem [Pluskota 2003 s. 8].

W sferze bankowości detalicznej jedną z najistotniejszych szans, jakie stwarza re-wolucja teleinformatyczna, jest możliwość świadczenia usług bez konieczności two-rzenia placówek handlowych na różnych rynkach, także międzynarodowych. Roz-wój technologiczny jest ze swej natury ponadnarodowy, ogólnoświatowy, gdyż dla nowych technologii nie ma barier tworzonych w celu ochrony krajowego sektora ban-kowego [Marketing-Handel… 2004 s. 558].

Zarys koncepcji nowego systemu informacyjnego zarządzania rozpoczyna się z chwilą, gdy kierownictwo lub użytkownicy organizacji zdadzą sobie sprawę z tego, że wykorzystywany dotychczas system, czy to ręczny, czy też zautomatyzowany, nie jest już dla organizacji odpowiedni. Przyczyn takiej sytuacji może być kilka [Wybrane… 2004 s. 15]:

a) organizacja zmienia profil biznesu na nowy, którego stary system nie jest w sta-nie obsłużyć;

b) przekonanie o redukcji kosztów po skomputeryzowaniu; c) dostarczenie klientom organizacji dostępu do nowych usług, których brak

mógłby spowodować ucieczkę klientów do konkurencji; d) uzyskanie wizerunku firmy nowoczesnej. Technologie informacyjno-komunikacyjne ciągle ewoluują. Wraz z nimi, w różnym

zakresie, zmieniają się wszystkie obszary aplikacyjne, w których zostały wdrożone. Ich wpływ na realizację czynności bankowych, w tym znaczne skrócenie czasu i podniesie-nie wygody obsługi klienta, jest ewidentny, a w niektórych przypadkach wręcz funda-mentalny. Technologie wciąż jednak pozostają zestawem narzędzi, za pomocą którego, co prawda, banki mogą kreować lub indykować określone zjawiska, ale zawsze techno-logie te muszą pozostawać w korelacji z tym, czego oczekują i co są w stanie zaakcepto-wać same banki, a przede wszystkim ich klienci [Nosowski 2005 s. 24].

3. Awersje ze strony klientów do nowości technologicznych w instytucjach bankowych

Aby innowacje techniczno-technologiczne przyniosły zamierzony efekt i wpły-

nęły na coraz większe upowszechnienie samoobsługi w korzystaniu z usług banko-wych, muszą być zaakceptowane przez klienta i łatwo dostępne, a z tym jest różnie.


Kwestia samodzielności może także stanowić barierę korzystania z samoobsługi dla korzystających z banków internetowych. Klient może czuć się zaniepokojony, czy wypełniając na komputerze polecenie przelewu nie popełnił jakiegoś błędu, po-ruszanie się po stronie WWW może być dla niego kłopotliwe, a dodatkowo musi pa-miętać wiele haseł i kodów. Z tego powodu, niewątpliwie, docelowym segmentem banków wirtualnych stają się: klienci aktywni, mobilni, innowatorzy, otwarci na nowo-ści, poszukujący wygody i ta oferta spełnia ich oczekiwania [Grzesiuk 2004 s. 223].

Innym problemem związanym z samoobsługą klienta banku jest samoakcepto-wanie innowacji. Otóż, większość konserwatywnej klienteli jest sceptycznie nasta-wiona do nowych kanałów dystrybucji. Najniebezpieczniejszym zjawiskiem jest awersja technologiczna, swoista alergia na napływające nowości technologiczne i trudność w ich adaptacji. Najbardziej elastyczni w posługiwaniu się produktami zaawansowanej technologii są ludzie młodzi (18 – 25 lat) oraz mieszkańcy dużych miast i dlatego skła-nia to banki internetowe do szukania odbiorców w gronie osób młodych, wykształ-conych i często zawodowo korzystających z nowych rozwiązań technologicznych.

Aby zabezpieczyć elektroniczny obrót dokumentów, co jest niezbędne w przyj-mowaniu innowacji techniczno-technologicznych przez klientów banków, stwo-rzono ideę podpisu elektronicznego. Ustawa o podpisie elektronicznym została uch-walona przez Sejm 18 września 2001 roku, a podpisana przez Prezydenta RP 11 paź-dziernika 2001 roku. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy – podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączo-ne, lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby składającej podpis elektroniczny.

Podpis elektroniczny musi zatem spełniać następujące warunki [Technologie… 2003 s. 278]:

a) Poufności – kodowanie przesyłanych danych za pomocą algorytmu i tym samym ich treść staje się niedostępna dla osób trzecich.

b) Integralności – czyli pewność, że przesyłane dane nie zostały zmienione lub sfałszowane w czasie transmisji.

c) Niezaprzeczalności – wszelkie transmitowane dane mają nadawcę, który nie może zaprzeczyć odpowiedzialności za przekazywane dyspozycje.

d) Wiarygodności nadawcy – użytkownik ma wyłączność na swój podpis. e) Cywilnoprawne – skutek podpisu elektronicznego jest równoważny z podpi-

sem własnoręcznym. Tworząc prawo, ustawodawca miał trudne zadanie, ponieważ opracował ramy

prawne dla zagadnień związanych ściśle z nowoczesną technologią, której dynamika zmian jest bardzo duża, a czas „życia” konkretnych technologii znacznie krótszy w po-równaniu z czasem „życia” rozwiązań prawnych. Dlatego też starano się tak sformu-łować zapisy ustawy, żeby miały realne odzwierciedlenie w aktualnej sytuacji technicz-no-technologicznej, a jednocześnie nie ograniczały przyszłych rozwiązań [Technolo-gie… 2003 s. 323 – 324].

Podpis cyfrowy jest odpowiednikiem podpisu odręcznego, z tym że w przeciwień-stwie do tego ostatniego jest praktycznie niemożliwy do podrobienia. Ponadto, daje podstawę do weryfikacji autentyczności osoby składającej podpis, która nie będzie


mogła się go wyprzeć. Dodatkowe udogodnienia, związane z podpisem elektronicz-nym, dotyczą niemożności ponownego użycia podpisu, a także zapewnienia integ-ralności przesyłanych dokumentów.

W dużym uproszczeniu, metodę tworzenia podpisu elektronicznego można opi-sać w następujących krokach (rysunek 2.): wiadomość, która ma być podpisana, zo-staje najpierw poddana działaniu funkcji skrótu. Działanie tej funkcji polega na tym, że zapewnia przekształcenie cyfrowej sekwencji danych o dowolnej długości na ciąg danych o skończonej, stałej dla określonej funkcji, długości. Zmiana, chociażby jed-nego bitu, w początkowej sekwencji danych powoduje zmianę ciągu wyjściowego na średnio połowie bitów, w ten sposób funkcja skrótu zapewnia integralność początkowej sekwencji. Ciąg wyjściowy funkcji skrótu jest poddany przekształceniu kryptograficzne-mu z użyciem klucza prywatnego. Uzyskana, w wyniku przekształcenia, sekwencja da-nych to właśnie podpis cyfrowy. Jest on dołączany do wyjściowej wiadomości i wysyła-ny do odbiorcy. Odbiorca podpisanych danych weryfikuje źródło pochodzenia danych, stosując przekształcenie kryptograficzne z użyciem klucza publicznego. Następnie ot-rzymaną sekwencję danych poddaje przekształceniu za pomocą znanej funkcji skrótu, a wynik tego przekształcenia porównuje z wartością wyjściową przekształcenia publicz-nego. W ten sposób sprawdza, czy od momentu podpisania sekwencji danych funkcja nie została zmieniona [Technologie… 2003 s. 323 – 324].

RYSUNEK 2.

Podpis elektroniczny

Źródło: [Gregor, Stawiszyński 2002 s. 201]. Jeżeli chodzi o stronę techniczną, to podpisy elektroniczne są tworzone przy po-

mocy algorytmu RSA2, asymetrycznym kluczem 1024-bitowym. Dzięki stosowaniu

2 RSA – klasyczny system kryptograficzny, którego nazewnictwo powstało od pierwszych liter

nazwisk jego twórców: Rivest, Shamln, Adleman.

NADAWCA Klucz prywatny nadawcy

Klucz publiczny odbiorcy

ODBIORCAKlucz prywatny odbiorcy

Klucz publiczny nadawcy

Tekst rozkodowany

Tekst zakodowany

Kodowanie Tekst

zakodowany Tekst jawny Kodowanie

Dekodowanie Dekodowanie

Tekst zakodowany


odwróconego klucza RSA, to, co zostanie zaszyfrowane prywatnym kluczem danego użytkownika, może być odszyfrowane przez każdego, kto zna klucz publiczny. W prak-tyce podpis elektroniczny jest tworzony na podstawie skrótu danej wiadomości, a nie kompletnego tekstu. Skrót jest generowany na podstawie tzw. jednokierunkowej matematycznej funkcji skrótu, która zapewnia ponadto, że odtworzenie oryginalnego komunikatu na podstawie skrótu jest niemożliwe. Skrót, będący w istocie ciągiem bi-tów dołączanych do przesyłanej wiadomości, ma niewielką i standardową długość, niezależnie od długości oryginalnego komunikatu.

Największe zainteresowanie wykorzystaniem podpisu elektronicznego wykazują banki posiadające infrastrukturę do stosowania podpisów elektronicznych. Posłu-gując się tym systemem, można [Technologie… 2003 s. 279]:

a) uzyskiwać informacje o saldzie na rachunkach; b) przeglądać wyciągi bankowe i historię rachunków; c) dokonywać przelewów; d) mieć dostęp do aktualnych informacji bankowych; e) uzyskać bieżące informacje o wykonywanych operacjach, dopisywanych i pob-

ranych odsetkach i prowizjach; f) składać płatności zagraniczne; g) zakładać i likwidować lokaty terminowe; h) składać wnioski o wydanie kat płatniczych; i) zastrzegać karty w razie kradzieży; j) realizować polecenia zapłaty. Systemy zabezpieczeń służące do szyfrowania informacji i operacji we wszyst-

kich bankach, które udostępniają usługi bankowości elektronicznej, są na bardzo wysokim poziomie, co daje gwarancję całkowitego bezpieczeństwa dokonywanych transakcji [Zastosowanie rozwiązań…2004 s. 13]. Niestety, aspekty ekonomiczne po-wodują, że bezpieczny podpis elektroniczny jest stosunkowo drogi dla klientów detalicznych, poza tym, wykorzystywanie tylko zwykłego podpisu elektronicznego może wymagać również odpowiedniej infrastruktury w przypadku korzystania z kart inteligentnych. Dodatkowo, kwalifikowany podpis elektroniczny musi być odna-wiany każdego roku lub co dwa lata, dlatego też koszt taki może być barierą dla pow-szechnego wykorzystania tej idei w bankowości detalicznej. Stąd rynek usług opar-tych na podpisie elektronicznym prawie się nie rozwija.

Instytucje bankowe, zgodnie ze Strategią Lizbońską, stale opracowują i wdrażają różnorodne techniki zabezpieczeń, aby przekonać klientów o dużym bezpieczeństwie przy samoobsługowym korzystaniu z usług i produktów bankowych. Do najnowszych zalicza się rozwiązania biometryczne, które w Polsce, niestety, nie są jeszcze stosowane. Wprowadzenie nowych technik obsługi klienta daje polskim bankom szansę oferowa-nia usług wyższej jakości, a w konsekwencji zwiększenie liczby klientów, a zatem i zys-ków. Drogą do uzyskania, wyżej wymienionych, efektów jest więc zastosowanie nowo-czesnej technologii bankowej ukierunkowanej na [Nowe usługi… 2001 s. 14]:

a) środki automatycznej obsługi klientów w obrocie bezgotówkowym; b) logiczną interpretację danych informacji banku; c) automatyzację współpracy międzybankowej;


d) zintegrowanie usług. Optymalny, komputerowy system bankowy winien jednak przede wszystkim

[Nowe usługi… 2001 s. 14]: a) gwarantować wysoką jakość obsługi klientów; b) być elastycznym, tj. nadążać za nowymi produktami i usługami bankowymi

oraz za zmieniającymi się potrzebami klienta; c) zapewniać informacje zarówno dla użytkowników, jak i dla klientów, umożli-

wiające efektywne wykorzystanie możliwości banku; d) być zabezpieczony przed nadużyciami ze strony: pracowników banku, klien-

tów i osób trzecich; e) zapewnić kierownictwu i nadzorowi bankowemu regularną informację o sytu-

acji finansowej banku, jego płynności; f) spełniać wszelkie wymagania banku od strony funkcjonalnej i jakościowej;

a ponadto być niezawodnym, a także przyjaznym, w sensie łatwości obsługi. Bezpieczeństwo, w znaczeniu informatycznym, to pewien stan, który charaktery-

zuje się określonym poziomem, najważniejszych dla danego przypadku, atrybutów. Do najistotniejszych atrybutów bezpieczeństwa bankowości internetowej zalicza się [Grandys 2001 s. 49 – 50]:

a) Poufność – gwarantującą, że dostęp do danych przechowywanych i przet-warzanych w systemie mają tylko osoby do tego uprawnione.

b) Integralność – gwarantującą, że dane przesyłane w czasie transakcji elek-tronicznej nie są przez nikogo modyfikowane.

c) Autentyczność – pozwalającą stwierdzić, czy osoba podpisująca się pod transakcją jest rzeczywiście osobą, za którą się podaje.

d) Niezaprzeczalność – nie pozwalającą wyprzeć się faktu nadania lub od-bioru komunikatu drogą elektroniczną.

e) Dostępność – gwarantującą stały dostęp do systemu bankowości elektro-nicznej.

f) Niezawodność – gwarantującą, że system działa w sposób, jakiego się od niego oczekuje.

Problem bezpieczeństwa w bankowości to nie tylko walka z przestępczością. To również kwestia przechowywania coraz to większej ilości danych oraz wymiany da-nych między oddziałami i poszczególnymi bankami pracującymi najczęściej w róż-nych systemach operacyjnych. To właśnie nie klasyczne kradzieże, ale elektroniczne oszustwa stają się zmorą banków [Pietkun 2007 s. 5]. Dlatego też nie ma takiego banku w Polsce, który nie stosuje zabezpieczeń informatycznych. Wręcz przeciw-nie, z roku na rok zwiększa się zróżnicowanie stosowanych narzędzi.


TABELA 2. Obowiązki klienta i banku w dziedzinie bezpieczeństwa

OBOWIĄZKI UŻYTKOWNIKA OBOWIĄZKI BANKU

Przestrzeganie regulaminu prowadzenia rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego.

Zbudowanie systemów rezerwowych obejmują-cych: komputery, serwery, zasilanie, połączenia teleinformatyczne, systemy informatyczne, w tym kopie baz danych.

Poprawne korzystanie z dopuszczalnych funkcji części transakcyjnej.

Zapewnienie ochrony całej infrastruktury ma-terialnej i niematerialnej.

Nieużyczanie urządzeń powiązanych z interne-towym kontem oraz ich bezpieczne przechowy-wanie.

Zapewnienie ochrony za pomocą systemów fire-walls3 przed nieautoryzowanym dostępem do sys-temów bankowych przez Internet.

Nieujawnianie pseudonimów (login), haseł, ko-dów lub klucza prywatnego, jeśli występują.

Implementowanie najnowszych na świecie roz-wiązań bezpieczeństwa w połączeniach interneto-wych.

Poprawne zainstalowanie i korzystanie z aplikacji wykorzystywanych przez poszczególne banki.

Zagwarantowanie wystarczającej identyfikacji użytkowników.

Używanie bezpiecznych przeglądarek interneto-wych obsługujących odpowiednie protokoły i gwa-rantujących wystarczającą moc szyfrowania.

Posiadanie kwalifikowanego certyfikatu i bez-piecznych urządzeń.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Koźliński 2004 s. 75 – 76]. Bezpieczeństwo transakcji w internetowym banku zależy od budowy całego sys-

temu teleinformatycznego w banku oraz u klienta, a także od połączenia pomiędzy bankiem a klientem (tabela 2.). Jest oczywiste, że ani samo zabezpieczenie dostępu do konta przez bank, ani systemy uwierzytelniania nie są wystarczające do zapewnienia bezpieczeństwa transakcji. Aby dokonywać bezpiecznych transakcji, klient również musi zadbać o bezpieczeństwo sytemu swojej stacji roboczej w takim samym stop-niu, jak bank jest narażony na ataki z sieci.

4. Rola kanału internetowego w kontakcie bank-klient Bankowość jest obecnie najbardziej dynamicznie rozwijającą się dziedziną naszej

gospodarki oraz jedną z nielicznych mających na to środki i chętnych, by je przez-naczać na rozwój technologiczny i organizacyjny. Z jednej strony, jest to rozwój ży-wiołowy, z drugiej głęboko przemyślany i wykorzystujący najnowsze osiągnięcia w in-formatyce. Nowe technologie dla banków są nie tylko elementem wyznaczającym sukces rynkowy, ale przede wszystkim warunkiem przeżycia.

Zastosowanie nowoczesnych technologii w komunikacji klientów z bankiem staje się powoli codziennością. Banki największy potencjał rozwoju widzą w dostę-pie do usług poprzez Internet. Boom na wirtualne konta trwa już w Polsce od kilku lat. Penetracja Internetu w naszym kraju z roku na rok wzrasta. To skłania do wniosku,

3 Firewalls – tzw. ściana ognia, która kontroluje wszystkie połączenia pomiędzy siecią lokalną a Inter-

netem.


że, przy coraz bogatszej ofercie banków, popularność elektronicznych kanałów ko-munikacji będzie rosnąć. Takie cechy, jak: wygoda, szybkość, lepsze warunki prowa-dzenia rachunku, stały dostęp do konta powodują, że na elektroniczny kontakt z bankiem decyduje się coraz więcej Polaków.

Nowe technologie umożliwiają rozszerzenie zakresu oferowanych usług, podwyż-szanie ich standardów oraz przyczyniają się do tworzenia nowych kanałów dystrybucji usług bankowych. Bankomaty zastępują kasy w oddziałach bankowych i umożliwiają dostęp do gotówki o każdej porze. Karty płatnicze zmieniają podejście do finansowania zakupów oraz dostępu do gotówki i przyczyniają się do powstawania elektronicznych systemów transferu pieniędzy nie tylko w banku lub w domu, ale i w miejscu zakupu. Dzięki nowoczesnym technologiom, pojawiają się nowe usługi, które umożliwiają pro-wadzenie operacji finansowych za pośrednictwem komputera, bez wychodzenia z do-mu. Klienci coraz częściej mogą korzystać z całodobowego serwisu elektronicznego. Posiadacze kont mogą dzwonić w celu zmiany stałego zlecenia, zlecić przekaz pienię-dzy, dowiedzieć się o stanie konta [Marketing-Handel…2004 s. 558].

Banki, podążając za nowoczesnymi rozwiązaniami technologicznymi, poszukują innowacji finansowych, w pełni odpowiadających potrzebom współczesnego rynku.

Rozwój nowoczesnych technologii informacyjnych powoduje, iż kanały dystrybucji: produktów, usług finansowych i bankowych ulegają zmianie. Dominującą formą sprze-daży usług bankowych jest nadal dystrybucja stacjonarna wykorzystująca placówkę ban-kową jako główne miejsce do kontaktu z klientem. Wraz z wprowadzeniem IT do ban-kowości pojawiła się nowa forma – dystrybucja wyłącznie elektroniczna, wykorzystują-ca elektroniczne urządzenia, takie jak: komputer, telefon, bankomat itp. do korzystania z usług bankowych. Nie ulega wątpliwości, że pozycja tej pierwszej jest wciąż bardzo ważna i jeszcze przez długi czas ta sytuacja się utrzyma. Można jednak zauważyć, iż co-raz większe zainteresowanie wzbudza trzecia forma – dystrybucja multikanałowa, wielo-kanałowa, która charakteryzuje się połączeniem kanałów elektronicznych z siecią od-działów stacjonarnych, co daje klientowi możliwość korzystania z usług bankowych w formie dla niego najbardziej dogodnej. Towarzyszy temu oferta relatywnie prostych, standardowych produktów związanych z bieżącą obsługą klientów. Zastosowanie tech-nologii informacyjnych w bankowości zmienia charakter działalności bankowej. Przed-stawione zmiany mogą spowodować dalekosiężne przeobrażenia w procesach tworze-nia nowych usług bankowych, ich wprowadzenia na rynek oraz w stosowanych proce-durach świadczenia usług [Świecka 2004 s. 12].

Wraz z postępem, w zakresie nowych technologii następuje znaczący rozwój in-nowacji finansowych, polegający na tworzeniu i wprowadzaniu do obrotu coraz to nowych produktów i udoskonaleń, aby obniżyć koszty transakcji i stać się spraw-niejszym od konkurentów.

Zbieranie, tworzenie, przekazywanie informacji mają doniosły wpływ na efek-tywność kanałów dystrybucji. Na dzisiejszym rynku nowe technologie informa-tyczne rewolucjonizują sposób organizowania dystrybucji, a także zmniejszają koszt działań związanych z przepływem: produktów, informacji i pieniędzy [Internet… 2004 s. 28]. Chociażby rozwój szerokopasmowego (przewodowego i bezprzewodo-wego) dostępu do sieci sprzyja wzrostowi liczby internautów, co powoduje zmianę


w sposobie postrzegania usług. Coraz więcej spraw można załatwić zdalnie. Łącza szerokopasmowe dają dużą przepustowość i nieograniczony czas surfowania w sie-ci. Klienci banków często płacą w Internecie bieżące rachunki i do tego potrzebują zapewnienia wygodnej infrastruktury ze strony banku.

Szerokopasmowy dostęp do Internetu staje się coraz bardziej popularny (wykres 2.). Pomiędzy rokiem 2004 i 2010 liczba gospodarstw domowych z dostępem szeroko-pasmowym rosła znacznie szybciej niż liczba gospodarstw z ogólnym dostępem do Internetu, co oznacza, że łącza wąskopasmowe poprzez modem analogowy lub po-łączenie cyfrowe typu ISDN tracą na popularności i są zastępowane nowocześniej-szymi sposobami łączenia się z Internetem. Z danych zamieszczonych na wykresie 2. wynika, iż liczba gospodarstw domowych stosujących łącza szerokopasmowe wzrosła w 2010 r. o 612% w stosunku do 2004 r., wobec przyrostu liczby gospo-darstw z dostępem do Internetu o 146%.

WYKRES 1.

Dostęp do Internetu oraz szerokopasmowy dostęp do tej sieci w latach 2004 – 2010 (odsetek ogółu gospodarstw domowych z osobami w wieku 16 – 74 lata)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Społeczeństwo informacyjne: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2006 roku GUS 2007 s. 6; Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2006-2010 GUS 2010 s. 85].

Trudno więc analizować współczesną bankowość i zjawiska w niej zachodzące,

w tym pojawienie się bankowości elektronicznej, bez zwrócenia uwagi na aspekt technologiczny i jego skutki. Nie ulega wątpliwości, że zastosowanie nowoczesnych technologii zmieniło dogłębnie warunki działania banków i otworzyło przed nimi nowe perspektywy rozwoju [Nosowski 2005 s. 18].

Dowodem na to, iż rynek bankowości bardzo poważnie traktuje technologiczne zmiany, jest utworzenie, przez Związek Banków Polskich, Forum Technologii Ban-kowych skupiające banki i firmy z sektora nowoczesnej technologii. Przyczynił się także do powstania Krajowej Rady Gospodarki Elektronicznej.


5. Podsumowanie Banki wykorzystujące nowoczesne technologie informacyjne mają dużą szansę

zyskać przewagę konkurencyjną i zbudować wizerunek nowoczesnych, wychodzą-cych naprzeciw potrzebom klientów. Możliwość ekspansji nowych elektronicznych technologii bankowych w dużym stopniu zależy jednak od dynamiki procesu budo-wania społeczeństwa informacyjnego. Obecnie obserwuje się relatywnie niski po-ziom zamożności społeczeństwa i wysoki stopień polaryzacji dochodów oraz duże zróżnicowanie zaawansowania procesu budowy społeczeństwa informacyjnego w prze-kroju przestrzennym i pokoleniowym. Uwarunkowania te mają istotny wpływ na ocze-kiwania formułowane pod adresem sektora usług finansowych [Świecka 2004 s. 39].

Jednak sukces w gospodarce elektronicznej odniosą te banki, dla których przy-jęte rozwiązania technologiczne będą istotnym elementem strategii. Jeśli zabraknie wizji dostarczania nowych usług, nawet najbardziej zaawansowane technologicznie in-westycje pozostaną jedynie kosztowną etykietą banku, a nie obszarem zysków. W cza-sach zmian jest konieczna wizja instytucji finansowej przyszłości, świadomej zmie-niającego się rynku. Od technologii zawsze bardziej istotne dla pozycji konkurencyjnej banku będzie świadome jej użycie.

Literatura Altkorn J. 2004 Teleinformatyka a globalizacja rynków. Perspektywy i ograniczenia, [w:] Internet

w społeczeństwie informacyjnym – Internet w systemach zarządzania, (red.) A. Grzywak, War-szawa.

Bernett N., Hodges S., Wilshire M. 2000 M-commerce: An operator’s manual, ,,McKinsey Quarterly”, 3.

Chmielarz W. 2004 Próba oceny usług bankowości elektronicznej dla klientów instytucjonal-nych w wybranych bankach w Polsce, [w:] Zastosowanie rozwiązań informatycznych w insty-tucjach finansowych, (red.) A. Gospodarowicz, Wrocław.

Gaińska K. 2003 Znaczenie podpisu elektronicznego dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych, [w:] Technologie informacyjne w finansach i rachunkowości, (red.) N. Siemieniuk, J. Sikors-ki, Białystok.

Grandys A. 2001 E-bankowość – bankowość gospodarki cyfrowej, Cz. II, ,,Monitor Ra-chunkowości i Finansów”, nr 6.

Gregor B., Stawiszyński M. 2002 E-commerce, Bydgoszcz, Łódź. Grzesiuk A. 2004 Obsługa klientów w e-bankach, [w:] Rynki finansowe w przestrzeni elek-

tronicznej, (red.) B. Świecka, Szczecin. Grzywacz J. 2004 Bankowość elektroniczna w działalności przedsiębiorstwa, Warszawa. Janc A. 2001 Komputeryzacja usług bankowych i warunki jej wdrażania, [w:] Nowe usługi ban-

kowe na tle wybranych problemów organizacji i zarządzania bankiem uniwersalnym, (red.) A. Janc, Poznań.

Jurkowski A. 2001 Bankowość elektroniczna, Narodowy Bank Polski, Materiały i Studia, Zeszyt nr 125, Warszawa.


Kieżel M. 2004 Nowoczesne technologie w bankowości detalicznej – obszary i możliwości stoso-wania, [w:] Marketing –Handel – Konsument w globalnym społeczeństwie informacyjnym, Tom I, (red.) B. Gregor, Łódź.

Kobyliński A. 2004 Inżynieria oprogramowania. Modele cyklu życia oprogramowania, [w:] Wybrane zagadnienia informatyki gospodarczej, (red.) J. Płodzień, Warszawa.

Koźliński T. 2004 Bankowość internetowa, Warszawa. Łapińska A., Łapiński Z. 2003 Podpis elektroniczny. Nowa technologia gospodarki, [w:] Techno-

logie informacyjne w finansach i rachunkowości, (red.) N. Siemieniuk, J. Sikorski, Białystok. Makowska K., Mackiewicz T. 2002 Analiza polskiego rynku bankowości wirtualnej i pers-

pektywy jego rozwoju, [w:] Nowe usługi finansowe w Polsce, (red.) W. Przybylska-Kapuś-cińska, U. Ziarko-Siwek, Poznań.

Matuszczyk A., Matuszczyk P.G. 2006 Instrumenty bankowości elektronicznej, Warszawa. Nosowski A. 2005 Geneza bankowości elektronicznej, [w:] Bankowość elektroniczna, (red.)

A. Gospodarowicz, Warszawa. Oręziak L., Pietrzak B. 2000/2001 Bankowość na Świecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje

rozwojowe, Warszawa. Pawłowska M. 2005 Konkurencja i efektywność na polskim rynku bankowym na tle zmian

strukturalnych i technologicznych, Narodowy Bank Polski, Materiały i Studia, Zeszyt nr 192, Warszawa.

Pietkun P. 2007 Bank nasz (nie) bezpieczny, „Gazeta Bankowa”, nr 3. Pluskota P. 2003 Współczesne kanały dystrybucji produktów bankowych, Uniwersytet

Szczeciński, Rozprawy i Studia t. (DL) 476, Szczecin. Rynki finansowe w przestrzeni elektronicznej, (red.) B. Świecka, Szczecin. Społeczeństwo informacyjne: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2006 ro-

ku 2007, Warszawa. Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2006 – 2010 2010, War-

szawa. Szymański P. 2002 Minibank24 – system home-bankingu, [w:] Nowe usługi finansowe w Polsce,

(red.) W. Przybylska-Kapuścińska, U. Ziarko-Siwek, Poznań. Świecka B. 2004 Bankowość elektroniczna, Warszawa.


Krzysztof BIERNACKI1 NORMATYWNY CHARAKTER RELACJI PODATNIK – ORGAN

PODATKOWY JAKO PRZESŁANKA EFEKTYWNOŚCI FUNKCJONOWANIA SYSTEMU PODATKOWEGO

Streszczenie

Obowiązek zapłaty podatku postrzegany może być dwojako. W ujęciu J. Buchanana obciążenie to jest

swoistego rodzaju kontrybucją nakładaną przez omnipotentne państwo, która stanowi efekt realizacji jego uprawnień w sferze imperium. Dla podatnika jest to zatem obowiązkowa i narzucona płatność, bez możli-wości wpływu na przeznaczenie tych środków. Jedyną natomiast formą podniesienia efektywności funkcjo-nowania systemu podatkowego, rozumianej jako minimalizacja kosztów poboru podatków przy określonej kwocie wpływów budżetowych, jest zapewnienie przejrzystych procedur funkcjonowania statio fisci. Od-miennie podatek postrzega R. Musgrave. W jego ujęciu jest to wspólna danina ponoszona w celu finanso-wania zadań publicznych, określonych w drodze konsensusu społecznego. Podatek nie jest zatem elemen-tem obcym, narzucanym, ale świadomość obowiązku jego zapłaty zawiera w sobie zgodę podatników, przy-najmniej w jej formie domniemanej, na ponoszenie obciążenia.

W polskim systemie podatkowym przyjęto dominującą metodę powstawania zobowiązań z mocy prawa. Procedura legislacyjna oraz daleko idące sformalizowanie relacji pomiędzy organami podatkowymi a podatnikami, przedkłada się na niski stopień akceptacji obciążenia podatkowego. Podatek zatem traktowany jest bardziej jako zewnętrzne obciążenie w rozumieniu J. Buchanana niż wspólna danina w ujęciu R. Musgrave. W szczególności widoczne jest to w poszczególnych elementach konstrukcyjnych powstawania zobowiązań, gdzie zarówno kompetencje obu stron stosunku prawnopodatkowego zminimalizowane są do niezbędnego minimum. Rozstrzygającym pozostają niespójne często zapisy ustawowe, które prowadzą do większej ilości sporów, a tym samym przekładają się na większe koszty rozliczeń podatkowych (tzw. tax compliance costs).

Słowa kluczowe: Podatek, zobowiązanie podatkowe, efektywność

THE STANDARD NATURE OF THE TAXMAN-TAXPAYER RELATIONSHIP AS A PREREQUISITE FOR TAX SYSTEM EFFICIENCY

Summary

The obligation to pay tax can be viewed in two different ways. According to J. Buchanan, it is a kind of

contribution imposed by an omnipotent state, an expression of the state's authority. Thus for the taxpayer it is a compulsory, enforced payment, whose designation is beyond his or her control. The only way to in-crease the efficiency of a tax system, i.e. to minimise the cost of tax collection given fixed budgetary revenue, is then to ensure full transparency of statio fisci procedures. R. Musgrave understands tax differently. For him, it is a collective levy incurred in order to subsidise public tasks determined by public consensus. There-

1 Dr Krzysztof Biernacki jest pracownikiem Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Eko-

nomicznego we Wrocławiu.

Normatywny charakter relacji podatnik – organ podatkowy… 181

fore, tax is not an extraneous, imposed duty. The awareness of the obligation stems from the consent (if only presumed) of the taxpayers to bear the cost.

In the Polish system, the prevalent method is to introduce new taxes by virtue of the law. The character of the legislative procedures and the highly formalised relationship between the taxman and the taxpayers re-sult in low public acceptance of tax obligations. In consequence, taxes are treated by Poles as the external compulsion from J. Buchanan’s theory rather than the collective contribution described by R. Musgrave. This is particularly observable in the individual stages of tax legislation development, where the competences of both sides of the “tax fence” (state and taxpayers) are limited to the bare minimum. Consequently, statu-tory provisions, which are frequently incoherent, have to be the decisive factor. This leads to more dispute and controversy and thus to increased tax compliance costs.

Key words: tax, tax obligation, efficiency

1. Wstęp Polski system podatkowy cechuje się wysokim stopniem formalizacji w zakresie

relacji pomiędzy podmiotami zobowiązanymi do zapłaty podatku a organami po-datkowymi. Przepisy podatkowe, wkraczając w stosunki ekonomiczne podmiotów na rynku, ustanawiają sztuczne (tetyczne) normy prawne [Mastalski 2008 s. 15]. Na wzór prawa karnego oraz administracyjnego, którego częścią jest prawo podatkowe, ingerencja ta musi być ścisła i precyzyjna. Jest to uzasadnione z jednej strony istnie-niem konstytucyjnie potwierdzonych praw własności2, z drugiej natomiast przyna-leżnym państwu prawem do wykonywania władztwa administracyjnego na obszarze danego terytorium, którego jednym z przejawów jest prawo do nakładania podatków.

Mimo przyjęcia założenia o ścisłej regulacji normatywnej obowiązków związanych z płatnością podatków, w wielu systemach podatkowych istnieje możliwość wspólnego kształtowania wielkości zapłaconego podatku przez organ podatkowy oraz podatnika. Jest to wyraz dążenia do stosowania, w obszarze przepisów podatkowych, norm cywil-noprawnych, których istotą jest pozostawienie swobody kształtowania treści stosunku prawnego przez strony transakcji. Z istoty oraz funkcji podatku nie jest możliwe w ca-łości zastąpienie regulacji administracyjnej metodą cywilnoprawną. Jednakże w coraz większym stopniu przejawiające się elementy negocjacyjne w obszarze systemu podat-kowego stanowią efekt ewolucji dotychczas istniejących założeń.

W świetle istnienia dwóch rozwiązań opartych odpowiednio na ścisłej regulacji praw i obowiązków podatników oraz dopuszczeniu elementów negocjacyjnych po-między państwem a podatnikiem, polski system podatkowy w znacznej mierze opie-ra się na pierwszym rozwiązaniu. Niniejsze opracowanie ma na celu analizę istnieją-cych rozwiązań w zakresie powstawania i wygasania zobowiązań w aspekcie relacji or-gan podatkowy – podatnik. Analiza ta będzie przebiegała na podstawie kryterium efektywności Kaldora-Hicksa. Założony cel pozwala na wysunięcie hipotezy, że wysoki formalizm relacji państwo – podatnik w znacznym stopniu utrudnia i zwiększa koszty związane z poborem podatków. Jest on w obszarze regulacji prawnych oparty na rozwiązaniach administracyjnoprawnych, gdzie mimo istnienia ścisłych regulacji,

2 Artykuł 21. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz. U., Nr 78, poz.

483 ze zm., dalej jako Konstytucja).

Krzysztof Biernacki 182

organ podatkowy częściowo ma prawo samodzielnie określać kwotę podatku do zapłaty. Wskazaną hipotezę można zatem doprecyzować w ten sposób, że koszty związane z brakiem wpływu podatnika na treść zobowiązania podatkowego zwięk-szają koszty „dostosowania” się do obowiązku ponoszenia tego typu ciężarów pu-blicznoprawnych. Innymi słowy, im większy stopień swobody organów podatko-wych lub ustawodawcy, tym większe koszty i trudności pojawiają się przy uzyskaniu założonej, globalnej kwoty podatku do zapłaty.

Niniejsze opracowanie ma na celu weryfikację tego założenia w świetle metody powstawania i wygasania zobowiązań podatkowych w Polsce. Ostatecznie, funkcjo-nujące rozwiązania zostaną skonfrontowane z modelami postrzegania relacji pań-stwo3 – podatnik w naukach ekonomicznych.

2. Efektywność – uwagi ogólne Przed podjęciem analizy istniejących w Polsce rozwiązań prawnych określających

charakter relacji organ podatkowy – podatnik, niezbędne jest odniesienie się do poję-cia efektywności funkcjonowania systemu podatkowego. Samo pojęcie efek-tywności jest rozumiane bardzo szeroko. Można je odnieść, generalnie, do pomiaru określonego rezultatu (efektu) działania przy odpowiedniej modyfikacji czynników, które ten efekt tworzą. W ujęciu ekonomicznym, będzie to porównanie wykorzysta-nych zasobów co do ich ilości oraz jakości i uzyskanego wyniku w postaci otrzyma-nego produktu.

Częstą miarą efektywności, stosowaną w naukach ekonomicznych, jest efektyw-ność w sensie Pareto [Samuelson, Nordhaus t. I s. 728]. Zakłada się, iż określone działanie jest efektywne, w tym ujęciu, wówczas, gdy korzystna zmiana sytuacji jed-nego podmiotu nie będzie prowadziła do pogorszenia się sytuacji innych podmio-tów. Zastosowanie tej miary efektywności w systemie podatkowym może prowa-dzić do trudności. Przyjmując bowiem, iż jego funkcją, w najbardziej podstawowym zakresie, jest pobór podatków, a zatem przejęcie części majątku podatników na rzecz państwa, de facto każdy podmiot czuje się w określonym stopniu poszkodowa-ny. Traktując ogół podatników jako jednolitą zbiorowość płacącą określoną kwotę podatku, ewentualne zmiany w odniesieniu do poszczególnego podatnika zawsze będą prowadzić do zmian w statusie pozostałych. Przykładowo, zwolnienie jednej osoby z zapłaty podatku będzie prowadzić do hipotetycznej konieczności rozłoże-nia tej różnicy pomiędzy pozostałe jednostki.

W konsekwencji bardziej spójną z celem funkcjonowania systemu podatkowego jest efektywność w ujęciu Kaldora-Hicksa. Zakłada się tu, iż efektywne jest działa-nie, w którym poprawa sytuacji jednego podmiotu będzie prowadzić wprawdzie do pogorszenia się sytuacji innych, aczkolwiek kryterium rozstrzygającym za potrakto-waniem określonego działania, jako efektywnego, będzie większa wartość uzyskanych

3 W celu uproszczenia, w całym opracowaniu przyjęto tożsamość organów podatkowych z pań-

stwem jako podmiotem nakładającym podatki.


ostatecznie korzyści, niż wielkość poniesionych strat. Na podstawie powyższego przyk-ładu, niewątpliwie, dojdzie do pojawienia się strat u pozostałych podatników zobo-wiązanych do dopłacenia różnicy podatku. Jednakże kalkulowana wartość straty jed-nostkowej może być sumarycznie mniejsza od osiągniętej korzyści, co ostatecznie będzie prowadziło do zaistnienia efektywności, w rozumieniu Kaldora-Hicksa, przy ta-kim działaniu.

Mimo że system podatkowy opiera się na kwantyfikowalnych wielkościach wy-rażających się kwotą płaconych podatków, podjęta, w niniejszym opracowaniu, ana-liza wykracza poza wielkości liczbowe. Odnosząc się bowiem do relacji organ po-datkowy – podatnik, efektywność, w powyższym rozumieniu, można osiągnąć wów-czas, gdy minimalizujemy, szeroko rozumiane, koszty ostatecznego określenia wiel-kości zobowiązania podatkowego do zapłaty. Samo istnienie systemu podatkowego generuje szereg kosztów, z czego tylko część jest związana ściśle z ciężarem opodat-kowania. Pozostałe stanowią koszty administracyjne, które można postrzegać jako koszty poboru podatków. Jak wskazują badania, są one bardzo trudne do oszaco-wania [Kudła 2002 s. 33]. Stąd też jest niezbędne odniesienie się do deskryptywne-go ujęcia tych kosztów w aspekcie opisu sytuacji, kiedy dochodzi do powstania rela-cji organ podatkowy – podatnik.

3. Obowiązek i zobowiązanie podatkowe Celem wyjaśnienia kształtowania się zobowiązań podatkowych jest niezbędne

w pierwszej kolejności odniesienie się do pojęcia obowiązku i zobowiązania podat-kowego. Oba te pojęcia zostały zdefiniowane na podstawie tzw. definicji legalnych, od-powiednio w treści art. 4 oraz 5 Ordynacji 4. Zgodnie z art. 4, obowiązkiem podat-kowym jest, wynikająca z ustaw podatkowych, nieskonkretyzowana powinność przy-musowego świadczenia pieniężnego, w związku z zaistnieniem zdarzenia określone-go w tych ustawach. Zobowiązaniem jest natomiast, wynikające z obowiązku podatko-wego, zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz: Skarbu Państwa, wojewódz-twa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określo-nych w przepisach prawa podatkowego (art. 5 Ordynacji). Pomijając logiczny błąd w definicji zobowiązania podatkowego, który, definiując to pojęcie, odwołuje się do tego samego sformułowania (błąd ignotum per ignotum), niezbędne jest określenie wza-jemnej relacji tych dwóch pojęć. W literaturze wskazuje się, iż zobowiązanie stanowi normatywną konkretyzację obowiązku podatkowego [Mastalski 2000 s. 160]. Wyni-ka to z trzech elementów definicyjnych:

1. Zobowiązanie podatkowe powstaje zawsze jako następstwo obowiązku. Zo-bowiązanie nie może pojawić się przed powstaniem obowiązku. Taki stan prawny wynika wprost z definicji zobowiązania, które jest „zobowiązaniem wynikającym z obowiązku”. Biorąc pod uwagę zatem następstwo czasowe

4 Ustawa z dnia 29 sierpnia 2997r. Ordynacja podatkowa (Dz. U., Nr 137, poz. 926 ze zm., dalej jako

Ordynacja).


obowiązku podatkowego i następnie zobowiązania, można przyjąć, iż zo-bowiązanie stanowi efekt przekształcenia się obowiązku podatkowego.

2. Obowiązek podatkowy jest bytem abstrakcyjnym. Jak wskazuje definicja, jest to nieskonkretyzowana powinność dokonania określonej czynności w przyszłości. Jednocześnie zobowiązanie podatkowe precyzuje, iż powin-ność ta sprowadza się do zapłaty podatku w: terminie, miejscu i wysokości określonej przepisami prawa. Tym samym można przyjąć, iż konkretyzacja obowiązku przez zobowiązanie następuje przynajmniej w odniesieniu do, wymienionych powyżej, czterech elementów: zapłaty, czasu, miejsca i wy-sokości należności publicznoprawnej.

3. Normatywność konkretyzacji opiera się na założeniu, iż przekształcenie obowiązku w zobowiązanie następuje wyłącznie na podstawie przepisów prawa. Uzasadnione jest to zarówno przyjętymi w definicjach sformułowa-niami: „wynikająca z ustaw podatkowych” oraz „określonych w przepisach prawa podatkowego”, jak też konstytucyjną regulacją obejmującą formę nakładania podatków. Zgodnie bowiem z art. 217 Konstytucji, nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umo-rzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy. Przyjmuje się, iż wymienione w tym przepisie tzw. elementy techniki podatkowej konstytuują określony podatek. Stąd też jego regulacja nie może nastąpić w formie innej niż ustawowa. Przedkładając to na relacje obowiąz-ku i zobowiązania podatkowego, regulacja normatywna musi w wyczerpujący sposób regulować to przekształcenie. Brak bowiem możliwości ingerencji podmiotów zobowiązanych do zapłaty podatku lub organów podatkowych w ostateczną treść zobowiązania, przy braku stosownych zapisów ustawo-wych, uniemożliwia nałożenie podatku.

Ujęcie teoretyczne relacji obowiązek a zobowiązanie podatkowe nie znajduje swo-jego odzwierciedlenia w praktyce. Wprowadzone przez ustawodawcę definicje, niewąt-pliwie, potwierdzają normatywną formę przekształcenia obowiązku w zobowiązanie, trudno jednak określić jednoznacznie moment oraz okres pomiędzy powstaniem obo-wiązku i przekształceniem go w zobowiązanie. W konsekwencji rozróżnia się tzw. otwar-te i zamknięte stany faktyczne [Mastalski 2000 s. 158]. O ile w pierwszym przypadku obo-wiązek podatkowy dotyczy szerszego okresu czasowego, a zobowiązanie powstaje do-piero w momencie ostatecznego rozliczenia podatku, o tyle przy zamkniętym stanie fak-tycznym obowiązek i zobowiązanie podatkowe powstają w tym samym momencie. De facto ujęcie takie prowadzi do braku podstawy rozróżnienia na zobowiązanie i obowią-zek podatkowy. Jako przykład otwartego stanu faktycznego można wskazać powstawa-nie zobowiązań w podatkach dochodowych. Przez okres trwania roku kalendarzowego lub podatkowego nie znana jest ostateczna wielkość kwoty podatku do zapłaty. Płatno-ści miesięczne lub kwartalne stanowią wyłącznie rozłożenie czasu zapłaty podatku. Ostateczna bowiem jego wartość pojawia się dopiero po zakończeniu roku podat-kowego. Przykładem zamkniętego stanu faktycznego jest powstanie obowiązku i zobo-wiązania podatkowego w podatku od towarów i usług (dalej jako VAT). Zaewidencjo-


nowanie obrotu prowadzi bowiem wprost do naliczenia podatku należnego, który, po zmniejszeniu o podatek naliczony związany ze sprzedażą opodatkowaną, daje podatek do zapłaty. Podatek VAT nie jest podatkiem rocznym, mimo że w treści przepisów można spotkać roczne rozliczenie określonych kwot podatku5.

Podsumowując, relacja obowiązku i zobowiązania podatkowego prowadzi wy-łącznie do przyjęcia tezy o powstawaniu zobowiązania jako metodzie normatywne-go przekształcenia obowiązku w świetle zaprezentowanych rozważań. Dalej idące konsekwencje utrzymywania tych dwóch pojęć nie znajdują swojego uzasadnienia w stosowaniu przepisów prawa podatkowego w Polsce.

4. Powstawanie zobowiązań podatkowych Polski system podatkowy wprowadza dwie metody powstawania zobowiązań

podatkowych. W świetle art. 21 Ordynacji, zobowiązanie podatkowe powstaje bądź z chwilą zaistnienia zdarzenia, z którym ustawa podatkowa wiąże powstanie zobowiąza-nia, bądź z chwilą doręczenia decyzji organu podatkowego ustalającej wysokość takiego zobowiązania.

Wskazany przepis implementuje wyłącznie dwie formy powstawania zobowią-zań, które można określić mianem, odpowiednio: powstawania zobowiązań z mocy prawa oraz z mocy decyzji. Krajowe przepisy nie wprowadzają innych metod. W szcze-gólności nie jest powstawaniem zobowiązania szacowanie podstawy opodatkowania (art. 23 Ordynacji). Uprawnia on bowiem organ podatkowy do określenia podstawy w sytuacji, gdy podatnik nie posiada dokumentów pozwalających określić kwotę po-datku do zapłaty.

Schematycznie, powstawanie zobowiązań podatkowych z mocy decyzji można zobrazować następująco (rysunek 1.).

RYSUNEK 1.

Powstawanie zobowiązań z mocy decyzji

14 dni na zapłatę

D Z t

Odsetki za zwłokę

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ordynacji.

5 Przykładowo, dotyczy to rozliczenia tzw. proporcji przy prowadzeniu przez podatnika sprzedaży

zwolnionej oraz opodatkowanej. Por.: [art. 90 oraz 91 Ustawy z dnia 11 marca 2004r. o podatku od towarów i usług (Dz. U., Nr 54, poz. 535 ze zm., dalej jako UoVat)].


Decyzja podatkowa musi zostać skutecznie doręczona podatnikowi. Stosuje się w tym zakresie przepisy o doręczeniach z Działu IV Ordynacji podatkowej (Postę-powanie podatkowe). Dniem zaistnienia zobowiązania jest wówczas dzień skutecz-nego doręczenia decyzji (D). Podatnik ma 14 dni na zapłatę zobowiązania (art. 47 § 1 Ordynacji). Okres ten ma zastosowanie również w sytuacji, gdy decyzja została doręczona później, niż 14 dni przed dniem zapłaty podatku. Zapłata podatku (Z) prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania. W sytuacji gdy podatek ustalony decyzją nie zostanie zapłacony we wskazanym terminie, przekształca się on w zaległość podat-kową (art. 51 § 1 Ordynacji). Dla podatnika oznacza to obowiązek zapłaty odsetek za zwłokę od zaległości podatkowych (art. 53 § 1 Ordynacji). Odsetki te nalicza się od dnia następnego po dniu, kiedy zapłata powinna być dokonana, do dnia obcią-żenia rachunku bankowego podatnika (art. 53 § 4 Ordynacji). Mimo że zobowiąza-nie podatkowe powstaje z mocy decyzji, podatnik jest zobowiązany naliczyć odsetki samodzielnie i wpłacić je do organu podatkowego, w sytuacji gdy dojdzie do pow-stania zaległości podatkowej.

Jeżeli podatnik nie zgadza się z treścią otrzymanej decyzji, wówczas może ją za-skarżyć, wnosząc odwołanie (art. 220 Ordynacji). Mając na uwadze wprowadzoną od 1-go stycznia 2009 r. zmianę przepisów Ordynacji i związanym z tym brakiem wy-konalności decyzji organów podatkowych I instancji, należy przyjąć, iż zaskarżona decyzja nie będzie podlegać wykonaniu, chyba że nadano jej rygor natychmiastowej wykonalności (art. 239b Ordynacji). W braku takiego rygoru, wykonaniu będzie pod-legać decyzja organu odwoławczego, chyba że podatnik wniósł skargę do sądu ad-ministracyjnego, a zobowiązanie podatkowe wraz z odsetkami za zwłokę zostało zabezpieczone (art. 239f Ordynacji).

Powstawanie zobowiązań z mocy prawa nakłada na podatnika obowiązek sa-modzielnego określenia wszystkich elementów techniki podatkowej w konkretnym stanie faktycznym. Ponadto, to podatnik jest odpowiedzialny za prawidłowe okreś-lenie momentu czasowego, w którym obowiązek przekształca się w zobowiązanie. Podkreślenia wymaga bowiem, niezależny od podatnika, a wynikający z przepisów pra-wa, moment takiego przekształcenia. Przyjmując, iż powstanie zobowiązania prowadzi do konieczności zapłaty podatku, ta metoda przekształcenia, przy zamkniętych stanach podatkowych, będzie prowadzić do zaistnienia trzech zdarzeń jednocześnie: pow-stania obowiązku podatkowego, przekształcenia go w zobowiązanie podatkowe oraz wygaśnięcia zobowiązania poprzez zapłatę podatku. Mając na uwadze tożsamość cza-sową przekształcenia obowiązku w zobowiązanie przy zamkniętych stanach podatko-wych, uwzględniając dodatkowo w tym samym czasie wygaśnięcie zobowiązania, regu-lacja taka prowadzi do pytania o zasadność rozróżnienia trzech zdarzeń prowadzą-cych do jednego efektu. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy do większości podat-ków w Polsce stosuje się metodę powstawania zobowiązań z mocy prawa, a naj-częstszą formą ich wygasania jest zapłata.

Oparcie metody powstawania zobowiązań podatkowych z mocy prawa wyłącz-nie na działaniach podatnika mogłoby w praktyce prowadzić do braku zapłaty na-leżności podatkowych. Przy takiej regulacji brak jest bowiem instrumentów weryfi-kacji zasadności i prawidłowości rozliczeń prowadzonych przez przedsiębiorców.


W konsekwencji jest niezbędne istnienie rozbudowanego aparatu kontroli, który wprost przekłada się na efektywność funkcjonowania systemu podatkowego. Jako że efektem kontroli jest najczęściej decyzja wydawana przez organy podatkowe, analogicznie jak przy metodzie powstawania zobowiązań z mocy decyzji, odgrywa ona w tej metodzie istotną rolę. Schematycznie prezentuje to rysunek 2.

RYSUNEK 2.

Powstawanie zobowiązań z mocy prawa

Z D Odsetki za zwłokę

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ordynacji. Istnienie w tym modelu decyzji (D) jest wyłącznie efektem weryfikacji, uprzed-

nio powstałego, zobowiązania. Stąd też odnosi się ona do przeszłości, tj. do mo-mentu, w którym zobowiązanie powinno wygasnąć (Z). Decyzja taka nosi miano de-cyzji określającej, w odróżnieniu od decyzji tworzącej zobowiązanie podatkowe, bę-dącej decyzją ustalającą. Konsekwencją takiego rozwiązania jest naliczanie odsetek za zwłokę od zaległości podatkowej nie od dnia wydania decyzji, a od dnia powsta-nia zobowiązania, które, przy braku zapłaty, przekształca się w zaległość podatkową (art. 51 Ordynacji).

W literaturze wskazuje się, iż, wymienione w treści art. 12 Ordynacji, metody po-wstawania zobowiązań nie mają zastosowania w praktyce [Ordynacja podatkowa 2006 s. 194]. Dotyczy to w szczególności metody opartej na decyzji wydanej przez organ podatkowy. Dychotomia przyjęta przez ustawodawcę mogłaby sugerować, iż z jednej strony powstawanie zobowiązań z mocy prawa niesie ze sobą obowiązek stosowania przepisów wprost przez podmioty zobowiązane do zapłaty podatku. Pod-czas gdy powstawanie zobowiązań z mocy decyzji włącza w ten proces organ po-datkowy, który jako przedstawiciel państwa, powinien mieć możliwość ingerencji w jej treść. W rzeczywistości przyjmuje się, iż decyzja ta wyłącznie konstytuuje kwo-tę zobowiązania do zapłaty. Wydawana jest ona ściśle na podstawie przepisów pra-wa przy braku możliwości wprowadzenia do jej treści ewentualnych ulg lub prefe-rencji podatkowych.

Podsumowując, powstawanie zobowiązań, ze względu na swój normatywny cha-rakter przekształcenia obowiązku w zobowiązanie, nie wprowadza przesłanek i ins-trumentów, które mogłyby minimalizować koszty związane z funkcjonowaniem sys-


temu podatkowego. Brak ingerencji zarówno podatników, jak i organów podatko-wych uniemożliwia elastyczne kształtowanie treści zobowiązań. Ponadto, mając na względzie ekonomikę opodatkowania, model powstawania zobowiązań z mocy pra-wa niesie ze sobą większe koszty funkcjonowania całości systemu. Wynika to bowiem nie tylko z przeniesienia na podatników całokształtu ryzyka związanego z wymiarem podatku, jak też nakłada na państwo, jako beneficjenta wpływów podatkowych, obo-wiązek stworzenia efektywnego systemu kontroli. W konsekwencji model oparty na decyzji podatkowej, mimo włączenia a priori organów podatkowych w tworzenie zobowiązań, pozwala, przy odpowiednich modyfikacjach, na uelastycznienie funk-cjonowania systemu podatkowego. Związane jest to ściśle z metodami wygasania zo-bowiązań podatkowych oraz ewentualnym stosowaniem ulg i zwolnień przy zapła-cie podatków.

5. Wygasanie zobowiązań podatkowych Przepisy Ordynacji wprowadzają w treści art. 59 dziesięć metod wygasania zobowią-

zań. Sześć z nich ma charakter efektywny, podczas gdy pozostałe to formy nieefek-tywne. Efektywność, w tym ujęciu, jest rozumiana jako zaistnienie przysporzenia mająt-kowego po stronie Skarbu Państwu w rezultacie wygaśnięcia zobowiązania.

Z definicji podatku wynika pieniężny jego charakter (art. 6 Ordynacji). Należy zatem przyjąć, iż jedyną formą jego wygasania efektywnego powinna być czynność pro-wadząca do przesunięcia określonych środków pieniężnych na rzecz beneficjenta po-datku. Artykuł 59 Ordynacji zaprzecza temu założeniu. Obok zapłaty, potrącenia, pobrania podatku przez płatnika lub inkasenta lub zaliczenia nadpłaty na poczet za-ległości podatkowej, ustawodawca wprowadza dwie formy wygaśnięcia oparte na przesunięciu aktywów trwałych lub praw majątkowych pomiędzy podatnikiem a Skarbem Państwa. Są to odpowiednio: przeniesienia własności rzeczy lub praw majątkowych oraz przejęcia własności nieruchomości lub prawa majątkowego w postę-powaniu egzekucyjnym. Wyłączając z dalszych rozważań egzekucyjny tryb zaspoko-jenia wierzyciela podatkowego, ze względu na jego przymusową specyfikę oraz od-rębną regulację ustawową6, warto zwrócić uwagę na metodę przeniesienia własności rzeczy lub praw majątkowych. Na tle innych form efektywnego wygasania zobo-wiązań wprowadza ona w najwyższym stopniu „negocjacyjny” sposób rozliczenia zobowiązań publicznoprawnych.

Zarówno zapłata, jak i pobranie podatku przez płatnika lub inkasenta następują w momencie, kiedy ustawa podatkowa nakłada taki obowiązek na wymienione podmioty. Metoda ta może być zatem utożsamiana z powstawaniem zobowiązań z mo-cy prawa. Żadne podmioty, zarówno podatnik, płatnik, inkasent, jak i organy podat-kowe nie mają możliwości ingerowania w sam przebieg procedury wygaśnięcia. Co więcej, podmioty będą zobowiązane ponosić zawsze odpowiedzialność za termino-

6 Egzekucje zobowiązań podatkowych reguluje Ustawa z dnia 17 czerwca 1966r. o postępowaniu

egzekucyjnym w administracji (Dz. U., Nr 24, poz. 151 ze zm.).


wość takiego wygaśnięcia. Jako przykład można wskazać zapłatę. Przy rozliczeniach bezgotówkowych, do których zobowiązani są przedsiębiorcy, następuje ona w mo-mencie obciążenia rachunku bankowego podatnika (art. 60 § 1 pkt 2 Ordynacji). Jest to moment obciążenia rachunku bankowego podatnika, a nie złożenia przez niego dyspozycji do banku takiego obciążenia. Stąd też w sytuacji, gdy bank, mimo prawi-dłowo złożonego zlecenia, nie obciąży rachunku bankowego, odpowiedzialność za powstanie zaległości podatkowej będzie ponosił podatnik. Potencjalnie działanie takie będzie prowadzić wyłącznie do aktualizacji roszczenia odszkodowawczego do ban-ku z tytułu niewykonania umowy rachunku bankowego. Pojawiają się tu jednak istot-ne trudności związane z określeniem szkody po stronie podatnika. O ile bowiem zaistnienie odsetek za zwłokę od powstałej zaległości podatkowej jest elementem łatwo kwantyfikowalnym, o tyle ewentualna odpowiedzialność karnoskarbowa osób od-powiedzialnych za rozliczenia podatkowe może prowadzić do istotnych trudności w jej wartościowym ujęciu.

Potrącenie oraz częściowo stwierdzenie i zaliczenie nadpłaty na poczet zaległo-ści podatkowej lub bieżących zobowiązań podatkowych następuje na wniosek po-datnika (art. 64 oraz 75 Ordynacji). Tym samym istnieje możliwość swoistego rodzaju ingerencji podatnika w metodę wygaśnięcia zobowiązania. Zakres tej ingerencji nie sprowadza się jednak do materialnego kształtowania treści zobowiązania, ale okreś-lenia momentu czasowego, w którym zobowiązanie wygaśnie. Szczególnie widocz-ne jest to przy potrąceniu, w którym podatnik może zrezygnować z tej instytucji i po zapłacie podatku dochodzić należności przysługujących mu od jednostek samorzą-du terytorialnego lub Skarbu Państwa. W płaszczyźnie finansowej będzie niosło to ze sobą taki sam skutek, jak dokonanie potrącenia, gdzie nastąpi umorzenie wierzytel-ności publicznoprawnej do wartości należności przysługującej podatnikowi ze stro-ny Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.

Przeniesienie własności rzeczy lub praw majątkowych jest, w opinii ustawo-dawcy, rozwiązaniem szczególnym (por. art. 66 § 1 Ordynacji). Niemniej jednak na-leży do najbardziej elastycznych form wygasania zobowiązań. Dochodzi do niej z chwi-lą zawarcia umowy cywilnoprawnej, przenoszącej własność rzeczy lub praw. Przy zobowiązaniach na rzecz Skarbu Państwa, umowa jest zawierana ze starostą wyko-nującym zadanie z zakresu administracji rządowej. W sytuacji wygasania zobowiązań przysługujących jednostkom samorządu terytorialnego, stroną umowy jest organ wy-konawczy jednostki uprawniony do jej reprezentacji. Jak trafnie stwierdzono, w orzecz-nictwie zawarcie takiej umowy ma charakter czynności cywilnoprawnej, a nie admi-nistracyjnoprawnej, wobec czego nie mają do niej zastosowania przepisy o postępo-waniu administracyjnym7. Skutkuje to, w ograniczonym zakresie, możliwością względ-nie swobodnego kształtowania treści umowy przez strony, co jest cechą charakterys-tyczną relacji cywilnoprawnych. Oznacza to, że strony mogą wprowadzać szczególne rozwiązania, modyfikujące sposób przeniesienia prawa. Jako przykład można wskazać rozłożenie przeniesienia całokształtu praw majątkowych w czasie (swoistego rodza-ju rozłożenie na raty) lub negocjacje w zakresie wartości przenoszonych praw. Swois-

7 Wyrok NSA z dnia 26 kwietnia 2000r., I SA/Wr 31/99, MoPod 2000/12/40.


tość tego rozwiązania, a tym samym rzadkość występowania w praktyce, uniemożli-wia odniesienie się do orzecznictwa sądowego, które precyzowałoby zakres przysłu-gujących stronom uprawnień przy prowadzeniu negocjacji.

Wygaśnięcie zobowiązania następuje z chwilą przeniesienia własności rzeczy lub praw. Organy podatkowe zostały zobowiązane do wydania decyzji potwierdzającej wygaśnięcie zobowiązania. Jest to szczególny przypadek, gdy decyzja, będąca czyn-nością administracyjną, potwierdza dokonanie czynności cywilnoprawnej.

Przy tej formie wygasania zobowiązań podatkowych, należnych Skarbowi Pań-stwa, organ podatkowy pierwszej instancji został upoważniony do wydania posta-nowienia o wyrażeniu zgody na zawarcie stosownej umowy. Jest to administracyj-noprawny element procedury wygaśnięcia zobowiązania. Przyjąć bowiem należy, iż brak zgody uniemożliwia skuteczne wygaśnięcie zobowiązania. Rozwiązanie to wpro-wadza istotne ryzyko związane z jego stosowaniem. Przepisy bowiem nie wskazują przesłanek, którymi organ powinien się kierować przy wydawaniu takiej zgody. W kon-sekwencji jest to fakultatywne uprawnienie, nie podlegające żadnym ograniczeniom, a tym samym ewentualnej kontroli prowadzonej przez organy wyższego stopnia lub sądy administracyjne.

Przynależne organom podatkowym uprawnienie można utożsamić z tzw. klau-zulą generalną występującą przy udzielaniu ulg oraz zwolnień przy zapłacie zobowią-zań podatkowych. Dotychczasowe orzecznictwo, w szerszym zakresie, analizowało przesłanki udzielania ulg oraz zwolnień, co uzasadnia ich analizę w kontekście me-tod efektywnego wygasania zobowiązań.

6. Ulgi w spłacie zobowiązań Jak wskazano powyżej, umorzenie zaległości podatkowej oraz rozłożenie jej na

raty jest oparte na przesłankach stanowiących klauzule generalne. W świetle art. 67a Ordynacji organ podatkowy, na wniosek podatnika, może umorzyć lub rozłożyć na raty zaległość podatkową w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem podat-nika lub interesem publicznym. Zarówno ważny interes podatnika, jak i interes pu-bliczny nie zostały w przepisach zdefiniowane. Brak wyraźnych granic semantycz-nych dla tych pojęć prowadzi do sytuacji, w których sprawy są rozstrzygane ad casum, nie tworząc jednolitych i spójnych procesów wykładni [Ordynacja podatkowa 2006 s. 400]. Ponadto, istnienie takich klauzul uniemożliwia kontrolę wydawanych orzeczeń organów podatkowych przez sądy administracyjne. Przyjmuje się bowiem, iż, wyda-jąc decyzję, organ ma przywilej swobodnego uznania, czy w danej sprawie zachodzą wymienione przesłanki [Orłowski s. 95]. Prowadzi to w konsekwencji do całkowitej swobody po ich stronie w rozstrzyganiu o uprawnieniach i obowiązkach podatni-ków8. Kontrola sądowa sprowadza się wyłącznie do weryfikacji, czy przy rozstrzy-ganiu danej sprawy nie zostały naruszone przepisy procesowe, bez możliwości od-

8 Wyrok NSA z dnia 2 marca 1994r., III SA 1001/93, Glosa 1998/10/11.


niesienia się do treści wydawanej decyzji.9 Relatywnie szerokie uprawnienia organów podatkowych podkreśla także fakultatywność zastosowania określonej ulgi poprzez użycie słowa „może”. Przy czym podkreślenia wymaga, iż zaistnienie takich samych przesłanek jest konieczne zarówno do zastosowania umorzenia zaległości podatko-wej, jak i rozłożenia jej na raty, mimo że w praktyce powodują one odmienne kon-sekwencje finansowe dla podatników. Skutkuje to również tym, iż w praktyce częś-ciej zdarza się, że organy podatkowe rozkładają zaległości podatkowe na raty, niż do-konują ich umorzenia. Ostatecznie, podatnik nie ma zarazem wpływu na ewentualne zastosowanie ulgi, jak i niemożliwa jest kontrola stanowiska organów podatkowych. W praktyce prowadzi to do bardzo rzadkiego stosowania wymienionych instrumen-tów. Co więcej, brak jest także jednolitego stanowiska sądów administracyjnych w zak-resie doprecyzowania wprowadzonych przez ustawę pojęć ogólnych. Wzrasta osta-tecznie ryzyko podatkowe związane z możliwością stosowania takich rozwiązań przez podatników.

Metoda stosowania ulg w zapłacie podatków jest krańcowo odmienna od opisa-nej metody powstawania zobowiązań oraz ich wygasania poprzez zapłatę lub pob-ranie podatku przez płatnika bądź inkasenta. Jest to rozwiązanie o tyle kontrower-syjne, iż podobnie, jak zobowiązanie podatkowe, jest normatywną konkretyzacją obowiązku podatkowego, tak też zasady przyznawania ulg i umorzeń w zapłacie zo-bowiązań podatkowych powinny być określone w ustawie (art. 217 Konstytucji). Powstaje zatem dychotomia pomiędzy metodą obejmującą nakładanie zobowiązań i ich wygasanie a kształtowaniem prawnopodatkowej sytuacji podatnika w zakresie ewentualnego zmniejszenia tych zobowiązań. Wskazać bowiem należy, iż ulga jest niczym innym, jak swoistego rodzaju modyfikacją, uprzednio powstałego, zobowią-zania, które następnie przekształciło się w zaległość podatkową. Przy czym zarazem przy powstawaniu, jak i niektórych formach wygasania zobowiązań oraz udzielania ulg podatnik nie ma możliwości wpływu na kształtowanie się treści tego zobowią-zania. Ewentualnie, istnienie wymogu zgłoszenia wniosku o przyznanie ulgi nie mo-że być traktowane jako przesłanka dająca uprawnienia podatnikom do kształtowa-nia zakresu swoich obowiązków. Odmiennie, niż ma to miejsce przy potrąceniu, samo złożenie wniosku nie prowadzi do zastosowania ulgi. Stąd też udział podat-nika w takiej procedurze jest znikomy.

Odmienną od podatnika pozycję ma natomiast organ podatkowy. Wprawdzie nie jest on uprawniony do modyfikacji treści powstającego zobowiązania podatko-wego, jednakże przyznany szeroki zakres uprawnień, związany ze zmniejszeniem obciążeń podatkowych, w istotny sposób przenosi ciężar kształtowania ostatecz-nych kwot podatku do zapłaty na organy. Odnosząc się do opisanej procedury wy-gasania zobowiązania w drodze zawarcia umowy, przyznanie prawa do odmowy zrów-nuje ten sposób z udzielaniem ulg i zwolnień podatkowych. Podsumowując, przyję-te rozwiązania prowadzą do tworzenia swoistego rodzaju jednostronnych ograni-czeń polegających na ustaleniu maksymalnego zakresu obciążenia podatkowego w dro-dze ustawy, jednocześnie pozostawiając w gestii organów podatkowych ewentualną

9 Wyrok NSA z dnia 1 czerwca 1994r., III SA 1734/93.


minimalizację tych obciążeń. Podatnik w obszarze kształtowania się zobowiązań oraz metod ich wygasania musi przyjąć postawę bierną, dostosowując się zarówno do istniejących przepisów, jak i ich wykładni.

7. Ujęcie instytucjonalne W naukach ekonomicznych analiza kształtowania się relacji organ podatkowy –

podatnik może być postrzegana jako konsekwencja dwojakiego rozumienia podat-ku. W pierwszym przypadku jest on wyłącznie ciężarem ponoszonym przez podat-ników, bez odniesienia się do potencjalnie otrzymywanego ekwiwalentu z tego ty-tułu. W drugim podatek jest traktowany jako zapłata za świadczone przez organy publiczne usługi [McGee 2004 s. 122].

Podział ten znalazł swoje rozwinięcie w dorobku dwóch szkół, które wywarły istot-ny wpływ na postrzeganie roli i zadań finansów publicznych. W pierwszej z nich (kon-tynentalnej) reprezentatywną osobą jest R. A. Musgrave, który, traktując państwo jako dobro wszystkich podatników, postrzega pobór podatków jako dobrowolną ofiarę na rzecz tej wspólnoty [Musgrave 1959]. Przyjęta filozofia myślenia przekłada się na analizę poszczególnych elementów tworzących system podatkowy. Państwo, dla celów wykonywania swoich funkcji, potrzebuje określonych zasobów finansowych pochodzących z podatków. Jednocześnie postawa obywateli jako podatników kształto-wana jest przez istnienie wspólnej zbiorowości, z którą czują się związani, a która musi dążyć do zapewnienia im wymaganego poziomu oraz ilości dóbr publicznych. W konsekwencji, jednostki stawiają interes grupowy ponad interes indywidualny. W obszarze opodatkowania sprowadza się to nie tylko do przyjęcia i akceptacji obo-wiązku ponoszenia podatków, ale zrozumienia tej powinności i dążenia poprzez decyzje indywidualne do sprawiedliwego rozłożenia tych obciążeń pośród człon-ków wspólnoty [Buchanan, Musgrave 2005 s. 32 – 33]. Niewątpliwie, takie postrze-ganie państwa jako wspólnoty obywateli, w obszarze finansów publicznych, może być traktowane jako tworzenie idealnego typu w ujęciu weberowskim. Niemniej jed-nak model ten konsekwentnie był i jest przedmiotem analiz naukowych, mimo ist-nienia trudności związanych z definiowaniem wybranych pojęć, takich jak: spra-wiedliwość przy nakładaniu podatków, procedury realizacji celów jednostkowych na forum działania wspólnoty itp.

Odmienną wizję relacji organ podatkowy – podatnik, częściowo osadzoną na wątpliwościach opisanych powyżej, przedstawiała szkoła amerykańska z osobą J. M. Buchanana. W swoim najważniejszym opracowaniu stoi on na stanowisku, iż anali-zowana relacja ma charakter dalece antagonistyczny [Buchanan 1997]. Podatnik bo-wiem jest zmuszony do zapłaty podatku, a państwo wykorzystuje środki przymusu administracyjnego do realizacji założonych w sferze fiskalnej celów. W efekcie pojawia się problem „wolnego strzelca”10, który, wykorzystując nierywalizacyjny charakter dóbr publicznych finansowanych z podatków, będzie dążył do minimalizacji wkła-

10 Inaczej określany jako problem gapowicza.


du własnego przy tym samym poziomie korzystania z tych dóbr. W konsekwencji na państwie ciąży obowiązek takiego zorganizowania ram funkcjonowania systemu podatkowego, aby obciążenia były stabilne oraz przewidywalne. Omawiany autor stworzył, w związku z tym, teorię wyboru publicznego, w której istotny nacisk po-łożył na uwarunkowania prawne modelowania obowiązków podatkowych. Punk-tem wyjścia było przyjęcie określonych ram normatywnych, w obszarze których po-datek mógł być nakładany. Zarówno organy podatkowe, jak i podatnik nie miały możliwości modyfikacji tych zasad po to, aby nie dochodziło do maksymalizowania indywidualnych korzyści kosztem strat w dobrobycie ogólnym. Istotnym zatem, w tym ujęciu, był nie sam proces nakładania podatku, ale procedury agregacji indy-widualnych dążeń jednostek w ramach wspólnoty i ostateczne ich przekształcenie się w obowiązujące regulacje. Ostateczny efekt w postaci zaistnienia obowiązku zap-łaty podatku jest jedynie konsekwencją, podjętego wcześniej, wyboru publicznego.

Odniesienie opisanych uwarunkowań prawnych w Polsce do przedstawionych dwóch modeli postrzegania funkcjonowania finansów publicznych, sytuuje krajowe rozwiązania bliżej koncepcji J. M. Buchanana. Przyjęta metoda normatywnego kre-owania zobowiązań podatkowych oraz ich wygasania, przy całkowitym odsunięciu podatnika od wpływu na wielkość zobowiązania, z istoty swojej antagonizuje cało-kształt procesu fiskalnego. Podkreślenia wymaga, iż pozostawienie całkowitej swo-body w kształtowaniu ulg i zwolnień w gestii organów podatkowych jest jednak sprze-czne z tą koncepcją. Prowadzi to bowiem do całkowitej swobody w kształtowaniu ostatecznej kwoty podatku do zapłaty przez podmiot, który pośrednio podatek na-kłada. Innymi słowy, podmiot ten nigdy nie będzie zainteresowany zmniejszeniem obciążenia podatkowego, gdyż działałby wówczas „na swoja szkodę”. Paradoksal-nie jednak ramy normatywne, wskazywane przez J. M. Buchanana, zostały zacho-wane. W świetle wskazywanego wcześniej art. 217 Konstytucji, państwo zapewniło ustawowy tryb kształtowania obciążeń podatkowych. Problem związany z jego nie-efektywnością dla podatników nie leży jednak w charakterze regulacji, lecz metodzie jej stosowania.

Wkraczanie państwa w relacje ekonomiczne, zachodzące pomiędzy podmiotami, na rynku zawsze niesie ze sobą określone koszty. Minimalizacja ich dotyczy również relacji organ podatkowy – podatnik. W całokształcie kosztów związanych z funkcjonowaniem systemu podatkowego można wyróżnić: pieniężne obciążenia podatkowe (w tym koszty wymiaru i poboru podatków), koszty płacenia podatków oraz dodatkowe straty w dob-robycie [Grądalski 2004 s. 144]. Koszty pojawiające się w wyniku powstania zobowią-zania podatkowego oraz jego wygaśnięcia, w tym udzielenia ulgi, mieszczą się zarówno w drugiej, jak i trzeciej grupie. Dążenie przez organy podatkowe do maksymalizacji ob-ciążeń podatkowych, w granicach obowiązującego prawa, znajduje odzwierciedlenie w poszukiwaniu metod minimalizacji obciążenia po stronie podatników. Brak elemen-tów negocjacyjnych, które mogłyby stanowić podstawę do wyrażenia otwarcie swoich racji, zwiększa koszty obu stron stosunku zobowiązaniowego w prawie podatkowym. Ewentualne dążenie do ustalenia wspólnych celów, zarazem organów podatkowych, jak i podatników, przy takiej regulacji, staje się niemożliwe.


8. Podsumowanie Zaprezentowane rozważania, w odniesieniu do przedstawionej hipotezy, upraw-

niają do sformułowania kilku konkluzji. 1. Przyjęty w Polsce model regulacji związany z powstawaniem i wygasaniem zo-

bowiązań podatkowych jest oparty na ścisłej regulacji prawnej, bez możliwości udziału w tym procesie podatników. W świetle teorii ekonomicznej jest to model oparty na założeniu istnienia zantagonizowanych stron relacji: organ podatkowy – podatnik. W konsekwencji zapłata podatku jest traktowana nie jako ponoszenie ofiary na rzecz wspólnego dobra, ale obowiązek egzekwowa-ny przez państwo za pomocą środków przymusu administracyjnego.

2. Mimo istnienia ścisłej regulacji związanej z nakładaniem podatków w formie ustawowej, praktyka pokazuje szeroki zakres dowolności w działaniach orga-nów podatkowych, które na podstawie przykładu obejmującego udzielanie ulg i zwolnień podatkowych mają całkowitą swobodę w ich kształtowaniu. W kon-sekwencji, o ile samo nałożenie podatku w górnej jego granicy regulowane jest przepisami, o tyle kształtowanie ostatecznej kwoty podatku do zapłaty pozos-taje całkowicie w gestii organów podatkowych.

3. Istnienie naturalnej tendencji po stronie państwa do maksymalizowania wpły-wów budżetowych czyni iluzorycznym stosowanie wybranych form wygasania zobowiązań oraz udzielania ulg i zwolnień. Potwierdza to również praktyka, gdyż udział decyzji, umarzających zobowiązanie podatkowe, stanowi niewielki procent składanych przez podatników wniosków o przyznanie takiej ulgi. Dużo więcej jest orzeczeń rozkładających płatność podatku na raty, mimo że przesłanki zastosowania każdej z tych ulg są tożsame.

4. Wyłączenie z procesu powstawania wygasania zobowiązań podatnika, będą-cego stroną ponoszącą ciężar opodatkowania, zmniejsza efektywność całego procesu fiskalnego. Rosnące koszty administracyjne oraz koszty dostosowa-nia się podatników do istniejącego obciążenia podatkowego nie prowadzą do efektywnego kształtowania się obciążeń podatkowych. Dopuszczenie ele-mentów negocjacyjnych, jak ma to miejsce przy wybranych formach wyga-sania zobowiązań podatkowych, jest ograniczone barierą dowolności w po-dejmowaniu takich działań przez organy podatkowe. W konsekwencji, nie-równość w relacjach organ podatkowy – podatnik prowadzi do pogłębienia antagonizmów stron stosunku zobowiązaniowego w prawie podatkowym.

5. Odnosząc się do sfery postulatów, można wskazać na konieczność zmiany postrzegania podatników wyłącznie jako podmiotów ponoszących ciężar podatku. W świetle filozofii opodatkowania R.A.Musgrave, postrzeganie państwa jako wspólnego dobra i dopuszczenie większego wpływu podatni-ków do procedur wymiaru i wygasania zobowiązań, może prowadzić do więk-szej akceptacji ponoszonych obciążeń podatkowych.


Literatura Buchanan J.M. 1997 Finanse publiczne w warunkach demokracji, Warszawa. Buchanan J. M., Musgrave R.A. 2005 Finanse publiczne a wybór publiczny, Warszawa. Grądalski F. 2004 Wstęp do teorii opodatkowania, Warszawa. Kudła J. 2002 Ekonomiczne problemy kosztów opodatkowania i nielegalnego unikania podat-

ków, Warszawa. Mastalski R. 2000 Prawo podatkowe, Warszawa. Mastalski R. 2008 Stosowanie prawa podatkowego, Warszawa. McGee R. W. 2004 The philosophy of taxation and public finance, Kluwer Academic

Publisher. Musgrave R.A. 1959 The theory of public finance, New York. Ordynacja podatkowa 2006, (red.) H. Dzwonkowski, Warszawa. Orłowski J. 2005 Uznanie administracyjne w prawie podatkowym, Gdańsk. Samuelson P. A., Nordhaus W. D. 2002 Ekonomia, Warszawa.


Magdalena OWCZARCZUK1

INSTYTUCJONALNE UWARUNKOWANIA NAPŁYWU BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA

PRZYKŁADZIE GOSPODARKI POLSKIEJ

Streszczenie

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są, niewątpliwie, ważnym elementem rozwoju gospodarki,

zwłaszcza gospodarki rozwijającej się. Artykuł porusza problem niekorzystnej, z punktu widzenia dłu-gookresowego rozwoju, struktury napływu bezpośrednich inwestycji do polskiej gospodarki. W związ-ku z tym, autorka zwraca uwagę na inne, niż tradycyjne, uwarunkowania napływu BIZ, a mianowicie na uwarunkowania instytucjonalne. Stąd też głównym celem artykułu była identyfikacja i analiza in-stytucjonalnych uwarunkowań bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. W toku rozważań wyodrębniono uwarunkowania instytucjonalne o charakterze formalnym (np.: porozumienia między-narodowe, uwarunkowania prawne, procedury administracyjne czy politykę państwa) i nieformalnym (np.: tradycje, kulturę, zwyczaje, jak również sposób prowadzenia działalności czy zjawisko korupcji). Teoretyczno – empiryczna analiza została przeprowadzona na podstawie dostępnej literatury oraz da-nych statystycznych przetworzonych przez krajowe i zagraniczne ośrodki badawcze.

Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, instytucje formalne, instytucje nieformalne

INSTITUTIONAL DETERMINANTS OF FDI IN POLAND

Summary Foreign Direct Investment (FDI) is, without a doubt, a very important factor (component) of

economic development, especially in developing countries such as Poland. The problem discussed in this article is the unfavorable structure of FDI in Poland. That is why the author focuses on new, in-stitutional determinants of FDI inflow. The main purpose of this study is to identify and analyse the institutional determinants of FDI in Poland. Taking this into consideration, the author considers for-mal institutional factors (e.g. international agreements, legal consideration, administrative procedures and state policies) and informal institutional factors (e.g. culture, tradition, corruption or business methods) which influence FDI inflow. The theoretical and empirical analysis was based on domestic and foreign literature and statistics.

Key words: direct foreign investment, formal institutions, informal institutions

1 Mgr Magdalena Owczarczuk jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu

w Białymstoku.

Instytucjonalne uwarunkowania napływu BIZ… 197

1. Wstęp Inwestycje zagraniczne są uważane za jedne z najbardziej stabilnych i pożąda-

nych form przepływu kapitału do kraju, ponieważ m.in. nie powodują wzrostu za-dłużenia zagranicznego. Ponadto, napływ inwestycji zagranicznych, oprócz na-pływu kapitału, powoduje, że kraj przyjmujący czerpie wiele korzyści, wśród któ-rych można wymienić: wzrost wartości inwestycji krajowych, przepływ technologii, know-how, nowe metody zarządzania, czy też dostęp do nowych rynków. Dzięki in-westycjom zagranicznym, powstają nowe miejsca pracy, co skutkuje poprawą kon-kurencyjności całej gospodarki. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej można zauważyć wciąż trwającą rywalizację o inwestycje zagraniczne. W przypadku polskiej gospodarki, która to przyciąga dość znaczną część inwestycji lokowanych na obsza-rze Europy Środkowo-Wschodniej, wydaje się, że ważniejszą sprawą jest przycią-gnięcie obcego kapitału do tych obszarów życia gospodarczego, które są ważne z punktu widzenia długookresowego rozwoju kraju. Do obszarów tych można zali-czyć m.in.: branże wysokiej techniki, sferę B+R, produkcję eksportową oraz regiony o wysokiej stopie bezrobocia. Wymaga to zatem nowego spojrzenia na czynniki, które mogłyby zachęcić potencjalnych inwestorów do lokaty ich środków na danym tere-nie.

Wpływ instytucji na działalność gospodarczą jest coraz powszechniej zauważany w naukach ekonomicznych. D. North uzasadnia go w następujący sposób: Potrzeba zasobów na to, aby określić, stworzyć i chronić prawa własności i egzekwować umowy/porozumienia. Instytucje wraz z technologią determinują poziom tych kosztów transakcyjnych. Potrzeba zasobów, aby przekształcić ziemię, pracę i kapitał w produkty i usługi, a funkcja tego przekształcenia jest zdeterminowana nie tylko technologią, ale i instytucjami. Dlatego instytucje odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu kosztów produkcji [North 1990 s. 61]. Otoczenie instytucjonalne two-rzy skomplikowany system regulacji, zwyczajów i praktyk, które w sposób bezpoś-redni lub pośredni wpływają na określone zachowania podmiotów. Na otoczenie instytucjonalne składają się zarówno instytucje formalne, jak i nieformalne. Ponieważ inwestycje zagraniczne stanowią obecnie znaczny udział nakładów na środki trwałe, w słabiej rozwiniętych krajach efekt ich promocji poprzez dobrze funkcjonujące insty-tucje może być kanałem ich ogólnego wpływu na wzrost i rozwój gospodarczy. Dla-tego też główną hipotezą postawioną w opracowaniu jest myśl, iż instytucje w istot-ny sposób determinują napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Natomiast zasadniczym celem opracowania jest próba ustalenia, czy i w jakim stopniu czynniki instytucjonalne wpływają na przyciąganie BIZ.

2. Inwestycje zagraniczne na świecie i w Polsce na tle innych państw

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to typ inwestycji wyodrębniony w teorii i prak-

tyce (obok pośrednich, zwanych portfelowymi) według kryterium rodzaju przedsię-wzięcia. Przy inwestycjach zagranicznych dawca kapitału zachowuje lub ma zamiar zachować kontrolę nad podmiotami zainwestowania. Znaczenie inwestycji zagra-

Magdalena Owczarczuk 198

nicznych w rozwoju gospodarki doceniają zarówno kraje o najwyższym potencjale ekonomicznym, kraje rozwijające się, jak i przechodzące proces transformacji. Za-graniczne inwestycje bezpośrednie od dawna uchodzą za ważny kanał transferu ka-pitału i technologii z krajów wysoko rozwiniętych. Z każdym kolejnym rokiem ro-śnie rola i znaczenie firm z udziałem kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce. Trudno dzisiaj byłoby sobie wyobrazić funkcjonowanie polskiej gospodarki bez ich udziału. Polska poprzez rosnące inwestycje zagraniczne oraz wymianę handlową jest włączana coraz bardziej w zachodzące na świecie procesy globalizacyjne.

Z najnowszego „Word Investment Report 2010”, przygotowanego przez UNCTAD, wynika, że wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2009 roku zmalała w stosunku do roku poprzedniego o prawie 37%. Tak znaczący spadek BIZ wyni-kał przede wszystkim ze słabej koniunktury gospodarczej, z kryzysu ekonomiczne-go, a co za tym idzie, mniejszych zysków osiąganych przez przedsiębiorstwa między-narodowe. Niemniej jednak, według UNCTAD, przewiduje się, że w obecnym roku globalny napływ inwestycji przekroczy poziom 1,2 biliona USD (rok 2009 zamknął się wartością o 100 mld USD niższą). W roku 2011 wzrośnie do 1,3 – 1,5 biliona USD, a w 2012 może sięgnąć nawet 2 bilionów USD. Taki wynik jest już całkiem bliski wyniku z roku 2007, w którym poziom globalnych inwestycji był najwyższy w histo-rii i wyniósł 2,1 biliona USD. Zagraniczne firmy wykazują także coraz większe zain-teresowanie inwestowaniem w krajach, będących nowymi członkami Unii Europej-skiej. W 2009 roku wartość BIZ w tych państwach wyniosła ponad 28 mld USD. Przewiduje się bowiem, że zła passa w końcu się skończyła i inwestycje te będą już tylko rosły.

WYKRES 1.

Zagraniczne inwestycje w Polsce w latach 2004 – 2008, w mln EUR

10 3058 260

15 576 17 196

9 972

0

4 000

8 000

12 000

16 000

20 000

2004 2005 2006 2007 2008

Źródło: [Zagraniczne… 2010 s. 17].

Optymistycznie przedstawiają się również prognozy dla Polski. Od stycznia do

maja 2010 roku wartość nowych inwestycji zagranicznych przekroczyła 5 mld euro,

mln EUR


czyli prawie 60% tego, co napłynęło do polskiej gospodarki w całym ubiegłym ro-ku. W 2008 roku napływ do Polski kapitału z tytułu zagranicznych inwestycji bez-pośrednich wyniósł 9.972 mln EUR. Był on o 42% niższy niż w 2007 roku, w któ-rym stanowił 17.196 mln EUR (patrz wykres 1.). Stanowi to ok. 3% wartości BIZ, które trafiły na europejski rynek. Większy spadek, w ujęciu rocznym, odnotowały tyl-ko: Rumunia (48%) oraz Szwajcaria (45%).

Polska na tle takich państw, jak: Czechy, Węgry czy Słowacja, z którymi niejako konkuruje o pozyskanie zagranicznych inwestorów, pozostaje liderem. W 2009 roku właśnie do Polski napłynęła największa wartość zagranicznych inwestycji. Tym sa-mym Polska przesunęła się na górną pozycję w regionie środkowo-wschodnim Europy. Tabela 1. przedstawia dokładne wartości inwestycji zagranicznych wśród nowych kra-jów Unii Europejskiej (których większa część jest zlokalizowana w regionie środko-wo-wschodnim Europy), przy jednoczesnym określeniu pozycji danego kraju w przy-ciągnięciu obcego kapitału. W niektórych krajach w 2009 roku odnotowano zjawis-ko dezinwestycji, spowodowane bądź sprzedażą akcji lub udziałów, bądź też spłata-mi kredytów i pożyczek, a także ujemnymi reinwestowanymi zyskami. Dotyczyło to m.in.: Węgier, Słowenii i Słowacji. Można również zaobserwować duże zaintereso-wanie inwestorów „najmłodszymi stażem” członkami Unii Europejskiej, tj. Bułga-rią i Rumunią. W tych krajach głównie procesy prywatyzacyjne sprzyjają napływowi BIZ.

Również zakumulowana wartość BIZ ulokowanych w Polsce jest największa – ponad 141,1 mld USD. Także, w porównaniu z innymi krajami całej Europy, Polska odnotowuje dobre rezultaty. W 2008 roku Polska uplasowała się na drugim miejscu wśród krajów europejskich pod względem utworzonych, w wyniku napływu BIZ, miejsc pracy [Badanie atrakcyjności inwestycyjnej… 2009].

Ważna, z punktu widzenia rozwoju gospodarczego, wydaje się nie tylko ilość przyciągniętych inwestycji, ale przede wszystkim ich struktura sektorowa. Z kwoty 9.972 mln EUR, stanowiącej napływ kapitału zagranicznego, w 2008 roku najwięcej środków zostało ulokowanych w podmiotach zajmujących się: pośrednictwem fi-nansowym (3.013 mln EUR), obsługą nieruchomości, informatyką, wynajmem ma-szyn i pozostałymi usługami związanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej (2.605 mln EUR), handlem i naprawami (1.455 mln EUR), przetwórstwem przemy-słowym (1.442 mln EUR) oraz wytwarzaniem i zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz i wodę (1.047 mln EUR), [Zagraniczne… 2010 s. 12]. Ogólnie, można by stwier-dzić, że struktura sektorowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest jak najbar-dziej strukturą pożądaną, gdyż dwie trzecie środków, stanowiących napływ kapitału zagranicznego z tytułu inwestycji bezpośrednich, w 2008 roku ulokowano w sferze usług (66%), 14% – w przetwórstwie przemysłowym, 12% obejmowały prywatne za-kupy i sprzedaż nieruchomości, zaś pozostałą część stanowiły inne, nie wymienione rodzaje działalności. Wszystko to sprawia, że Polska jest na dobrej drodze rozwoju. Natomiast dla dalszego, długookresowego rozwoju Polski jest ważne, by na jej tere-nie firmy zagraniczne były zainteresowane lokowaniem swoich centrów badań i roz-woju. Obecnie w Polsce istnieje ponad 50 centrów B+R i wciąż są tworzone nowe. Inwestorzy wybierają Polskę ze względu na: dostęp do wysoko wykwalifikowanych


kadr, istnienie wielu ośrodków akademickich oraz wsparcie władz. Swoje centra B+R w Polsce utworzyły m.in.: Motorola, IBM SAS Institute, ABB, Avio, Fujitsu, Glaxo Smith Kline, IBM, Intel, Oracle, Simens, TRW Automotive, Whirlpool [Bez-pośrednie… 2008 s. 20 – 21].

TABELA 1.

Napływ inwestycji bezpośrednich do nowych krajów Unii Europejskiej w mln USD, w latach 2008 i 2009

Kraj 2008 2009

Pozycja Napływ kapitału

(mln USD) Pozycja

Napływ kapitału (mln USD)

Węgry 1. 61.993 12. -5.575 Polska 2. 14.689 1. 11.395 Rumunia 3. 13.909 2. 6.329 Bułgaria 4. 9.795 4. 4.467 Czechy 5. 6.451 5. 2.725 Cypr 6. 4.015 3. 5.797 Słowacja 7. 3.411 10. -50 Słowenia 8. 1.924 11. -67 Litwa 9. 1.823 8. 348 Estonia 10. 1.726 6. 1.680 Łotwa 11. 1.261 9. 72 Malta 12. 940 7. 895

Źródło: [World Investment Report 2010 s. 167]. Reasumując, gospodarka polska, choć znajduje się w czołówce krajów rozwijających

się, zarówno w ilości, jak i w wartości przyciąganych ostatnimi laty inwestycji zagranicz-nych, musi zdawać sobie sprawę, że ma stosunkowo dużą i silną konkurencję. Pozostałe kraje „nowej” Unii Europejskiej są dość czujne i równie „łakome” na zagraniczny kapi-tał. Dodatkowo, należy zauważyć, że na obecnym etapie rozwoju naszego kraju nie chodzi jedynie o ściągnięcie inwestycji zagranicznych za wszelką cenę, lecz o BIZ, które przyczynią się do: szybszego rozwoju gospodarczego, unowocześnienia gospodarki i wzrostu zatrudnienia tam, gdzie występuje bezrobocie. Przyciąganie inwestycji do przemysłów średniej i niskiej techniki nie zapewni bowiem Polsce silnej pozycji konku-rencyjnej. Zawsze będziemy postrzegani jako słabsi partnerzy, którzy występują wy-łącznie w roli producentów dóbr niskoprzetworzonych lub dostarczycieli surowców. W związku z powyższym, należałoby przyjrzeć się czynnikom, które warunkują przy-pływ inwestycji i promować te z nich, które przyczyniają się do napływu inwestycji strategicznych dla rozwoju kraju.

Na temat czynników przesądzających o inwestycyjnej atrakcyjności można zna-leźć wiele opracowań, których autorzy są mniej więcej zgodni co do tego, że upatry-wać ich należy w wielu obszarach. Niemniej jednak, w zależności od tematyki, jaką się zajmują, różnie bywają akcentowane ich: znaczenie i kształt. W tym też opracowa-niu duży nacisk położono na czynniki instytucjonalne. Ogólnie rzecz biorąc, chodzi


tu przede wszystkim o charakter formalnych reguł gry sprzyjający funkcjonowaniu przedsiębiorstw międzynarodowych, ich stabilność i sprawną egzekucję oraz ich kompatybilność z warstwą instytucji nieformalnych oraz pozostałych podsystemów gospodarki. Tutaj także najczęściej będzie chodziło o: zapewnienie rzetelnego i sta-bilnego prawodawstwa związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej i och-roną własności zarówno w warstwie legislacyjnej, jak i egzekucyjnej (m.in.: ochrona własności, swoboda zawierania umów, świadczenie pracy itp.); atrakcyjny, ponieważ sprzyjający rozwojowi gospodarczemu i klarowny system podatkowy; jak również zapewnienie swobodnego przepływu i dostępu do kapitału oraz wymienialności wa-lut. Sprawdzianem dla skuteczności działających w państwie instytucji i jednocześnie gwarantem jego stabilności są: wzrost konkurencyjności gospodarki jako całości, stabil-ność polityczna oraz niski poziom korupcji. Czynniki o charakterze instytucjonalnym, choć może nie są najistotniejsze w przystępowaniu do ekspansji na rynek Polski, to mają również duże znaczenie w podejmowaniu decyzji o inwestycjach w tej gospodarce.

3. Instytucje formalne a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych Instytucje formalne to wszelkiego rodzaju przepisy prawno-administracyjne: za-

kazy, ograniczenia, nakazy lub przywileje zapisane w postaci konstytucji, statutów, prawa oraz wszelkich innych regulacji wprowadzanych przez ekipy rządzące. R. Scott wyróżnia trzy filary otoczenia instytucjonalnego. Według niego, sformalizowane in-stytucje zawierają w swej treści opis okoliczności, w których dochodzi do uruchomienia określonego przepisu, rozmiar sankcji (ulgi) i sposób postępowania przy egzekucji tego przepisu [Scott 1995 s. 35 i dalsze]. Właściwe reguły formalne są podstawą funk-cjonowania państwa. Odpowiednie prawo własności, zapewniające innowacyjność i pewność, jasny system prawny itd. są niezbędne.

Instytucje formalne są powoływane do życia celowo, ich powstaniu przyświeca jasno określony cel wyrażający się w ułatwieniu danej grupie społecznej funkcjono-wania w jakimś wycinku rzeczywistości. Skutki nieprzestrzegania instytucji formalnych są jasno określone, a sprawne funkcjonowanie aparatu kontroli i przymusu deter-minuje ich skuteczne egzekwowanie. Według Northa, instytucje formalne dzielą się na reguły: polityczne, prawne, ekonomiczne oraz kontrakty [North 1990 s. 47]. W ni-niejszym opracowaniu instytucje formalne to wszystkie te reguły, na straży których stoi aparat państwowy lub określona organizacja, posiadając odpowiednio wykształ-cone instrumenty kontroli i przymusu. Chodzi tutaj zarazem o instytucje szczebla: makro, mezo-, jak i regulacje sfery ponadnarodowej, które państwo przyjęło do sto-sowania i egzekwowania. Dlatego też do instytucji formalnych można zaliczyć: przepisy prawa zarówno narodowe, branżowe, jak również i międzynarodowe, spi-sane akty, regulacje administracyjne oraz procedury postępowania związane z usta-nowieniem, zmianą i egzekucją powyższych regulacji.

Brak instytucji formalnych w postaci aktów prawnych umożliwiających działal-ność gospodarczą podmiotom zagranicznym w różnych formach prawnych, w tym dokonywanie inwestycji kapitałowych na rynku goszczącym, pomimo nawet naja-


trakcyjniejszych walorów strukturalnych rynków, skutecznie utrudnia ekspansję. Po-wołanie do życia odpowiednich regulacji prawnych i administracyjnych jawi się zatem jako warunek konieczny, choć niewystarczający do rozpoczynania działalności gos-podarczej przez podmioty zagraniczne. Fakt taki jest odbierany jako zaproszenie do wejścia na dany rynek goszczący, lecz sam w sobie nie stanowi motywu ekspansji [Stępień 2009 s. 299].

Przy omawianiu instytucji formalnych, należy się przyjrzeć prowadzonej polityce państwa wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Obecne ustawodawstwo polskie w odniesieniu do inwestorów zagranicznych można uznać za liberalne, co trze-ba ocenić, jak najbardziej pozytywnie. Inwestorzy zagraniczni mogą swobodnie pro-wadzić działalność gospodarczą na terenie Polski, bez konieczności uzyskiwania odpowiednich zezwoleń. Mają oni możliwość korzystania z ulg podatkowych na równi z polskimi przedsiębiorcami. Uzyskali również prawo: transferu zysków za granicę, transferu kapitału w razie likwidacji firmy oraz transferu odszkodowań w przy-padku wywłaszczenia. Dodatkowo, inwestorom zakładającym działalność oraz go-dzącym się na pewne warunki (minimalny czas prowadzenia działalności, minimalny nakład inwestycyjny, zatrudnienie miejscowej ludności itd.) w specjalnych strefach ekonomicznych przysługuje zwolnienie z podatku dochodowego [Pilarska 2006 s. 222].

Główną ideą tworzenia specjalnych stref ekonomicznych było dążenie do zła-godzenia strukturalnego bezrobocia w wybranych regionach kraju poprzez skiero-wanie tam inwestycji, dzięki zastosowaniu pakietu zachęt ekonomicznych. Zasady i tryb ustanowienia specjalnych stref ekonomicznych zostały określone w ustawie z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych. Wówczas zachęty fi-nansowe, określone ustawą, stanowiły silny bodziec motywujący inwestorów do lo-kowania nowych firm w obrębie stref. Niestety, tworzenie specjalnych stref ekono-micznych wywołało ostry konflikt z Unią Europejską, która zażądała ich likwidacji, jako naruszających warunki równej konkurencji na obszarze jednolitego rynku. Jed-nak, mimo ograniczenia wielkości pomocy publicznej, strefy nadal są stosunkowo silnym i względnie łatwo dostępnym instrumentem wspierania nowych inwestycji. Licz-ne wnioski władz lokalnych o obejmowanie strefami nowych terenów świadczą o dużym zainteresowaniu potencjalnych inwestorów rozpoczęciem działalności w ra-mach specjalnych stref ekonomicznych [Stachowiak 2007 s. 140 – 142]. Według sta-nu na koniec 2009 roku, na terenie Polski funkcjonowało 14 specjalnych stref eko-nomicznych, w których firmy zainwestowały prawie 61,5 mld zł.

Niestety, ogólna ocena formalnej warstwy otoczenia instytucjonalnego w Polsce, związanego z działalnością gospodarczą, generalnie, była i jest negatywna [Stępień 2009 s. 302]. Respondenci zagraniczni wciąż wymieniają wiele barier w prowadze-niu działalności w Polsce. Można tutaj wskazać:

– trudności w rozpoczęciu działalności związane z koniecznością przygoto-wania dokumentów i przestrzeganiem skomplikowanych procedur rejestra-cji przedsiębiorstwa;

– biurokrację; – częste zmiany przepisów;


– treść obowiązujących przepisów; – długi czas oczekiwania na decyzje administracyjne. Z raportu Krajowej Izby Gospodarczej wynika, że niemal 70% ankietowanych

przedsiębiorstw jest zdania, iż polski system prawny i funkcjonowanie administracji państwowej stanowią poważną przeszkodę w rozwoju przedsiębiorczości [Raport z ba-dania… 2006 s. 3]. Do podobnych wniosków dochodzą także autorzy badania klimatu inwestycyjnego w Polsce. W ramach tego badania zostały przeanalizowane dokładnie strukturalne i instytucjonalne czynniki polskiego rynku. Tabela 2. przedstawia wyniki tego badania. Na podstawie obserwacji tychże wyników można zauważyć, iż czynniki strukturalne, takie jak: wielkość rynku czy ilość i jakość zasobów naturalnych bądź siły roboczej, są oceniane wyżej niż pozostałe czynniki sfery instytucjonalnej. Stąd też można wysnuć ogólny wniosek, iż polskie otoczenie instytucjonalne, póki co, jest ra-czej mierne i nie sprzyja funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych.

TABELA 2.

Klimat inwestycyjny w Polsce w latach 2007 – 2009, w ocenie przedsiębiorstw działających w Polsce

Badane czynniki 2007 rok 2008 rok 2009 rok Wielkość polskiego rynku Stabilność polityczna Dostępność materialnych czynników produkcji Dostępność wykwalifikowanej siły roboczej Dostęp do obcych źródeł finansowania Wysokość obciążeń ZUS Wysokość podatku PIT Wysokość podatku VAT Wysokość podatku CIT Jakość przepisów podatkowych Jakość przepisów dotyczących zamówień publicznych Jakość przepisów budowlanych Jakość przepisów prawa pracy Prawa autorskie Procedury związane z rozpoczęciem działalności gospodarczej Procedury związane z nabywaniem nieruchomości Efektywność sądów gospodarczych Uzyskiwanie pozwoleń, koncesji, licencji Jakość inspekcji i kontroli Ochrona praw inwestorów Współpraca z władzami lokalnymi Współpraca z administracją centralną

3,7 2,2 3,5 3,0 3,3 1,9 2,3 2,5 3,1 2,1 2,4 2,5 Bd Bd 2,7 3,0 2,4 2,7 2,7 2,9 3,1 2,6

3,6 3,4 3,5 3,2 3,0 2,3 2,7 2,7 2,9 2,2 2,3 2,4 2,9 2,9 2,5 2,9 2,5 2,6 2,8 3,0 2,8 2,6

3,8 3,6 3,7 3,6 3,2 2,4 2,8 2,7 3,0 2,6 2,7 2,8 2,9 2,9 2,8 3,3 2,9 2,7 3,0 3,0 3,0 2,8

Legenda: 1 – bardzo zła sytuacja; 2 – zła; 3 – średnia; 4 – dobra; 5 – bardzo dobra.

Źródło: Opracowane na podstawie: [Klimat inwestycyjny… 2008; Klimat inwestycyjny… 2009]. Na uwagę, przy ocenie polskiego klimatu inwestycyjnego, zasługuje również raport

Banku Światowego „Doing Business”. Począwszy od 2004 roku, Bank Światowy pro-wadzi badania mające na celu charakterystykę i ocenę instytucjonalnych uwarunkowań prowadzenia działalności w ponad 130 krajach. Na podstawie badań w poszczególnych


krajach są oceniane takie elementy, jak: rozpoczynanie i kończenie działalności gospo-darczej, niezbędne pozwolenia na budowę, nabywanie nieruchomości, otrzymywanie kredytu, ochrona udziałowców, płacenie podatków, sprzedawanie towarów za granicę, egzekwowanie umów gospodarczych, kończenie działalności gospodarczej. Polska za-jęła, w raporcie z 2011 roku, 70. pozycję na 183 sklasyfikowane kraje. Pomimo prze-prowadzonych reform, gospodarka polska ciągle jest w ,,ogonie” Europy – gorsze po-zycje od nas zajmują tylko: Włochy – 80, Grecja – 109 i Ukraina – 149. Ogólną popra-wę zanotowano w obszarze: zakładania i zamykania działalności gospodarczej, otrzy-mywania kredytu i płacenia podatków. Tabela 3. prezentuje miejsce polskiego klimatu inwestycyjnego na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Wyodrębnione zostały również poszczególne składowe ogólnej pozycji w rankingu, co jeszcze wyraźniej przedstawia, które etapy prowadzenia działalności gospodarczej stanowią największą przeszkodę w przedsiębiorczości. Należy również zauważyć, iż kraje, które zajmują wy-soką pozycję w rankingu (Estonia, Litwa, Łotwa) z roku na rok przyciągają więcej inwe-stycji zagranicznych. W związku z tym, można domniemywać, iż czynniki, dotyczą-ce prowadzenia działalności gospodarczej, mają istotne znaczenie w napływie kapitału zagranicznego w środkowo-wschodnim regionie Europy.

Mimo że rząd wprowadził w 2010 r. m.in. tzw. jedno okienko mające ułatwić przed-siębiorcom załatwianie formalności, to reforma ta, niestety, na razie nie zmniejszyła biurokracji, a przedsiębiorcy ciągle muszą załatwiać sprawy w różnych urzędach. Polskie władze wprowadziły także kilka innych udogodnień dla firm, m.in.: zmniej-szyły uciążliwość kontroli, obniżyły wymagania kapitałowe do zakładania spółek czy umożliwiły zawieszenie działalności gospodarczej. Niestety, jak się okazuje, inne kraje, zwłaszcza Europy Środkowej i Wschodniej potrafią reformować się szybciej.

Wśród instytucji formalnych wydaje się, że duże znaczenie, w przypadku prze-pływu kapitału w formie inwestycji zagranicznych, będzie miało międzynarodowe otoczenie instytucjonalne. W otoczeniu tym mamy do czynienia co najmniej z kil-koma jego warstwami i podziałami. Oprócz instytucji o zakresie światowym, tworzo-nych na szczeblu ponadnarodowym, mamy także do czynienia z: porozumieniami w ra-mach ugrupowań regionalnych, umowami bilateralnymi lub też jednostronnymi dek-laracjami państw dotyczącymi ich międzynarodowej polityki gospodarczej. Z drugiej strony, oprócz instytucji o charakterze ogólnym, w ramach których np. państwa zo-bowiązują się do szeroko pojętej współpracy, istnieją także instytucje ustalające zasady funkcjonowania w jakimś wycinku rzeczywistości, np.: ochrony środowiska, wyko-rzystania technologii itd. Można również zaobserwować rozprzestrzenianie się w skali międzynarodowej określonych zasad funkcjonowania w ramach sieci powiązanych ze sobą przedsiębiorstw czy też reguł gry o charakterze kodów i wytycznych tworzonych przez różne organizacje rządowe i pozarządowe. W tej warstwie występuje wiele ins-tytucji zarówno spisanych, jak i funkcjonujących w domenie publicznej jako niepisane zasady działania [Stępień 2009 s. 140].


TABELA 3. Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej

w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w 2011 roku

Kraj

Ogólna pozycja w ran-kingu

A B C D E F G H I

Estonia 17. 37. 24. 13. 32. 59. 30. 4. 50. 70. Litwa 23. 87. 59. 7. 46. 93. 44. 31. 17. 39. Łotwa 24. 53. 79. 57. 6. 59. 59. 16. 14. 80. Cypr 37. 26. 75. 66. 72. 93. 32. 19. 104. 22. Słowacja 41. 68. 56. 9. 15. 109. 122. 102. 71. 33. Słowenia 42. 28. 63. 97. 116. 20. 80. 56. 60. 38. Węgry 46. 35. 86. 41. 32. 120. 109. 73. 22. 62. Bułgaria 51. 43. 119. 62. 6. 44. 85. 108. 87. 83. Rumunia 56. 44. 84. 92. 15. 44. 151. 47. 54. 102. Czechy 63. 130. 76. 47. 46. 93. 128. 62. 78. 32. Turcja 65. 63. 137. 38. 72. 59. 75. 76. 26. 115. Białoruś 68. 7. 44. 6. 89. 109. 183. 128. 12. 93. Polska 70. 113. 164. 86. 15. 44. 121. 49. 77. 81. Ukraina 145. 118. 179. 164. 32. 109. 181. 139. 43. 150.

Legenda: A – Rozpoczynanie działalności gospodarczej

F – Płacenie podatków

B – Niezbędne pozwolenia na budowę G – Sprzedawanie towarów za granicę C – Nabywanie nieruchomości H – Egzekwowanie umów gospodarczych D – Otrzymywanie kredytu I – Kończenie działalności gospodarczej E – Ochrona udziałowców

Źródło: [Doing… 2011 s. 145 – 205]. Międzynarodowe organizacje w dostępie do obcego kapitału będą pełniły nastę-

pujące funkcje [Popiuk-Rysińska 2006 s. 358]: – regulacyjną – tworzą lub współtworzą prawo i stanowią forum do jego two-

rzenia na szczeblu ponadnarodowym, są także formalnoprawnymi uczestni-kami stosunków międzynarodowych;

– kontrolno-korygującą – stoją na straży powołanych regulacji formalno-praw-nych, poprzez swoje organy (komisje, misje, inspekcje) sprawują nadzór oraz nakładają sankcje za ich łamanie;

– operacyjną – oprócz funkcji usługowej na rzecz swoich członków, prowa-dzą badania, zbierają informacje, tworzą raporty na temat rozmaitych kwe-stii i obszarów, przez co są organami opiniotwórczymi.

W tabeli 4. umieszczono te organizacje, które, z punktu widzenia tworzenia ładu instytucjonalnego i jednoczesnego oddziaływania na napływ BIZ, mają duże zna-czenie na arenie międzynarodowej. Dodatkowo, został podany zakres i charakter tych-że instytucji.


TABELA 4. Organizacje współtworzące międzynarodowy ład instytucjonalny

Twórcy i propa-gatorzy organizacji

Charakter, zakres organizacji Przykłady organizacji

Światowe między-rządowe organiza-cje, w których głów-nymi aktorami są: państwa, narody i ich przedstawiciele

Instytucje przybierają kształt: – formalnych reguł gry o charakterze prawa, – spisanych wytycznych nie mających statusu prawa. Instytucje o światowym zakresie obowiązywania, wspierane przez międzynarodowe i krajowe aparaty kontrolno-egzekucyjne. Są to zarówno organizacje ogólne, jak i profilowane.

ONZ, WTO, Bank Światowy, MFW, UNCTA, OECD

Ugrupowania i or-ganizacje rządowe o zakresie regional-nym

Charakter instytucji – jak wyżej. Zakres obowiązywania – regionalny, może stać w sprzeczności z regulacjami o zakresie światowym, choć częściej jest: – bardziej liberalną wersją regulacji o zakresie świa-

towym, – wypełnieniem instytucjonalnej luki na szczeblu

ponadnarodowym.

UE, Mercorosour, EFTA, CEFTA, NAFTA, BFTA, AFTA, LAFTA, APEC, COMESA, WNP (Wspólnota Niepodległych Państw)

Ugrupowania i or-ganizacje pozarzą-dowe

Charakter i zakres oddziaływania instytucji jest ści-śle uzależniony od: popularności danej ideologii, wy-miernych efektów, jakie przynosi stosowanie się do postulowanych norm i sposobów postępowania, oraz prawdopodobieństwa uczynienia z nich formalnych reguł gry w otoczeniu międzynarodowym.

Światowa Organiza-cja Pracodawców, Europejskie Stowa-rzyszenie Banków Spółdzielczych, In-ternational Standard Organization (ISO)

Inicjatywy podmio-tów gospodarczych, w tym przedsiębiorstw międzynarodowych

Jak wyżej.

Fraiser Institute, Word Heritage Foundation, Multinational Monitor, Corporate Watch

Źródło: [Stępień 2009 s. 152 – 165]. Na pozytywne opinie zagranicznych inwestorów, dotyczące polskich instytucji

formalnych, duży wpływ miało wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Stanowi to bowiem potwierdzenie spełnienia przez Polskę wymagań strukturalnych i instytuc-jonalnych stawianych krajom członkowskim, oraz przyjęcia określonej drogi rozwo-ju polityczno-gospodarczego, w tym dokonania zmian na rzecz dostosowania wielu regulacji prawnych do obowiązujących w Unii. Wchłonięcie Polski przez struktury Unii Europejskiej podniosło wiarygodność naszego kraju w oczach obecnych i po-tencjalnych zagranicznych inwestorów i partnerów handlowych.

W przypadku kontaktów międzynarodowych, związanych z przepływami kapi-tału w formie inwestycji zagranicznych, wydaje się, że dużą rolę będą odgrywały na-stępujące instytucje: Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Świato-wa Organizacja Handlu powstała z przekształcenia GATT oraz OECD. Głównym celem powołania do życia Banku Światowego jest instytucjonalne wspomaganie me-chanizmu rynkowego dzięki między innymi działalności kredytowej na rzecz państw dotkniętych np. wojną bądź państw, które podejmują działania inwestycyjne. Po-


dobną funkcję wspomagającą, choć niewątpliwie promującą mechanizm rynkowy, peł-nią: MFW oraz GATT/WTO poprzez zapewnienie wymienialności i stabilności wa-lut w skali świata oraz stopniowe liberalizowanie międzynarodowej wymiany handlowej, w celu umożliwienia każdemu państwu różnego zbytu i dostępu do zasobów świato-wych. Z biegiem lat, zakres działalności tych organizacji ulegał rozszerzeniu i współ-cześnie zajmują się one wieloma sferami życia gospodarczego. Jednocześnie popiera to tezę o: słabnącej roli państw jako kreatorów ładu instytucjonalnego, ich rosnącej współzależności i instytucjonalnym upodabnianiu się.

Charakter ładu instytucjonalnego, a tym samym oddziaływanie na przepływy, kształ-tują również liczne międzypaństwowe porozumienia regionalne i bilateralne. Nie-wątpliwie, przyczyniają się one do uniwersalizacji formalnych reguł gry w regionach i państwach będących ich członkami, ale jednocześnie poprzez tworzenie takich ugru-powań stwarzają bariery dostępu krajom, które nie mają statusu członków lub obser-watorów. Przykładem takiej organizacji jest Unia Europejska, której członkowie mogą w swobodny sposób przemieszczać kapitał między sobą.

Kolejnymi organizacjami, mającymi dość istotne oddziaływanie na napływ inwesty-cji zagranicznych, są ugrupowania i organizacje pozarządowe. Tutaj należy mieć na my-śli zarówno te o charakterze międzynarodowym, jak i państwowym. Jeśli weźmiemy pod uwagę organizacje o podobnym profilu aktywności, tak samo jedne, jak i drugie charakteryzuje ten sam charakter działania. W stosunku do napływu kapitału, ich ogól-ne zadanie będzie polegało na podniesieniu społecznej świadomości i odpowiedzialno-ści w świecie biznesu. Jednocześnie instytucje te będą przyczyniać się do rozprzestrze-niania się zjawiska samoregulacji wśród przedsiębiorstw międzynarodowych. Organi-zacje pozarządowe tworzą i emitują wytyczne, kody postępowania, lecz trzeba pamiętać, że należą one do grupy instytucji, w których sankcje za ich nieprzestrzeganie są związa-ne na przykład z wykluczeniem społecznym, utratą reputacji itd.

Arena światowa, oprócz oficjalnych procesów i spotkań mających na celu tworze-nie regulacji, jest także wielkim forum dyskusyjnym przedstawicieli: organizacji mię-dzynarodowych, państw, środowisk naukowych i podmiotów gospodarczych. Poza, wymienionymi wyżej, organizacjami i ruchami społecznymi, zwraca się też uwagę na instytucjotwórczy wpływ międzynarodowych ośrodków naukowych i badawczych oraz międzynarodowych firm konsultingowych. Ośrodki badawcze i naukowe są pro-pagatorami określonego sposobu gospodarowania, a także organizacjami opiniotwór-czymi – tworzą na przykład rankingi, w których oceniają: stopień wolności gospodar-czej w państwach, poziom ich stabilizacji politycznej, monetarnej, jakość i stopień przestrzegania prawa, jakość życia, bezpieczeństwo kredytowe itp. To wszystko w mniej-szym lub większym stopniu wpływa na decyzje potencjalnego inwestora.

Wśród przykładów regulacji szczebla międzynarodowego, związanych z przepły-wem kapitału w formie inwestycji zagranicznych, można wymienić [Stępień 2009 s. 168 – 169]:

– regulacje dotyczące zapewnienia swobody inwestycji kapitałowych, np.: Trias wprowadzone przez WTO, Cap i Cur wprowadzone przez OECD, liczne po-rozumienia regionalne i bilateralne w sprawie inwestycji kapitałowych;


– regulacje dotyczące technologii i światowego świadczenia usług, np.: kon-wencja paryska z 1883 r. dotycząca ochrony własności intelektualnej (ostat-nie zmiany w 1979 r.), TBT, TRIPS i GATS wprowadzone przez WTO;

– zasady konkurowania, sposobu działania, praktyk organizacyjnych, np.: kon-wencja wiedeńska z 1980 r. dotycząca międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG), Rozporządzenia Rady UE 1/2003/WE w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu oraz 139/2004/WE w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw;

– obszar ochrony praw człowieka, np.: Międzynarodowe Pakty Praw Czło-wieka (ONZ), Europejska Konwencja Praw Człowieka – dokumenty te są istotne z punktu widzenia ochrony pracownika;

– obszar ochrony środowiska, np.: Dyrektywy UE dotyczące ochrony środo-wiska, Deklaracja z Rio ONZ z 1992 r.

W celu zwiększenia bezpieczeństwa inwestorów zagranicznych, Polska zawarła wiele umów o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji zagranicznych. Istota tych umów polega na stworzeniu, przez podpisujące je kraje, korzystnych warunków do wzajemnego inwestowania kapitału na własnym terytorium. Kraje zobowiązują się, że warunki działania inwestorów partnera na ich terytorium nie mogą być gorsze od warunków, na jakich funkcjonują inwestorzy krajowi lub pochodzący z krajów trze-cich. Umowy te regulują również kwestie: transferu zysków, dochodów i należności oraz sposoby rozstrzygania sporów między inwestorem a państwem przyjmującym kapitał zagraniczny. Pierwsze umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji podpisano w Polsce w latach 1988 – 1989, a w latach kolejnych podpisano następ-ne [Pilarska 2006 s. 224].

Dokonywane stopniowo, począwszy od okresu transformacji, zmiany w polskim ustawodawstwie w odniesieniu do inwestorów zagranicznych, jak również: tworzenie stosownych instrumentów (m.in. specjalnych stref ekonomicznych, pomoc publiczną), przystępowanie do organizacji regulujących przepływy BIZ w skali światowej stanowią ważny element polityki państwa w zakresie inwestycji zagranicznych. Lepsza jakość in-stytucji formalnych przyczynia się w dużym stopniu do poprawy klimatu inwestycyj-nego, co może skutkować zwiększonym dopływem BIZ do naszego kraju.

4. Instytucje nieformalne a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych Instytucje nieformalne to, według D. Northa (twórcy podziału instytucji na for-

malne i nieformalne), niesformalizowane, ale powszechnie znane i praktykowane za-chowania w danym środowisku. Wśród instytucji nieformalnych można wyróżnić za-chowania, które [Stępień 2009 s. 105]:

– wynikają na przykład z powinności, postrzegania ról społecznych, wywodzą się z funkcjonujących w danym społeczeństwie norm moralnych czy z pow-szechnego przeświadczenia, że w danej sytuacji tak właśnie należy się zachować; tego rodzaju instytucje mogą zostać doprecyzowane i przyjąć formę


np. kodeksów postępowania lub też funkcjonować jako niepisane skrypty zachowań w tzw. zbiorowej świadomości społecznej;

– wynikają na przykład z przyjęcia i uznania określonego sposobu postępo-wania za profesjonalny, bardziej efektywny; instytucje mogą mieć zatem swój początek w działalności, szeroko pojętego, grona ekspertów uznanych w da-nym środowisku; to oni wytyczają nowe sposoby postępowania, a instytucjo-nalizacja tych zachowań następuje poprzez naśladownictwo.

Instytucje nieformalne mają swe źródło w indywidualnej percepcji świata, na którą wpływają: tradycyjne wartości, wierzenia, poprzednie doświadczenia jednostki itp. Są częścią kultury przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Dlatego różnią się między sobą w rozmaitych częściach świata. Mają również ogromny wpływ na dzia-łanie reguł formalnych. Instytucje nieformalne powstają w procesie stopniowego zako-rzenienia, wykształcają się powoli, często pod wpływem niekontrolowanych przez jednostki interakcji. Zwyczaje i tradycyjne sposoby postępowania, w związku z tym, bywają niezmienne często przez dziesięciolecia, a nawet setki lat, mimo ewidentnych przemian w otoczeniu i w innych obszarach życia społecznego. Należy tutaj także nad-mienić, iż nie ma jasno określonych konsekwencji w przypadku łamania zwyczajo-wych reguł gry, niemniej jednak mogą być one czasem nawet bardziej dotkliwsze w odniesieniu do podmiotu niż złamanie reguł formalnych.

O ile określenie instytucji formalnych nie jest dość skomplikowane, o tyle jasne zdefiniowanie zbioru instytucji nieformalnych przysparza dużych kłopotów. Do in-stytucji nieformalnych zalicza się np.: społeczną moralność, normy, wartości, religię, zwyczaje, tradycję czy, stosowane powszechnie w danej społeczności, określone sche-maty zachowania. I. Ostój definiuje na przykład instytucje nieformalne jako zwycza-jowo ukształtowane normy postępowania, których przestrzeganie jest poddane kontroli społecznej, a sankcją za ich nieprzestrzeganie jest wykluczenie z sieci solidarności i współpracy. Według tej autorki, przykłady instytucji nieformalnych to: stopień i cha-rakter zaangażowania obywateli w samoorganizację służb publicznych, skłonność i cha-rakter tworzonych zrzeszeń, klubów, spółdzielni czy stopień i sposób identyfikacji, ar-tykulacji i obrony interesów rożnych grup społecznych [Ostój 1999 s. 140 – 141].

Analiza instytucji nieformalnych, jako nie do końca określonego zbioru reguł gry, odbywa się także przy okazji badania kapitału społecznego. Autorzy raportu OECD piszą, iż: kapitał ludzki i społeczny są ściśle związane ze sposobem, w jaki instytucje oraz układy społeczne i polityczne wpływają na społeczeństwo. Jednak te poszczególne elementy muszą być uważnie rozróżniane, gdyż kapitał ludzki zwarty jest w jednostkach, kapitał społeczny – w sto-sunkach społecznych, a układy polityczne i instytucjonalne i prawne opisują reguły i instytucje, w któ-rych pracuje kapitał ludzki i społeczny [The Well-being… 2001 s. 13].

Zwyczajowe sposoby postępowania, tj. m.in. instytucje, są wytworem określonej społeczności, posiadającej własną kulturę. W swej konstrukcji odzwierciedlają ele-menty kultury, są swego rodzaju manifestem wyznawanych w społeczeństwie war-tości i norm, a dzięki swemu funkcjonowaniu przyczyniają się do wzmacniania da-nych elementów kultury [Stępień 2009 s. 123]. Nie należy jednak utożsamiać insty-tucji nieformalnych z kulturą. Są to logicznie odrębne zbiory, w których, w ramach


ich części wspólnej, znajdują się te instytucje nieformalne, które są elementem i bez-pośrednim przejawem kultury.

Analiza instytucji nieformalnych w postaci zwyczajów i przekonań ludzi ma więc olbrzymie znaczenie dla budowania skutecznego systemu instytucji formalnych, a tym samym kształtowania konkurencyjnej gospodarki państwa. Ponadto, należy zauważyć, że trwałość instytucji nieformalnych i ich skuteczność regulacyjna są uzależnione od: stopnia spójności kulturowej, ideowej i ideologicznej danej społeczności, stop-nia zakorzenienia wykształconych reguł gry i ich udowodnionej skuteczności regu-lacyjnej w przeszłości. Każde istotne rozwarstwienie społeczeństwa pod względem ideologicznym przyczynia się do zachwiania struktury nieformalnego ładu. Poza tym, należy mieć na uwadze, iż skuteczne regulowanie zachowań społecznych poprzez system instytucji nieformalnych jest możliwe jedynie przy niewielkich społecznoś-ciach, o stosunkowo małym stopniu zróżnicowania statusu społecznego, celów lub funkcji. Wówczas to możemy mówić o dużej spójności grupy.

Funkcjonowanie na zagranicznych rynkach jest związane z akumulacją wiedzy na temat cech tych rynków i charakterystycznych dla nich sposobów gospodarowania. Dlatego też dużego znaczenia będzie nabierała odległość kulturowa kraju inwestującego od goszczącego. Jeśli rynek macierzysty jest „odległy” instytucjonalnie i kulturowo od potencjalnego rynku goszczącego, to inwestycje będą dokonywane wtedy, gdy przed-siębiorstwo międzynarodowe posiada doświadczenie w działaniu na innych, podobnych do goszczącego, rynkach. Z drugiej strony, taki „obcy” dla inwestora rynek goszczący będzie tym silniej przyciągał, im wyższa będzie ocena jego atrakcyjności.

Dodatkowo, należy zauważyć, że Polska, jak i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej doświadczyły w latach 90. XX wieku szeregu głębokich przemian, ma-jących na celu odejście od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej alokacji zasobów, a także przejście od własności państwowej do prywatnej. Tutaj więc trze-ba zaznaczyć, że transformacja instytucji nieformalnych przebiegała znacznie wol-niej niż przemiana reguł formalnych. Inwestorzy zagraniczni, pojawiający się od lat dziewięćdziesiątych, musieli na początku dostosowywać swoje działania i strategie do lokalnych instytucji. Wiązało się to zapewne z wyższymi kosztami transakcyjnymi. Z pewnością, firmom niemieckim czy francuskim, które miały doświadczenie, dzia-łając na rynku polskim w okresie socjalizmu, łatwiej było funkcjonować w Polsce, mimo niestabilnych warunków w okresie transformacji.

Warto podkreślić, iż warstwa zwyczajowych sposobów zachowania i postaw Po-laków obecnie nie stanowi dla zagranicznych inwestorów poważnej bariery rozprze-strzeniania się ani potem funkcjonowania na polskim rynku. Dosyć pozytywna, z pun-ktu widzenia inwestora, jest niechęć Polaków do manifestowania braku akceptacji dla wypracowanych w odmiennej kulturze standardów organizacyjnych przedsiębior-stwa. Związane jest to głównie z obawą przed utratą pracy. Ponadto, warstwa ins-tytucji nieformalnych podlega istotnym przeobrażeniom, a w warstwie kulturowej, jako społeczeństwo, wyraźnie cierpimy na syndrom kulturowego rozdarcia (pomię-dzy Wschodem i Zachodem) oraz niedostatek pozytywnych doświadczeń i autory-tetów, co odzwierciedla niski dystans zabezpieczenia i ogólną skłonność do powiela-


nia pozytywnych i skutecznych metod działania lub wzorców zachowań przy niewiel-kim baczeniu na to, skąd pochodzą.

Instytucje nieformalne powinny być relatywnie stabilne, aby ułatwić podmiotom względne przewidywanie z większym prawdopodobieństwem tego, jak inni w jego oto-czeniu zareagują na sytuacje i bodźce rynkowe. Zasady gry powinny być jasne, aby ich interpretacja była jednoznaczna. Natomiast brak przejrzystości zasad działania tworzy bariery realizacji długookresowych nakładów na rozwój. Wówczas też dynamika inwe-stycji zagranicznych może ulec osłabieniu [Gruszewska 2006 s. 84].

W warunkach instytucji formalnych, które działają niezgodnie z interesami jed-nostki, może pojawić się instytucja nieformalna, np. skłonność do korupcji czy łapów-karstwa. Zjawisko korupcji może mieć w niektórych dziedzinach działalności dość znaczne nasilenie [Gruszewska 2006 s. 85]. Pocieszające jest to, że tzw. indeks korupcji w Polsce z roku na rok jest korzystniejszy. W 2008 roku wyniósł 4,6 pkt.2, podczas gdy np. w 2007 roku – 4,2 pkt., a w 2004 roku – 3,5 pkt. Wynik z 2008 roku plasuje nas w ten sposób na 58. pozycji (ze 180 badanych krajów). Niemniej jednak, wśród krajów Europy zajmujemy jedną z niższych pozycji. Na równi z nami jest jedynie Litwa, nato-miast wskaźnik niższy od naszego osiągnęły tylko: Rumunia (3,8 pkt.) i Bułgaria (3,6 pkt.), [Global Corruption Report 2009 2009 s. 397 – 402]. Korupcja nie jest pożądanym zjawiskiem. Wnosi dodatkowe ryzyko do rachunku inwestorów. Tym samym sprawia, że skłonność do inwestowania w korupcyjnych obszarach gospodarki jest mniejsza.

Instytucje nieformalne w dość istotny sposób wpływają na transfer BIZ. Jednak analiza ich oddziaływania na napływ kapitału nie pozwala na jednoznaczne określenie, w jakim stopniu przyczyniają się one do transferu dodatkowych inwestycji. Mimo to, trzeba mieć świadomość, że taka implikacja istnieje. Znajomość: kultury, tradycji, spo-sobu życia mieszkańców, wyznawanych przez nich wartości, skłonności do konsumpcji, skłonności do korupcji itp. na pewno jest ważna z punktu widzenia potencjalnego in-westora. Również w dużym stopniu ułatwia mu podjęcie decyzji o ewentualnej inwesty-cji, a potem prowadzenie działalności na danym obszarze.

5. Podsumowanie Uwarunkowania instytucjonalne stanowią, obok uwarunkowań rynkowych i produk-

cyjnych, ważne, choć nie najważniejsze, elementy warunkujące napływ inwestycji zagra-nicznych. Rozważania przeprowadzone w niniejszym opracowaniu pozwoliły zwrócić uwagę na te instytucjonalne okoliczności, które w dość istotny sposób oddziałują na napływ inwestycji. Tymczasem warto uzmysłowić sobie, że niektóre z nich wpływają pozytywnie, z kolei, inne oddziałują negatywnie na jakość i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Inwestycje zagraniczne są szczególnie wrażliwe na każdą formę niepewności, włączając w to niepewność wynikającą: ze słabej jakości rządzenia, z częstych zmian w polityce władz, ze słabej egzekucji praw własności lub z wątłego systemu prawnego. Słabe instytucje mogą powodować dodatkowe koszty dla inwesto-

2 10 pkt. – brak korupcji, 0 – najwyższa skala korupcji.


rów, jak to jest w przypadku korupcji. Natomiast dobra „infrastruktura instytucjonalna”, jak np. wysoka jakość rządzenia w państwie, może przyciągać inwestorów zagranicz-nych poprzez podnoszenie przewidywalności otoczenia. Również polityka państwa wo-bec inwestorów zagranicznych stanowi istotny element o charakterze instytucjonalnym, w szczególności warunkujący powstawanie nowych inwestycji.

Reasumując, instytucje wpływają na możliwości działania firm, a przez to od-działują na względne koszty transakcji i koordynacji produkcji oraz innowacji. Stąd też inwestycje zagraniczne są podejmowane nie tylko w celu wykorzystania już ist-niejących zasobów firm, ale także, by te zasoby, jak również swój potencjał, powiększać dzięki kontaktowi z różnymi regionami, w których są zlokalizowane. W związku z tym, inwestorzy szukają takich lokalizacji, gdzie otoczenie instytucjonalne (zarówno w sferze instytucji formalnych, jak i nieformalnych) ułatwia rozwój ich przewag w skali glo-balnej i stwarza nowe możliwości ich rozwoju. Ostateczny wynik, wypadkowa dzia-łania formalnych i nieformalnych instytucji, zależy od nasilenia tych bodźców i od wrażliwości na nie podmiotów zagranicznych.

Literatura Badanie atrakcyjności inwestycyjnej Europy 2009, Raport Ernst & Young. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 2008, Warszawa. Doing business. Making a difference for entrepreneur 2011, Bank Światowy, Waszyngton. Global Corruption Report 2009, London. Gruszewska E. 2006 Instytucje nieformalne a tworzenie kapitału w Polsce, [w:] Problemy wzrostu

gospodarczego we współczesnych gospodarkach, (red.) D. Kopycińska, Szczecin. Klimat inwestycyjny w Polsce w 2008 roku, Raport z badania ankietowego 2008, Warszawa. Klimat inwestycyjny w Polsce w 2009 roku. Raport z badania ankietowego 2009, Warszawa. North D. 1990 Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge. Ostój I. 1999 Instytucje nieformalne a funkcjonowanie systemu gospodarczego, [w:] Systemy gospodar-

cze i ich ewolucja, (red.) S. Swadźba, Katowice. Popiuk-Rysińska I. 2006 Instytucje międzynarodowe, [w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza,

struktura, dynamika, (red.) E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa. Pilarska C. 2006 Polityka państwa w zakresie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce, [w:]

Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, (red.) D. Kopycińska, Szczecin.

Raport z badania warunków dla funkcjonowania firm z sektora MSP 2006, Warszawa. Stachowiak K. 2007 Instytucjonalne uwarunkowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Pol-

sce, Poznań. Stępień B. 2009 Instytucjonalne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw międzynarodowych,

Poznań. Scott R. 1995 Institutions and Organizations, Sage, Thousand Oaks. The Well-being of Nations. The Role of Human and Social Capital 2001, OECD. World Investment Report 2010, UNCTAD, New York and Geneva. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2008 roku 2010, Warszawa.


Anna KULIKOWSKA1

OCHRONA PRAW AKCJONARIUSZY MNIEJSZOŚCIOWYCH W ŚWIETLE ZASAD CORPORATE GOVERNANCE

NA PODSTAWIE ANALIZY PORÓWNAWCZEJ POLSKA- EUROPA-ŚWIAT

Streszczenie

Dyskusja na temat corporate governance nabiera coraz większego znaczenia zarówno dla spółek, jak

i inwestorów. Jest to swego rodzaju próba respektowania interesów wszystkich zaangażowanych w rozwój spółki grup interesariuszy: dyrektorów, menedżerów, pracowników, klientów, wierzycieli, dostawców i innych. Uczciwość, zaufanie, otwartość, szacunek i odpowiedzialność to główne zasady nadzoru kor-poracyjnego. Lepiej rozwinięte rynki kapitałowe, które szanują zasady ładu korporacyjnego, gwarantują przejrzystą politykę i zachęcają nawet drobnych inwestorów do lokowania ich kapitału.

Słowa kluczowe: corporate governance, akcjonariusz mniejszościowy, ocena corporate governance

PROTECTION OF MINORITY SHAREHOLDERS ACCORDING TO THE CORPORATE GOVERNANCE PRINCIPLE ON THE BASIS OF THE COMPARATIVE

ANALYSIS POLAND-EUROPE-WORLD

Summary

The debate on corporate governance is becoming increasingly important for both companies and

investors. At its core is an attempt to respect the interests of all groups involved in the development of a company – executives, managers, employees, customers, creditors, suppliers etc. Honesty, trust, openness, respect and responsibility are the main rules of corporate governance. Better developed capital markets, which respect the principles of corporate governance, ensure more transparent policy and encourage even small investors to allocate their funds.

Key words: corporate governance, minority shareholder, corporate governance rating

1. Wstęp Rosnąca świadomość inwestorów indywidualnych, psychologiczne aspekty funk-

cjonowania rynku kapitałowego, silna pozycja instytucji zbiorowego inwestowania, jak również afery finansowe w ubiegłych latach są kluczowymi czynnikami ukazują-

1 Mgr Anna Kulikowska jest doktorantką na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Bia-

łymstoku.

Anna Kulikowska 214

cymi rosnące znaczenie zjawiska corporate governance. W związku z powyższym, potrzeba respektowania zasad ładu korporacyjnego stała się oczywistością. Z tego względu, obecnie uwaga jest skierowana nie tyle w stroną dyskusji nad zasadnością wdrażania corporate governance, co w stronę formułowanego katalogu zasad, jakie powinny zna-leźć się w Kodeksach Dobrych Praktyk oddających jego istotę.

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie potrzeby przestrzegania zasad ładu korpo-racyjnego i wdrażanie postulatów przy szczególnym uwzględnieniu praw grupy ak-cjonariuszy mniejszościowych. Zachętą do tego mogą być, zaprezentowane w pracy, wyniki spółek działających na rynku międzynarodowym, w tym europejskim, gdzie kultura corporate governance jest już trwale zakorzeniona, a doświadczenia w tym zakresie wykazują profity, jakie dzięki tym działaniom można osiągnąć. Spółka, jako pod-miot skupiający wiele grup interesariuszy, może być narażona na występujące pomiędzy poszczególnymi grupami konflikty, w wyniku których interesariusze o słabszej po-zycji zostają pokrzywdzeni. Remedium na ten stan jest wdrażanie zasad nadzoru korporacyjnego poprzez przyjmowanie w swoje struktury Kodeksów Dobrych Praktyk, zawierających rekomendowane przez OECD zasady ładu korporacyjnego. W ten sposób spółki dążą do zapewnienia sobie stabilnego rozwoju, dzięki wypracowaniu kompromisu pomiędzy interesami, zaangażowanych w jej funkcjonowanie, grup. Szcze-gólną uwagę autor stara się zwrócić na potrzebę respektowania praw akcjonariuszy mniejszościowych, których słabsza pozycja w spółce naraża ich na negatywne dzia-łania i decyzje grup silniejszych. Przy tym, zasady corporate governance zwracają uwagę na potrzebę doregulowania tej kwestii, aczkolwiek kroki w tym zakresie są jeszcze w bar-dzo wczesnej fazie opracowywania.

Lepiej rozwinięty rynek kapitałowy, gwarantujący bardziej przejrzyste zasady fun-kcjonowania i nadzorowania, charakteryzuje się większą alokacją środków finanso-wych pochodzących od drobnych inwestorów. Z jednej strony, akcjonariusze mniej-szościowi chętnie powierzają swój kapitał i nabywają akcje, gdy mają świadomość przejrzystej polityki spółki gwarantującej im korzystanie z przysługujących im praw. Z drugiej, respektowania swoich praw domaga się także Skarb Państwa dysponujący tzw. „resztówkami” w przedsiębiorstwach wprowadzanych na rynek publiczny w dro-dze prywatyzacji.

Rozrobiony akcjonariat może oznaczać dla spółki możliwości zdywersyfikowa-nia źródeł pozyskiwanego kapitału, co wpłynie korzystnie na jej bezpieczeństwo fi-nansowe i wizerunek na rynku kapitałowym, jak również obniżenie kosztów pozy-skiwania środków na inwestycje. Spółki, które przestrzegają zasad corporate governance, w tym także respektują prawa akcjonariuszy mniejszościowych, są znacznie atrakcyj-niejsze dla inwestorów, którzy chętniej stają się udziałowcami przez nabycie ich ak-cji, co uzasadnia potrzebę prowadzenia na ten temat dalszych badań.

2. Istota corporate governence Literatura prezentuje wiele definicji wyjaśniających znaczenie corporate governance.

Według A. Shleifera i R., jest to: zbiór metod mających na celu zapewnienie inwestorom uzyskania

Ochrona praw akcjonariuszy mniejszościowych… 215

przychodów ze swoich pieniędzy [Lis, Sterniczuk 2005 s. 25]. A. Davis postrzega je z punktu widzenia godzenia indywidualnych ambicji z potrzebą zapewnienia wspólnego do-bra wszystkich, zaangażowanych dzięki interesom, jednostek [Davis 1999 s. VII]. Definicja zawarta w International Social and Behavioral Science Dictionary każe zwrócić uwagę na element: …najefektywniejszej dla spółki alokacji decyzji i praw kontroli, aby jednostki, które dysponują odpowiednimi kompetencjami i informacjami do podejmowania decyzji, czuły się odpowiedzialne za pozostałych interesariuszy zaangażowanych i po-noszących ryzyko związane z prawidłowym funkcjonowaniem przedsiębiorstwa [Socha 2003 s. 512]. Istotę corporate governance trafnie sformułowali: R.A.G. Monks i N. Minow, którzy postrzegają ją jako znalezienie takiego sposobu na maksymaliza-cję tworzenia bogactwa, który nie obarczałby całego społeczeństwa niewłaściwymi kosztami [Monks, Minow 1996 s. 162]. Jest to więc próba znalezienia złotego środ-ka – rozwiązania, które godziłoby finansowe aspiracje podmiotów oferujących swój kapitał, w tym akcjonariuszy większościowych, mniejszościowych, jak również wy-górowane ambicje zarządzających przedsiębiorstwem, przy jednoczesnym zachowa-niu dobra całego społeczeństwa. Pogodzenie indywidualnych interesów poszczegól-nych grup przyczyni się do osiągnięcia i zapewnienia wspólnego celu. Niewątpliwie, osiągnięcie, wskazanego powyżej, celu wymaga zarówno zaangażowania wszystkich grup, jak i wypracowania między nimi pewnego kompromisu.

Stąd też ład korporacyjny można zapisać w uproszczeniu według schematu:

ład korporacyjny= zysk dla inwestorów + poszanowanie prawa pracowników + uwzględnienie interesu publicznego i dobra całego społeczeństwa.

Zgodnie z interpretacją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, corporate governance jest to taka relacja pomiędzy kadrą zarządzającą spółkami, ich organami, akcjonariuszami oraz pozostałymi grupami zaangażowanymi w działanie danego przedsiębiorstwa, która pozwala na podział praw, a także odpowiedzialności po-między grupy interesów zaangażowanych w działalność danego podmiotu [OECD 2004 s. 11]. Posłużyć temu mają reguły precyzujące: metodę wyznaczenia celów pod-miotu, strategię ich realizacji, jak i narzędzia do monitorowania i kontrolowania ich osiągnięcia.

Wieloaspektowość definiowania pojęcia corporate governance, jak również trudności w znalezieniu odpowiednika w języku polskim pokazują, iż zjawisko to jest postrze-gane w świetle wielu reguł, na których opiera się rynek kapitałowy danego kraju.

3. Rekomendowane zasady corporate governance Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju na szczeblu ministerialnym

w dniach 27 – 28 kwietnia 1998r. stworzyła swoisty katalog zawierający zasady nad-zoru korporacyjnego, które miały pełnić rolę wytycznych dla państw członkowskich, na podstawie których mają być budowane Kodeksy Dobrych Praktyk. Stanowią one zbiór wytycznych określających zasady funkcjonowania spółki i działających w jej

Anna Kulikowska 216

ramach organów w sposób zapewniający należytą dbałość o interesy wszystkich za-angażowanych w jej funkcjonowanie grup.

Pierwsza zasada jest poświęcona zapewnieniu podstawy do skutecznych ram nad-zoru korporacyjnego. Zasady nadzoru korporacyjnego, promujące przejrzystość działa-nia rynków kapitałowych, powinny z jednej strony opierać się na literze prawa, jasno określając podział odpowiedzialności. Z drugiej strony, muszą uwzględniać realne wa-runki, a także skutki ekonomiczne, jakie będą wywierały na wszystkich uczestników rynku. W celu prawidłowego funkcjonowania spółek, władze nadzorcze, regulacyjne i wykonawcze powinny mieć stosowne uprawnienia, aby w profesjonalny i rzetelny spo-sób mogły się wywiązywać ze swoich obowiązków. Zakres kompetencji poszczegól-nych organów w spółce powinien być tak wyznaczony, by jak najlepiej realizować jej in-teres przy jednoczesnym uwzględnieniu interesu publicznego. Rozwiązaniem może być wdrożenie w funkcjonowanie spółki Monteskiuszowskiej zasad trójpodziału władzy, które będą się wzajemnie wspierały i ograniczały.

W zasadzie drugiej zwraca się uwagę na prawa wspólników/akcjonariuszy oraz najważniejsze funkcje właścicielskie. Prawa oraz zakres stosowanych zasad powinny uwzględniać prawa wszystkich wspólników i akcjonariuszy. Muszą oni mieć możli-wość: rejestracji praw właścicielskich, ich zbywania lub przenoszenia, prawa głoso-wania w istotnych kwestiach dotyczących funkcjonowania spółki na walnych zgro-madzeniach, wybierania i odwoływania członków organów spółki, a przede wszyst-kim systematycznego i terminowego otrzymywania rzetelnych i istotnych informa-cji. Utajanie lub fałszowanie danych finansowych, utrudnianie niektórym akcjona-riuszom udziału w walnych zgromadzeniach czy korzystania z własnych praw spy-cha spółki na margines podmiotów niepewnych, nierzetelnych, tracących wizerunek w oczach inwestorów.

Zasada trzecia postuluje równoprawne traktowanie wspólników/akcjonariuszy. Istotą jest, aby wszyscy akcjonariusze byli traktowani w sposób równorzędny, w tym akcjonariusze mniejszościowi, jak również akcjonariusze zagraniczni. Oczywiste jest to, że kompetencje akcjonariatu większościowego są szersze, co wynika z ilości ak-cji, którymi dysponują poprzez zaangażowanie kapitału o wyższej wartości. Ponoszą oni niejako większe ryzyko, co uprawnia ich do posiadania proporcjonalnie szerszych kompetencji przy koordynowaniu realizacji polityki spółki. Nie zmienia to jednak faktu, że wszyscy udziałowcy muszą zostać poinformowani o przysługujących im prawach. Powinni mieć zapewnioną ochronę przed nieuczciwością wspólników dys-ponujących kontrolnym pakietem akcji, a w przypadku naruszenia ich praw należy zapewnić im możliwość uzyskania faktycznej rekompensaty.

Rola interesariuszy w procesach nadzoru korporacyjnego została wskazana w za-sadzie czwartej. Zasady corporate governance powinny respektować prawa wszystkich grup interesariuszy, zarówno te, które zostały im zagwarantowane przepisami prawa, jak i te, których podstawą są zawierane umowy i porozumienia. Wszystkie organy muszą dołożyć starań, aby przy zachowaniu podstawowych celów strategicznych pod-miotu: tworzenia wartości ekonomicznej, miejsc pracy, zapewnienia trwałej rentow-ności przedsiębiorstwa, utrzymania silnej pozycji rynkowej, zachować uczciwe i zdrowe zasady finansowe oparte na stabilnych fundamentach i ustawicznym przestrzeganiu


praw wszystkich interesariuszy. Uczestnicy, którym przyjęte zasady nadzoru korpo-racyjnego dają prawo do regularnych i terminowych informacji, powinni je otrzymy-wać w wystarczającym zakresie, przy jednoczesnym zagwarantowaniu ich wiarygod-ności. W przypadku wątpliwości, co do zgodności podejmowanych działań z pra-wem lub etyką, powinni mieć oni zapewnione prawo do ich swobodnego zgłasza-nia, przy czym działanie to nie może nakładać na nich negatywnych konsekwencji w postaci pozbawienia ich dotychczasowych uprawnień.

Mocą piątej zasady jest promowana jawność i przejrzystość. Spółki są zobligo-wane do publikowania w wyznaczonym terminie informacji istotnych z punktu wi-dzenia kondycji funkcjonowania spółki, w tym: danych finansowych, osiągniętych wyników, zakładanych celów, struktury własnościowej kapitału oraz zasad sprawo-wanego nad spółką nadzoru. Dane te powinny zostać przygotowane w zgodzie ze stan-dardami rachunkowości, publikacji danych, zarówno finansowych, niefinansowych, jak i przeprowadzonego audytu. Publikowane materiały powinny zostać przygoto-wane przez niezależnego biegłego rewidenta, co będzie podstawą gwarancji ich rze-telności i obiektywizmu.

Katalog zasad corporate governance jest zakończony postulatem wskazującym zakres odpowiedzialności organów spółki. Wszystkie zaangażowane w działalność spółki organy, przy dostępie do rzetelnych informacji, powinny działać z zachowaniem na-leżytej staranności, kierując się najlepszym interesem spółki i jej akcjonariuszy. Procedu-ry muszą respektować rygorystyczne normy etyczne, które pozwolą uwzględnić in-teresy wszystkich zaangażowanych grup. Wdrażane zasady powinny gwarantować: realizację przyjętej strategii, efektywne monitorowanie zarządzania spółką oraz na-łożenie odpowiedzialności finansowej na podmioty zarządzające, zarówno wobec spółki, jak i akcjonariuszy [OECD 2004 s. 14 – 59].

Wymieniony powyżej, katalog nie ma mocy wiążącej, aczkolwiek pomimo faktu, że nie stanowi on źródła prawa, uwzględnia je w swoich zapisach. Przepisy prawa nie mogą regulować każdej kwestii, gdyż nastąpiłoby przeregulowanie rynku. To, z ko-lei, pozbawiłoby zarządzających spółkami niezależności i elastyczności w podejmo-waniu decyzji. Ponadto, zbyt duże biurokratyczne obciążenie może spowodować wy-cofywanie się inwestorów i załamanie się rynku kapitałowego [Lis, Sterniczuk 2005 s. 20 – 21].

Przytoczone powyżej, zasady zostały sformułowane w taki sposób, aby tak samo ustawodawca, jak i działające na rynku spółki mogły się nimi kierować. Brak bez-względnego obowiązywania nie powinien umniejszać potrzeby ich wdrażania i res-pektowania. Organizacje promujące odpowiedzialny biznes nakłaniają do ich przes-trzegania, odwołując się w równej mierze do moralności i etyki przedsiębiorców, jak i do wyników przeprowadzonych badań, według których spółki wdrażające niniej-sze zasady osiągają lepsze wyniki finansowe. Zachowanie przejrzystości i wiarygod-ności poprzez przestrzeganie zasad nadzoru korporacyjnego zwiększa zaufanie in-westorów zarazem krajowych, jak i zagranicznych, obniżając jednocześnie koszt po-zyskiwanego kapitału.

Anna Kulikowska 218

4. Uzasadnienie potrzeby ochrony akcjonariuszy mniejszościowych Prymat zasady większościowego sprawowania rządów w spółce stanowi uzasad-

nienie do wdrażania i respektowania przez polski rynek kapitałowy praw akcjona-riuszy mniejszościowych, postulowanych przez zasady corporate governance. Kodekso-wy zapis, mówiący o jednakowym traktowaniu wspólników lub akcjonariuszy w ta-kich samych okolicznościach, nie daje akcjonariuszom różnorzędnej pozycji. Zakres praw, jaki im przysługuje, wynika z ilości akcji, które posiadają. Wobec tego, obok zasady równości głosów, mamy do czynienia z zasadą proporcjonalności.

Zasada podejmowania decyzji na podstawie większości głosów niesie ze sobą zarówno korzystne, jak i negatywne skutki. Przyjęcie zasady większości głosów, ina-czej zasady majoryzacji [Chrzanowski 1997 s. 39], wynika z zagwarantowania spółce sprawniejszego podejmowania decyzji, co byłoby nieosiągalne w przypadku kiero-wania się zasadą jednomyślności [Okolski, Wajda 2005 s. 4 – 5]. Ponadto, chroni in-teres spółki przed złośliwym blokowaniem przez poszczególnych udziałowców po-dejmowania uchwał przy wymaganej jednomyślności. Z drugiej jednak strony, spra-wia, iż decydujący wpływ na realizację polityki spółki posiada akcjonariusz większo-ściowy, który, kierując się własnym interesem, może nadużywać swojej pozycji wo-bec akcjonariuszy mniejszościowych.

Wśród najczęstszych form naruszeń praw akcjonariuszy mniejszościowych zna-lazły się przypadki:

– ukrywanie przed akcjonariuszami kluczowych informacji; – przejęcie kontroli nad spółką bez wykupienia akcjonariuszy mniejszościo-

wych; – przy nabyciu pakietu kontrolnego, płacenie zaniżonych cen akcjonariuszom

mniejszościowym w procesie wykupywania spółki; – utrudnianie wykonywania praw akcjonariuszy mniejszościowych, m.in. po-

przez: zmiany terminu walnego zgromadzenia i przesuwanie terminu ob-rad, kwestionowanie prawa głosu i inne [Dzierżanowski 2002 s. 3 – 4].

Wymienione powyżej, przypadki uzasadniają potrzebę wdrażania w działanie spółki zasad gwarantujących równowagę pomiędzy poszczególnymi grupami intere-sariuszy, w tym ochronę akcjonariuszy mniejszościowych przed nadużyciami ze strony dominującego udziałowca. O potrzebie regulacji, wskazanej powyżej, kwestii przeko-nały się gospodarki krajów wysoko rozwiniętych, które mają długoletnie doświadczenie w tym zakresie, a prowadzone badania pokazują już pewne znaczące zależności2. Należy jednak mieć na uwadze to, że zagwarantowanie odpowiedniego poziomu za-bezpieczenia interesów akcjonariuszy mniejszościowych nie powinno nadmiernie ograniczać praw i interesów dominującego akcjonariusza. Nie można także dopuścić do nadużywania uprawnień przez pojedynczego akcjonariusza, którego działania dążą do sparaliżowania prawidłowego działania spółki lub też realizacji jego osobistych korzyści majątkowych [Dzierżanowski, Tamowicz 2002 s. 4]. Zasady corporate governance

2 Np.: [La Porta, Lopez-de Silane, Shleifer, Vishny 1997; La Porta, Lopez-de Silane, Shleifer, Vishny

1996; Modigliani, Perotti 1997].


pozwalają na uzupełnienie swoistej luki w aspekcie ochrony akcjonariuszy mniejszoś-ciowych, występującej w polskiej regulacji prawnej.

5. Ochrona akcjonariuszy mniejszościowych w myśl zasad corporate governance

Przeprowadzone przez P. Tamowicza i M. Dierżanowskiego badania wskazują,

że polski rynek kapitałowy charakteryzuje się znacznym stopieniem koncentracji włas-ności, jeśli chodzi o działające na nim spółki publiczne [Tamowicz, Dierżanowski 2002 s. 21 – 32]. W odniesieniu do modelu spółek o znacznie skoncentrowanej własności stosuje się terminologię systemu zamkniętego (z ang. insider system). Własność i kontrola jest silnie skoncentrowana w ręku jednego z akcjonariuszy, który dzięki temu jest w stanie samodzielnie i efektywnie kontrolować działanie menedżerów. Mechanizmy kontrolne rynku kapitałowego […] mają ograniczone znaczenie [Tamowicz, Dzierżanowski, Lepczyński 2001 s. 4].

Spółki zarządzane w tym systemie, z jednej strony charakteryzują się stabilnością relacji pomiędzy spółką a akcjonariuszem, z drugiej zaś ograniczoną transparentno-ścią relacji gospodarczych. Podejmowanie decyzji należy do akcjonariusza dominu-jącego, dysponującego pakietem kontrolnym, który niekoniecznie konsultuje tematy z pozostałymi udziałowcami mniejszościowymi. Ze względu na większą stabilność relacji akcjonariusz – spółka w modelu zamkniętym, inwestor wykazuje większą skłon-ność do finansowania projektów o odłożonej w czasie lub niewielkiej stopie zwrotu [Tamowicz, Dzierżanowski, Lepczyński 2001 s. 5]. W tym miejscu dotykamy klu-czowych kwestii – spółki „insiderskie” koncentrują się na akcjonariuszu większoś-ciowym kosztem uprawnień akcjonariuszy mniejszościowych, a w konsekwencji, z po-wodu osłabionej zdolności do pozyskiwania zewnętrznego kapitału, muszą liczyć się z odraczaniem inwestycji w czasie.

Inaczej sytuacja wygląda w systemie otwartym – outsiderskim, gdzie zarówno włas-ność jest silnie rozproszona, a kontrolę sprawuje rynek kapitałowy przez zachowania in-westorów. Model otwarty charakteryzuje się większą mobilnością kapitału, co sprzyja częstszej wery-fikacji kierunków alokacji zasobów i szybszej restrukturyzacji. Jest to możliwe dzięki dużej przejrzy-stości przedsiębiorstw na rynku kapitałowym i płynności inwestycji [Szomburg, Tamowicz, Dzier-żanowski 2001 s. 2]. Spółki outsiderskie nie tylko wywiązują się z obowiązków wynika-jących z przepisów prawa, ale wychodzą ku oczekiwaniom inwestorów, oferując rze-telną i przejrzystą politykę przejawiającą się w rosnącej zdolności absorbowania ich ka-pitału.

Z punku widzenia interesu spółki, najkorzystniejszą sytuacją jest taka, kiedy, obok drobnych akcjonariuszy, występuje także akcjonariusz dominujący. Jest on skłonny ponosić wydatki na weryfikację i kontrolę zarządzających spółką, ponieważ to on w największym stopniu ponosi konsekwencje ich czynów w postaci utraty ulokowa-nych środków finansowych. Wnosząc znaczny kapitał, dąży do zminimalizowania ryzyka jego utraty i aktywnie angażuje się w realizację przyjętej strategii rozwoju spółki. Wobec tego, że w interesie akcjonariusza dominującego jest dobra koniunktura spółki, akcjonariusze mniejszościowi niejako pokładają w nim zaufanie, iż wraz z zabezpie-

Anna Kulikowska 220

czeniem swoich interesów będzie on dbał także o interesy mniejszych. Według opi-nii Shlaifera i Vishy’a, jedynie koncentracja własności pozwala na efektywne wyko-nywanie kontroli przez akcjonariusza w przypadku znacznego rozproszenia własno-ści [Shleifer, Vishy 1996 s. 737].

Badania nad strukturą własności w spółkach, prowadzone przez S. Rudolfa, zwracają uwagę na zasadniczy problem, jakim jest „free rider problem”, czyli „problem jazdy na gapę”. Jego istota sprowadza się do tego, że: akcjonariusz mniejszościowy nie ma możliwości lub też wystarczającej motywacji do kontrolowania, weryfikowania działalności zarzą-du spółki oraz dochodzenia swych praw [Dobra gospodarka… 2006 s. 333 – 334]. Wynika to z faktu, iż koszt takich działań jest niewspółmiernie wysoki w porównaniu z efektami ekonomicznymi, jakie dzięki takim działaniom odniesie. Każdy z mniejszościowych akc-jonariuszy powstrzymuje się od aktywnego wykonywania kontroli i w efekcie spółki publiczne nie są efektywnie monitorowane przez rozproszonych akcjonariuszy. Występowanie rozproszonych struk-tur własności jest możliwe, jeżeli interesy akcjonariuszy są odpowiednio zabezpieczone przez prawo i funkcjonowanie […] mechanizmów kontrolnych […], [Dzierżanowski 2002 s. 8]. Sytuacja jest stosunkowo prosta, jeśli interesy obu grup są zbieżne. W przypadku, kiedy się różnią, akcjonariusz mniejszościowy ma słabszą pozycję nie tylko do przeforsowa-nia własnych rozwiązań, co również do przeciwstawienia się woli silniejszego. Uza-sadnia to konieczność wprowadzenia takich mechanizmów, które podniosłyby po-ziom ochrony akcjonariuszy mniejszościowych i umożliwiłyby mu uczestnictwo w zak-resie prowadzenia polityki spółki.

Obok zasady prymatu większości nad mniejszością, ze względu na ulokowanie większych środków finansowych w „Dobrych praktykach spółek publicznych w 2005”, podkreśla się, iż: mniejszość musi mieć zapewnioną należytą ochronę ich praw, w granicach określo-nych przez prawo i dobre obyczaje. Wykonując swoje uprawnienia, akcjonariusz większościowy powinien uwzględniać interesy mniejszości [Dobre praktyki… 2004 s. 3]. Na możliwości eg-zekwowania swoich praw powinno zależeć w największym stopniu samym akcjona-riuszom. W przeciwnym wypadku, są oni skazani na jedyny wyraz niezadowolenia w postaci wyzbycia się swoich akcji nawet wtedy, gdy jest to nieopłacalne z powo-dów ekonomicznych, ponieważ cena akcji nie gwarantuje im oczekiwanej stopy zwro-tu [Wajda 2007 s. 12 – 13]. Dodatkowo, wyzbywanie się akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych, spotęgowane konfliktami w wewnętrznych strukturach spółki, jest negatywnym sygnałem dla rynku kapitałowego o samym podmiocie, co sku-tecznie zmniejsza jej rentowność i zniechęca nowych inwestorów.


TABELA 1. Zasady corporate governance zawarte w Dobrych Praktykach Spółek Noto-

wanych na GPW, w aspekcie ochrony akcjonariuszy mniejszościowych

Rekomendacje dotyczące dobrych praktyk spółek giełdowych Lp. Rekomendacja OAM*

1. Spółka powinna prowadzić przejrzystą i efektywną politykę informacyjną, zarówno z wykorzystaniem tradycyjnych metod, jak i z użyciem nowoczesnych technologii, za-pewniających szybkość, bezpieczeństwo oraz szeroki dostęp do informacji. Spółka powinna: zapewnić odpowiednią komunikację z inwestorami i analitykami, umożliwiać transmitowanie obrad walnego zgromadzenia z wykorzystaniem sieci Internet, rejestrować przebieg obrad i upubliczniać go na stronie internetowej.

B

2. Spółka powinna zapewnić efektywny dostęp do informacji niezbędnych do oceny sytuacji i perspektyw spółki oraz sposobu jej funkcjonowania.

B

3. Spółka powinna dołożyć starań, aby odwołanie walnego zgromadzenia lub zmiana jego terminu nie uniemożliwiały lub nie ograniczały akcjonariuszowi wykonywania prawa do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu.

B

4. Spółka powinna dążyć do tego, aby w sytuacji, gdy papiery wartościowe wyemitowane przez spółkę są przedmiotem obrotu w różnych krajach i w ramach różnych syste-mów prawnych, realizacja zdarzeń korporacyjnych, związanych z nabyciem praw po stronie akcjonariusza, następowała w tych samych terminach we wszystkich kra-jach, w których są one notowane.

B

5. Wynagrodzenia członków organów spółki powinny wiązać się z zakresem zadań i odpowiedzialności wynikającej z pełnionej funkcji, powinny odpowiadać wielkości spółki i pozostawać w rozsądnym stosunku do jej wyników ekonomicznych.

P

6. Członek rady nadzorczej powinien posiadać należytą wiedzę i doświadczenie oraz być w stanie poświęcić niezbędną ilość czasu na wykonywanie swoich obowiąz-ków. Członek rady nadzorczej powinien podejmować odpowiednie działania, aby rada nadzorcza otrzymywała informacje o istotnych sprawach dotyczących spółki.

P

7. Każdy członek rady nadzorczej powinien kierować się w swoim postępowaniu intere-sem spółki oraz niezależnością opinii i sądów.

P

8. Żaden akcjonariusz nie powinien być uprzywilejowany w stosunku do pozostałych akcjonariuszy w zakresie transakcji i umów zawieranych przez spółkę z akcjonariuszami lub podmiotami z nimi powiązanymi.

B

Dobre praktyki realizowane przez zarządy spółek giełdowych Lp. Rekomendacja OAM*

1. Spółka powinna prowadzić i zamieszczać na swojej stronie internetowej dokumenty i informacje kluczowe przy zachowaniu terminów pozwalających na zapoznanie się z nimi i podjęcie decyzji inwestycyjnych, w tym m.in.: podstawowe dokumenty – statut, regulaminy, roczne sprawozdania, raporty bieżące i okresowe, informacje o terminie i miejscu walnego zgromadzenia, porządek obrad, projekty uchwał, informacje na temat zdarzeń skutkujących na-byciem lub ograniczeniem praw akcjonariusza, informacje o powiązaniach członka rady nadzo-rczej z akcjonariuszem dysponującym akcjami reprezentującymi nie mniej niż 5% ogólnej liczby głosów na walnym zgromadzeniu spółki, raport dotyczący stosowania zasad ładu korporacyjnego.

B

2. Spółka powinna zapewnić funkcjonowanie swojej strony internetowej również w języku angielskim, przynajmniej w zakresie określonym przez stosowne przepisy.

B

3. Zarząd, przed zawarciem przez spółkę istotnej umowy z podmiotem powiązanym, zwraca się do rady nadzorczej o aprobatę tej transakcji/umowy.

P

4. O zaistniałym konflikcie interesów lub możliwości jego powstania członek zarządu powinien poinformować zarząd oraz powstrzymać się od zabierania głosu w dyskusji oraz od głosowania nad uchwałą w sprawie, w której zaistniał konflikt interesów.

P

5. Projekty uchwał walnego zgromadzenia powinny być uzasadnione, z wyjątkiem uchwał w sprawach porządkowych i formalnych, oraz uchwał, które są typowymi uchwa-łami podejmowanymi w toku obrad zwyczajnego walnego zgromadzenia.

P

6. Członkowie zarządu powinni uczestniczyć w obradach walnego zgromadzenia w składzie umożliwiającym udzielenie merytorycznej odpowiedzi na pytania zadawane w trakcie walnego zgromadzenia.

P

7. Spółka ustala miejsce i termin walnego zgromadzenia tak, aby umożliwić udział w obra-dach jak największej liczbie akcjonariuszy.

B

Anna Kulikowska 222

Dobre praktyki stosowane przez członków rad nadzorczych Lp. Rekomendacja OAM*

1. Obok obowiązków wynikających z przepisów prawa, rada nadzorcza powinna raz w roku: sporządzać i przedstawiać zwięzłą ocenę sytuacji spółki, ocenę swojej pracy, roz-patrywać i opiniować sprawy mające być przedmiotem uchwał walnego zgromadzenia.

P

2. Członek rady nadzorczej powinien przekazać zarządowi spółki informację na temat swo-ich powiązań natury: ekonomicznej, rodzinnej lub innej z akcjonariuszem dysponującym akcja-mi reprezentującymi nie mniej niż 5% ogólnej liczby głosów na walnym zgromadzeniu.

P

3. Członkowie rady nadzorczej powinni uczestniczyć w obradach walnego zgromadzenia w składzie umożliwiającym udzielenie merytorycznej odpowiedzi na pytania zadawane w trakcie walnego zgromadzenia.

P

4. O zaistniałym konflikcie interesów lub możliwości jego powstania członek rady nadzorczej powinien poinformować radę nadzorczą i powstrzymać się od zabierania głosu w dyskusji oraz od głosowania nad uchwałą, w której zaistniał konflikt interesów.

P

5. Członek rady nadzorczej nie powinien rezygnować z pełnienia funkcji w sytuacji, gdy mogłoby to negatywnie wpłynąć na możliwość działania rady nadzorczej.

P

6. Przynajmniej dwóch członków rady nadzorczej powinno spełniać kryteria niezależ-ności od spółki i podmiotów pozostających w istotnym powiązaniu ze spółką.

P

7. W ramach rady nadzorczej powinien funkcjonować co najmniej komitet audytu. W skład tego komitetu powinien wchodzić co najmniej jeden członek, niezależny od spółki i podmiotów pozostających w istotnym powiązaniu ze spółką.

P

8. W zakresie zadań i funkcjonowania komitetów działających w radzie nadzorczej powinny być przestrzegane stosowne przepisy.

B

9. Zawarcie przez spółkę umowy/transakcji z podmiotem powiązanym wymaga aprobaty rady nadzorczej.

P

Dobre praktyki stosowane przez akcjonariuszy Lp. Rekomendacja OAM*

1. Przedstawicielom mediów powinno się umożliwiać obecność na walnych zgromadzeniach. P 2. Regulamin walnego zgromadzenia nie może utrudniać uczestnictwa akcjonariuszy

w walnym zgromadzeniu i wykonywania ich praw. B

3. Akcjonariusz zgłaszający wniosek do porządku obrad walnego zgromadzenia, w tym wniosek o zaniechanie rozpatrywania sprawy umieszczonej w porządku obrad, powinien przedstawić uzasadnienie umożliwiające podjęcie uchwały z należytym rozeznaniem.

B

4. Uchwała walnego zgromadzenia w sprawie emisji akcji z prawem poboru powinna precy-zować cenę emisyjną albo mechanizm jej ustalenia lub zobowiązać organ do tego upoważ-niony do ustalenia jej przed dniem prawa poboru, w terminie umożliwiającym podjęcie decyzji inwestycyjnej.

P

5. Uchwały walnego zgromadzenia powinny zapewniać zachowanie niezbędnego odstępu cza-sowego pomiędzy decyzjami powodującymi określone zdarzenia korporacyjne a datami, w których są ustalane prawa akcjonariuszy wynikające z tych zdarzeń korporacyjnych.

B

6. Dzień ustalenia praw do dywidendy oraz dzień wypłaty dywidendy powinny być tak ustalone, aby czas przypadający pomiędzy nimi był możliwie najkrótszy, a w każ-dym przypadku nie dłuższy niż 15 dni roboczych.

P

7. Uchwała walnego zgromadzenia w sprawie wypłaty dywidendy warunkowej może zawie-rać tylko takie warunki, których ewentualne ziszczenie nastąpi przed dniem ustalenia pra-wa do dywidendy.

P

8. Walne zgromadzenie lub rada nadzorcza powinny zapewnić, aby podmiot uprawniony do badania sprawozdania finansowego zmieniał się przynajmniej raz na siedem lat obrotowych.

P

*Ochrona Akcjonariuszy Mniejszościowych P – pośrednia ochrona akcjonariuszy mniejszościowych wynikająca z zasad zawartych w Dob-rych Praktykach Spółek Notowanych na GPW. B – bezpośrednia ochrona akcjonariuszy mniejszościowych wynikająca z zasad zawartych w Dob-rych Praktykach Spółek Notowanych na GPW.

Źródło: Opracowanie na podstawie: [Załącznik do Uchwały… 2007].


Regulacje chroniące interesy akcjonariuszy mniejszościowych nie tyle zrewolu-cjonizują struktury spółek i sposób podejmowania decyzji, co pomogą, jak to miało miejsce w gospodarkach z dłuższym stażem stosowania corporate governance, stworzyć ramy instytucjonalno-prawne chroniące mniejszość przed podejmowaniem nieko-rzystnych dla nich uchwał. Jest to o tyle istotne wyzwanie, iż drobni akcjonariusze dys-ponują kapitałem, który mógłby stanowić istotny zastrzyk finansowy dla spółek, pod warunkiem że zapewnią one swoim kapitałodawcom poczucie bezpieczeństwa i będą chroniły ich przed nieuczciwością zarówno akcjonariuszy dominujących, jak i zarządzających spółkami. Będzie to kolejny etap rozwoju polskiego rynku kapita-łowego, do którego zmierza polska gospodarka.

6. Znaczenie ochrony akcjonariuszy mniejszościowych w świetle corporate governance na tle wybranych krajów

Spółki, które przestrzegają zasad corporate governance, są znacznie atrakcyjniejsze

dla inwestorów, którzy chętniej stają się udziałowcami poprzez nabycie ich akcji, co potwierdzają wyniki prowadzonych badań [McKisney&Company 2000 s. 2-17]. Prze-strzeganie Kodeksu Dobrych Praktyk daje akcjonariuszom poczucie bezpieczeń-stwa i uczciwości. Wobec faktu, iż polski rynek kapitałowy nie posiada jeszcze na tyle długiego doświadczenia w tym zakresie, które pozwoliłoby uchwycić zależno-ści, posłużono się wynikami gospodarek wybranych krajów.

Około 78% inwestorów z Europy Wschodniej jest skłonnych zrekompensować spółkom, wykazującym wysoki standard ładu korporacyjnego, ich inicjatywę, płacąc więcej za akcje [Poświata, Jadachowski 2006 s. 10; Wajda 2007 s. 20]. W zamian za respektowanie przez spółki ich praw, inwestorzy są skłonni zaoferować wyższe premie (Tabela 2.).

TABELA 2.

Wysokość premii, jaką inwestorzy są skłonni zapłacić za przestrzeganie za-sad corporate governance (w %)

Azja Wysokość

premii Europa,

USA Wysokość

premii Ameryka Łacińska

Wysokość premii

Indonezja 27 Włochy 22 Wenezuela 28 Tajlandia 26 Francja 20 Kolumbia 27 Malezja 25 Niemcy 20 Bazylia 23 Korea Płd. 24 Hiszpania 19 Meksyk 22 Japonia 20 Szwajcaria 18 Argentyna 21 Tajwan 20 UK 18 Chile 21 USA 18

Źródło: Opinia inwestorów 1999-2000 za: [Wnorowski 2008]. Spółki prowadzące jasną i przejrzystą politykę informacyjną dążą do wykreowa-

nia wizerunku rzetelnego i odpowiedzialnego partnera biznesowego, który nie ma

Anna Kulikowska 224

nic do ukrycia. W tym celu są przyjmowane Kodeksy Dobrych Praktyk, uwierzytel-niające prowadzoną przez nie politykę. Prawidłowe funkcjonowanie rynku finanso-wego na podstawie klarownych, jasnych zasad otwiera spółkom drogę do pozyska-nia kapitału na urealnienie perspektywy ich wzrostu. Tym, co skłania podmioty do wdrażania zasad corporate governance, uznawanych przez międzynarodowe instytucje i sto-warzyszenia, są lepsze wyniki. Spółki te odnotowują wyższe zyski, wyższe zwroty z po-dejmowanych inwestycji w porównaniu z nieuznającymi tych reguł. Wdrożenie i przes-trzeganie zasad ładu korporacyjnego buduje wizerunek spółki oparty na: uczciwości, przejrzystości, stabilności, odpowiedzialności, a więc atrybutach, które najbardziej cenią sobie kapitałodawcy. Jest to kluczowy aspekt brany pod uwagę przez inwesto-rów instytucjonalnych, którzy są skłonni zapłacić wyższe premie za akcje spółek przestrzegające zapisów corporate governance, jak również dodatkowy atut wzbudzający zainteresowanie drobnych inwestorów.

Rozrobiony akcjonariat może oznaczać dla spółki możliwości zdywersyfikowa-nia źródeł posiadanego kapitału, co uniezależni ją od zachowań chimerycznego in-westora i wpłynie pozytywnie na jej bezpieczeństwo, jak również jej wizerunek na rynku kapitałowym. Obdarzenie przedsiębiorstwa zaufaniem ze strony rynku kapi-tałowego będzie miało także przełożenie na obniżenie kosztów pozyskiwania kapi-tału. Coraz więcej spółek zdaje sobie sprawę z, wymienionych powyżej, argumen-tów, a także z potrzeby dopracowania zasad gwarantujących bezpieczeństwo akcjo-nariuszom mniejszościowych. Niemniej jednak, jedną z podstawowych bolączek rynku kapitałowego jest wciąż niewystarczająca ochrona akcjonariuszy mniejszoś-ciowych względem udziałowca dominującego. Czynnikiem, który może to zmienić, są zachowania samych inwestorów, którzy słabiej oceniają spółki posiadające w struk-turze własności akcjonariusza dominującego [Dzierżanowski 2002 s. 4]. Remedium na to jest wdrożenie zasad corpotate governace poprzez przyjmowanie Kodeksów Dob-rych Praktyk. Wspomniane kodeksy stanowią element mechanizmów samoregulacyjnych, które mają prowadzić do usprawnienia nadzoru korporacyjnego w spółkach publicznych. Zawierają one reko-mendacje bazujące na standardach i najlepszych praktykach, międzynarodowych i krajowych, któ-re powinny być wprowadzane przez spółki na zasadach dobrowolności – najczęściej zgodnie z za-sadą „zastosuj lub wyjaśnij (dlaczego nie stosujesz), [Analiza empiryczna… 2005 s. 2].

Całkowita dowolność w stosowaniu Kodeksu Dobrych Praktyk polega na zo-bowiązaniu się spółki lub członków jej organów do przyjęcia zasad w nich zawar-tych lub wskazania oraz wyjaśnienia przyczyn, dla których odstąpiono od ich stoso-wania [Corporate governance… 2006 s. 111]. Podmiotem, który rozliczy spółki z przestrze-gania zasad ładu korporacyjnego, będzie sam rynek, a dokładniej, będą nimi akcjo-nariusze, którzy będą skłonni zainwestować w nie swój kapitał. Dochodzi tu do za-leżności sprzężonych, czyli przestrzegania zasad corporate governance przyczynia się do wzrostu wyceny akcji, z kolei, wyższa wycena zachęca do wdrażania ładu korpora-cyjnego w wewnętrzne struktury spółek.

Zależność pomiędzy zróżnicowaniem systemów nadzoru korporacyjnego, pozio-mem rozwoju rynku kapitałowego i efektywnością zapewnienia ochrony akcjonariuszy przed naruszaniem ich praw przez zarządzających spółkami analizował La Porta [Legal Determination… 1997 s. 1131 – 1150]. Według niego, gospodarki zapewniające akcjona-


riuszom wysoki poziom ochrony ich interesów mają bardziej rozproszoną strukturę własności. Rynki kapitałowe takich gospodarek są lepiej rozwinięte, a przedsiębiorstwa mają korzystniejsze warunki rozwoju, ze względu na bardziej dostępny kapitał pocho-dzący z zewnętrznych źródeł finansowania. Z tego względu priorytetem na rynku kapi-tałowym jest: konieczność szacowania jakości wewnątrzkorporacyjnych elementów nadzoru korpora-cyjnego, jak i wprowadzenia wzorców (np. wytyczne w sprawie nadzoru korporacyjnego OECD), [Tamowicz, Dzierżanowski, Lepczyński 2001 s. 8]. Podstawowymi założeniami zasad corporate governace: […] jest umacnianie transparentności spółek giełdowych, poprawa jakości komu-nikacji spółek z inwestorami, wzmocnienie ochrony praw akcjonariuszy także w materiach nieregulo-wanych przez prawo, a przy tym niestwarzanie obciążeń dla spółek giełdowych, nie równoważonych ko-rzyściami wynikającymi z potrzeb rynku [Dobre Praktyki… 2010 s. 2].

Kwestie wymagające doprecyzowania dotyczą przede wszystkim poprawy działań informacyjnych, szczególnie w odniesieniu do akcjonariuszy mniejszościowych, w tym uściślenia kwestii dotyczących udostępnienia informacji przed walnym zgromadzeniem, eliminacji rozwiązań zmuszających do blokowania akcji w celu wzięcia udziału w wal-nym zgromadzeniu. Akcjonariusze, w tym również akcjonariusze mniejszościowi, po-winni być informowani w taki sposób i w takim terminie, aby móc bez przeszkód uczestniczyć w walnym zgromadzeniu. Nie powinni być świadomie narażani na dodat-kowe koszty czy niewygody, żeby móc brać udział w walnym zgromadzeniu i oddać swój głos. Także geograficzne odległości nie powinny stanowić bariery uniemożliwiają-cej wzięcie udziału w głosowaniu [Hashi 2003 s. 3 – 4], stąd postuluje się o możliwość korzystania z Internetu i poczty w głosowaniu. Poniższa tabela prezentuje przyjęte lub odrzucone przez wybrane kraje rozwiązania ułatwiające akcjonariuszom korzystanie z przysługujących im praw.

Niewątpliwie jesteśmy świadkami nowej ery rynku kapitałowego, kiedy spółki nie mogą sobie pozwolić na lekceważenie praw, jak również oczekiwań akcjonariatu. Zła reputacja na rynku kapitałowym oznacza utratę zaufania, odejście inwestorów, a wraz z nimi środków finansowych, co w konsekwencji będzie skutkowało podniesieniem kosztów pozyskiwanego kapitału, a być może także wyhamowaniem rozwoju.

Analiza gospodarek wybranych krajów potwierdza znaczenie respektowania praw interesariuszy, w tym także akcjonariuszy mniejszościowych zaangażowanych w działanie spółki. Osiągane wyniki stanowią uzasadnienie do wdrażania zasad corporate governance. Pomimo nielicznych badań empirycznych weryfikujących bezpośrednie zależności pomiędzy strukturą akcjonariatu w spółce, w tym ilością akcjonariuszy mniejszo-ściowych a wynikami spółki, środowisko działające w obszarze corporate governance prezentuje tezy o konieczności respektowania praw akcjonariuszy mniejszościowych3. Spółki działające na polskim rynku kapitałowym, opierając się na doświadczeniach krajów bardziej rozwiniętych w zakresie respektowania zapisów rekomendowanych przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, w tym praw akcjonariatu mniejszościowego, mogą osiągać wyższe wyniki finansowe.

3 Np.: [La Porta, Lopez-de Silane, Shleifer, Vishny 1997; La Porta, Lopez-de Silane, Shleifer,

Vishny 1996; Modigliani, Perotti 1997; Bhagat, Bolton 2008; Wajda 2007; Aluchna, Dzierża-nowski, Przybyłowski, Zamojska-Adamczak 2005].

Anna Kulikowska 226

TABELA 3. Przykładowe aspekty uprawnień akcjonariuszy, umożliwiające udział

w podejmowaniu decyzji

Kraj Niezależny rejestr akcji

Głosowanie koresponden-

cyjne

Głosowanie przez pośred-

nika

Zawiadomienie o walnym zgromadze-

niu

Albania tak nie tak Ogłoszenie w środkach masowego przekazu lub powiadomienie listowne

Bułgaria nie nie tak Ogłoszenie w Gazecie Państwowej

Czechy tak nie tak Ogłoszenie w jednej ga-zecie ogólnokrajowej lub powiadomienie listowne

Litwa nie tak tak Ogłoszenie w środkach masowego przekazu lub powiadomienie listowne

Macedonia nie tak tak Ogłoszenie publiczne lub zaproszenie listowne

Polska tak nie tak Sposoby zawiadomienia nie są podane

Rumunia tak nie tak

Ogłoszenie w Gazecie Państwowej i dzienniku lub powiadomienie li-stowne

Rosja tak tak tak Poprzez listy polecone do akcjonariuszy

Słowacja tak nie tak Ogłoszenie w gazetach ogólnokrajowych lub na stronie WWW spółki

Źródło: [Hashi 2003 s. 4].

7. Podsumowanie Środowisko zaangażowane w tematykę funkcjonowania rynku kapitałowego nie-

ustannie podkreśla potrzebę zmierzenia się z dwoma podstawowymi problemami. Jeden sprowadza się do kwestii przeregulowania rynku, co ogranicza jego rozwój i ak-tywność działających na nim podmiotów. Drugi dotyczy występowania luki w regu-lacji i egzekwowaniu praw akcjonariuszy mniejszościowych, co ma przełożenie na niedostateczną ich ochronę, a tym samym ogranicza ich zaangażowanie.

Ewolucja zasad corporate governance niewątpliwie zmierza w kierunku ochrony ak-cjonariuszy mniejszościowych. Wysoko rozwinięte rynki kapitałowe: amerykański, azjatycki czy zachodnioeuropejski, uznają Kodeksy Dobrych Praktyk za narzędzia chroniące prawa interesariuszy. Spółki przestrzegające zasady corporate governance osiągają wymierne profity finansowe w postaci wyższych premii za nabywane udziały. W przy-padku spółek działających na polskim rynku kapitałowym, dopiero zauważają one


potrzebę i idące za nią korzyści wynikające z respektowania zasad ładu korporacyj-nego, w tym praw mniejszych udziałowców.

Skandale finansowe, nadużycia, wykrywane afery, które wstrząsnęły całą gospo-darką, manipulowanie dokumentami finansowymi, oszustwa i zwodzenie akcjona-riuszy, szczególnie mniejszościowych, uzmysłowiły potrzebę wytyczenia dodatko-wych reguł, które pomogłyby przywrócić zaufanie inwestorów i skłonić ich do lo-kowania swoich pieniędzy na rynku kapitałowym. Przywrócenie zaufania jest o tyle istotne, że skutki ewentualnych skandali finansowych odbijają się nie tylko na inwe-storach, choć w sposób bezpośredni, co również na pracownikach w postaci: ma-sowych zwolnień, zmniejszenia świadczeń socjalnych [Społeczna odpowiedzialność przedsię-biorstw… 2008 s. 286], a także na zwiększeniu barier w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego i zachwianiu fundamentów rynków finansowych, a w konsekwencji na osłabieniu dynamiki wzrostu całej gospodarki.

Wdrożenie zasad corporate governance może pomóc rynkowi kapitałowemu poko-nać jego ułomności, m.in. niedostateczną ochronę interesariuszy oraz nieprzestrze-ganie praw akcjonariuszy mniejszościowych. Ze względu na możliwość narzucania akcjonariuszom mniejszościowym decyzji przez większość, znaczenia nabiera och-rona tych słabszych. Niewystarczającym narzędziem ochrony akcjonariuszy mniejszo-ściowych jest pozostawienie im jedynej drogi wyrażenia niezadowolenia przez zbycie posiadanych udziałów. Takie rozwiązanie negatywnie wpływałoby na wizerunek danej spółki i możliwość pozyskiwania przez nią kapitału. Ponadto, mogłoby to prowadzić do zmajoryzowania przedsiębiorstwa, przed czym ustawodawca stara się zapobiec, zapewniając inne instrumenty chroniące interes mniejszości. Analiza och-rony akcjonariuszy mniejszościowych wykazuje, iż coraz więcej spółek zdaje sobie sprawę z potrzeby wdrażania zasady nadzoru korporacyjnego, jednak działania te wymagają dalszego konsultowania i doprecyzowania.

Literatura Aluchna M., Dzierżanowski M., Przybyłowski M., Zamojska-Adamczak A. 2005

Analiza empiryczna relacji między strukturami nadzoru korporacyjnego (corporate gover-nance) a wskaźnikami ekonomicznymi i wyceną spółek notowanych na GPW, Gdańsk.

Bhagat S., Bolton B. 2008 Corporate governance and firm performance, ,,Journal of Corpo-rate Finance”, 14.

Cejmer M., Napirała J., Sójka T. 2006 Corporate governance, Kraków. Chrzanowski W. 1997 Zarys prawa korporacji. Część ogólna, Warszawa. Davis A. 1999 A strategic Approach to Corporate Governance, Gover. Dobra gospodarka 2006, (red.) R. Kwiatkowski, Warszawa. Dzierżanowski M. 2002 Ewolucja struktury własności i kontroli polskich korporacji – obraz

modelu polskiego rynku kapitałowego i systemu corporate governance, Gdańsk. Giełda Papierów Wartościowych 2010, Dobre Praktyki Spółek Notowanych na GPW, Za-łącznik do Uchwały nr 17/1249/2010 Rady Giełdy z dnia 19 maja 2010 r., War-szawa.

Anna Kulikowska 228

Hashi I. 2003 Ramy prawne skutecznego nadzoru korporacyjnego: analiza porównawcza wy-branych krajów transformujących się, Warszawa.

Investor Opinion Survey 2000, McKisney&Company. Kodeks Nadzoru Korporacyjnego 2001, (red.) M. Dzierżanowski, P. Tamowicz, Gdańsk. Komitet Dobrych Praktyk 2004. Dobre praktyki spółek publicznych w 2005, Warszawa. La Porta R., Lopez-de Silanes F., Shleifer A., Vishny R. 1997 Legal Determination of

External Finance, „The Journal of Finance”, Vol. LII, No.3, Cambridge. La Porta R., Lopez-de Silane F., Shleifer A., Vishny R.W. 1996 Law and Finance,

NBER Working Papers 5661. Lis K.A., Sterniczuk H. 2005 Nadzór korporacyjny, Kraków. Modigliani F., Perotti E. 1997 Protection of minority interest and the development of security

markets, Managerial and Decision Economics, 18. Monks R.A.G., Minow N. 1996 Watching the Watchers: Corporate Governance for the 21st

Century, Cambridge. Okolski J., Wajda D. 2005 Rządy większości a ochrona mniejszości, „Przegląd Prawa

Handlowego ”, nr 6. Shleifer A., Vishy R. 1996 A Survey of Corporate Governance, ,,NBER Working Paper”,

5554. Socha J. 2003 Rynek papierów wartościowych w Polsce, Warszawa. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw 2008, (red.) Z. Pisz, M. Rojek- Nowosielska,

Wrocław. Tamowicz P., Dierżanowski M. 2002 Własność i kontrola polskich korporacji. Ewolucja

struktur własnościowo- kontrolnych, Gdańsk. Tamowicz P., Dzierżanowski M., Lepczyński B. 2001 Rating nadzoru korporacyjnego

w polskich spółkach giełdowych, Warszawa. Wajda D. 2007 Ochrona akcjonariuszy mniejszościowych w kodeksie spółek handlowych, War-

szawa. Zasady nadzoru korporacyjnego 2004, OECD.

RECENZJE I INFORMACJE

Tadeusz CHROŚCICKI

POLSKA GOSPODARKA W 2010 ROKU Z ELEMENTAMI PROGNOZY NA LATA 2011 – 2012

W 2010 r. polska gospodarka rozwijała się znacznie szybciej niż w poprzednim roku

i niż przewidywano w ustawie budżetowej. O ile w 2009 r. PKB naszego kraju zwiększył się o 1,7%, to w 2010 r. o 3,8%. Charakterystyczne jest to, że w obu latach wzrost był, z kwartału na kwartał, coraz wyższy. W 2009 r. od 0,5% w pierwszym kwartale do 3,2% w czwartym , a w 2010 r. odpowiednio z 3% do 4,4%.

Tak wysokiej skali przyspieszenia nie przewidywano przy opracowywaniu ustawy bu-dżetowej na ubiegły rok. Pod koniec 2009 r. Rada Ministrów przyjęła założenia, że w na-stępnym roku PKB może zwiększyć się jedynie o 1,2%. Autorom ustawy trzeba jednak przyznać rację w ostrożnym szacowaniu skali wzrostu. Po pierwsze, dlatego, że w mo-mencie kończenia prac nad dokumentem – w obliczu globalnego kryzysu i załamania ten-dencji wzrostowych w światowej gospodarce – bardzo trudno było z dużą dokładnością prognozować wyniki, które polska gospodarka mogła osiągnąć w najbliższych miesią-cach; po drugie, w warunkach ogromnej presji na wzrost wydatków i przy dużej niepew-ności co do możliwości osiągnięcia prognozowanych dochodów, uzyskana w ten sposób rezerwa stanowiła swoisty „wentyl” bezpieczeństwa, chroniący finanse państwa przed de-stabilizacją.

Głównym czynnikiem, dynamizującym naszą gospodarkę, był w ubiegłym roku popyt konsumpcyjny i korzystne wyniki wymiany handlowej z zagranicą. Do pozytywów należy także zaliczyć: poprawę sytuacji finansowej przedsiębiorstw, pozostającą pod kontrolą, po-dobnie jak w latach poprzednich; inflację; stopniowy wzrost popytu na pracę, skutkujący zwiększającym się zatrudnieniem. W drugim, kolejnym roku zdecydowanie poprawiła się sytuacja na Giełdzie Papierów Wartościowych i wzrosła wycena jednostek funduszy in-westycyjnych. Do ożywienia gospodarki przyczyniła się łagodna polityka pieniężna NBP, której jednak nie udało się wpłynąć na intensyfikację procesów inwestycyjnych.

Zagrożeniem dla dalszego, przyśpieszonego wzrostu i postrzegania Polski w świecie pozostaje szybko narastająca nierównowaga finansów publicznych oraz gwałtowny wzrost długu publicznego.

Na rozwój społeczno-gospodarczy kraju istotny wpływ ma wykorzystanie środków po-mocowych z funduszy europejskich. Oddziałują one na: wzrost gospodarczy, aktywność inwestycyjną, rynek pracy, a także na wewnętrzną i zewnętrzną równowagę kraju. Do po-łowy maja 2011 r., w ramach obecnej perspektywy budżetowej Unii Europejskiej, napły-nęło do Polski 16,5 mld euro1, co stanowi 25,2% środków dostępnych dla nas w latach 2007 – 2013. Dysponujemy najwyższą kwotą wsparcia wśród wszystkich krajów członkowskich, do których dotychczas trafiło łącznie 78,4 mld euro. Na kolejnych, dalszych miejscach plasują się: Hiszpania (7,8 mld euro), Niemcy (7,5 mld euro), Portugalia (5,4 mld euro).

Ocenia się, że dzięki wykorzystaniu funduszy europejskich, tempo wzrostu PKB w 2010 r. mogło być wyższe, niż w scenariuszu bez tych kwot, o około 0,6-0,7 pkt. proc.2

1 Dane Komisji Europejskiej. 2 Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, na podstawie 5-sektorowego modelu Hermin polskiej

gospodarki (HPL5), opracowanego przez międzynarodowe konsorcjum badawcze, z udziałem Wroc-ławskiej Agencji Rozwoju Regionalnego.

Recenzje i informacje 230

Największy wpływ kwot wsparcia na poziom i dynamikę PKB jest oczekiwany w latach 2013 – 2015.

1. Główne tendencje w gospodarce światowej1

Rozwojowi polskiej gospodarki sprzyjało wychodzenie większości krajów z recesji.

Z oceny Międzynarodowego Funduszu Walutowego wynika, że po spadku wolumenu ca-łej produkcji światowej w 2009 r. o 0,6%, rok 2010 przyniósł około pięcioprocentowy wzrost.

Szczególnie interesujące są dane dotyczące obrotów handlu zagranicznego. Pokazują one, że w 2010 r. eksport i import towarów oraz usług był, w skali ogólnoświatowej, o 12% większy niż przed rokiem, wobec spadku o 10,7% w 2009 r.

W gospodarce światowej wciąż jednak silne są uwarunkowania zakłócające szybki powrót do przedkryzysowego tempa rozwoju. Na skutek spadku dochodów budżetowych oraz konieczności wdrażania, na niespotykaną dotychczas skalę, procesów stymulacyj-nych, szereg krajów zmagało się z gigantycznym zadłużeniem. Szczególnie pogorszyła się pozycja fiskalna Stanów Zjednoczonych i państw Unii Europejskiej. Komisja Europej-ska ocenia, że w Stanach Zjednoczonych deficyt sektora finansów publicznych, w relacji do PKB, wzrósł z 2,8% w 2007 r. do 11,3% w 2010r., a dług publiczny odpowiednio z 62,4% do 92,2%, przekraczając w ubiegłym roku 14 bln USD, wobec tylko 5,7 bln w 2000 r. i 9,2 bln w 2007 r. Skala przyrostu zadłużenia podważa wiarygodność kredytową największej gos-podarki świata, grożąc obniżeniem ratingu dla tego kraju (Stany Zjednoczone mają dotych-czas najwyższą ocenę wiarygodności kredytowej: AAA). W krajach UE-27 średni deficyt sek-tora finansów publicznych zwiększył się z 0,9% PKB w 2007 r. do 6,8% w 2010 r., a dług publiczny odpowiednio z 58,8% do ok. 79%.

Kraje wysoko zadłużone mają problemy ze sprzedażą rządowych papierów wartościo-wych, masowo zalewających rynki. Ocenia się, że potrzeby pożyczkowe państw europej-skich sięgają obecnie kwoty 2,2 bln euro, a obsługa tego zadłużenia znacznie ograniczy przyrost PKB.

Spośród krajów UE największe obawy wzbudzają obecnie: Grecja, Hiszpania, Portu-galia, Irlandia i Włochy, gdzie przyrost długu publicznego jest najszybszy.

W Grecji, poza rekordowo wysokim zadłużeniem, przekraczającym 140% PKB, szcze-gólnie niepokojący jest brak, przez wiele lat odkładanych, reform strukturalnych. Ze względu jednak na skalę gospodarki (piąta gospodarka UE), to problemy Hiszpanii mogą być bar-dziej niebezpieczne dla odrodzenia gospodarczego UE.

Duża niepewność na rynkach finansowych, wspomnianych krajów, przekłada się na wyż-sze koszty funkcjonujących tam firm i koszty utrzymania gospodarstw domowych. Liczne kraje, dotknięte kryzysem, nie są w stanie oprzeć planów naprawy finansów publicznych i ograniczenia deficytów budżetowych tylko na redukcji wydatków, bez podnoszenia obcią-żeń podatkowych, co negatywnie wpływa na odradzanie się ich gospodarek.

Ponadto, wielu bankom na świecie brakuje głębszej refleksji na temat przyczyn i skut-ków tego, co wydarzyło się niedawno na rynku finansowym. Z niepokojem obserwuje się nierzadki powrót do niektórych, negatywnych zachowań banków z przeszłości, co przy-czyniło się do wybuchu ostatniego kryzysu, w tym zwłaszcza dążenia do maksymalizacji zysków w krótkim czasie i akceptacji ponoszonego, zbyt dużego, ryzyka.

Gospodarczym fenomenem Europy stały się Niemcy. W 2010 r. wzrost PKB wyniósł tam 3,6%, eksportu – 19,2%, a stopa bezrobocia spadła do 6,6%. We wszystkich tych ka-tegoriach uzyskano najlepsze, od 20 lat, wyniki. Wprawdzie częściowo było to związane z osłabieniem euro wobec dolara i „wychodzeniem z dołka” (Niemcy doświadczyły głębszej recesji niż średnio inne kraje – w 2009 r. spadek PKB wyniósł 4,7%, wobec 4,2% w całej UE), decydującym jednak czynnikiem stała się realizacja istotnych zmian strukturalnych. Reformy dotyczyły m.in. nowych, bardziej efektywnych metod aktywizacji bezrobotnych, a przede wszystkim przebudowy systemu świadczeń społecznych, w celu utrudnienia dłu-


gookresowego przebywania na bezrobociu. Jednocześnie Niemcy diametralnie obniżyły jednostkowe koszty pracy, zwiększając rentowność i konkurencyjność cenową, m.in. przez przeniesienie części produkcji do krajów o niższych kosztach pracy. Ograniczyło to, tym sa-mym, presję płacową pracowników zatrudnionych w kraju.

W 2010 r. największy udział we wzroście gospodarczym świata miały Chiny, które pod względem ogólnej wartości PKB wyprzedziły Japonię i obecnie znajdują się tylko za Sta-nami Zjednoczonymi. Chińska gospodarka, z tempem wzrostu w 2010 r. wynoszącym 10,3%, wykazuje mimo wszystko silne oznaki przegrzania. Ludowy Bank Chin próbuje te-mu przeciwdziałać, m.in. zaostrzając politykę monetarną.

2. Miejsce Polski w Europie Pod względem dynamiki rozwoju, zajęliśmy w 2010 r. trzecią lokatę wśród ogółu kra-

jów UE, ustępując miejsca jedynie Słowacji i Szwecji, które to kraje, po głębokiej zapaści w 2009 r., zaczęły szybko odrabiać straty.

Biorąc jednak pod uwagę łącznie lata 2009-2010, tylko Polsce udało się przekroczyć (o ponad 5%) poziom w 2008 r. W rezultacie w 2010 r. PKB, przypadający na jednego mieszkańca (liczony według siły nabywczej walut), stanowił w naszym kraju 61,9% średniej UE-27, wobec 56,3% w 2008 r. Oznacza to, że w ciągu ostatnich dwóch lat, tak liczona róż-nica, zmalała o 5,6 pkt. proc. Żadnemu z nowych krajów członkowskich nie udało się do-konać większego postępu w procesie konwergencji. Najbliżej Polski znalazła się Słowac-ja, gdzie różnica w wielkości PKB per capita, w porównaniu ze średnią unijną, zmniejszyła się w tym okresie o 2,7 pkt. proc. Czechy poprawiły pozycję o 1,6 pkt. proc., a Węgry i Ru-munia zaledwie o 0,2 pkt. proc., natomiast w pozostałych krajach naszego regionu dys-proporcje rozwojowe wydatnie się powiększyły. Najbardziej w tyle pozostały kraje bałtyc-kie. Stąd na Litwie różnica w poziomie rozwoju zwiększyła się o 5,7 pkt. proc., na Łotwie o 5,3 pkt. proc., a w Estonii o 3,7 pkt. proc.

W 2010 r. Polska awansowała w rankingu konkurencyjności gospodarek o 7 pozycji. W połowie ubiegłego roku zajmowaliśmy pod tym względem 39. miejsce na świecie3. W cią-gu dwóch ostatnich lat pozycja Polski poprawiła się aż o 14 miejsc. W 2008 r. zajmowaliś-my 53. lokatę, m.in. za: Rosją, Słowacją, Litwą, Czechami i Estonią.

Awansowaliśmy w rankingu do grupy państw o stabilnych gospodarkach. Tworzą one szóstą grupę, wśród około ośmiu (ósma grupuje kraje o najwyższej konkurencyjności). Wraz z Polską w naszej grupie są tylko dwa kraje postsocjalistyczne (Czechy i Estonia). Nasze notowania polepszyła m.in. poprawa, wciąż jednak niezadowalającej, infrastruktury, fun-kcjonowania instytucji publicznych, a także rozwój rynków finansowych. Widocznemu po-gorszeniu uległa natomiast pozycja „uwarunkowania makroekonomiczne”. Jest to związa-ne z trudną sytuacją budżetową, skutkującą wysokim deficytem finansów publicznych i szybko powiększającym się zadłużeniem krajowym i zagranicznym.

3 Tak wynika z Globalnego Indeksu Konkurencyjności 2010-2011 (Global Competitiveness In-

dex-GCJ), opublikowanego 9.09.2010 r. przez Instytut Ekonomiczny NBP. Prezentacja jest oparta na raporcie Światowego Forum Ekonomicznego. Indeks GCJ ma charakter kompozytowy, a wiec składa się z szeregu miar różnych obszarów gospodarczych, instytucjonalnych etc., które ostatecznie są agregowane za pomocą systemu wag do jednej liczby, charakteryzującej konkurencyjność danego kraju i określającej zdolność do długotrwałego wzrostu gospodarczego.


WYKRES 1. Tempo zmian PKB w krajach UE-27 w 2010 r. (2009 r. = 100)

4,1

3,6

3,2

3,1

3,1

2,4

2,4

2,1

2

2

1,7

1,6

1,3

1,3

1,2

1,1

1,1

0,5

5,5

3,8

1,8

1,1

-0,1

-0,1

-0,2

-0,4

-1,9

-4,2

-6 -4 -2 0 2 4 6

Szwecja

Słowacja

Polska

Niemcy

Luksemburg

Malta

Finlandia

Czechy

Estonia

Dania

Belgia

Ausrtria

UE-27

Holandia

Francja

Portugalia

Wielka Brytania

Słowenia

Włochy

Litwa

Węgry

Cypr

Bułgaria

Hiszpania

Irlandia

Łotwa

Rumunia

Grecja

Źródło: Komisja Europejska


WYKRES 2. PKB na jednego mieszkańca według parytetu siły nabywczej (UE- 27 = 100), w 2010 r. j p j

130,2

124,5

124,3

122,8

120,7

118,9

115,9

114

111,5

107,4

102,8

101,2

96,7

87,7

87,4

82,1

79,6

75,1

64,7

64,2

55,3

51

271,6

100

81,7

61,9

44,7

43,8

0 50 100 150 200 250 300

Luksemburg

Holandia

Ausrtria

Irlandia

Szwecja

Dania

Niemcy

Belgia

Finlandia

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Hiszpania

UE-27

Cypr

Grecja

Słowenia

Czechy

Malta

Portugalia

Słowacja

Węgry

Estonia

Polska

Litwa

Łotwa

Rumunia

Bułgaria

Źródło: Komisja Europejska.

3. Polski skok wzwyż Kto jest najbardziej konkurencyjny na świecie? Ranking, kolejny rok z rzędu, wygrała

Szwajcaria. Na drugim miejscu znalazła się Szwecja, a na trzecim Singapur. Pogorszyła się pozycja Stanów Zjednoczonych. Kraj ten znalazł się na czwartym miejscu, ale zanoto-


wał spadek o dwie lokaty. Powodem stały się problemy z utrzymaniem stabilności makro-ekonomicznej.

Zwraca uwagę coraz lepsze miejsce Niemiec. Sklasyfikowano je na piątej pozycji, co oznacza awans o 2 miejsca. Znakomita organizacja niemieckiej gospodarki, stawiającej m.in. na innowacyjność, pozwala temu krajowi, w miarę szybko, wychodzić z negatywnych szoków.

4. Wysoki popyt konsumpcyjny4 W 2010 r. spożycie indywidualne w Polsce było o 3,2% większe niż przed rokiem,

wobec wzrostu o 2,1% w 2009 r. Popyt konsumpcyjny kształtował sie w warunkach, nadal trudnej, chociaż stopniowo poprawiającej się, sytuacji na rynku pracy, stagnacji wynagro-dzeń w sektorze przedsiębiorstw na początku roku i przyśpieszonym ich wzroście w dal-szych miesiącach, wysokiej dynamiki świadczeń społecznych i dochodów gospodarstw zwią-zanych z rolnictwem, ale także powiększającej się w końcu roku presji inflacyjnej. Tempo konsumpcji hamował drogi i trudno dostępny kredyt.

Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw zwiększyło się w 2010 r. o 0,8%, a przeciętne nominalne wynagrodzenie o 3,3%. Uwzględniając średnią roczną inflację (2,6%), oznacza to, że siła nabywcza funduszu wynagrodzeń wzrosła o 1,6%, wobec spadku o 0,4% w 2009 r.

Impulsem podtrzymującym spożycie jest od 2008 r. waloryzacja świadczeń społecz-nych, oparta na wskaźniku inflacji, powiększonym o 20% realnego przyrostu płac w gos-podarce narodowej. W 2010 r. siła nabywcza przeciętnej miesięcznej emerytury i renty w systemie pracowniczym wzrosła o 3,6%, wobec 4,3% w 2009 r. W drugim, kolejnym roku dynamika tych świadczeń była znacznie wyższa niż płac w gospodarce narodowej, w re-zultacie czego relacja emerytur i rent pracowniczych do przeciętnych wynagrodzeń osiągnęła 58,2%, tj. poziom rzadko notowany w krajach UE-27.

W ubiegłym roku poprawiła się sytuacja dochodowa wszystkich grup gospodarstw do-mowych, a szczególnie gospodarstw rolnych. Po dwóch latach niekorzystnego dla rolni-ków układu cen, w 2010 r. zanotowano wyższą dynamikę cen produktów rolnych, sprzedawa-nych przez rolników (108,6%), niż towarów i usług przez nich nabywanych (101,3%). Wskaź-nik „nożyc cen” wyniósł 107,2, wobec 96,1% w 2009 r. i 90,1% w 2008 r.

Istotną rolę w odniesieniu do sytuacji rolników odgrywały środki pomocowe UE. W 2010 r. wypłaty transferów, w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (łącznie z kwotami należnymi z kra-jowego budżetu, wynikającymi z zasad współfinansowania), osiągnęły prawie 20 mld zł. Ocenia się, że wypłaty te w dużym stopniu finansowały konsumpcję, a nie tylko zakup śro-dków do produkcji rolnej, czy też pokrywały koszty działalności, określonej programami unij-nymi, wspierającymi inwestycje. Według Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żyw-nościowej, dopłaty bezpośrednie od trzech lat stanowią ponad połowę dochodów polskich rolników, a pobiera je co roku 1,4 mln osób. Pomoc unijna zwiększyła się jeszcze bardziej w 2011 r. Wprawdzie płatności do gruntów ornych były realizowane według kursu 3,98 zł za euro, wobec 4,23 zł na 2010 r., ale wzrosła stawka dopłat podstawowych do hektara tych gruntów z 507 zł do 562 zł. Wynika to ze stopniowego dochodzenia do poziomu płatności bezpośrednich, jakie rolnicy krajów UE-15 otrzymywali 30 kwietnia 2004 r., a więc w prze-dedniu wejścia naszego kraju do struktur europejskich.

Mimo wyraźnej poprawy, sytuacja dochodowa większości gospodarstw rolnych nadal była trudna. Świadczy o tym porównanie dochodu uzyskanego z tych gospodarstw, w prze-liczeniu na osobę pełnozatrudnioną, ze średnią płacą netto w gospodarce narodowej. Tak liczona relacja nie przekracza 60%.

4 Dane GUS.


Wzmocnienie popytu konsumpcyjnego znalazło odzwierciedlenie we wzroście sprze-daży detalicznej, która, w cenach stałych, w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących po-wyżej 9 osób, była o 3,1% wyższa niż w 2009 r. (kiedy odnotowano wzrost o 2,7%), w tym sprzedaż: mebli, sprzętu TV i AGD zwiększyła się aż o 23,5%. Należy podkreślić, że w cią-gu roku obserwowano wydatne przyśpieszenie obrotów handlu detalicznego (z zaledwie 0,3% w pierwszym kwartale, do 7,3% w czwartym).

Pomimo wzrastającej konsumpcji, zwiększyła się skłonność do oszczędzania i przy-rosły zasoby finansowe gospodarstw domowych. Zasoby te (do których zalicza się: złoto-we i walutowe depozyty bankowe, akcje, fundusze inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń na życie, obligacje i bony skarbowe, nieskarbowe papiery wartościowe oraz gotówkę w obiegu) powiększyły się, w ciągu roku, o 70 mld zł, tj. o 10,2%. Największy wzrost (23,8%) dotyczył aktywów funduszy inwestycyjnych oraz wartości akcji (14,9%), co wiązało się z dalszą poprawą sytuacji na giełdzie, na której indeksy wzrosły w ubiegłym roku o 18,8%, pod-czas gdy w 2009 r. o 47%. Pomimo spadku oprocentowania, kwota depozytów złotowych zwiększyła się o prawie 37 mld zł, tj. o 10,3%. Do powiększania aktywów finansowych gos-podarstw domowych przyczyniają się m.in. transfery pieniężne od osób pracujących zag-ranicą. Według NBP, kwota oficjalnie przekazanych do kraju środków wyniosła, w 2010 r., 4,5 mld euro i była zbliżona do notowanej w 2009 r. (4,3 mld euro).

Skala oszczędności polskich gospodarstw domowych jednak w dalszym ciągu znacz-nie odbiega od notowanej w krajach wysoko rozwiniętych. Mały odsetek Polaków dyspo-nuje liczącymi się nadwyżkami finansowymi. Bankowy Fundusz Gwarancyjny informuje, że siedmiu na dziesięciu klientów banków trzyma w nich mniej niż tysiąc euro (4 tys. zł), kwotą powyżej 50 tys. euro (200 tys. zł) rozporządza jedynie 2% deponentów. Relacja naszych oszczędności do PKB wynosi około 53%, tj. ponad trzykrotnie mniej niż w kra-jach Europy Zachodniej.

5. Zróżnicowana sytuacja w sferze realnej gospodarki5

W 2010 r. produkcja sprzedana przemysłu, w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących

powyżej dziewięciu osób, wzrosła o 9,8% (wobec spadku o 3,2% w 2009 r.), przy wzroś-cie wydajności pracy o 10,4% i przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto o 5,2%. Z pośród głównych grupowań przemysłowych najbardziej zwiększyła się sprzedaż w przedsiębiorstwach produkujących: dobra zaopatrzeniowe (o 17,6%), konsumpcyjne trwa-łe (o 12,6%) i inwestycyjne (o 9,8%). O skali przyrostu produkcji przemysłowej decydował eksport i duża chłonność rynku wewnętrznego, a czynnikiem zwiększającym konkurencyj-ność dostaw był postęp w produkcji wyrobów zaawansowanych technicznie i technologicz-nie.

Na ogólną dynamikę produkcji przemysłowej pozytywnie oddziaływały wyniki działów o wysokim udziale produkcji eksportowej. Tak np. produkcja: komputerów, wyrobów elek-tronicznych i optycznych zwiększyła się o ponad 47%, sprzętu gospodarstwa domowego o 17,7%, a samochodów o prawie 16%.

Produkcja budowlano-montażowa, w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powy-żej dziewięciu osób, mimo załamania w pierwszych miesiącach, spowodowanego trud-nymi warunkami atmosferycznymi, była w 2010 r. wyższa niż w roku poprzednim o 3,5% (wobec wzrostu o 3,7% w 2009 r.), w tym w IV kwartale aż o 12,3%. Poprawiającej się, z kwartału na kwartał, dynamice produkcji towarzyszyło zwiększenie w skali roku zatrud-nienia o 1,6% i przeciętnego wynagrodzenia brutto o 2,2%.

W przemyśle i budownictwie firmy na ogół pozytywnie oceniają prognozowane zmiany koniunktury, formułowane dla krótkiego i średniego okresu, w większości są nastawione pozytywnie na możliwość rozszerzenia portfela zamówień, przewidują wzrost produkcji

5 Dane GUS.


i inwestycji oraz poprawę sytuacji finansowej, ale nadal są krytycznymi recenzentami działań mających na celu usuwanie barier rozwoju przedsiębiorczości.

Produkcja rolnicza, po wzroście w trzech poprzednich latach, w 2010 r. zmniejszyła się o 1,8 %. Niekorzystne warunki agrometeorologiczne w okresie wegetacji spowodowa-ły znaczny spadek plonów i zbiorów głównych ziemiopłodów, a w rezultacie produkcji roś-linnej o 7,5%. Produkcja zwierzęca ukształtowała się natomiast na poziomie o 4,8% wyż-szym od uzyskanego przed rokiem.

6. Wzrasta otwartość polskiej gospodarki6

W ciągu całego roku utrzymywało się dwucyfrowe tempo wymiany handlowej z za-

granicą, świadczące o wzrastającym stopniu otwartości polskiej gospodarki. Stopień ten, wyrażony relacją obrotów handlowych (eksport i import dóbr i usług) do PKB, jeszcze w 1955 r. wynosił 44%. W następnych latach, dynamicznie rosnące transakcje zagranicz-ne, poprawiły tę relację do 61% w 2000 r., 75% w 2005 r. i prawie 84% w 2010 r. Tym sa-mym Polska przekroczyła średnią krajów UE-27, sięgającą w ubiegłym roku 72%. Można jednak zauważyć, że w ostatnich latach, z wyjątkiem 2009 r., import rośnie szybciej niż eksport, wpływając na pogarszanie się salda wymiany.

W 2010 r. wartość eksportu (w ujęciu rzeczowym) przekroczyła 117 mld euro, zwięk-szając się, w porównaniu z poprzednim rokiem, o 19,5%. Import osiągnął 131 mld euro, wzrastając o 21,7%. Ujemne saldo obrotów (13,5 mld euro) było o 45% wyższe niż przed rokiem i w relacji do obrotów stanowiło 13,6%, wobec 4,5% w 2009 r.

Korzystne wyniki w eksporcie w dużym stopniu zostały uzyskane dzięki wysokiemu wzrostowi wydajności pracy i redukcji kosztów w branżach eksportowych, co mimo apre-cjacji złotego, poprawiło konkurencyjność polskich eksporterów na międzynarodowych rynkach.

Dostawy kierowano głównie do krajów UE, których udział w ogólnym naszym ekspor-cie jednak powoli maleje. O ile w 2009 r. stanowił on 79,6%, o tyle, w 2010 r., 78,6%. Naj-większymi odbiorcami naszych towarów pozostali: Niemcy (26% całego eksportu), Fran-cja (6,8%), Wielka Brytania (6,2%) i Włochy (6,1%). Po stronie importu, z udziałem 58,8%, głównym partnerem Polski była również UE, ale tylko jeden z trzech największych do-stawców należał do krajów tego ugrupowania. Pierwszą pozycję zajmowały: Niemcy (21,7% ogólnego importu), drugą Rosja (10,5%), a trzecią Chiny (9,5%). Pod względem przyrostu importu, bezkonkurencyjna była Rosja (wzrost dostaw o 49,2 %). Dostawy z Chin zwięk-szyły się o 24,5%, co było jednym z pośrednich skutków światowego kryzysu. Klienci chętnie szukają towarów tańszych, a te masowo oferują dostawcy chińscy, przy czym jakość ich oferty towarowej, w ostatnich latach, zdecydowanie się poprawiła.

Obroty handlowe realizowano na ogół w warunkach niekorzystnego układu cen. W 2010 r. ceny transakcyjne towarów eksportowanych były o 0,4% wyższe niż rok wcześ-niej, a importowanych o 1,6%. W rezultacie wskaźnik terms of trade ukształtował się na niekorzystnym poziomie 98,8, wobec 104,4 w 2009 r. Najkorzystniejsze relacje cen od-notowano, w ubiegłym roku, w obrotach z krajami rozwijającymi się (104,0), a także z UE (102,7), natomiast w wymianie handlowej z Europą Środkowo-Wschodnią wskaźnik terms of trade był niższy w 2009 r. (odpowiednio 80,6, wobec 136,7), na co decydujący wpływ miał znaczny wzrost (o 28,5%) cen importowanych paliw mineralnych, surowców i mate-riałów pochodnych (głównie z Rosji).

Zwraca uwagę fakt, że od wejścia do UE, a więc w ciągu niecałych siedmiu lat, po-dwoiliśmy nasz eksport. W tym czasie zachodnie koncerny wybudowały w Polsce wiele fabryk, produkujących m.in.: sprzęt motoryzacyjny, elektronikę, sprzęt AGD, z nastawie-niem na sprzedaż nie tylko do krajów europejskich. Ułatwia ją diametralna zmiana wize-

6 Dane GUS.


runku naszej oferty. Od akcesji jest ona inaczej postrzegana. Zdecydowanie bowiem po-prawiła się jakość i nowoczesność dostaw; jesteśmy uważani za wiarygodnych partnerów handlowych; lepsze są relacje międzypaństwowe.

Mimo niewątpliwych sukcesów w rozwoju wymiany handlowej z zagranicą, poziom naszego eksportu i importu pozostaje niski, a struktura obrotów odbiega od obserwowa-nej w krajach rozwiniętych.

W 2010 r. wartość eksportu, na jednego mieszkańca, osiągnęła u nas 3,8 tys. EUR i była ponad 2,5-krotnie niższa niż średnio w UE. W tym czasie na Węgrzech wyeksporto-wano per capita towarów za kwotę 8,2 tys. EUR, w Słowacji za 9,6 tys. EUR, w Czechach za 10,6 tys. EUR, a w Słowenii za 11,1 tys. EUR.

Bardzo niski, mimo wyraźnych trendów wzrostowych, był w dalszym ciągu udział eksportu wyrobów wysokiej techniki w ogólnym eksporcie. W 2009 r. wyniósł on w Polsce 4,3%, wobec 12% w krajach UE.

7. Osłabienie procesów inwestycyjnych7 Słabą stroną wzrostu gospodarczego, mogącą w przyszłości ograniczyć jego skalę,

było, utrzymujące się 2 lata, osłabienie procesów inwestycyjnych. W latach 2009-2010, ze względu na niepewność co do trwałej odbudowy popytu lub nawet obawy co do dru-giego dna recesji, gros firm dokonało rewizji programów rozwojowych i biznesplanów na najbliższy okres oraz opóźniło decyzje o rozpoczęciu nowych przedsięwzięć, ogranicza-jąc rozbudowę potencjału produkcyjnego i tworzenie nowych miejsc pracy. Pomimo wy-sokiej dynamiki inwestycji publicznych, w znacznej części związanych z realizacją zadań infrastrukturalnych, współfinansowanych z funduszy unijnych, nakłady brutto na środki trwałe, odzwierciadlające skłonność do inwestowania, były w 2010 r. o 2% mniejsze niż przed rokiem, wobec spadku o 1,1% w 2009 r. W rezultacie stopa inwestycji (relacja na-kładów brutto na środki trwałe do PKB) zmalała z 22,3% w 2008 r. do 21,2% w 2009 r. i 19,7% w 2010 r.

Małe zaangażowanie przedsiębiorstw w działalność prorozwojową potwierdzają dane o inwestycjach dużych przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 49 osób). Nakłady ich w 2009 r. zmniejszyły się (w cenach stałych) o 11,9%, a w 2010 r. o 3,2%. Nadal przy tym niższy, niż w 2008 r., był udział nakładów poniesionych przez podmioty z kapitałem za-granicznym (w 2009 r. 39,9%, a w 2010 r. 33,4%, wobec 43,5% w 2008 r.). Nakłady tej grupy podmiotów zmniejszyły się w 2009 r. o 20,2%, a w 2010 r. o 32,1%.

Pozytywnym natomiast symptomem, w obu latach, były korzystne zmiany w struktu-rze rzeczowej inwestycji, sprzyjające unowocześnieniu mocy wytwórczych. Wydatki na zakup maszyn i urządzeń stanowiły prawie połowę ogółu środków przeznaczonych przez firmy na inwestycje.

W najbliższych miesiącach można liczyć na przyśpieszenie tempa inwestowania, o czym świadczy m.in. wzrost produkcji i importu dóbr przeznaczonych na te cele oraz zwiększenie się, w porównaniu z 2009 r., o 35,8% wartości inwestycji rozpoczętych.

Podejmowaniu inwestycji sprzyja rosnący stopień wykorzystania mocy produkcyjnych oraz bardzo dobra sytuacja finansowa, w tym płynnościowa podmiotów gospodarczych. W 2010 r. poprawiła się większość wskaźników efektywności finansowej w sektorze przedsię-biorstw, co jest szczególnie istotne ze względu na to, że prawie 75% z nich nie korzysta z kredytu bankowego w finansowaniu inwestycji. Wskaźnik rentowności obrotu netto zwiększył się z 4,1% w grudniu 2009 r. do 4,4% w końcu 2010 r., a wskaźnik płynności I stopnia utrzymał się na bardzo wysokim poziomie – prawie 40%. Zwraca uwagę ponad-przeciętnie dobra sytuacja eksporterów. Otóż, w 2010 r., wyniki finansowe osiągnięte przez nich były znacznie korzystniejsze od uzyskanych przed rokiem (wynik finansowy netto

7 Dane GUS.


wzrósł o 20,8%), podczas gdy pogorszyły się rezultaty podmiotów nie prowadzących tej działalności (wynik finansowy netto zmniejszył się tam o 0,6%). Eksporterzy deklarują istotny wzrost planowanych inwestycji.

8. Ponowny wzrost presji inflacyjnej8

Przyspieszeniu wzrostu gospodarczego towarzyszyła w 2010 r. mniejsza niż w 2009 r.

dynamika cen towarów i usług konsumpcyjnych. Średni roczny ich wzrost wyniósł 2,6%, wobec 3,5% przed rokiem, jednak w IV kwartale dynamika cen wyraźnie się zwiększyła i w relacji: grudzień 2010 r. do grudnia 2009 r. ceny były o 3,1% wyższe, w tym żywność zdrożała o 4,3%. Zwiększoną podaż artykułów żywnościowych, po dobrych wynikach produkcji roślinnej i zwierzęcej w poprzednim roku, notowano tylko w I połowie 2010 r. W dalszych miesiącach, ze względu na niskie plony i zbiory, przede wszystkim: owoców, warzyw, zbóż i ziemniaków, a także na skutek pogorszenia się opłacalności chowu trzody chlewnej i bydła, właśnie ceny żywności stały się istotnym czynnikiem inflacjogennym. Głównymi beneficjentami drożejących artykułów żywnościowych nie byli jednak rolnicy. Świadczy o tym np. bardzo niski udział cen skupu zbóż w cenie detalicznej pieczywa, wy-noszący tylko około 13%. Cenę tę znacznie podbijały marże: młynarskie, piekarnicze i handlowe.

W drugim, kolejnym roku proinflacyjnie oddziaływał także silny wzrost cen usług trans-portowych (w relacji: grudzień do grudnia o 6,9%, wobec 7,2% w 2009 r.), związany głów-nie z drożejącymi, na rynkach światowych, paliwami. Ograniczająco natomiast na inflację wpływały: zwolnienie tempa przyrostu wynagrodzeń w gospodarce narodowej, spadek dynamiki kredytów konsumpcyjnych, wzrastająca skłonność do oszczędzania.

Wzrost cen w Polsce od czterech lat odbiega od poziomu krajów UE, w związku z czym, nie spełniamy kryterium inflacyjnego określonego traktatem z Maastricht, wypełnienie któ-rego jest warunkiem uczestnictwa w strefie euro. Kryterium to stanowi, że w krajach członkowskich stopa inflacji nie może przekraczać więcej niż 1,5 pkt. proc. średni roczny poziom cen trzech państw UE o najbardziej stabilnych cenach. W ubiegłym roku Polska przekroczyła wartość referencyjną o 0,3 pkt. proc.

9. Polityka pieniężna9

Stopniowej poprawie aktywności, obserwowanej w polskiej gospodarce od II kwartału

2009 r., sprzyjało znaczne złagodzenie polityki pieniężnej. W reakcji na wywołane świa-towym kryzysem silne pogorszenie perspektyw wzrostu gospodarczego i związany z tym możliwy znaczny spadek inflacji w średnim okresie, od listopada 2008 r. do czerwca 2009 r., Rada Polityki Pieniężnej obniżyła stopy procentowe łącznie o 2,5 pkt. proc. Stopa refe-rencyjna zmalała z 6% do 3,5%, t j. do najniższego historycznie poziomu. W kolejnych miesiącach, aż do końca stycznia 2011 r., Rada utrzymywała stopy na niezmienionym poziomie.

Kształtowanie się podstawowych stóp procentowych znalazło odzwierciedlenie w sto-pach rynkowych. WIBOR 3M, stanowiący stawkę referencyjną dla znacznej części umów kredytowych, obniżył się z 6,32% w 2008 r. do 3,89% w 2010 r. Sprzyjało to spadkowi oprocentowania już zaciągniętych oraz nowo udzielonych kredytów dla gospodarstw do-mowych i przedsiębiorstw.

8 Dane GUS. 9 Dane NBP.


10. Sytuacja na rynku pracy10

Na początku 2010 r. procesy zachodzące na rynku pracy pozostawały pod silnym wpły-

wem niekorzystnych zmian, wywołanych spowolnieniem gospodarczym w 2009 r. W I kwar-tale stopa rejestrowanego bezrobocia oscylowała wokół 13%, osiągając poziom nienoto-wany od czterech lat. W kolejnych miesiącach umacniały się tendencje świadczące o stop-niowej poprawie sytuacji. Rosło zapotrzebowanie na pracowników (szczególnie w sekto-rze usług), zwiększała się aktywność zawodowa ludności, malało bezrobocie. Skala przy-rostu zatrudnienia była jednak zbyt mała, by w końcu roku przełożyć się na ograniczenie stopy bezrobocia. W grudniu liczba bezrobotnych wyniosła 1,95 mln, zwiększając się o 62 tys., w porównaniu z końcem 2009 r., a stopa bezrobocia osiągnęła 12,3% (w grudniu 2009 r. 12,1%).

Wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne najbardziej zwiększył się udział dłu-gotrwale bezrobotnych i osób powyżej 50 roku życia, zmniejszył się natomiast odsetek osób młodych i bez kwalifikacji zawodowych.

W przekroju regionalnym stopa bezrobocia kształtowała się od 9,2% w województwie wielkopolskim do 20% w warmińsko-mazurskim.

Pozytywnym symptomem był systematyczny wzrost liczby aktywnych zawodowo. Współczynnik aktywności zawodowej (liczony jako relacja ludności aktywnej zawodowo – pracującej i bezrobotnej – do ogólnej liczby ludności w wieku 15 lat i więcej) wzrósł z 55,1% w IV kwartale 2009 r. do 55,8% w IV kwartale 2010 r. Wzrost liczby aktywnych zawodowo wynikał głównie ze zniesienia obowiązkowego poboru do wojska i likwidacji (począwszy od 2009 r.) możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury.

11. Wzrasta nierównowaga fiskalna11 Pomimo, na ogół korzystnych, zmian w gospodarce, sytuacja finansów państwa po-

została trudna. Znacznie wyższy poziom wydatków niż dochodów, przy niedostatecznych wpływach z prywatyzacji, kreował coraz większy deficyt.

W 2010 r. łączne wydatki budżetu państwa wyniosły 294,9 mld zł,, malejąc w porów-naniu z 2009 r. o 1,1%, zaś dochody – 250,3 mld zł (spadek o 8,7%), w rezultacie czego pogorszyła się relacja dochodów do wydatków. Dochody wystarczały na sfinansowanie 84,9% wydatków, podczas gdy w 2009 r. 92%. Konsekwencją był wysoki deficyt (44,6 mld zł) o 87% wyższy niż przed rokiem. Na spadek dochodów wpłynęło m.in. obniżenie wpływów z tytułu podatków bezpośrednich (z PIT o 0,5 %, a z CIT o 9,9%), głównie na skutek wy-sokich zwrotów tych podatków w ramach rozliczenia rocznego za 2009 r.

Znacznie większy niż deficyt budżetu państwa był deficyt sektora finansów publicz-nych, do których, poza sektorem instytucji rządowych, zalicza się też jednostki samo-rządu terytorialnego i fundusze celowe. Wyniósł on ponad 111 mld zł i stanowił 7,9 % PKB, wobec 7,3% w 2009 r. i 3,7% w 2008 r. Zmiany w relacji deficytu finansów publicz-nych do PKB są bardzo ważnym wskaźnikiem, wykorzystywanym przez inwestorów przy ocenie ryzyka kredytowego kraju. Wśród krajów UE relatywnie większe deficyty zanoto-wały w ubiegłym roku tylko: Irlandia, Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania, Litwa i Słowacja. Jednak były tam one w dużym stopniu skutkiem aktywnej polityki antykryzysowej, pod-czas gdy w Polsce deficyt był przede wszystkim konsekwencją zaniechania reform w okresie dobrej koniunktury oraz poluzowania polityki fiskalnej w latach 2006-2007, kiedy to m.in. obniżono składkę rentową (z 13% do 6%) oraz zredukowano podatek dochodowy od osób fizycznych (od stycznia 2009 r. obowiązują tylko dwie jego stawki: 18% i 32%). Roczny efekt finansowy tych decyzji szacuje się na ponad 30 mld zł, przy czym nie towa-

10 Dane GUS. 11 Dane Ministerstwa Finansów.


rzyszą temu adekwatne decyzje na rzecz ograniczenia wydatków publicznych. Innym czynnikiem zwiększającym deficyt był wzrost obciążeń, wynikający ze współfinansowa-nia, ze środków krajowych, inwestycji realizowanych w ramach projektów unijnych oraz zadań związanych z Euro 2012.

Konsekwencją kumulacji, szybko powiększających się w kolejnych latach deficytów, stał się gwałtowny przyrost zadłużenia krajowego i zagranicznego kraju. W 2010 r. dług publiczny osiągnął ponad 771 mld zł, co w relacji do PKB stanowiło 55%. Oznacza to, że roczny przyrost długu przekroczył 94 mld zł, wobec nieco ponad 83 mld zł w 2010 r. i 71 mld zł w 2009 r.

W ostatnich trzech latach zadłużenie naszego kraju powiększało się ponad 2 razy szybciej niż rosła gospodarka. O ile w okresie 2008-2010, liczony w cenach bieżących, PKB zwiększył się o 20%, to dług publiczny o 47%. Warto sobie uświadomić, że w ubie-głym roku, każdego dnia, zadłużaliśmy się na kwotę 213 mln zł.

12. Hipotezy rozwoju polskiej gospodarki w latach 2011 – 2012 W latach 2011-2012 istotnym czynnikiem, wpływającym na polską gospodarkę, pozo-

stanie rozwój sytuacji w otoczeniu zewnętrznym. Ze względu na silne powiązania han-dlowe i finansowe Polski z krajami unijnymi, ważnym uwarunkowaniem wzrostu będzie sytuacja gospodarcza w tym rejonie.

Na podstawie aktualnych prognoz Komisji Europejskiej można oczekiwać zwiększenia się PKB w krajach członkowskich UE-27, w 2011 r. o 1,7%, a w 2012 r. o 2,1%, przy znacznym zróżnicowaniu aktywności gospodarczej poszczególnych państw.

Motorem rozwoju gospodarek UE pozostaną Niemcy. Po przyroście PKB tego kraju w 2010 r. o 3,6%, w 2011 r. tempo wzrostu może wynieść 2,2%, a w 2012 r. 2,0% i upla-suje się na poziomie notowanym średnio w latach 1992 – 2005. Na taką dynamikę wpły-nie przede wszystkim dalszy wzrost eksportu, w wyniku wzmocnionego popytu krajów azjatyckich i Stanów Zjednoczonych. Ponadto, dodatni impuls stworzą inwestycje. Sto-pień wykorzystania mocy produkcyjnych osiąga bowiem aktualnie w Niemczech około 80%. Nastąpi jednocześnie znaczna poprawa na rynku pracy, gdzie stopa bezrobocia w 2012 r. spadnie do 6,3%.

Nieco wolniej będzie rozwijać się gospodarka francuska – druga pod względem wiel-kości w rejonie. W 2011 r. jej PKB wzrośnie o 1,6%, a w 2012 r. o 1,8%. Głównym czyn-nikiem rozwoju pozostanie tu konsumpcja wewnętrzna, dla której wsparciem – podobnie jak w Niemczech – może być spodziewana poprawa na rynku pracy.

Liderem gospodarczym pozostanie jednak Polska. W latach 2011-2012 średnie roczne tempo wzrostu PKB wyniesie u nas 4,1% i będzie ponad dwukrotnie większe niż w krajach UE-27. Na drugim miejscu uplasuje się Estonia, ze wzrostem 4,0% w poszcze-gólnych latach, na trzecim – Łotwa (3,8%). W najtrudniejszej sytuacji znajdą się kraje pe-ryferyjne UE. Grecji i Portugalii, jako jedynym z ugrupowania, nie uda się w 2012 r. uzy-skać poziomu gospodarczego z 2010 r. Średni roczny spadek PKB w latach 2011-2012 wyniesie tam odpowiednio: 1,0% i 0,2%. Tylko nieznaczny wzrost zanotują Włochy (1,4%) i Hiszpania (1,2%).


WYKRES 3. Prognoza średniego rocznego tempa zmian PKB w krajach UE-27, w latach 2011-2012

4

3,8

3,5

3,3

3

3

3

2,8

2,8

2,7

2,6

2,4

2,3

2,2

2,1

1,9

1,9

1,9

1,7

1,6

1,5

1,4

1,2

4,1

1,9

1,9

-0,2

-1

-2 -1 0 1 2 3 4 5

Polska

Estonia

Łotwa

Słowacja

Bułgaria

Litwa

Luksemburg

Węgry

Czechy

Szwecja

Rumunia

Finlandia

Wielka Brytania

Słowenia

Niemcy

Malta

Belgia

Dania

Cypr

Ausrtria

UE-27

Francja

Holandia

Irlandia

Włochy

Hiszpania

Portugalia

Grecja



Powyższe uwarunkowania wpłyną na zmiany w rankingu, określanym na podstawie PKB, przypadającego na jednego mieszkańca (według parytetu siły nabywczej walut). Przyjmując jako bazę porównawczą rok 2007, będący rokiem poprzedzającym wybuch kryzysu, najbardziej znaczący postęp, w ciągu tych pięciu lat, zanotuje Polska. O ile w 2007 r., tak liczony PKB stanowił w naszym kraju 54,5% średniego poziomu unijnego, to w 2012 r. zbliży się do 65%. Pod względem rozwoju gospodarczego i zamożności spo-łeczeństwa będziemy wyprzedzać, nie tylko, jak to miało miejsce w poprzednich latach, Bułgarię i Rumunię, ale także Łotwę i Litwę, a tylko około 2 pkt. proc. zabraknie nam do Estonii i Węgier. Lokatę znacznie poprawią także Niemcy (z dziewiątej na szóstą) oraz Słowacja (z dwudziestej pierwszej na dziewiętnastą). Zaskoczeniem natomiast może być, że Irlandia – mimo ogromnych perturbacji w funkcjonowaniu gospodarki - zajmie w ran-kingu, w 2012 r., piątą pozycję, ustępując miejsca tylko: Luksemburgowi, Holandii, Szwe-cji i Austrii. PKB Irlandii, w przeliczeniu na mieszkańca, przekroczy średnią UE o 23,5%, lecz regres będzie ogromny, ponieważ w 2007 r. przewyższenie wynosiło ponad 47%. Czas kryzysu i recesji, z najmniej negatywnymi skutkami, przejdzie dziesięć krajów. Ich pozycja ekonomiczna, na tle średniej UE, ulegnie wzmocnieniu. Będą to, poza Polską i Niemcami, także: Szwecja, Austria, Czechy, Słowacja, Malta, Bułgaria, Węgry i Rumu-nia.

Prognozy dotyczące amerykańskiej gospodarki wskazują na powolne wychodzenie tego kraju z recesji, a następnie na możliwość osiągnięcia przedłużonego etapu umiarko-wanego ożywienia, w tempie zbliżonym do 2,5%. Jedną z najpoważniejszych przeszkód w rozwoju będzie sytuacja na rynku pracy, a przede wszystkim wysokie bezrobocie, ogra-niczające konsumpcję. Drugie poważne zagrożenie stwarzają zawirowania na rynku nie-ruchomości. Niezadowalająca nadal może być dostępność kredytów hipotecznych, co obniży popyt na nieruchomości i ich ceny. Do czynników wspierających ożywienie należy natomiast polityka rządu i banku centralnego. Jak wiadomo, na początku listopada 2010 r. Zarząd Rezerwy Federalnej (Fed) podjął decyzję o wprowadzeniu dodatkowego pro-gramu wykupu od banków długoterminowych obligacji skarbowych rządu Stanów Zjedno-czonych. Do połowy 2011 r. Fed wykupił obligacje na łączną sumę 600 mld USD. W ten sposób banki dysponują gotówką, którą mogą przeznaczać na kredyty dla konsumentów i firm. Jest to już drugi interwencyjny zakup obligacji skarbowych od czasu kryzysu finan-sowego w 2008 r. Poprzednio wykupiono obligacje na sumę 1,7 bln dolarów. Zwiększa to oczywiście dług publiczny Stanów Zjednoczonych, który w 2012 r. wyniesie około 15 bln USD, stanowiąc ponad 100% PKB.

W 2011 r. chiński PKB prawdopodobnie wzrośnie o 9,6%, a w 2012 r. o 9,5%. Jest kilka przyczyn tego spowolnienia. Po pierwsze, chińska gospodarka nie będzie wspoma-gana rządowymi programami stymulacyjnymi, czego wynikiem był niesłychany rozwój in-westycji. Władze tego kraju nie ukrywają planów ostudzenia koniunktury, by nie dopuścić do przegrzania np. na rynku nieruchomości i by zmniejszyć inflację, której roczna stopa wyniosła, w grudniu 2010 r., 5%., podczas gdy docelowo, w założeniach banku central-nego, nie powinna przewyższyć 3%. W celu ograniczenia inflacji, już w 2010 r. zaczęto podnosić stopy procentowe, a dalsze podwyżki są spodziewane w bieżącym roku. Nie jest to jednak pewne, ponieważ chińskie władze preferują politykę pieniężną, która nie powoduje nadmiernego wzrostu wartości juana. Stosuje się więc inne metody ogranicza-nia podaży pieniądza (podnoszenie obowiązkowych rezerw banków komercyjnych, admi-nistracyjne zmniejszanie akcji kredytowej).

Poważnym źródłem niepewności w skali globalnej mogą być skutki nierównowagi fi-skalnej, a także działania zmierzające do jej ograniczenia. W niektórych krajach człon-kowskich UE – podobnie jak w Stanach Zjednoczonych - wielkość długu publicznego osiągnęła bowiem poziom zbliżony lub nawet przekraczający 100% PKB.


WYKRES 4. Prognoza relacji deficytu finansów publicznych do PKB w krajach UE-27, w 2011 r.

-1,9

-2,7

-2,9

-3

-3,6

-3,9

-4,3

-4,3

-4,6

-4,6

-4,7

-4,9

-4,9

-5,3

-5,7

-6,3

-6,4

-7

-7,4

-7,9

-0,1

-1,3

-1,6

-5,1

-5,3

-6,6

-8,6

-10,3

-12 -10 -8 -6 -4 -2 0

Szwecja

Luksemburg

Finlandia

Estonia

Niemcy

Bułgaria

Malta

Ausrtria

Holandia

Dania

Włochy

Belgia

Czechy

Węgry

Portugalia

Rumunia

UE-27

Słowenia

Słowacja

Cypr

Francja

Hiszpania

Polska

Litwa

Grecja

Łotwa

Wielka Brytania

Irlandia



Zmniejszenie deficytu finansów publicznych i ograniczenie narastania długu, co jest niezbędne dla stabilności światowego systemu finansowego, może utrudnić niższe, od prognozowanego, tempo wzrostu PKB, a jednym z istotnych czynników, utrwalających ten stan, stać się mogą ograniczone rozmiary konsumpcji. Wysokie bezrobocie, zapobie-gawcze gromadzenie oszczędności oraz umiarkowany wzrost dochodów gospodarstw domowych będą tu poważnymi przeszkodami dla przyśpieszonego ożywienia. Rośnie przy tym ryzyko wzrostu cen surowców oraz żywności. Kruchość tego ożywienia potwier-dza łagodna polityka banków centralnych, utrzymujących stopy procentowe na niskim poziomie.

Dużą niewiadomą stanowi katastrofalne trzęsienie ziemi w Japonii, która wytwarza około 10% światowego PKB. Może ono przynieść negatywne skutki nie tylko dla tego kra-ju, ale również w wymiarze globalnym. W kierunku osłabienia gospodarki japońskiej mogą oddziaływać zakłócenia produkcji przemysłowej, wynikające z częściowego para-liżu energetyki i systemu transportowego. W gospodarce tak nowoczesnej, jak japońska, gdzie fabryki nie magazynują części do produkcji, tylko mają je dostarczane na określoną godzinę, jakiekolwiek poważne utrudnienia oznaczają konieczność wstrzymania produkcji – tym bardziej przynoszącego straty, im dłużej będą trwały problemy sektora energetycz-nego. Z drugiej strony, na rzecz ponownego wzrostu będzie wpływać odbudowa znisz-czeń. Łączny efekt tych uwarunkowań dla PKB jest trudny obecnie do określenia.

Zagrożenie dla globalnego rozwoju wiąże się z wpływem japońskiej gospodarki na rynki surowcowe. Wyłączenie z ruchu elektrowni atomowych – to większe zapotrzebowa-nie na tradycyjne surowce energetyczne, zwłaszcza ropę, zapewne także na żywność. Negatywnym skutkiem trzęsienia ziemi może być zatem wzrost światowej inflacji, po-większany działaniami spekulacyjnymi. Realne staje się widmo wolniejszego rozwoju i rosnących cen, a więc stagflacji.

Ważniejsze jest mimo to drugie zagrożenie. Japonia jest najbardziej zadłużonym kra-jem świata, któremu już przed katastrofą obniżono rating kredytowy. Konieczność wydat-kowania wielu miliardów dolarów na akcję ratunkową i odbudowę może pogorszyć sytu-ację finansową państwa i mieć destrukcyjny wpływ na globalne rynki.

W Polsce, w latach 2011 – 2012, podobnie jak w 2010 r., dynamika PKB będzie wspierana przez popyt krajowy. Przyczyni się do tego wysoki poziom inwestycji publicz-nych, głównie infrastrukturalnych, związanych ze spodziewanym, znaczącym wykorzysta-niem środków unijnych. Wsparcie dla wzrostu gospodarczego może także stanowić kon-sumpcja, ożywienie inwestycyjne przedsiębiorstw, jak również zwiększona dynamika in-westycji mieszkaniowych. Decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych może jednak ograniczać niepewność co do przyszłych ich dochodów, wymuszająca preferencje oszczędnościowe i bardziej ostrożne korzystanie z kredytów. Natomiast utrwalanie się pozy-tywnych tendencji w gospodarce światowej, wraz z, mimo wszystko, rosnącym w kraju popytem konsumpcyjnym, pozwala oczekiwać, że od 2011 r. w polskiej gospodarce zacz-niemy obserwować wzrastające tendencje rozwojowe w inwestycjach sektora prywatne-go. Uwzględniając kontynuację wysokiego wzrostu inwestycji publicznych, a także zwią-zanych z finalizacją zadań, realizowanych w ramach przygotowań do mistrzostw Europy w piłce nożnej, szacuje się, że nakłady brutto na środki trwałe zwiększą się w 2011 r. o pra-wie 9% , a w 2012 r. o ponad 10%.

Rezultatem odbudowy popytu wewnętrznego największych partnerów handlowych Polski oraz powolnej tylko aprecjacji złotego, a więc utrzymania konkurencyjności ceno-wej dóbr krajowych, będzie nadal wysoki przyrost naszego eksportu. Tymczasem zwięk-szający się popyt krajowy, a w związku z tym rosnący szybko import, przyczynią się do stopniowego pogłębiania nierównowagi w bilansie handlowym i płatniczym oraz do ujem-nej kontrybucji eksportu netto we wzrost PKB. Znajdzie to wyraz m.in. w pogorszeniu re-lacji deficytu na rachunku obrotów bieżących do PKB z 3,4% w 2010 r. do 3,6% w 2011 r. i 4,0% w 2012 r. Deficyt ten tylko częściowo zostanie sfinansowany napływem kapitału


długookresowego, tj. bezpośrednich inwestycji zagranicznych i środków klasyfikowanych na rachunku kapitałowym (głównie europejskich funduszy strukturalnych).

W najbliższych dwóch latach nastąpią korzystne zmiany na rynku pracy. Poprawa ko-niunktury, a w rezultacie wzrost gospodarczy i przyśpieszenie tempa inwestycji pozytyw-nie wpłyną na tworzenie nowych miejsc pracy we wszystkich sektorach. Średnie roczne tempo wzrostu zatrudnienia będzie, co prawda, niższe niż w okresie boomu lat 2006 – 2008, lecz w sektorze przedsiębiorstw wyraźnie przekroczy 2%. Równocześnie zmianie ulegnie sytuacja w zasobach pracy. Z jednej strony, zgodnie z prognozą demograficzną GUS, nastąpi znaczny spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym (18 – 59\64 lata). Z drugiej zaś, poprawi się współczynnik aktywności zawodowej, w wyniku ograniczenia możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury oraz rosnącego udziału populacji w wieku 25 – 44 lata. Prognozuje się, że zwiększający się popyt na pracę wraz ze zmia-nami demograficznymi pozwolą w 2011 r. zmniejszyć liczbę bezrobotnych o około 200 tys. osób, a w 2012 r. o dalsze 150 tys. W końcu bieżącego roku stopa rejestrowanego bezrobocia może spaść do 11%, a w 2012 r. do 10%.

W 2011 r. można oczekiwać ukształtowania się inflacji na poziomie 3,8%, a w 2012 r. 3,0%, co uniemożliwi wypełnienie przez Polskę inflacyjnego kryterium konwergencji. Czynnikami inflacjogennymi będą: wzrost stawek VAT i akcyzy, drożejące paliwa, energia elektryczna i żywność (te grupy towarów mają szczególnie silny efekt mnożnikowy) oraz podwyżki cen usług komunalnych, wymuszone niekorzystną sytuacją budżetową jedno-stek samorządu terytorialnego. Skala impulsu inflacyjnego, wynikająca ze zmian podatku VAT i akcyzy, może być jednak relatywnie niewielka i według szacunku NBP wyniesie 0,3 – 0,5 pkt. proc. Impuls ten będzie miał charakter przejściowy, mimo to wpłynie na wzrost oczekiwań inflacyjnych.

Istotnym źródłem niepewności pozostanie kształtowanie się cen surowców i paliw na rynkach światowych, zwłaszcza związanych z rosnącym popytem ze strony rozwijających się gospodarek. Istnieje ryzyko znacznego wzrostu tych cen także w perspektywie śred-nio- i długoterminowej. Przewiduje się, że tempo wzrostu cen żywności w Polsce znacz-nie przewyższy notowania z 2010 r. Przeciętny ich poziom może być o około 6% wyższy niż w ubiegłym roku. W pierwszym półroczu podrożeją głównie produkty pochodzenia ro-ślinnego, a w drugim – zwierzęce.

Proinflacyjnie może oddziaływać również poprawa sytuacji na rynku pracy. Wzrasta-jący popyt na pracę nasili presję płacową, a w konsekwencji zwiększy jednostkowe koszty pracy. Czynnikiem wzrostu presji płacowej może być też podniesienie od 2011 r. płacy minimalnej. Natomiast procesy inflacyjne może hamować: zamrożenie płac w sfe-rze budżetowej, niższy niż w 2010 r. wskaźnik waloryzacji rent i emerytur, likwidacja czę-ści ulg i zwolnień podatkowych oraz spodziewana stopniowa aprecjacja złotego.

Utrzymuje się mimo wszystko duża niepewność co do kształtowania się kursu naszej waluty. Z jednej strony, trudna sytuacja finansów publicznych stwarza ryzyko osłabienia tego kursu, z drugiej niski stopień nierównowagi wewnętrznej i relatywnie wysoki, na tle innych krajów rejonu i strefy euro, wzrost gospodarczy w Polsce – w warunkach utrzy-mującej się nadpłynności na światowych rynkach finansowych – mogą zintensyfikować napływ inwestycji bezpośrednich i portfelowych z zagranicy, przyczyniając się do apre-cjacji waluty krajowej. Umocnieniu złotego powinny sprzyjać również podwyżki stóp pro-centowych NBP, w ramach cyklu zacieśniania polityki pieniężnej. Średni roczny kurs zło-tego do euro może ukształtować się w 2011 r. na poziomie 3,90, a do dolara przekroczy 2,80. W porównaniu z 2010 r. oznaczałoby to umocnienie naszej waluty wobec euro o około 2%, a wobec dolara o 5%. Dalszą aprecjację złotego, w skali wyższej od notowanej w bieżącym roku, będziemy obserwować w 2012 r. Warunkiem jednak stanie się realiza-cja decyzji zmniejszających nierównowagę finansów publicznych i ograniczających nara-stanie zadłużenia kraju.


WYKRES 5. Prognoza relacji długu publicznego do PKB, w krajach UE-27, w 2011 r.

120,2

107

100,5

88,8

86,8

83,5

80,1

75,9

72

70,8

69,7

66,6

65,2

51,9

51,1

45,1

44,8

43,1

42,8

38,9

33,4

20,2

150,2

81,6

57,2

47,5

19,6

9,5

0 50 100 150 200

Grecja

Włochy

Irlandia

Belgia

Portugalia

Francja

Wielka Brytania

UE-27

Węgry

Niemcy

Ausrtria

Malta

Hiszpania

Holandia

Cypr

Polska

Łotwa

Finlandia

Dania

Słowacja

Słowenia

Czechy

Litwa

Szwecja

Rumunia

Bułgaria

Luksemburg

Estonia


RE

CE

NZ

JE

I IN

FO

RM

AC

JE

TA

BE

LA

1.

P

od

staw

ow

e w

skaź

nik

i syt

uac

ji g

osp

od

arcz

ej w

lata

ch 2

001-

2012

Wys

zcze

gó

lnie

nie

20

01

2002

20

03

2004

20

05

2006

20

07

2008

20

09

2010

20

11

2012

W

yko

na

nie

P

rog

no

za

D

yna

mik

a, r

ok

po

prz

edn

i = 1

00

Pro

dukt

kra

jow

y br

utto

(c. s

tałe

) 10

1,2

101,

4 10

3,9

105,

3 10

3,6

106,

2 10

6,8

105,

1 10

1,7

103,

8 10

4,2

104,

0 P

rodu

kcja

spr

zeda

na p

rzem

ysłu

(c.

stał

e)

100,

6 10

1,1

108,

3 11

2,6

103,

7 11

1,2

111,

2 10

4,4

96,5

10

9,8

109,

5 10

8,0

Pro

dukc

ja b

udow

lano

-mon

tażo

wa

(c.

stał

e)

93,6

99

,7

100,

9 93

,0

101,

5 11

3,7

117,

4 11

0,0

105,

1 10

3,5

112,

5 10

8,5

Glo

baln

a pr

oduk

cja

roln

icza

(c. s

tałe

) 10

5,8

98,1

99

,2

107,

5 95

,7

98,8

10

5,9

103,

2 10

2,2

98,2

10

2,5

102,

8 N

akła

dy in

wes

tycy

jne

(c. s

tałe

) 90

,5

90,0

10

0,6

106,

5 10

7,7

116,

8 12

0,4

110,

7 99

,2

96,8

10

9,5

109,

0 E

kspo

rt to

war

ów (E

UR

) - pła

tnic

zo

119,

3 10

6,0

109,

1 12

2,3

117,

8 12

0,4

113,

4 11

4,2

82,9

12

0,1

113,

0 11

2,0

Impo

rt to

war

ów (E

UR

) - pła

tnic

zo

105,

2 10

3,5

103,

3 11

9,5

113,

4 12

4,0

119,

7 11

7,2

74,6

12

2,6

116,

0 11

5,0

Cen

y to

war

ów i

usłu

g ko

nsum

pcyj

nych

- śr

edni

e ro

czne

10

5,5

101,

9 10

0,8

103,

5 10

2,1

101,

0 10

2,5

104,

2 10

3,5

102,

6 10

3,8

103,

0 -

XII

w re

lacj

i do

XII

103,

6 10

0,8

101,

7 10

4,4

100,

7 10

1,4

104,

0 10

3,3

103,

5 10

3,1

103,

5 10

2,6

Prz

ecię

tne

real

ne w

ynag

rodz

enie

br

utto

w s

ekto

rze

prze

dsię

bior

stw

10

1,6

101,

5 10

2,0

100,

8 10

1,2

104,

2 10

6,7

105,

9 10

1,1

100,

8 10

1,6

102,

2

w %

S

topa

bez

robo

cia

(31

XII)

19

,4

20,0

20

,0

19,0

17

,6

14,8

11

,2

9,5

12,1

12

,3

11,0

10

,0

Sal

do ra

chun

ku b

ieżą

cego

; %P

KB

-3

,1

-2,8

-2

,5

-4,0

-1

,2

-2,7

-4

,7

-4,8

-2

,2

-3,4

-3

,6

-4,0

W

ynik

sek

tora

fina

nsów

pub

liczn

ych;

%

PK

B

-5,3

-5

,0

-6,2

-5

,4

-4,1

-3

,6

-1,9

-3

,7

-7,3

-7

,9

-6,6

-6

,0

Dłu

g pu

blic

zny;

%P

KB

38

,8

43,6

48

,4

46,7

47

,5

47,8

44

,8

46,9

49

,9

55,0

57

,2

52,8

Źró

dło:

Dan

e Głó

wne

go U

rzęd

u S

taty

styc

zneg

o, N

arod

oweg

o B

anku

Pol

skie

go, M

inis

ters

twa

Fina

nsów

ora

z pr

ogno

za a

utor

a.


W latach 2011 – 2012 deficyt budżetu państwa pozostanie na podwyższonym poziomie. Jednocześnie wystąpią znaczne niedobory w finansach innych jednostek publicznych, m.in.: jednostek samorządu terytorialnego, Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz Krajowego Funduszu Drogowego. Oznacza to utrzymanie się wysokiego deficytu fi-nansów publicznych. Podjęte w końcu 2010 r. i na początku bieżącego roku działania mające na celu ograniczenie nierównowagi finansowej (m.in.: podwyżka stawek VAT, ograniczenie inwestycji i redukcja przepływu środków do OFE) nie gwarantują w bieżą-cym roku nieprzekroczenia przez dług publiczny drugiego progu ostrożnościowego, okre-ślonego w ustawie o finansach publicznych na 55% PKB. Zagrozić temu może szereg czynników, w tym m.in.:

– niższa od planowanej, dynamika PKB skutkująca wolniejszym wzrostem docho-dów budżetowych12;

– wyższy od przewidywań, deficyt jednostek samorządu terytorialnego; – niewykonanie planów przychodów z prywatyzacji; – ewentualna deprecjacja złotego. Sytuacja taka oznaczałaby konieczność dokonania, daleko idących, dostosowań w

budżecie, już od 2013 r.13, oraz przyczyniłaby się do pogorszenia postrzegania polskiej gospodarki i w konsekwencji do większej zmienności kursu walutowego, a także wzrostu długoterminowych stóp procentowych, drastycznie ograniczając możliwości finansowania zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego.

Wysoki deficyt strukturalny sektora instytucji rządowych i samorządowych oraz ryzyko przekroczenia drugiego progu ostrożnościowego wymagają podjęcia szybkich i zdecydo-wanych działań konsolidacyjnych. Ciężar dostosowań strukturalnych nie może przy tym spoczywać wyłącznie na budżecie państwa, ale powinien być rozłożony na wszystkie podmioty tego sektora.

12 Szacunkowe obliczenia wskazują, że jeżeli nie ma negatywnych w odniesieniu do dochodów

budżetowych zmian systemowych, to osłabienie wzrostu PKB o 1 pkt. proc. skutkuje zmniejszeniem dochodów budżetu państwa o około 4 mld zł.

13 Zgodnie z art. 86 ustawy o finansach publicznych (Dz.U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240), gdy wartość relacji państwowego długu publicznego do PKB w roku t jest większa od 55%, a niższa od 60%, to uchwalony projekt ustawy budżetowej na rok t+2 powinien zakładać co najmniej zrów-noważone saldo budżetu państwa. Ponadto, budżet nie może przewidywać wzrostu wynagrodzeń pracowników państwowej sfery budżetowej, a wskaźnik waloryzacji rent i emerytur nie może być wyższy od inflacji. Jednocześnie muszą być zrównoważone budżety jednostek samorządu terytorialnego, z wyjątkiem wydatków na współfinansowanie zadań realizowanych ze środków UE.


Marcin PRONIEWSKI

EKONOMIA. POLITYKA. ETYKA IV

KONFERENCJA NAUKOWA

FUNDACJA PROMOCJI ROZWOJU PODLASIA BIAŁOWIEŻA, 20-22 CZERWCA 2011 R.

W latach 2007-2009 gospodarka światowa zmagała się z kryzysem gospodarczym,

który doprowadził do wzrostu bezrobocia i znacznego spowolnienia rozwoju gospo-darczego, a w konsekwencji do powiększającego się deficytu budżetowego i długu pu-blicznego. Obecnie znaczące instytucje analityczno-prognostyczne (MFW, Eurostat, OECD) prognozują na lata 2011-2012 wzrost PKB liczących się aktorów gospodarki światowej. Tym niemniej, problematyka: długu publicznego (narastającej jego dynamiki), nierówno-wagi na rynku pracy oraz funkcjonowania globalnych rynków finansowych ogniskuje uwa-gę wielu ośrodków badawczych.

W obliczu powstałej sytuacji gospodarczej, zaistniała potrzeba zastanowienia się nad kwestią norm etycznych w polityce i ekonomii. Naukowcy z wielu ośrodków w Polsce do-strzegli liczne problemy odnoszące się do: norm etycznych w działalności gospodarczej, w działalności władz publicznych na szczeblu: centralnym, regionalnym i lokalnym, oraz etycznych aspektów zrównoważonego rozwoju, etycznych uwarunkowań globalizacji, po-lityki spójności.

Efekty ich rozważań zostały opublikowane w dwóch książkach monograficznych pt. ,,Ekonomia. Polityka. Etyka IV” oraz ,,Ekonomia. Polityka. Etyka V”, wydanych przez Wy-dawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku pod redakcją prof. dr. hab. Andrzeja F. Bociana. Liczba publikacji, przedstawiona w monografiach, świadczyła o ważności poruszanej te-matyki i przyczyniła się do zorganizowania, w dniach 20-22 czerwca 2011r., w Białowieży konferencji naukowej na temat: Ekonomia. Polityka. Etyka IV. Konferencja ta była czwartą z cyklu konferencji na temat współzależności między ekonomią, polityką a etyką, organi-zowanych przez Fundację Promocji Rozwoju Podlasia.1 Udział w niej wzięli przedstawi-ciele czołowych ośrodków naukowych w Polsce, m.in. z: Białegostoku, Kielc, Lublina, Ło-dzi, Warszawy oraz z Portugalii (Setúbal). Obecnością swą konferencję zaszczyciły rów-nież osoby ze świata biznesu, finansów oraz przedstawiciele Urzędu Miejskiego w Bia-łymstoku. Patronat naukowy nad konferencją objął Wydział Ekonomii i Zarządzania Uni-wersytetu w Białymstoku.

Podczas obrad rozważano kwestie kryzysu gospodarczego, jaki miał miejsce w pop-

rzednich latach. Dopatrywano się jego źródeł w: sytuacji na rynku nieruchomości w Sta-nach Zjednoczonych, utrzymywaniu w krajach rozwiniętych niskiego poziomu stóp pro-centowych, narastaniu globalnych nierównowag, m.in. w nadwyżkach na rachunkach ob-

1 Konferencje na temat: Ekonomia.Polityka.Etyka: - Ekonomia.Polityka.Etyka – Białystok, 8 grudnia 2003r., - Ekonomia.Polityka.Etyka II – Białystok, 14 listopada 2005 r., - Ekonomia.Polityka.Etyka III – Kazimierz Dolny, 21-23 czerwca 2010 r., - Ekonomia.Polityka.Etyka IV – Białowieża, 20-22 czerwca 2011r.

Recenzje i informacje

250

rotów bieżących w krajach, takich jak: Chiny, Japonia, kraje Bliskiego Wchodu, jak rów-nież w deficytach państw, tj.: Stanów Zjednoczonych, Europy Zachodniej. Przyczyny kry-zysu dostrzegano w modelu nadzoru opartego na zasadzie samoregulacji rynków finan-sowych, silnym wzroście znaczenia sektora finansowego w największych gospodarkach świata, oraz powstawaniu na rynku aktywów, wskutek m.in.: niskiej inflacji w krajach roz-winiętych, wykorzystywania przez inwestorów strategii carry trade, dużych przepływów kapitału dzięki globalizacji i integracji rynków finansowych. Wskazywano na działania, które podejmowały banki, w celu zapewnienia płynności na rynku międzybankowym. Na krajo-wym rynku międzybankowym NBP ogłosił działania w ramach tzw. pakietu zaufania. Zau-fanie inwestorów do Polski wzrosło po przyznaniu Polsce przez MFW dostępu do linii kre-dytowej w wysokości 13,69 mld SDR. Dużą rolę w stosunku do sektora bankowego ode-grały plany pomocy rządów państw na świecie. Wskazywano jednak, że całkowity powrót do sytuacji sprzed kryzysu wymaga bardzo długiego czasu oraz szeregu licznych działań.

Jednym z tematów poruszanych na konferencji był etyczny kontekst procesów kon-sumpcji. Objaśniano, że pojedyncze decyzje nabywcze często okazują się również wybo-rami moralnymi, mającymi pozytywny lub negatywny wpływ na innych ludzi.

Podkreślano, że XX w. był wiekiem eksplozji konsumpcji, objawiającym się gwałtow-nym wzrostem spożycia i wzrostu znaczenia konsumpcji w codziennej egzystencji oraz w ocenie poziomu satysfakcji z życia. Problemem jest to, że wzrost spożycia ma charak-ter wybiórczy i tylko część konsumentów ma dostęp do przeważającej liczby współcze-śnie produkowanych dóbr i usług, natomiast na większości kontynentów nadal powszech-ne są: ubóstwo, głód, brak dostępu do edukacji i opieki medycznej. Ukazywano pewien paradoks w sferze konsumpcji, mimo że z jednej strony gospodarka potrafi spełnić wszel-kie potrzeby konsumentów, to z drugiej strony niewielu z nich ma dostęp do podstawo-wych dóbr i usług. Następnie dostrzegano, że wysoki poziom konsumpcji w krajach Pół-nocy powoduje pojawienie się problemów społecznych, gdyż konsument odczuwa niena-sycenie, jest niezadowolony z osiągniętego poziomu życia, ponieważ ma świadomość, że możliwy jest jeszcze wyższy poziom i dostępne są nowocześniejsze dobra konsumpcyj-ne. Powoduje to wzrost patologii społecznych, kolejnych uzależnień. Również silne od-działywanie marketingu i reklamy wpływa na dezorientację konsumentów w odniesieniu do racjonalnych decyzji nabywczych.

Widocznym skutkiem konsumpcji jest degradacja środowiska przyrodniczego. Z uwa-gi na coraz intensywniejsze wykorzystanie zasobów przyrody, wzrasta ilość odpadów i zanie-czyszczeń środowiska. Zachowania etyczne w konsumpcji wyrażają się w: tradycyjnej dobroczynności, pomocy społecznej i działaniach w ramach wolontariatu. Przedstawiona koncepcja etycznej konsumpcji polega na podjęciu potencjalnego, etycznego aspektu konsumowania i wyszukania takiego sposobu zaspokojenia potrzeb, żeby nie dopuścić do sytuacji moralnie nagannych. Wybór moralny dokonuje się w czterech płaszczyznach. Pierwsza polega na wyborze między produktami globalnymi i lokalnymi. Druga płaszczyz-na odnosi się do środowiska przyrodniczego. Następna uwzględnia wpływ konsumpcji na respektowanie praw zwierząt. Ostatnia płaszczyzna obejmuje respektowanie praw czło-wieka. Podkreślano również, że coraz częściej popularnością cieszą się takie koncepcje, jak: ekokonsumpcja, wegetarianizm oraz idea fair trade.

Kolejne rozważania dotyczyły etycznych aspektów produkcji rolniczej. Z uwagi na to, że przedsiębiorstwa kierują się maksymalizacją zysku, istnieje potrzeba zainteresowania się granicami intensyfikacji działalności rolniczej, które nie powodowałyby nadmiernego wzrostu tzw. kosztów społecznych, do których zalicza się m.in.: wzrost zanieczyszczenia środowiska, pogorszenie jakości produktów, zdrowia zwierząt, a także ich dobrostanu. Zwró-cono uwagę na trzy zasadnicze obszary: oddziaływania producentów rolnych na środo-wisko przyrodnicze, traktowania zwierząt gospodarskich, jak również kształtowania jakoś-ci produktów rolniczych, które mają wpływ na stan zdrowia konsumentów żywności. Ze względu na to, że każdy rolnik jest przedsiębiorcą, powinien stosować się do wielu zasad określonych w kodeksie Etyki dla Przedsiębiorców, jak również regulacji unijnych, tj.: Za-


251

sady Dobrej Praktyki Rolniczej, Zasady Dobrostanu Zwierząt. Zwrócono uwagę na wzrost nawożenia w polskim rolnictwie w ostatnich latach i konieczność prowadzenia właściwej gospodarki nawozami, aby maksymalnie zmniejszyć ich niekorzystny wpływ na środowi-sko przyrodnicze. Podkreślono, że od 2009 r. Wspólna Polityka Rolna UE realizuje za-sadę współzależności – cross compliance – zakładającą powiązanie dopłat bezpośred-nich z obowiązkiem przestrzegania przez rolnika zasad dobrej kultury rolnej, zgodnej z ochroną środowiska, oraz zapewnienia niektórych elementów dobrostanu utrzymywa-nych zwierząt. Scharakteryzowano rolnictwo ekologiczne, pozbawione stosowania środ-ków chemicznych, zapewniające: trwałą żyzność gleb, zdrowotność zwierząt oraz bardzo dobrą jakość produktów rolniczych.

Jednym ze współczesnych problemów ekonomiczno-społecznych jest polityka zatrud-nienia. W ostatnich latach obserwuje się niekorzystne trendy demograficzne. Prognozy dla województwa podlaskiego wskazują, że liczba ludności w latach 2008-2035 zmniejszy się o 9%, nastąpi spadek zasobów pracy o 19,3%. Takie prognozy wskazują na wystę-powanie w przyszłości nierównowagi na rynku pracy, wywołanie stanu deficytu siły robo-czej, które ograniczają możliwości rozwojowe województwa. Ważną kwestią jest wydłu-żanie aktywności zawodowej starszych pracowników w grupie wiekowej 50+. Wysokość emerytury w nowym systemie emerytalnym jest uzależniona od zgromadzonego kapitału, a więc od okresu zatrudnienia. W rezultacie pracownicy, wcześnie kończący swoją ak-tywność, otrzymają niskie świadczenia emerytalne, w skrajnych przypadkach będą ska-zani na ubóstwo. Praca dla tej grupy ludności jest również podstawowym czynnikiem ok-reślającym miejsce człowieka w strukturze społecznej, zaspokajając ważne potrzeby psy-chospołeczne, tj.: poczucie własnej wartości i użyteczności, samorealizacji, kontaktów społecznych.

Podczas obrad zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych wśród podlaskich pra-codawców z sektora MŚP zatrudniających powyżej pięciu pracowników. Badanie przepro-wadzono na 500 przedsiębiorstwach. Przedstawiały one: stopień wykorzystania aktywno-ści zawodowej osób w wieku 50+, zalety i wady tej grupy pracowników, działania firm na rzecz wsparcia tych pracowników, powody wycofywania się i pozostawania na rynku pra-cy przez starszych pracowników oraz czynniki zachęcające pracowników 50+ do utrzy-mania aktywności zawodowej.

Dyskusja na temat tej grupy osób doprowadziła do wniosków, że potencjał pracy osób w wieku powyżej 50 roku życia jest wykorzystywany w minimalnym stopniu, a pracodaw-cy nie podejmują działań wspierających pracowników w wieku 50+. Wskazywano również na potrzebę zachęcenia pracowników do wydłużania aktywności zawodowej. Jest to tym bardziej istotne, że szybko zmniejsza się liczebność potencjalnych zasobów pracy w naj-bliższych latach i pracodawcy będą zmuszeni do zatrudnienia, w coraz większym stopniu, starszych pracowników.

Podczas kolejnych sesji dyskutowano nad problemem etyki i społecznej odpowiedzial-ności biznesu. Podkreślano, że nierzadko popularniejsze w Polsce staje się pojęcie spo-łecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) zarówno w środowiskach akademickich, jak również wśród menedżerów i przedsiębiorców, którzy chcą wykorzystać te teorie w co-dziennej praktyce biznesowej. Objaśniano, że etyka i społeczna odpowiedzialność bizne-su mogą przynosić zysk, przytaczano argumenty i dowody wskazujące na pozytywny związek między wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstwa a jego odpowiedzialnością społeczną.

Oceniano także realizację polityki spójności w obecnym okresie programowania 2007-2013 na podstawie wykorzystania funduszy unijnych, tj.: Europejskiego Funduszu Roz-woju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności. Wskazywano, że polityka spójności przynosi coraz bardziej widoczne korzyści, wpływając na przyśpieszenie rozwoju polskich regionów, w sferze: gospodarczej, społecznej i przes-trzennej.


252

Podczas obrad odwołano się również do tematyki: etycznych aspektów zrównoważo-nego rozwoju, stanu finansów publicznych i jego wpływu na sytuację materialną społe-czeństwa, etycznego wymiaru stosunków międzynarodowych, uwarunkowań etycznych globalizacji, etyki w biznesie.

Współzależność między ekonomią, polityką, a etyką została przedstawiona przez uczest-ników konferencji w następujących referatach:

– Andrzej Franciszek Bocian – Ekonomia-Polityka-Etyka (Jakie relacje?); – Tadeusz Truskolaski, Anna Busłowska – Prorozwojowy model polityki transpor-

towej; – Marek Proniewski – Foresight regionalny – zarys metodologii badań dla woje-

wództwa podlaskiego; – Henryk Wnorowski – Znaki towarowe i ich ochrona jako element konkurencyjno-

ści przedsiębiorstwa; – Jerzy Sikorski – Kryzys na światowych rynkach finansowych 2007-2010 oraz

jego wpływ na rynek finansowy Polski; – Dariusz Kiełczewski – Etyczny kontekst procesów konsumpcji; – Mirosława Kozłowska-Burdziak – Etyczne aspekty produkcji rolniczej; – Adam Sadowski – Przemysł drzewny we Wschodniej Polsce – nie wykorzystane

szanse, czy potrzeba ochrony lasów dla przyszłych pokoleń; – Lech Jańczuk – Stan finansów publicznych jako determinanta zamożności

społeczeństwa w III Rzeczpospolitej; – Cecylia Sadowska – Snarska – Determinanty utrzymania aktywności zawodowej

pracowników w grupie wiekowej 50+ w regionie podlaskim; – Dorota Perło – Koncepcja zrównoważonego rozwoju regionów w Polsce – prze-

waga ekonomii, polityki czy etyki?; – Olgierd Swiatkiewicz, Marek Michalski – Czy etyka i społeczna odpowiedzial-

ność biznesu mogą być stosowane w strategii przedsiębiorstw bez ograniczeń?; – Bogna Gawrońska – Nowak, Łukasz Konopielko, Katarzyna Rzentarzewska –

Interwencja walutowa, jej efektywność i aspekt etyczny; – Krzysztof Szczygielski – Polityka naukowa – aspekty ekonomiczne i etyczne; – Łukasz Furman – Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju gospodarczego gmin po-

wiatu rzeszowskiego ziemskiego; – Tadeusz Smuga, Wanda Karpińska-Mizielińska – Wpływ środków z funduszy

unijnych na przekształcenia w gospodarce w perspektywie 2020 r.; – Arkadiusz Niedźwiecki – Kapitalizacja GPW jako miernik rozwoju polskiego

rynku kapitałowego, kontekst regionalny; – Jacek Marcinkiewicz – Zróżnicowanie poziomu rozwoju giełd papierów warto-

ściowych w kontekście wybranych zagadnień ekonomicznych i społecznych; – Tomasz Madras – Etyczne podstawy polityki w systemie liberalno- demokratycz-

nym. Trzy głosy sceptyczne; – Elżbieta Sulima – Struktura zasobów pracy na polskim rynku pracy w świetle

wejścia Polski do Unii Europejskiej; – Paweł Piątkowski – Etyczne aspekty polityki długu publicznego; – Marcin Proniewski – Znaczenie polityki spójności dla rozwoju społeczno-gospo-

darczego Polski; – Krzysztof Sierhej – Środki Unii Europejskiej na rozwój sektora małych i średnich

przedsiębiorstw w Polsce. Konferencja cieszyła się dużym zainteresowaniem wśród wszystkich jej uczestników.

W imieniu Komitetu Organizacyjnego serdecznie Państwo zapraszam na kolejne edycje konferencji poświęconej problemowi norm etycznych w polityce i ekonomii w najbliższych latach.

Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku poleca publikacje naukowe:

Henryk Wnorowski INSTYTUCJONALNE UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Spis treści: 1. Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania aktywności gospodarczej; 2. Bariery instytucjonalne w sferze działalności gospodarczej; 3. Zróżnicowanie w poziomie rozwoju gospodarczego oraz sile ograniczeń instytucjonalno-prawnych w sferze aktywności gospodarczej w wybranych krajach UE; 4. Metodologia „DOING BUSINESS” jako argument na rzecz wykorzystania danych Banku Światowego w procesie weryfikacji hipotezy głównej niniejszego badania; 5. Opis zróżnicowania państw UE pod względem warunków instytucjonalno-prawnych, traktowanych jako zmienne objaśniające poziom aktywności gospodarczej; 6. Uwarunkowania instytucjonalno-prawne a poziom aktywności gospodarczej w krajach UE - wyniki badań i wnioski końcowe. Adam Wyszkowski PODATKI POŚREDNIE I DOCHODOWE W SYSTEMIE PODATKOWYM Spis treści: 1. System podatkowy w gospodarce rynkowej; 2. Ewolucja systemu podatkowego w Polsce; 3. Podatki pośrednie jako źródło dochodów budżetu państwa; 4. Podatki dochodowe jako źródło dochodów budżetu państwa; 5. Wybrane zagadnienia konstrukcji optymalnego systemu podatkowego; 6. Wnioski końcowe Barbara Roszkowska-Mądra OBSZARY WIEJSKIE O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA W ASPEKCIE ICH ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Spis treści: 1. Współczesne koncepcje rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich; 2. Charakterystyka obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) i podstawy teoretyczne polityki ich wspierania; 3. Polityka Unii Europejskiej wobec gospodarowania na obszarach ONW; 4. Obszary ONW w Polsce; 5. Propozycja wydzielania nizinnych obszarów ONW i ich rodzajów na podstawie typologii systemów gospodarowania w rolnictwie; 6. Uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich województwa podlaskiego; 7. Zastosowanie typologii systemów gospodarowania w rolnictwie gmin w województwie podlaskim do wydzielania rodzajów ni-zinnych obszarów ONW; 8. Kierunki rozwoju i zalecane formy wsparcia dla wyróżnionych rodzajów ONW w województwie podlaskim

Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku poleca publikacje dydaktyczne:

Zdzisław Czajka GOSPODAROWANIE KAPITAŁEM LUDZKIM Białystok 2011, ISBN 978-83-7431-258-5

Ewa Roszkowska WYBRANE MODELE NEGOCJACJI Białystok 2011, ISBN 978-83-7431-259-2

Krzysztof Barteczko, Andrzej F. Bocian PROGNOZOWANIE I SYMULACJE PROCESÓW GOSPODARCZYCH Białystok 2010, ISBN 978-83-7431-272-1

PODYPLOMOWE STUDIA

RACHUNKOWOŚCI I AUDYTU WEWNĘTRZNEGO W JEDNOSTKACH SEKTORA PUBLICZNEGO

15-062 Białystok ul. Warszawska 63 pok. 208 tel. (085) 7457702, fax (085) 7457702 Kierownik: dr hab. Ryta I. Dziemianowicz, prof. UwB Sekretariat: Grażyna Majewska

CEL STUDIÓW − zdobycie i pogłębienie wiedzy z zakresu organizacji i funkcjonowania

sektora finansów publicznych, − pogłębienie wiedzy w zakresie prawa finansów publicznych i adminis-

tracji publicznej, − przekazanie słuchaczom wiedzy na temat szczególnych zasad i metod

prowadzenia rachunkowości w jednostkach sektora finansów, − poznanie nowych regulacji dotyczących organizacji i zasad przeprowa-

dzania wewnętrznej kontroli finansowej w jednostkach sektora finan-sów publicznych,

− zdobycie praktycznych umiejętności w zakresie tworzenia oraz analizy funkcjonowania i oceny komórek kontroli finansowej i audytu wew-nętrznego.

STUDIA ADRESOWANE SĄ DO:

− głównych księgowych i kadry kierowniczej w jednostkach sektora fi-nansów publicznych

− pracowników odpowiedzialnych za prowadzenie nowoczesnego sys-temu audytu wewnętrznego i kontroli finansowej w jednostkach sek-tora publicznego.

Zasady naboru: - decyduje kolejność zgłoszeń.

Warunki rekrutacji:

- odpis dyplomu, - kwestionariusz osobowy, - podanie, - poświadczenie opłaty manipulacyjnej oraz pierwszej raty czesnego.

PODYPLOMOWE STUDIA

FINANSÓW I RACHUNKOWOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

15-062 Białystok ul. Warszawska 63 pok. 208 tel. (085) 7457702, fax (085) 7457702 Kierownik: dr hab. Ryta I. Dziemianowicz, prof. UwB Sekretariat: Grażyna Majewska

Podyplomowe Studia Finansów i Rachunkowości Przedsiębiorstw istnieją

od roku akademickiego 1992/1993. Przeznaczone są dla absolwentów szkół wyższych różnej specjalności.

Celem studiów jest przygotowanie kadr dla przedsiębiorstw i instytucji w zakresie finansów i rachunkowości oraz przygotowanie słuchaczy do działalności usługowej w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych.

Studia trwają dwa semestry, kończą się zaliczeniami lub egzaminami z posz-czególnych przedmiotów. Zajęcia odbywają się w formie 7 dwudniowych zjazdów w weekendy w każdym semestrze i obejmują ponad 300 godz. zajęć dydaktycz-nych. Studia kończą się wydaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomo-wych. Wykładane są następujące przedmioty:

- rachunkowość finansowa, - sprawozdawczość finansowa, - rachunek kosztów, - system podatkowy, - papiery wartościowe, - prawo cywilne, gospodarcze i administracyjne, - system informatyczny i podstawy informatyki, - wykłady okolicznościowe.

Zasady naboru:

- decyduje kolejność zgłoszeń. Warunki rekrutacji:

- odpis dyplomu, - kwestionariusz osobowy, - podanie, - poświadczenie opłaty manipulacyjnej oraz pierwszej wpłaty czesnego.

PODYPLOMOWE STUDIA MENEDŻERSKIE

15-062 Białystok ul. Warszawska 63

pok. 229

tel. (0~85) 745 77 25

fax (0~85) 741 46 85

Kierownik: dr hab. Tadeusz Truskolaski, prof. UwB Sekretariat: Anna Kitlasz

Podyplomowe Studia Menedżerskie istnieją od roku 1992. Przeznaczone jest dla absolwentów szkół wyższych, różnych specjalności.

Wykładowcami są pracownicy naukowi oraz praktycy, dyrektorzy banków i specjaliści z poszczególnych dziedzin. Program i treści nauczania dostosowane są do potrzeb i wyma-gań rynku. Studium daje szansę nawiązania ciekawych kontaktów oraz konsultacji z wielo-ma specjalistami z różnych branż. Zasady naboru: decyduje kolejność zgłoszeń. Warunki rekrutacji: - odpis dyplomu, - kwestionariusz osobowy, - podanie, - opłata manipulacyjna.

Studia trwają dwa semestry. Zajęcia odbywają się w formie 2-dniowych zjazdów

(w soboty i niedziele) i obejmują 256 godzin zajęć dydaktycznych. Studia kończą się egza-minem i wydaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomowych.

Wykładane są następujące przedmioty: Organizacja i zarządzanie Zarządzanie finansami i rynek kapitałowy Marketing Zarządzanie zasobami pracy Zarządzanie strategiczne Biznes plan System podatkowy Funkcjonowanie gospodarki rynkowej Rachunkowość zarządcza Negocjacje w biznesie Public relations Prawo pracy Zamówienia publiczne Rynek i wycena nieruchomości Zajęcia komputerowe Seminaria - wykłady okolicznościowe

PODYPLOMOWE STUDIA ZARZĄDZANIA PROJEKTAMI UNII EUROPEJSKIEJ

15-062 Białystok, ul. Warszawska 63, pok. 234, tel. (085) 7457721, fax (085) 7414685

e-mail: [email protected] http://www.weiz.uwb.edu.pl/

Kierownik: dr Elżbieta Sulima Sekretariat: mgr Jolanta Wiszniewska

Cele studiów Przekazanie praktycznych umiejętności opracowania projektu i jego zarządzania (w tym finansowego) oraz wypełniania wniosków, gwarantujących pozyskanie środków finansowych z Unii Europejskiej. Adresaci Wszystkie osoby, które są zobowiązane lub pragną z tytułu potrzeb lub planów zawodowych otrzymać wiedzę dotyczącą pozyskiwania środków finansowych z Unii Europejskiej. W szczególności program kierowany jest do: – przedsiębiorców, – pracowników administracji samorządowej, organizacji pozarządowych, – nauczycieli – absolwentów szkół wyższych – i innych osób zamierzających uzyskać kwalifikacje niezbędne do pozyskiwa-

nia środków finansowych z UE Korzyści Przygotowanie specjalistów w dziedzinie zarządzania projektami Unii Europejskiej. Studia dają możliwość nawiązania kontaktów z osobami bezpośrednio zaangażo-wanymi w realizację projektów finansowanych z funduszy strukturalnych Zasady naboru: decyduje kolejność zgłoszeń. Należy złożyć następujące dokumenty: – odpis dyplomu – podanie – kwestionariusz osobowy – oświadczenie – opłata manipulacyjna – opłata I raty czesnego.

PODYPLOMOWE STUDIA

WYCENY I GOSPODARKI NIRUCHOMOŚCI

Specjalności: WYCENA NIERUCHOMOŚCI

ZARZĄDZANIE NIERUCHOMOŚCIAMI POŚREDNICTWO W OBROCIE NIERUCHOMOŚCIAMI

Kierownik Studiów: dr Dorota Wyszkowska e-mail: [email protected] Sekretariat: mgr Jolanta Wiszniewska tel. 085 745 77 21 fax 085 741 46 85 e-mail: [email protected]

CEL STUDIÓW: Celem Studiów jest przygotowanie słuchaczy, w zależności od wybranej specjalno-ści, do ubiegania się, po spełnieniu dodatkowych wymogów (praktyki zawodowe) o uzyskanie uprawnień zawodowych: – RZECZOZNAWCY MAJĄTKOWEGO – POŚREDNIKIA W OBROCIE NIERUCHOMOSCIAMI – LUB ZARZĄDCY NIERUCHOMOŚCI.

Uczestnikami Studiów mogą być absolwenci szkół wyższych.

Studia trwają 2 semestry od października do czerwca w wymiarze godzin określonym w ramowych programach studiów.

Programy zgodne są z „minimum programowym” zalecanym przez Mi-nisterstwo Infrastruktury, zawartym w Rozporządzeniu Ministra Infra-struktury z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ustalenia minimalnych wy-mogów programowych dla studiów podyplomowych w zakresie wyceny nieruchomości (Dz. Urz. Min. Bud. Nr 3, poz. 16). Zajęcia odbywają się w 2-dniowych zjazdach (soboty i niedziele) co 2 tygo-dnie i kończą się przygotowaniem pracy dyplomowej oraz egzaminem Zasady naboru: o przyjęciu decyduje kolejność zgłoszeń

WYMAGANE DOKUMENTY: – odpis dyplomu – kwestionariusz – oświadczenie – opłata manipulacyjna – opłata I raty czesnego

PODYPLOMOWE STUDIA

ZARZĄDZANIA ZASOBAMI LUDZKIMI

15-062 Białystok ul. Warszawska 63, pok. 225 tel. (085) 745-77-19, fax (085) 741-46-85 e-mail: agrzes@ uwb.edu.pl http://www.weiz.uwb.edu.pl Kierownik: dr Anna Grześ

CEL STUDIÓW: Przekazanie specjalistycznej wiedzy teoretycznej i praktycznych umiejętności z zak-resu zarządzania zasobami ludzkimi niezbędnych do skutecznego funkcjonowa-nia organizacji. Zakres ten obejmuje m.in.: – zasady i metody rekrutacji i selekcji, – system ocen pracowniczych, – systemy wynagradzania, – prawo pracy i zbiorowe stosunki pracy, – negocjacje zbiorowe, – zarządzanie karierami i rozwojem pracowników, itp.

ORGANIZACJA STUDIÓW: Studia trwają 2 semestry. Obejmują 188 godzin dydaktycznych. Zajęcia odby-wają się w 2-dniowych zjazdach (w soboty i niedziele) co 2 tygodnie i kończą się obroną pracy dyplomowej oraz wydaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomowych.

STUDIA ADRESOWANE SĄ DO: – kadry kierowniczej przedsiębiorstw, – pracowników działu kadr, – osób zainteresowanych zdobyciem oraz pogłębieniem wiedzy z zakresu

problematyki zarządzania zasobami ludzkimi w nowoczesnych organi-zacjach.

WYMAGANE DOKUMENTY: – kwestionariusz osobowy – odpis dyplomu, – oświadczenie, – poświadczenie opłaty manipulacyjnej oraz pierwszej raty czesnego

Zasady naboru: – decyduje kolejność zgłoszeń.

Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki … poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2011...

Documents

Transcript of Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki … poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2011...