Cmentarz greckokatolicki parafii p.w. św. Michała Archanioła w Zagórzu

Cmentarz swoimi początkami sięga XIX w. i jest jedynym zachowanym, zarazem najmłodszym jeśli chodzi o datowanie cmentarzem greckokatolickim na terenie miasta Zagórza. Trochę star-szy, nie zachowany, znajduje się w otoczeniu istniejącej do dnia dzisiejszego cerkwi zagórskiej położonej w centrum miasta. Założenie i posadowienie drugiego cmentarza na obrzeżach dawnej wsi Zagórz było skutkiem zastosowania się do Dekretu Nadwornego Cesarza Józefa II, wydanego w Wiedniu 23.08.1784 r., który nakazywał proboszczom przeniesienie cmentarzy poza osiedla. We-dług tradycji do 1828 r. (wzmianka z 1608 r.) po drugiej stronie Osławy pierwotnie istniała drew-niana cerkiew z cmentarzem na miejscu zwanym cwyntaryska. Zatem na terenie miejscowości znajdziemy pozostałości trzech cmentarzy parafii obrządku wschodniego. Według dostępnych greckokatolickich ksiąg parafialnych (Archiwum Państwowe w Sanoku, zesp. 493/0) cerkwi w Zagórzu w latach 1871-1898 na istniejącym do dzisiaj cmentarzu (przy obecnej ul. Wolności) pogrzebano 240 osób. Liczba ta daje wyobrażenie wyglądu tego cmentarza zupeł-nie różnego od obecnego, z dużą ilością miejsc grobowych, zapełniających całą wolną przestrzeń w jego granicach. Do dzisiaj zachowane nagrobki należą do Wincenty Kałużniackiej – małżonki proboszcza Teofila Kałużniackiego, pochowanego w tym samym grobowcu, Karoliny z Bocheń-skich Zambasowicz oraz Mirosława Zambasowicza, Jerzego Kiszki i Władysława Kiszki. Ponadto na terenie cmentarza znajdują się jeszcze dwa nagrobki kamienne bez czytelnej inskrypcji z po-wodu stopnia zniszczenia kamienia. Pomimo braku większej ilości nagrobków i grobów teren ten nadal pozostaje prawnie, fizycznie oraz religijnie cmentarzem i powinien być otaczany należnym szacunkiem i troską.

Pierwsze udokumentowane wzmianki o miejscowości Zagórz pochodzą z 1412 r. Wówczas to występuje pod nazwą Sagorsze, należy do powiatu Sanok i województwa ruskiego (1434-1772), wchodzącego w skład Korony Królestwa Polskiego (1386-1569) oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795). Wcześniejsze, dawne czasy tego terenu to przynależność do tzw. Grodów Czerwieńskich w latach 90. X w. zdobytych na krótki czas przez państwo czeskie, a utraconych na rzecz Rusi Kijowskiej w 981 r. Następnie ziemie te zostały podbite – również nie na długo – przez Bolesława Chrobrego (1018-1030) i ostatecznie włączone w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej

1

3

(1191-1392). W tym czasie następują przełomowe wydarzenia dla losów tych ziem. Po śmierci księcia halickiego Bolesława Jerzego II w 1340 r. część Rusi Halicko-Włodzimierskiej zostaje przyłączona przez króla Kazimierza Wielkiego do Królestwa Polskiego. Z tego krótkiego przeglą-du wynika, że były to tereny nieustających walk między sąsiadującymi plemionami zachodnio-słowiańskimi i wschodniosłowiańskimi, a później państw Polskiego i Ruskiego, a w konsekwencji rywalizujących religii i kultur łacińskiej i bizantyjskiej. Zawiłości polityczno-kulturowe miały również wpływ na aspekt demograficzny, przy czym skład ludności pod względem pochodzenia przedstawiał się był dość typowy dla rejonów pogranicza. Na omawianych terenach najliczniej-sza była ludność pochodzenia ruskiego, pozostała część była pochodzenia polskiego i innego np. wołoskiego (pasterskie ludy z wyższych obszarów Karpat, pochodzące z różnych krajów) a także niemieckiego (tzw. Głuchoniemcy).

W zachowanych dokumentach sądowych w 1515 r. pojawia się pierwsza informacja o popie, czyli kapłanie obrządku wschodniego z Zagórza: 1515 Z. razem z Wielopolem i Osławą: 11 ł., karcz-ma, pop, młyn (ŹD XVIII s. 151)1 . Zatem można wnioskować o funkcjonującej na tym terenie świątyni analogicznego rytu. Z tego okresu i tych samych źródeł historycznych są informacje o wzmiankowanych kapłanach w Dolinie (1552), Zasławiu (1467) oraz Wielopolu (1481). Wów-czas wierni byli członkami cerkwi prawosławnej Patriarchatu Konstantynopola. W wyniku Unii brzeskiej (1596) wierni obrządku wschodniego weszli w struktury cerkwi greckokatolickiej pod-ległej Kościołowi łacińskiemu. Najdłużej nowemu układowi politycznemu i religijnemu opierała się diecezja przemyska, dlatego realne przyjęcie wszystkich konsekwencji unii nastąpiło dopiero w XVIII w. Wtedy to greckokatolicka parafia w Zagórzu należy do dekanatu olchowieckiego (Ol-chowce), a po I wojnie światowej dekanatu sanockiego.

1 Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, red. ogólna Tomasz Jurek, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=24010&q=zag%C3%B3rz&d=0&t=0 w oparciu o m. in. A. Fastnacht, Słownik Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, cz. 3, Societas Vistulana, Kraków 2002, s. 252.

5

Aktualnie istniejąca murowana kamienna cerkiew została zbudowana w 1836 r. i odnowiona w 1922 r. W 1934 r. parafia greckokatolicka w Zagórzu została włączona do Administratury Łem-kowszczyzny. W roku 1945 Ukraińska Greckokatolicka Cerkiew w Polsce została zdelegalizowana, księża wywiezieni i/lub wymordowani a majątek cerkiewny przejęty przez państwo (podobnie jak mienie wszystkich wysiedlonych w ramach Akcji „Wisła”). Masowe wysiedlenia ludności ukra-ińskiej mieszkającej w Polsce do byłej ZSRR (1944-1946) oraz Operacja „Wisła” w 1947 r. nie oszczędziły również miejscowych zagórskich grekokatolików. W świątyni zagórskiej zlokalizowa-no magazyn nawozów. Reaktywacja UGKC w Polsce następuje dopiero w 1989 r. Współcześnie zachowana cerkiew zagórska jest użytkowana przez wspólnotę prawosławną od 1956 r. Dzięki tej formalnej opiece świątynia uniknęła losu wielu zlikwidowanych (ok. 54% wszystkich istnie-jących do 1947 r.) na terenie południowo-wschodniej Polski cerkwi. Jest świątynią orientowaną, zewnętrznie dwudzielną, o zamkniętym półkoliście prezbiterium, z zakrystią od strony północnej. Od zachodu posadowiona trójkondygnacyjna wieża na planie kwadratu, w części górnej jest drew-niana, konstrukcji słupowej, szalowana, w dolnej części z murowaną kruchtą, z kamienia i cegły. Nawę i wieżę wieńczą baniaste sygnaturki z pozornymi latarniami. Dach świątyni jest blaszany, jednokalenicowy, dwuspadowy, nad wieżą namiotowy. Ikonostas pochodzi z lat 30. XX w.

Proboszczowie greckokatolickiej parafii w Zagórzu p.w. św. Michała Archanioła:Wasyl Kawalkiewicz – 1828 – emerytowany. Wasyl Wenhrynowicz – 1827-1828 – administrator. Antin Dobrjanski – 1830-1831 – zm. w Zagórzu, ur. 1800 zm. 07.08.1831, otrzymał święcenia

kapłańskie w 1824 r. Mychajlo Halyk – 1831-1833 – adm. Andrij Karpiński – 1833-1875 – adm., ur. 1806, otrzymał święcenia kapłańskie w 1833 r.,

zm. 17.04.1875 w ZagórzuApolinary Menciński – 1875-1877– adm.Markel Krynyćkij – 1877-1884.

7

Teofil Kalużniacki – 1884-1901, ur. 1841., otrzymał święcenia kapłańskie w 1866 r., zm. 1.11.1901 w Zagórzu

Hryhorij Kowal – 1901-1902 – adm.Ivan Kalużniacki – 1902-1914 –ur. 1854 r., otrzymał święcenia kapłańskie w 1886 r., proboszcz

Zagórza w latach 1902-1914 r., Morochowa w 1889-1902 r., zm. 20.09.1914 r. w Zagórzu.Mykola Makar – 1914-1919 – adm.Mykola Hentisz Janyszyn – 1919-1936.

Według Szematyzmu historycznego diecezji przemyskiej z uwzględnieniem Apostolskiej Admini-stratury Łemkowszczyzny Dymitra Błażejowskiego (1995) można wskazać następujące wybrane dane demograficzne parafii greckokatolickiej w Zagórzu oraz tejże miejscowości. W 1785 r. było 250 grekokatolików, 70 rzymokatolików, 23 Żydów. W 1840 r. – 550 grekokatolików, 706 ogółem w parafii greckokatolickiej Zagórz (z wszystkimi filiami, czyli Zasław i Dolina). W 1859 r. – 486 grekokatolików, 633 ogółem. W 1879 r. – 555 grekokatolików,751 ogółem. W 1899 r. – 750 greko-katolików, 1286 ogółem. W 1926 r. – 780 grekokatolików, 1530 ogółem. W 1936 r. – 890 grekoka-tolików, 1695 ogółem.

Filialne cerkwie parafii to:Dolina – cerkiew p.w. Opieki Matki Bożej, drewniana, zbudowana w 1836 r. na miejscu wcześniej istniejącej o tym samym wezwaniu. Obecnie używana przez rzymskich katolików. Liczba ludności w 1936 r. – 312 grekokatolików. Zasław – cerkiew drewniana, położona na wzgórzu, nieopodal Sanu, uległa kasacji w 1772 r., prawdopodobnie z powodu trudności w jej utrzymaniu przez wiernych, rozebrana. Do dzisiaj w otoczeniu dawnego cerkwiska znajduje się cmentarz. Liczba ludności grekokatolickiej w 1936 r. to 493 osoby.

Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich

tekst: Ewa Bryłafoto, projekt i skład: Aga Kurasińska

2012 r.