85

Maciej S∏omiƒski historyk sztukiRegionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie

Na prze∏omie XIX i XX w. liczba mieszkaƒcówSzczecina osiàgn´∏a 200 tys. Dynamiczny wzrost

ludnoÊci spowodowa∏ odczuwalny niedostatek miej-sca na cmentarzach. 7 listopada 1899 r. w∏adze miej-skie podj´∏y decyzj´ o utworzeniu jednej wielkiej nekropolii w miejsce dotychczasowych cmentarzydzielnicowych i parafialnych1. Przeznaczono pod niàniezabudowane tereny po∏o˝one na pd.-zach. od mias-ta. Do prac przystàpiono w lutym 1900 r., pierwszepogrzeby odby∏y si´ 6 grudnia 1901 r.

Walory zabytkowe Cmentarza CentralnegoProjektantem ca∏oÊci za∏o˝enia by∏ architekt WilhelmMeyer-Schwartau, uczeƒ prof. Friedricha Adlera, absolwent berliƒskiej Akademii Budowlanej. W la-tach 1891-1921 piastowa∏ w Szczecinie stanowiskomiejskiego radcy budowlanego, czyli g∏ównego archi-tekta miasta. Dla stolicy Pomorza Zachodniego za-projektowa∏ m.in. gmach Magistratu (ob. Akademii

NEKROPOLIE

CMENTARZ CENTRALNY W SZCZECINIEZARYS PROBLEMATYKI KONSERWATORSKIEJ

1. Brama g∏ówna, widok od strony zewn´trznej. Fot. G. Solecki.1. Main gate, view from the outside. Photo: G. Solecki.

86

Medycznej) przy ul. Rybackiej, budynki szkó∏ – np.Gimnazjum Miejskiego (ob. I LO) przy wspó∏czesnejalei Piastów oraz monumentalne za∏o˝enie TarasówHakena (dziÊ zwanych Wa∏ami Chrobrego) wraz z wieƒczàcym je gmachem Muzeum Miejskiego.Zmar∏ w 1935 r. w Szczecinie i tu – na CmentarzuCentralnym – zosta∏ pochowany2.

Wspó∏twórcà kompozycji zieleni i pierwszymdyrektorem cmentarza (1900-1928) by∏ berliƒczykGeorg Hannig. W m∏odoÊci praktykowa∏ u wybitnychogrodników, w´drujàc po ówczesnych Niemczech i poza ich granicami. Zdobyte doÊwiadczenia spo˝yt-kowa∏, kierujàc szczeciƒskà nekropolià oraz wydajàcliczne publikacje poÊwi´cone sztuce sepulkralnej. W 1928 r. ze wzgl´du na chorob´ zrezygnowa∏ zestanowiska i wyjecha∏ do Szwajcarii. Zmar∏ w 1934 r.w Berlinie3.

W pierwszym etapie tworzenia nekropolii po-wsta∏a wschodnia jej cz´Êç. Prowadzi∏a do niej trój-skrzyd∏owa neoromaƒska brama, wzorowana na w∏o-skich za∏o˝eniach typu campo santo. Alejki bieg∏y

zakolami po obu stronach wytyczonej z rozmachemosi. Jej poczàtek zaznacza∏a centralna w rzucie kapli-ca, utrzymana równie˝ w neoromaƒskiej stylizacji. W obni˝eniu przed nià znalaz∏ si´ prostokàtny basen,a dalej na wzniesieniu powsta∏y trzy tarasy (ob.cmentarz wojenny).

Meyer-Schwartau wykaza∏ mistrzostwo w ukszta∏-towaniu rozleg∏ej perspektywy widokowej, wciàga-jàcej widza w g∏àb krajobrazu. Idealnie wykorzy-sta∏ przy tym rzeêb´ terenu. Tak wyraênie zaakcen-towanej osi za∏o˝enia pró˝no by szukaç w innych nekropoliach prze∏omu XIX i XX w., a efekt osiàg-ni´ty przez projektantów szczeciƒskiego cmentarzaporównaç mo˝na do wielkich ogrodów barokowych.Tymczasem zrealizowana z rozmachem w Szczecinieidea cmentarza-ogrodu wywodzi si´ z Anglii i Sta-nów Zjednoczonych. Przeniesione stamtàd wzorce w latach 70. XIX w. doczeka∏y si´ realizacji m.in. w Wiedniu i Hamburgu-Ohlsdorfie. Twórcy nekro-polii szczeciƒskiej zapo˝yczyli z tych za∏o˝eƒ ogólnezasady, zgodnie z którymi „ogród umar∏ych” ∏àczyç

2. Cmentarz Centralny wg planuzamieszczonego w dawnym prze-wodniku (Der Stettiner Haupt-friedhof, Stettin 1928).2. Central Cemetery acc. to a planin an old guidebook (Der StettinerHauptfriedhof, Stettin 1928).

3. Plan górnej cz´Êci za∏o-˝enia gaju urnowego, ok.1910 r., wg O. Marcuse, G. Hannig, Die Feuer-bestattung. Eine geschicht-lich ästhetische Betrach-tung nebst einem Abrissüber vorbildliche Urnen-beisetzungsstätten, Braun-schweig 1917. 3. Plan of the upper part of the urn Grove premise,about 1910, O. Marcuse, G. Hannig, Die Feuer-bestattung. Eine geschicht-lich ästhetische Betrach-tung nebst einem Abrissüber vorbildliche Urnen-beisetzungsstätten, Braun-schweig 1917.

87

mia∏ walory krajobrazowe, zieleƒ, architektur´ i rzeê-b´ nagrobnà4. Powstanie ich dzie∏a zbieg∏o si´ z naro-dzinami ruchu na rzecz reformy architektury i rze-mios∏a artystycznego. Wed∏ug reformatorów architek-tura powinna ∏àczyç si´ harmonijnie z otaczajàcym jàkrajobrazem.

Poszczególne cz´Êci Cmentarza Centralnego za-projektowano w sposób zindywidualizowany. W naj-lepszych kwaterach nagrobki wtapiane by∏y w zieleƒ,w innych otaczane ˝ywop∏otami. Pozostawiano te˝miejsca wolne od pochówków, nadajàc im kszta∏t„naturalnych” zagajników i polanek. Unikano efektu„kamiennej pustyni”, powstajàcego przez st∏oczeniewielkiej liczby nagrobków – okaza∏ych od frontu,skromniejszych w g∏´bi. Wed∏ug Hanniga poszcze-gólne groby powinny byç widoczne z ró˝nych stron,a forma pomników nawiàzywaç do tradycji dawnegorzemios∏a. Funkcjà zieleni mia∏o byç wydzielanie ka-meralnych wn´trz ogrodowych.

WielkoÊç ustawianych wÊród drzew i krzewównagrobków okreÊlano w zale˝noÊci od kwatery, w której mia∏y si´ znaleêç. Dopuszczano u˝ycie tyl-

ko niektórych rodzajów kamienia – wapieni, pias-kowców, niepolerowanych granitów; polerowane marmury i granity by∏y materia∏em zakazanym.Zindywidualizowane w formie rzeêby nagrobne nie-jednokrotnie tworzyli wybitni artyÊci. Dzie∏amiAugusta Waterbecka z Hanoweru by∏o m.in. przed-stawienie „Strudzonego W´drowca” oraz akt kobietybudzàcej si´ ze snu zatytu∏owany „Zmartwychwstanie”.Ze znanej pracowni Küsthardtów z Hildesheim po-chodzi∏a grupa figuralna „Mi∏osierny Samarytanin”.Liczne pomniki utrzymane na ogó∏ w klasycyzujàceji neobarokowej stylizacji wykona∏a firma kamie-niarska architekta Adolfa Dahla ze Szczecina, wspó∏-pracujàca ze znakomitym rzeêbiarzem Hugonem Le-dererem. Zdecydowanie nowoczeÊniejsze w wyrazieplastycznym by∏y nagrobki projektowane przezszczeciƒskiego rzeêbiarza Kurta Schwerdtfegera.Najbardziej zaÊ znanà rzeêbà nagrobnà okaza∏a si´„Matka Ziemia” ekspresjonisty Ernsta Barlacha5.

W 1911 r. odby∏a si´ w Szczecinie wystawa sztu-ki cmentarnej. Stanowi∏a ona inspiracj´ do powstaniaregulaminu cmentarza, obowiàzujàcego od 1912 r.

NEKROPOLIE

4. Widok z kopu∏y kaplicy na cmentarz wojenny z Pomnikiem Braterstwa Broni. Fot. J. Undro.4. View of the war cemetery with the Brotherhood in Arms Monument seen from the chapel dome. Photo: J. Undro.

88

5. Kwatera zas∏u˝onych wokó∏ basenu w dolnej cz´Êci dawnegogaju urnowego. Fot. A. Giedymin, ok. 1995 r.5. Heroes’ hill near the pool in the lower part of the former urnGrove. Photo: A. Giedymin, about 1995.

6. Widok na mostek pomi´dzy dwoma wzniesieniami gaju urno-wego. Fot. z ok. 1917 r., wg O. Marcuse, G. Hannig, jw.6. View of a bridge between two elevations of the urn Grove. Photo:about 1917, acc. O. Marcuse, G, Hannig, op.cit.

Powojenne zmiany w uk∏adzieprzestrzennym i zagospodarowaniukwater Po 1945 r. utworzono kwatery wojenne na tarasachwzd∏u˝ g∏ównej osi za∏o˝enia. Od 1946 do 1953 r.przeniesiono tu szczàtki ok. 3 tys. ˝o∏nierzy i cywi-lów radzieckich oraz 367 ˝o∏nierzy i cywilów pol-skich poleg∏ych w podczas walk i wkrótce po ich za-koƒczeniu. Ów „cmentarz bohaterów” wpisa∏ si´ zna-komicie w ca∏oÊç za∏o˝enia. Zaprojektowany w 1947 r.przez in˝. arch. Kazimierza Trzaskowskiego nie wy-chodzi∏ poczàtkowo poza istniejàcy uk∏ad tarasów.Istotne zmiany wprowadzi∏a tu dopiero przebudowa z 1967 r. zrealizowana wg projektu in˝. KazimierzaSzulca. Na osi za∏o˝enia od strony basenu usuni´-to wówczas cz´Êç ˝ywop∏otu, wprowadzajàc repre-zentacyjne schody. OÊ widokowà zamknà∏ pomnikBraterstwa Broni, wzniesiony na Êrodkowym tarasie.

i zmodyfikowanego w 1919 r. Akt ten dotyczy∏ nietylko spraw porzàdkowych, ale tak˝e kszta∏towaniakwater oraz formy mogi∏ i nagrobków. Po raz pierw-szy przewidywa∏ mo˝liwoÊç pochówków cia∏opal-nych, zalegalizowanych w Prusach ustawà z 14 wrzeÊ-nia 1911 r. Za kaplicà, od strony wschodniej, urzà-dzono tzw. gaj urnowy, którego projekt ju˝ w 1910 r.wys∏any zosta∏ na Êwiatowà wystaw´ sztuki cmen-tarnej do Brukseli. Poczàtkowo kremacji dokonywa-no poza Szczecinem. Dopiero w 1925 r. oddano dou˝ytku krematorium przy kaplicy.

Po 1918 r. powi´kszono cmentarz w kierunku za-chodnim. Wed∏ug projektu Georga Hanniga i LuiseLotte Hoyer powsta∏a wàska cz´Êç Êrodkowa (wzd∏u˝alei Widokowej), a potem cz´Êç zachodnia, z alejamibiegnàcymi prostopadle do g∏ównej osi. W najni˝-szym punkcie za∏o˝enia, na koƒcu alei Widokowej

utworzono trzycz´Êciowy basen z dwoma mostkami.Przy alei Leszczynowej wzniesiono w latach 1928-1930 nowà, dziÊ ju˝ nieistniejàcà, modernistycznàkaplic´ o kubicznej, klinkierowej bryle. Przy aleiLipowej zbudowano wg projektu arch. GregoraRosenbauera i rzeêbiarza Kurta Schwerdtfegeraklinkierowà, rzeêbiarsko opracowanà Êcian´, pe∏nià-cà zarazem funkcj´ fontanny.

W nowszych cz´Êciach cmentarza wytyczonoprostokàtne kwatery. Oddzielone od Êwiata zewn´trz-nego wysokimi ˝ywop∏otami, stanowi∏y one rodzajautonomicznych jednostek przestrzennych, jakbyoddzielnych cmentarzy, z których ka˝dy wyposa˝onyby∏ w stojàcà poÊrodku studni´. Geometryczne roz-planowanie kwater skontrastowane zosta∏o z malow-niczymi dolinkami dwóch strumieni – zwanych Ci-chà i Jasnà Wodà. Pod koniec lat 20. powierzchnianekropolii wynosi∏a 153 ha.

7. Gaj urnowy, widok górnej cz´Êci z basenem fontanny i ˝ywo-p∏otami. Fot. po 1910 r., wg O. Marcuse, G. Hannig, jw.7. Urn Grove, view of the upper part with the fountain pool andhedges. Photo: after 1910, acc. O. Marcuse, G. Hannig, op.cit.

89

Zaprojektowany przez artyst´ rzeêbiarza S∏awomiraLewiƒskiego zosta∏ uroczyÊcie ods∏oni´ty 28 paê-dziernika 1967 r. Mimo swych pokaênych rozmia-rów i nowoczesnej formy nie naruszy∏ harmonii kom-pozycji przestrzennej. Przeciwnie, stworzy∏ jej op-tyczne zamkni´cie.

Po 1945 r. do Cmentarza Centralnego w∏àczonodawny niemiecki cmentarz wojenny. Po∏o˝ony przyobecnej II bramie, wyposa˝ony by∏ w oddzielnà kap-lic´ i dom grabarza. Podobnie jak w kwaterze wojen-nej, tak˝e w niektórych innych miejscach cmentarzawprowadzenie tu˝ po wojnie nowych pochówkówpogodzono z zachowaniem dawnych walorów przes-trzennych. Tak by∏o w kwaterze 24 przy alei Pla-tanowej czy w rejonie alei Okólnej od strony ul. KuS∏oƒcu. W niektórych kwaterach przetrwa∏y stare ˝y-wop∏oty, w innych nowe nasadzenia powtarza∏y his-toryczny uk∏ad. W kilku miejscach wolnych dotàd od pochówków utworzono nowe pola grzebalne. Tak by∏o na owalnym placu, na którym stoi obecnieKrzy˝ Katyƒski. ˚ywop∏otem oddzielono tam nowàkwater´, w której obr´bie znalaz∏o si´ miejsce popomniku poleg∏ych w I wojnie Êwiatowej cz∏onkówSzczeciƒskiego Towarzystwa Gimnastycznego. Dawnymonument zastàpiono teraz drewnianym krzy˝em ustawionym na fundamencie pomnika. Zastany uk∏adprzestrzenny wykorzystano równie˝, tworzàc przyalei Zachodniej tzw. kwater´ polskà, zwanà dziÊ kwa-terà pionierów szczeciƒskich. Za∏o˝ona w 1945 r. napustym dotàd wzniesieniu, ma kszta∏t pó∏kola z pom-nikiem w centrum.

W wielu innych miejscach dzia∏alnoÊç powojen-nych planistów okaza∏a si´ zdecydowanie mniejszcz´Êliwa. Zniszczono bezpowrotnie najbardziej re-prezentacyjnà cz´Êç cmentarza, na której znajdowa∏ysi´ groby wybitnych obywateli miasta utrzymywanena jego koszt (ob. kw. 20 d-f). Na poczàtku lat 60.XX w. okràg∏y placyk z rabatà ró˝anà zaj´to pod

8. Plan przysz∏ego lapidarium w górnej cz´Êci dawnego gajuurnowego wg projektu M. Jaro-szek, J. Wojteckiej i K. Go∏´-bieckiego, 2006 r.8. Plan of a future lapidarium inthe upper part of the former urn Grove acc. to project by M. Jaroszek, J. Wojtecka and K. Go∏´biecki, 2006.

90

stulecia miejsce to nale˝a∏o do najbardziej zadbanychi najpi´kniejszych na ca∏ym cmentarzu. Wiele urokudodawa∏ mu basen z czynnà fontannà, efektownàopraw´ tworzy∏a zieleƒ drzew porastajàcych zboczadolinki.

Swój dawny charakter zachowywa∏a przez d∏u-gie powojenne lata po∏udniowa cz´Êç gaju urnowego (ob. kw. 44), na której osi wytyczono dojazd do kwa-tery zas∏u˝onych. Mimo i˝ nie by∏o tu powojennychpochówków, teren porzàdkowano, a tworzàce istnylabirynt grabowe ˝ywop∏oty starannie strzy˝ono.Usuni´to je dopiero w latach 80. XX w., a na poczàtkunast´pnej dekady za∏o˝ono nowà kwater´ grzebalnà.Jedynym celem, którym si´ wówczas kierowano,

wokó∏ usytuowanej w centrumstudni. W koƒcu lat 50. XX w.za∏o˝ono tu nowà kwater´, rów-nie˝ dzieci´cà. Pozostawiono coprawda studni´, jest ona jednakwciÊni´ta pomi´dzy nowe groby.Te ostatnie rozmieszczono chao-tycznie, po ca∏kowitym zniszcze-niu poprzednio istniejàcych i bezuszanowania dawnego uk∏aduprzestrzennego.

Obrazu dewastacji najstarszejcz´Êci cmentarza dope∏ni∏y prze-kszta∏cenia dolnej, regularnejcz´Êci tzw. gaju urnowego.Najbardziej efektownym elemen-tem tego ciekawego za∏o˝enia by∏zachowany do dziÊ, choç obecnienieczynny, okràg∏y basen o Êred-nicy 32 m. Powsta∏ w dolinceutworzonej w wyrobisku dawnej˝wirowni. Ok. 1910 r. otoczonyzosta∏ liÊciastymi ˝ywop∏otami,wÊród których ustawiono równewysokoÊcià nagrobki urnowe. W 2. po∏. lat 60. XX w. wokó∏basenu urzàdzono kwater´ za-s∏u˝onych, zaprojektowanà przezin˝. Witolda Andrzejewskiego.Wykarczowane zosta∏y ˝ywo-p∏oty, a na miejscu dawnychpochówków cia∏opalnych pojawi-∏y si´ groby zas∏u˝onych, na któ-rych stan´∏y wykonane na kosztpaƒstwa ujednolicone pomniki.Do ostatniej dekady ubieg∏ego

nowe pochówki, zacierajàc ca∏kowicie dawny uk∏adprzestrzenny. Pod pochówki przeznaczono równie˝po∏o˝onà obok placyku parkowà kwater´ o swobod-nej, krajobrazowej kompozycji. Zlikwidowano grobyzas∏u˝onych, pozostawiajàc jedynie trudny do usu-ni´cia, bo zbyt masywny, pomnik s∏ynnego nadbur-mistrza Szczecina Hermanna Hakena, który jednakodarto z napisów i wizerunków zmar∏ych. Na miej-scu zrównanych z ziemià grobów wytyczono nowealejki i pola grzebalne, rozplanowane w ciasnym i doÊç przypadkowym uk∏adzie.

Równie bezceremonialnie postàpiono ze starà kwa-terà dzieci´cà (ob. kw. 27 a, b, c). NiegdyÊ g∏ówna jej cz´Êç mia∏a uk∏ad koncentryczny, rozplanowany

9. Stare nagrobki przy kwaterze 24. Fot. J. Undro.9. Old gravestones next to section no. 24.Photo: J. Undro.

91

by∏o wciÊni´cie jak najwi´kszej liczby pochówkówna teren pozostajàcy do dyspozycji. Nic wi´c dziw-nego, ˝e groby rozmieszczono tu˝ przy alejce, bezpasa izolacyjnego i wystarczajàcych odst´pów.Wobec braku zieleni komponowanej opiekunowiegrobów nasadzili du˝à liczb´ krzewów i drzew igla-stych, które obecnie osiàgajà rozmiary zmieniajàce w sposób drastyczny charakter tej pi´knej niegdyÊokolicy. W rezultacie powsta∏a ca∏oÊç chaotyczna i pozbawiona znamion celowej kompozycji. Tym sa-mym zniszczone zosta∏o jedyne w swoim rodzajudzie∏o sztuki ogrodowej poczàtku XX w.

Nie wsz´dzie jednak sytuacja wyglàda∏a tak dra-matycznie. W 1. po∏. lat 70. ub. stulecia na nowo za-gospodarowano Êrodkowà cz´Êç cmentarza. Zgodniez projektem, który sporzàdzi∏a w 1968 r. in˝. Krysty-na W´ckowicz, zachowano pierwotne rozplanowaniewzd∏u˝ alei Widokowej biegnàcej po osi za∏o˝enia.Po pó∏nocnej stronie osi (cz´Êciowo na terenach przej´tych od wojska) wytyczono alej´ Jaworowà,

symetrycznà do biegnàcej po stronie po∏udniowej aleiD´bowej, dzi´ki czemu kompozycja przestrzennazyska∏a na symetrii i regularnoÊci. Usuni´to jednakstare poniemieckie studnie i wyroÊni´te ponad miar´˝ywop∏oty z cisów, przez co zatarciu uleg∏y pierwot-ne, niegdyÊ bardzo wyraêne podzia∏y na kwatery. W 2. po∏. lat 70. XX w. przystàpiono (wg projektu tejsamej autorki) do zagospodarowania terenów w za-chodniej cz´Êci nekropolii – najpierw wzd∏u˝ aleiLipowej, póêniej przy pozosta∏ych, poprzecznych dog∏ównej osi alejach – Leszczynowej i Zachodniej. W niektórych kwaterach zachowano wówczas stud-nie. Rezultat tych poczynaƒ nale˝y oceniç pozytyw-nie. Pod wzgl´dem uk∏adu przestrzennego nowecz´Êci cmentarza nawiàzujà do historycznych.Szerokie aleje uj´te zosta∏y izolacyjnymi pasamitrawników, zaÊ pola grzebalne, a w kwaterach rodzin-nych poszczególne groby, otoczone sà ˝ywop∏otami.

Najbardziej niekorzystnych zmian w uk∏adzieprzestrzennym starych partii nekropolii dokonano na

NEKROPOLIE

10. Widok na odrestaurowany pomnik nagrobny twórcy cmentarza, arch. Wilhelma Meyera-Schwartau. Fot. J. Undro. 10. View of the restored gravestone monument of the cemetery’s designer, architect Wilhelm Meyer-Schwartau. Photo: J. Undro.

92

poczàtku lat 90. ub. stulecia. O zniszczeniu dolnejcz´Êci gaju urnowego wspomniano wczeÊniej. W tymsamym czasie wprowadzano nowe pochówki na miej-scach pierwotnie do tego nieprzeznaczonych, takichjak np. pas ∏àki w pd.-wsch. naro˝niku cmentarza (ob. kw. 41-41 e). Zgodnie z zamierzeniami dawnychprojektantów równa, poroÊni´ta trawà p∏aszczyznamia∏a stanowiç mi∏y dla oka kontrast z okoliczny-mi masywami wysokiej zieleni. W 1975 r. cz´Êç owe-go pasa przekszta∏cono w kwater´ dzia∏aczy ruchurobotniczego. To nowe za∏o˝enie nieêle wpisa∏o si´w zastany uk∏ad. Odpowiednie rozmieszczenie mogi∏z ujednoliconymi nagrobkami podkreÊli∏o oÊ wido-kowà, na której zamkni´ciu stanà∏ w 1978 r. okaza∏ypomnik autorstwa S∏awomira Lewiƒskiego. Kilka-naÊcie lat póêniej zaj´to pod pochówki dalszà cz´Êçtrawiastego pasa. Nowe groby rozmieszczone zosta∏yciasno, jeden przy drugim, w bez∏adnym uk∏adzie nieharmonizujàcym z zabytkowà kompozycjà prze-strzennà. Tym samym zniweczono pierwotne walorykompozycji.

Podobnie, choç na mniejszà skal´, postàpiono w tym samym czasie w kilku innych miejscach. W nowszej cz´Êci cmentarza zaj´to pod pochówkipasy izolacyjne przy alejach. Poza historycznà gra-nicà nekropolii, np. na dawnym poligonie przy ul. KuS∏oƒcu, za∏o˝ono nowe, niemal pozbawione zielenikwatery z ciasno rozmieszczonymi, kilkukondygna-cyjnymi grobami „g∏´binowymi”. Taki stan rzeczywynika∏ z dajàcego si´ coraz bardziej odczuç brakumiejsc na starym cmentarzu. Dopiero oddanie dou˝ytku nowej nekropolii przy ul. Bronowickiej mo˝eprzynieÊç radykalnà popraw´ sytuacji. Wp∏ywu nanià pozbawione sà równie˝ s∏u˝by konserwatorskie,wi´kszoÊç nowych kwater grzebalnych po∏o˝ona jestbowiem poza obszarem wpisanym do rejestruzabytków.

Projekty rewaloryzacji zabytkowych kwater W 1984 r. Cmentarz Centralny wpisany zosta∏ do re-jestru zabytków. Obecnie podlega Êcis∏ej ochronie. W 2002 r. powsta∏o dla terenu cmentarza studiumhistoryczne do planu zagospodarowania przestrzen-nego6. Ju˝ przed kilku laty sporzàdzona zosta∏a cz´Êçdokumentacji projektowej, m.in. na rewaloryzacj´kwatery zas∏u˝onych, po∏àczonà z remontem okràg-∏ego basenu i fontanny, renowacj´ zieleni przed kap-licà oraz remont bramy g∏ównej. Obecnie adminis-tracja cmentarza przystàpi∏a do kompleksowego opracowywania dokumentacji niezb´dnej przy stara-niach o Êrodki na planowane prace.

Do najbardziej interesujàcych i pod wielomawzgl´dami nowatorskich przedsi´wzi´ç planowanychw najbli˝szym czasie nale˝y budowa lapidarium. Pod tym has∏em kryje si´ odtworzenie pochodzàcej z pocz. XX w. kwatery zwanej gajem urnowym. Jejtrudno dost´pne po∏o˝enie sprawi∏o, ˝e nie uleg∏a powojnie ca∏kowitemu zniszczeniu, zachowujàc sporooryginalnych elementów. Pierwotnie centralna cz´Êçgaju mia∏a form´ regularnego, wyd∏u˝onego oÊmio-boku, wydzielonego przez ˝ywop∏oty z tui. PoÊrodkutego kameralnego wn´trza ogrodowego usytuowanyby∏ niewielki, kwadratowy basen z fontannà. Poza ob-r´bem ˝ywop∏otów, wÊród drzew i krzewów, ustawianonagrobki urnowe w kszta∏cie s∏upów i „latarni umar-∏ych”. Obecnie choç nie ma Êladu po ˝ywop∏otach,przetrwa∏y basen fontanny, wiele nagrobków oraz po-zosta∏oÊci ma∏ej architektury. Sà wi´c podpory mostkuprowadzàcego do gaju od strony pó∏nocnej, sà kamien-ne schodki na stoku wzgórza i kamienna obudowaêróde∏ka tryskajàcego niegdyÊ ze zbocza, jest tak˝e wy-konana z dekoracyjnie uk∏adanej ceg∏y klinkierowejposadzka, na której sta∏ „grzybek”, czyli okràg∏y da-szek os∏aniajàcy ∏awk´, sà wreszcie elementy kamien-nej ∏awki, z której mo˝na podziwiaç rozleg∏y widok.

Zgodnie z opracowanymi w 2003 r. wytycznymikonserwatorskimi, autorstwa Ma∏gorzaty Haas-No-gal i Macieja S∏omiƒskiego, zdecydowano zachowaçwszystkie te elementy. Przewidziana zosta∏a rekon-strukcja mostku, którego oryginalny projekt zacho-wa∏ si´ w Archiwum Paƒstwowym, oraz dawnegouk∏adu alejek. O krok dalej idà autorzy projektu lapi-darium – Marzena Jaroszek, Joanna Wojtecka i Krzy-sztof Go∏´biecki. Przewidujà odtworzenie ˝ywop∏o-tów z tui, które obejmowaç majà partery z bylin, kwi-tnàcych barwnie w ró˝nych porach roku. W zakamar-kach gaju urnowego rosnàç b´dà efektowne, cz´stoegzotyczne krzewy. Na tle ˝ywop∏otów oraz wÊróddrzew i krzewów stanie ponad 160 zabytkowych na-grobków. Znajdà si´ one równie˝ przy Êcie˝ce bieg-nàcej po pochy∏oÊci zbocza i u jego podnó˝a. Nadawnym miejscu stanie przewrócony obecnie pom-nik propagatora pochówków urnowych, dr. GeorgaMichaelisa. Zrekonstruowany zostanie „grzybek”poÊrodku okràg∏ego placyku.

11. Pomnik nagrobny nadburmistrza Szczecina Hermanna Hakena(1828-1916) i jego ˝ony Johanny, wg „Stettiner Bürgerbrief”, 2002 r.11. Gravestone monument of Hermann Haken (1828-1916), themayor of Szczecin, and his wife Johanna, acc. to: “Stettiner Bürger-brief”, 2002.

93

NEKROPOLIE

Na osi innego placyku, u szczytu schodów po po-∏udniowej stronie za∏o˝enia, powstanie „miejsce pa-mi´ci”, gdzie mo˝na b´dzie z∏o˝yç kwiaty lub zapa-liç znicze dla uczczenia pochowanych niegdyÊ w gajuurnowym i na ca∏ym cmentarzu. To bardzo wa˝ne,aby lapidarium nie by∏o tylko muzealnà ekspozycjàna Êwie˝ym powietrzu. Powinno ono stanowiç cz´Êçwi´kszego zespo∏u kommemoratywnego, s∏u˝àcegopiel´gnowaniu pami´ci o dawnych, niemieckich

Szczecina w okresie prosperity miasta na prze∏omieXIX i XX w. oraz miejsca, w którym pochowanyby∏ nast´pca Hakena, nadburmistrz Friedrich Acker-mann. A nieopodal, w tej samej starej cz´Êci cmen-tarza, po∏o˝one sà groby wybitnych Polaków: lite-ratów Niny Rydzewskiej i Franciszka Gila, aktorkiStanis∏awy Engelówny i Wac∏awa Piotrowskiego,muzykologa i pioniera szczeciƒskiego szkolnictwamuzycznego.

i polskich mieszkaƒcach Szczecina oraz pojednaniu˝yjàcych dziÊ po obu stronach granicy Polaków i Niemców7. Tu˝ obok, u podnó˝a wzniesienia, naktórym powstanie lapidarium, po∏o˝ona jest przecie˝powojenna kwatera zas∏u˝onych z grobami osób wa˝-nych dla polskiego ˝ycia spo∏ecznego oraz kultury i nauki. Z drugiej zaÊ strony dojÊcie do lapidariumprowadziç b´dzie obok odrestaurowanego grobuHermanna Hakena, niemieckiego nadburmistrza

To skupienie mogi∏ wybitnych ludzi, wspó∏two-rzàcych histori´ Szczecina w ciàgu ostatnich stu lat,stanowi wartoÊç samà w sobie, trudnà do przecenie-nia zw∏aszcza na tzw. Ziemiach Pó∏nocnych i Za-chodnich. Dla wyeksponowania historycznych walo-rów szczeciƒskiej nekropolii konieczne jest wyty-czenie i odpowiednie oznakowanie trasy zwiedzaniacmentarza, prowadzàcej od bramy g∏ównej w kie-runku grobów zas∏u˝onych i lapidarium. Poczàtek

12. Aleja platanowa pomi´dzy bramà g∏ównà a kaplicà. Fot. J. Undro.12. Plantain lane between the main gate and the chapel. Photo: J. Undro.

94

trasy, jak zaznaczono w przedwojennych przewod-nikach, powinien przypadaç na pó∏kolisty plac za bra-mà. Po obu stronach poczàtkowego odcinka drogi dodziÊ czytelne sà Êlady dwóch, stosunkowo obszer-nych, okràg∏ych placyków. Na wzgórku po prawejmiejsce dawnego ronda znaczy dziÊ okràg∏a polana.

Sto lat temu placyk otoczony by∏ bujnà, choçjeszcze m∏odà zielenià. W malowniczych zagajni-kach, wÊród szpilkowych i liÊciastych drzew kry∏y si´ nagrobki w formie wielkich, granitowych g∏azów.Wi´kszoÊç z nich przetrwa∏a do dziÊ. Zachowane zdj´-cia i rysunek projektowy umo˝liwiajà doÊç wiernà re-waloryzacj´ tego fragmentu nekropolii. Nale˝y tylkoodpowiednio przerzedziç gàszcz otaczajàcych rondodrzew i wykonaç nawierzchni´ koliÊcie biegnàcejÊcie˝ki. Ârodek ronda po lewej stronie drogi wyzna-cza∏ zachowany do naszych czasów szeÊciobocznypomnik ˝o∏nierzy 357. pu∏ku piechoty poleg∏ych w cza-sie I wojny Êwiatowej. Wokó∏ skupione sà nagrobkiw formie g∏azów i pomników z czerwonego piaskow-ca. Po uczytelnieniu obu rond wyglàd starej cz´Êcicmentarza zyska na reprezentacyjnym charakterze.

Zabytkowy charakter ma równie˝ pas zieleniprzy sàsiedniej kwaterze 24. Sà tu okaza∏e pomnikinagrobne z poczàtku XX w. Niektóre wykonane zo-sta∏y z ledwie obrobionych g∏azów, inne ze starannie

wyrównanych p∏yt i bloków kamiennych. W przy-sz∏oÊci ta dawna kwatera powinna zostaç uporzàd-kowana, a nagrobki – ods∏oni´te z zaroÊli i poddane fachowej konserwacji. Miejsce, na którym stojà, jestszczególnie atrakcyjne ze wzgl´du na po∏o˝enie nawzniesieniu nad kwaterà zas∏u˝onych.

Nieco dalej na po∏udnie, za kaplicà g∏ównà ciàg-nie si´ inna kwatera ze starymi nagrobkami. Na po-czàtku XX w. by∏ tu tzw. cmentarz wzorcowy, sta-nowiàcy ekspozycj´ sztuki sepulkralnej – nagrobkówi aran˝acji miejsc spoczynku za pomocà zieleni. W po-∏owie lat 20. XX w. ekspozycj´ t´ zlikwidowano, a miejsce po niej przeznaczono pod nowe pochówki.Po II wojnie Êwiatowej doÊç liczne nagrobki z lat 20.XX w. zosta∏y poprzewracane. Ukryte wÊród bujnejroÊlinnoÊci ocala∏y jednak przed zniszczeniem, a ostatnio doczeka∏y si´ ponownego ustawienia. Powst´pnym uporzàdkowaniu kwatera wymaga bar-dziej gruntownej rewaloryzacji. Ostatnio zosta∏a od-dzielona ˝ywop∏otem od przyleg∏ej kostnicy. W nas-t´pnej kolejnoÊci trzeba wytyczyç Êcie˝ki pomi´dzygrobami, uporzàdkowaç zieleƒ, a nagrobki poddaçkonserwacji. Niedaleko, po pd.-wsch. stronie kaplicy,usytuowane jest wzniesienie, na którym wÊród pi´k-nych drzew (na ogó∏ sosen wejmutek) stoi odnowio-ny niedawno pomnik twórcy cmentarza, architekta

13. Kwatera z nagrobkami z lat 20. XX w. za kaplicà g∏ównà. Fot. J. Undro.13. Section with gravestones from the 1920s behind the main chapel. Photo: J. Undro.

95

NEKROPOLIE

cz´Êci alei Widokowej, gdzie dawne ˝ywop∏otycisowe wyros∏y do rozmiarów wysokiego szpaleru.

Zieleƒ w szczeciƒskiej nekropoliiBadania przeprowadzone w latach 1987-1990 wy-kaza∏y, ˝e na Cmentarzu Centralnym wyst´puje 415 gatunków i odmian drzew oraz krzewów, w tym114 nagonasiennych i 301 okrytonasiennych8. GeorgHannig, twórca kompozycji zieleni cmentarza i pierw-szy jego dyrektor, preferowa∏ gatunki liÊciaste, naj-ch´tniej rodzime. Pisa∏, ˝e ich Êwie˝e, jasnozielonewiosnà liÊcie czy rozwijajàce si´ kwiaty stanowiçmogà wdzi´czniejszy i milszy dla oka symbol zmar-twychwstania ni˝ budzàce nastrój smutku roÊliny

iglaste. Docenia∏ urod´ gatunków stosunkowo pospo-litych – brzóz i topoli, a tak˝e dajàcych si´ ∏atwo for-mowaç w ˝ywop∏oty – grabów i buków. Projektujàctak z∏o˝ony zespó∏ zieleni, jakim jest Cmentarz Cen-tralny, musia∏ braç pod uwag´ czynnik czasu. Niemóg∏ widzieç pe∏nego efektu swych twórczych wysi∏-ków, jest on czytelny dopiero dziÊ, po up∏ywie wieku.

Nie wszystkie ulubione przez Hanniga gatunkiodznaczajà si´ d∏ugowiecznoÊcià. Nie istniejà ju˝szpalery topoli w∏oskiej wzd∏u˝ biegnàcej na osiza∏o˝enia alei, zwanej ongiÊ Topolowà, a obecnieWidokowà. Ich odtworzenie w latach 60. ub. stulecianie powiod∏o si´ – sadzone drzewka usycha∏y. Usch∏aznaczàca cz´Êç licznych niegdyÊ brzóz, dawniej ros∏ynp. przy grobie nadburmistrza Hakena i w górnej

14. Widok na kaplic´ g∏ównà. Fot. J. Undro.14. View of the main chapel. Photo: J. Undro.

Wilhelma Meyera-Schwartau. Otocze-nie nagrobka zosta∏o w sposób efek-towny, choç zarazem pe∏en natural-noÊci zaaran˝owane wg projektu Ma∏-gorzaty Haas-Nogal. W przysz∏oÊci po-dobnie wyglàdaç powinien ca∏y rejonwokó∏ dolinki z okràg∏ym basenem.

Poza opisanym obszarem po∏o˝o-ne sà dwie inne stosunkowo dobrzezachowane zabytkowe kwatery grze-balne. Po zachodniej stronie alei Pla-tanowej, prowadzàcej od bramy g∏ów-nej do kaplicy, przetrwa∏o pole urno-we z lat 20. i 30. XX w. WÊród g´stozroÊni´tych cisów le˝y tu ponad 300niewielkich, prostych tablic nagrob-nych. Przysz∏e prace polegaç b´dà nawytyczeniu Êcie˝ek mi´dzy rz´damigrobów, radykalnym przyci´ciu cisóworaz konserwacji nagrobków. Podobnyzakres prac niezb´dny jest w rejoniena zachód od bramy g∏ównej, przy alei Okólnej. Ocala∏o tu sporo starychnagrobków, wÊród nich kilka okaza-∏ych i ozdobionych rzeêbà figuralnà,takich jak pomnik rodziny Papen-brock w formie sarkofagu z figur-kami putt czy rzeêba przedstawiajàcamatk´ z dzieckiem na grobie rodzinyMeister. Ods∏oni´cie tych skrytychwÊród zaroÊli, interesujàcych zabyt-ków sztuki sepulkralnej pozwoli naich odpowiednià ekspozycj´, a zara-zem chroniç je b´dzie przed wilgocià i czynnikami biologicznymi. W dal-szej kolejnoÊci przewidzieç nale˝yuporzàdkowanie kwater ze staryminagrobkami, po∏o˝onych wzd∏u˝ osicmentarza – np. kwatera 58 c w dolnej

96

cz´Êci gaju urnowego. Nie przetrwa∏o te˝ wieledrzew iglastych. Zagin´∏a du˝a cz´Êç Êwierków wo-kó∏ ronda zwanego placem Âwierkowym oraz przypotrójnym basenie w zachodniej cz´Êci cmentarza.Pousycha∏y rzadkie, egzotyczne drzewa i krzewy, w ich miejsce nasadzono nowe gatunki. Ponad miar´natomiast rozros∏y si´ cisy, tworzàc ciemnà g´stwin´w miejscach niegdyÊ dobrze nas∏onecznionych. W wielu kwaterach, zw∏aszcza tych, które przez kil-kadziesiàt lat nie by∏y u˝ytkowane, wyros∏a du˝aliczba samosiewów, a dawne ˝ywop∏oty, zw∏aszcza cisowe, wybuja∏y do rozmiarów sporych szpalerów.WÊród drzew w starych partiach cmentarza przetrwa-∏o sporo ró˝aneczników, podczas gdy zupe∏nie braku-je ró˝, które tworzy∏y kiedyÊ ogromne klomby nawszystkich placach cmentarza.

Nowe, powojenne nasadzenia nie zawsze by∏yzharmonizowane z zabytkowym otoczeniem. Tak by-∏o m.in. na terenie przed kaplicà g∏ównà, gdzie doÊç

przypadkowo dobrano gatunki nasadzonych drzew iglastych. Efekt zupe∏nego chaosu powsta∏ na urzàdza-nych ostatnio kwaterach, pozbawionych zieleni kom-ponowanej. Opiekunowie grobów sadzà tu pokaênà licz-b´ drzew i krzewów iglastych, chcàc wydzieliç wokó∏mogi∏ bardziej kameralne wn´trza. W rezultacie m∏odecisy, tuje i ja∏owce wyrastajà wysoko, tworzàc bez∏ad-nà g´stwin´. W starej cz´Êci cmentarza widaç to w dol-nych partiach dawnego gaju urnowego, w cz´Êciachnowszych ów chaos rzuca si´ w oczy przede wszyst-kim na terenie dawnego poligonu od ul. Ku S∏oƒcu.

Obecnie najwi´kszym zagro˝eniem dla zabytko-wej zieleni sà nieodpowiednio sytuowane nowe po-chówki. G∏´binowe groby lub, co gorsza, murowanegrobowce lokalizowano cz´sto tu˝ pod starymi drze-wami, podcinajàc ich korzenie. Te niekorzystne zja-wiska ograniczyç powinno zamkni´cie starych cz´Êcicmentarza dla nowych pochówków i oddanie dou˝ytku nowego cmentarza komunalnego.

15. Niezachowana kaplica moder-nistyczna przy alei Leszczynowej.Fot z ok. 1930 r., wg Das neue Stet-tin, Berlin-Halensee, brw.15. Unpreserved modernist chapelin Leszczynowa lane. Photo: about1930, acc. Das neue Stettin, Berlin-Halensee, s.a.

16. Alejka ze studniami w Êrod-kowej cz´Êci cmentarza. Fot. z lat 30. XX w., ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szcze-cinie.16. Lane with wells in the cen-tral part of the cemetery. Photo:1930s, from the collection of theNational Museum in Szczecin.

97

NEKROPOLIE

charakter, a przy tym proporcje i pokrycie dachuprzywodzà na myÊl odbudowane w latach 50. XX w.staromiejskie dzielnice Warszawy i innych polskichmiast.

Obecnie brama g∏ówna wymaga szybkiej inter-wencji konserwatorskiej. Silnie zniszczone sà bo-wiem kamieniarskie detale elewacji oraz tynki skle-pieƒ, s∏abe spoiny murów. Choç ju˝ przed kilku latywykonano projekt remontu – nie zosta∏ on zrealizo-wany ze wzgl´du na brak Êrodków. Opracowanyostatnio program prac konserwatorskich zachowujewartoÊciowe elementy z okresu powojennego – for-m´ i pokrycie dachów oraz architektur´ i wystrójwn´trza dawnej kaplicy w lewym skrzydle. Scaliç z resztà budowli trzeba natomiast nadbudówk´ nadkoƒcowà partià prawego skrzyd∏a.

Zachowanie zieleni cmentarza wymaga podj´ciakompleksowych i ró˝norodnych dzia∏aƒ. W uzasad-nionych przypadkach wprowadzenie nowych nasa-dzeƒ powinno zmierzaç do odtworzenia w wybra-nych rejonach pierwotnego sk∏adu gatunkowego. Jestzatem wskazane nasadzenie m∏odych Êwierków wo-kó∏ jednego z okràg∏ych placów w Êrodkowej cz´Êcicmentarza i przy potrójnym basenie w cz´Êci zachod-niej, ale trudno sobie wyobraziç odtwarzanie szpale-rów topolowych w alei Widokowej. W wielu miej-scach cmentarza usunàç nale˝y samosiewy, w innychstale dokonywaç ci´ç korygujàcych pokrój koron,zw∏aszcza cisów.

O ewentualnym usuwaniu niew∏aÊciwych podwzgl´dem konserwatorskim nasadzeƒ i zastàpieniuich nowymi powinny zadecydowaç projekty rewa-loryzacji dla poszczególnych cz´Êci cmentarza. Niewolno wreszcie zapominaç o leczeniu chorych i s∏a-bych drzew. W przysz∏oÊci konieczny b´dzie d∏ugo-falowy plan takich dzia∏aƒ.

Budowle cmentarneBrama g∏ówna uleg∏a zniszczeniu podczas jedne-go z pierwszych nalotów bombowych na Szczecin, 20 wrzeÊnia 1941 r. Pierwsze powojenne lata prze-trwa∏a w stanie ruiny. W latach 1958-1959 w szcze-ciƒskim Biurze Projektów Budownictwa Przemy-s∏owego opracowano projekt odbudowy. Jego auto-rami byli in˝ynierowie M. Uciechowski. C. Piase-cki i J. Zawadzki. Prace zrealizowano w latach 1959-1963.

Najwi´kszych zmian dokonano w lewym skrzy-dle bramy g∏ównej, mieszczàcym niegdyÊ adminis-tracj´ cmentarza, a teraz przeznaczonym na kaplic´,zwanà oficjalnie domem przedpogrzebowym. Staremury skrzyd∏a rozebrano do poziomu gruntu, a nas-t´pnie na zachowanych fundamentach wzniesiononowy budynek. W szczycie jego Êrodkowego ryzali-tu znalaz∏ si´ wykonany z ceg∏y klinkierowej geome-tryczny motyw w kszta∏cie podwójnego, zwróconegow gór´ i w dó∏ krzy˝a, nawiàzujàcego (przy absolut-nym zakazie umieszczania elementów religijnych)nieco aluzyjnie do tradycji chrzeÊcijaƒskiej. Podobniewàskie i wysmuk∏e witra˝owe okna nada∏y ca∏oÊcinieco sakralny, choç nie wyznaniowy charakter. Wewn´trzu, zaprojektowanym przez szczeciƒskiego pla-styka, ¸ukasza Niewisiewicza, na czo∏owej Êcianieznalaz∏o si´ sgraffito przedstawiajàce kobiecà postaçz klepsydrà.

Bez wi´kszych zmian pozostawiono elewacj´ hali Êrodkowej i prawego skrzyd∏a. Ca∏oÊç zwieƒczy∏nieco ni˝szy, ni˝ dawniej, dach, który pokryto da-chówkà holenderskà. Zrezygnowano z odtworzeniakopu∏y nad g∏ównym przejazdem. Rezultat odbudo-wy zespo∏u bramnego budzi pozytywne odczucia.Nie posuwajàc si´ do rekonstrukcji zniszczonych cz´Ê-ci, zachowano dawny charakter budowli. Elementynowo wprowadzone majà w miar´ neutralny

17. Nagrobek rodziny Meister. Rzeêbiarz Christian Nüsslein,Cassel, ok. 1920 r. Fot. J. Undro.17. Gravestone of the Meister family. Sculptor Christian Nüsslein,Cassel, ok. 1920. Photo: J. Undro.

98

kaplica odzyska∏a dawny wyglàd zewn´trzny. Wewn´trzu, urzàdzonym wg projektu arch. Ireny Butkie-wicz, zachowano starà mens´ o∏tarzowà i kamiennekatafalki. Zrezygnowano jednak z odtworzenia de-koracji malarskiej w zniszczonej przez po˝ar kopu-le oraz na Êcianie o∏tarzowej. Dopiero w 2005 r. uruchomiono przylegajàce do kaplicy krematorium.Obecnie stan kaplicy i ∏àczàcych si´ z nià budynkówkostnicy i krematorium nie budzi zastrze˝eƒ.

Zdecydowanie mniej szcz´Êcia mia∏a druga, modernistyczna kaplica, przy alei Leszczynowej.Zniszczona podczas brytyjskiego nalotu w nocy z 20na 21 kwietnia 1943 r., przetrwa∏a w ruinie do lat 80.XX w. Choç pierwotnie przeznaczona do odbudowy,zosta∏a w lipcu 1984 r. rozebrana. Kilka lat potem najej miejscu urzàdzono nowà kwater´ grzebalnà.Znikn´∏a nie tylko sama budowla, b´dàca najwa˝niej-szym akcentem architektonicznym w nowszej cz´Êcinekropolii, ale tak˝e przesta∏o istnieç interesujàce za-∏o˝enie zwane katedrà lipowà. Tworzy∏y je lipy ho-lenderskie rosnàce na placu naprzeciw fasady oraztu˝ za elewacjà tylnà, a tak˝e ˝ywop∏oty grabowe wo-kó∏ budowli. DziÊ rekonstrukcja kaplicy wydaje si´

Kaplica g∏ówna nie dozna∏a podczas wojny uszczerb-ku. Przez d∏ugie dziesi´ciolecia niszcza∏a u˝ytko-wana jako magazyn. Po˝ar, który wybuch∏ w niej 12 maja 1981 r., strawi∏ konstrukcj´ dachu nad kopu-∏à budowli. W latach 1983-1994 zosta∏a ona od-budowana przez Pracownie Konserwacji Zabytków.G∏ównym projektantem by∏a arch. Alicja Tymczy-szyn, z którà wspó∏pracowa∏ arch. Boles∏aw ¸uckiwraz z zespo∏em. Wed∏ug projektu in˝ynierów LeonaBuçki i Wies∏awa Podgórskiego wykonano stalowà,prefabrykowanà konstrukcj´ wi´êby dachowej nadkopu∏à. Dach nakryto blachà cynkowà, naÊladujàcà∏upek, wyremontowano elewacje. Po odbudowie

18. „Matka Ziemia”, rzeêba autorstwa E. Barlacha, pierwotnie na-grobek rodziny Biesel z 1921 r. (ob. w muzeum Barlacha w Güs-trow). Fot. z lat 30. XX w., ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie.18. Mother Earth, sculpture by E. Barlach, originally a gravestoneof the Biesel family (today: in the Barlach Museum in Güstrow).Photo: 1930s, from the collection of the National Museum inSzczecin.

19. Zachowana do dziÊ studnia w ob. kwaterze 26, proj. B. Stahl z Poznania. Fot z ok. 1930 r., wg Amtliches Nachrichtenblatt desStettiner Verkehrsvereins, 1931, nr 11.19. Extant well in section 26. Design by B. Stahl from Poznaƒ.Photo: about 1930, acc. Amtliches Nachrichtenblatt des StettinerVerkehrsvereins, 1931, no 11.

99

NEKROPOLIE

ma∏o realna ze wzgl´du na koniecznoÊç ekshumacjipochówków z ca∏ej kwatery. Odtworzenie budowlijest jednak teoretycznie mo˝liwe, zachowa∏ si´ bo-wiem oryginalny projekt, a ze wzgl´dów konserwa-torskich – jak najbardziej po˝àdane.

Niewielka kaplica przy II bramie na dawnymcmentarzu wojskowym wzniesiona zosta∏a w poczà-tku XX w. Odnowiona na poczàtku lat 70. XX w.,s∏u˝y∏a przez pewien czas jako kostnica. DziÊ stoinieu˝ytkowana, oczekujàc na ponowne zagospodaro-wanie i gruntowny remont.

Ma∏a architekturaTworzàce jà elementy odgrywajà du˝à rol´ w przes-trzennej kompozycji cmentarza.Baseny. Szczególnie interesujàce sà budowle i urzà-dzenia zwiàzane z wodà. Usytuowany przed kaplicàg∏ównà wielki basen w kszta∏cie prostokàta o Êci´-tych naro˝ach od niedawna wyposa˝ony jest w fon-tann´. Jeszcze 10 lat temu fontanna tryska∏a ze Êrodkaokràg∏ego basenu w dolnej cz´Êci dawnego gajuurnowego, dzisiejszej kwatery zas∏u˝onych. Obecnie,gdy kwatera nie pe∏ni ju˝ funkcji propagandowej, ba-sen pozostaje pusty, Êwiecàc pop´kanym dnem. Jegoremont przewidziany zosta∏ w opracowanym przedkilku laty projekcie rewaloryzacji kwatery.

Pusty jest te˝ trzeci, potrójny basen na zakoƒcze-niu alei Widokowej. Jeszcze w latach 80. XX w. wy-pe∏nia∏ si´ okresowo, przyjmujàc nadmiar wody. Poudro˝nieniu odp∏ywów i uregulowaniu strumieniaCicha Woda przesta∏ pe∏niç dawnà rol´. Remont i przywrócenie mu pierwotnej funkcji sà wa˝ne zewzgl´dów kompozycyjnych. Prace te powinny byçpowiàzane z planowanym od dawna remontem cie-ków wodnych. Studnie. Odgrywa∏y niegdyÊ wa˝nà rol´ w kompozy-cji poszczególnych kwater. Zasilane wodà w obieguzamkni´tym, wiosnà i latem tryska∏y nià przez ca∏àdob´. Do dziÊ przetrwa∏y 3 nieczynne studnie w starejcz´Êci cmentarza. Jedna z nich, oÊmioboczna, wyty-cza∏a pierwotnie Êrodek koncentrycznie rozplanowa-nej kwatery dzieci´cej (dziÊ kw. 27).

Druga, prostokàtna, o trzonie ozdobionym moty-wem maski, stan´∏a na osi niedalekiej kwatery 26.Zaprojektowana przez architekta Bernhardta Stahla z Poznania, przed ustawieniem na obecnym miejscueksponowana by∏a na szczeciƒskiej wystawie sztukicmentarnej w 1911 r. Trzecia, o pó∏kolistym baseniei Êciance z owalnym przeÊwitem ozdobionym ˝elaznàkratà, usytuowana jest na zamkni´ciu osi kwatery 39(od ul. Mieszka I).

Kilka nieco odmiennych studzien z lat 20. XX w.zachowa∏o si´ w zachodniej cz´Êci nekropolii. Majàone powtarzalnà i zunifikowanà form´ – oÊmiobocz-nà przy alejach Lipowej i Leszczynowej oraz pros-tokàtnà przy alei Zachodniej. Niektóre s∏u˝à jako zbiorniki na Êmiecie. Inne, które zachowa∏y swà pier-wotnà funkcj´, pozbawione sà Êrodkowych trzonów

z wylewkami, które zastàpiono rurami mocowanymiz boku basenów.

Niezb´dna jest gruntowna konserwacja wszyst-kich studzien po∏àczona z rekonstrukcjà ich znisz-czonych elementów, takich jak trzony z wylewkami. W kilku przypadkach trzeba wykonaç nowe przy∏à-cza do sieci wodociàgowej, aby przywróciç studniomich dawnà funkcj´. Poniewa˝ obecnie nie b´dà one,tak jak dawniej, zasilane w obiegu zamkni´tym, mu-szà byç wyposa˝one w wylewki rozwiàzane inaczejni˝ kiedyÊ, ale z zachowaniem odpowiednich walo-rów estetycznych. W przysz∏oÊci nale˝y na podstawiedawnych wzorów opracowaç estetyczny i funkcjo-nalny projekt nowych studzien, które z czasem za-stàpi∏yby urzàdzenia z lat 80. XX w. Schody. Ró˝norodnie ukszta∏towane ∏àczà ró˝ne po-ziomy terenu wielkiej nekropolii. 44 równe kamiennestopnie, zabezpieczone metalowà por´czà, prowadzàzza kaplicy na dolny poziom dawnego gaju urno-wego. Obecnie wymagajà remontu. Przed kilku laty

20. Nagrobek rodziny Papenbrock. Warsztat Küsthardtów, Hilde-sheim, ok. 1910. Fot. J. Undro.20. Gravestone of the Papenbrock family. The Küsthardt workshop,Hildesheim, about 1910. Photo: J. Undro.

100

ods∏oni´to spod warstwy ziemi schody o nieregular-nych, z grubsza tylko obrobionych stopniach. Wijàsi´ one malowniczo po zboczach wzniesieƒ wewschodniej cz´Êci cmentarza, m.in. w gaju urnowym.

Mo˝na tam spotkaç kamienne elementy ∏awek –surowe i nieobrobione lub stylizowane w klasycyzu-jàcych formach. Mo˝e nale˝a∏oby wziàç pod uwag´powrót do typu drewnianych, niegdyÊ malowanychna bia∏o ∏awek u˝ywanych na poczàtku XX w.? Jakowzór mogà pos∏u˝yç ∏awki, które do dziÊ znaleêçmo˝na w nadmorskich miejscowoÊciach po zachod-niej stronie naszej granicy. Równie przemyÊlana po-winna byç forma tablic informacyjnych oraz kioskówi pawilonów handlowych ustawianych na tereniecmentarza. DziÊ nie odznaczajà si´ one zbyt wielkimiwalorami estetycznymi.

Sk∏adowanie i wywóz Êmieci. Jest powa˝nym prob-lemem. Opracowany ju˝ zosta∏ wzór a˝urowychpojemników wykonanych z pr´tów metalowych.Zwa˝ywszy na spore rozmiary owych pojemników,które ze wzgl´du na koniecznoÊç sortowania odpa-dów muszà byç ustawiane parami, trudno b´dzie zna-leêç miejsca, w których nie b´dà kolidowa∏y z zabyt-kowym charakterem otoczenia.Ogrodzenie. To element ma∏ej architektury widocz-ny dla ka˝dego, kto odwiedza cmentarz. Wokó∏ starejcz´Êci nekropolii przetrwa∏ ozdobny ˝elazny parkanna ceglanej podmurówce zbudowany w latach 1899-1900. Inny stylowy parkan z poczàtków XX w. od-dziela od ulicy dawny cmentarz wojskowy przy II bramie.

Zabytkowe ogrodzenie nale˝y poddaç konser-

21. ˚elazny Krzy˝ na dawnym cmentarzu wojskowym przy II bra-mie. Fot. J. Undro.21. Iron Cross in the former military cemetery next to the II gate.Photo: J. Undro.

wacji zgodnie z opracowanym ostatnio programem.Nowsze i na ogó∏ dysharmonijne w formie trzebazastàpiç ujednoliconym parkanem zaprojektowanymw formie estetycznej, ale wyraênie skromniejszej ni˝dawne ogrodzenia.

NagrobkiPowstawa∏y niegdyÊ w pracowniach znakomitychrzeêbiarzy i przeci´tnych warsztatach kamieniar-skich. Przetrwa∏y w liczbie znikomej w stosunku dostanu sprzed 1945 r. Tu˝ po wojnie niszczone sponta-nicznie, w póêniejszych latach by∏y planowo usu-wane w trakcie „porzàdkowania” cmentarza i przy-gotowywania kwater pod nowe pochówki.

Jak wskazujà dawne mapy, jeszcze w koƒcu lat50. ub. stulecia istnia∏a znaczna liczba pomników na-grobnych w reprezentacyjnej, pd.-wsch. cz´Êci ne-kropolii. 25 maja 1960 r. Wojewódzki KonserwatorZabytków przeprowadzi∏ inspekcj´ na przeznaczo-nych w∏aÊnie do likwidacji kwaterach od strony ul.Mieszka I. Ustalono wówczas, ˝e „zachowaç nale˝ywszystkie pochodzàce z okresu przedwojennego ka-mienne rzeêby i nagrobki b´dàce w dobrym stanie”.Zalecenie to w oczywisty sposób by∏o ignorowane.W poczàtkach lat 60. XX w. usuni´to z historycznejcz´Êci cmentarza wi´kszoÊç zabytkowych nagrob-ków, które zgromadzono na dwóch sk∏adowiskach.Niektóre p∏yty i bloki kamienne sprzedano, inne, nie-nadajàce si´ do wtórnego wykorzystania, zniszczonolub wywieziono. Niemal cudem ocala∏a s∏ynna rzeê-ba „Matka Ziemia” Ernsta Barlacha. W 1964 r. Mi-nister Kultury i Sztuki wyda∏ zezwolenie na jej wy-wóz do Güstrow w NRD, gdzie organizowano mu-zeum Barlacha. Po odbiór rzeêby przedstawiciele stro-ny niemieckiej zg∏osili si´ dopiero w 1967 r. Okaza∏osi´ wówczas, ˝e od dawna znajdowa∏a si´ na sk∏ado-wisku, gdzie z najwi´kszym trudem uda∏o si´ jàodszukaç.

Z adaptacjà Êrodkowej i zachodniej cz´Êci cmen-tarza wiàza∏a si´ koniecznoÊç usuni´cia tysi´cy p∏ytnagrobnych powsta∏ych od lat 20. ub. stulecia do

101

koƒca II wojny Êwiatowej. By∏y to jednak na ogó∏proste stele, cz´sto pozbawione wi´kszych wartoÊciestetycznych. W po∏owie lat 70. XX w. zacz´to doce-niaç walory zabytkowe zachowanych na cmentarzunagrobków. W 1976 r. na zlecenie WojewódzkiegoKonserwatora Zabytków wykonano ich inwentaryza-cj´ fotograficznà, a ok. 1980 r. inwentaryzacj´ ry-sunkowà, dziÊ zaginionà.

Obecnie wi´kszoÊç zabytkowych nagrobków i pomników skupiona jest w kilku miejscach cmen-tarza. Zachowa∏o si´ te˝ kilka ca∏kiem okaza∏ychpomników upami´tniajàcych poleg∏ych w I wojnieÊwiatowej. Wiele nagrobków ods∏oni´to, usuwajàcpodczas prac porzàdkowych samosiewy drzew i krze-wów. Pomniki niegdyÊ przewrócone podniesiono i ustawiono na dawnych miejscach. Tak by∏o m.in. ze stelà projektanta nekropolii, arch. WilhelmaMeyera-Schwartau. W maju 2002 r. odnaleêli jà pra-cownicy cmentarza. Le˝a∏a pod warstwà ziemi, prze-wrócona i rozbita na kilka cz´Êci. Prowizoryczniesklejona i ustawiona na dawnym miejscu, zosta∏a w 2005 r. poddana pe∏nej konserwacji dzi´ki Êrod-kom z dotacji WKZ.

W tym samym roku na koszt Zak∏adu Us∏ugKomunalnych wykonano prace przy nagrobku ro-dziny Meyer. Pomnik w formie filarowego portykuprzechyla∏ si´ niebezpiecznie, wypychany do góryprzez korzeƒ drzewa. Zbudowano wi´c nowy, sta-bilny fundament, na którym ustawiono poddanàgruntownej konserwacji konstrukcj´ kamiennà. Dwalata wczeÊniej przeprowadzono konserwacj´ ˚elaz-nego Krzy˝a na dawnym cmentarzu wojskowym przy II bramie. Ustawiony w koƒcu XIX w., poÊwi´-cony by∏ poleg∏ym ˝o∏nierzom pruskiej armii. Za naszych czasów sta∏ si´ „zast´pczym pomnikiem”pochowanych nieopodal ofiar szczeciƒskiego Grud-nia 1970 r. W kwietniu 2003 r. potràcony przez ci´-˝arówk´, roztrzaskany zosta∏ na kilka kawa∏ków. W tej sytuacji efekt, który osiàgn´li specjaliÊci zeSzczeciƒskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”, mo˝ezadziwiaç. Do po∏àczenia fragmentów krzy˝a wy-korzystali oni opracowanà w Anglii metod´ „szyciana zimno” (meta-lock), stosowanà zazwyczaj przynaprawie wind kotwicznych. Zszyte cz´Êci zosta∏ytak scalone przez odpowiednià obróbk´ i malowanie,˝e niemo˝liwe jest rozpoznanie miejsca p´kni´ç.

NEKROPOLIE

22. Pomnik „Tym, którzy nie powrócili z morza”, proj. M. Schubert-Radnicka, M. Radnicki, 1989 r. Fot. J. Undro. 22. Monument To Those Who Never Returned from the Sea, project: M. Schubert-Radnicka, M. Radnicki, 1989. Photo: J. Undro.

W 2001 r. uda∏o si´ zidentyfikowaç anonimowydotychczas, bo pozbawiony napisów i wizerunków, na-grobek zmar∏ego w 1916 r. nadburmistrza SzczecinaHermanna Hakena i jego ˝ony Johanny. DziÊ oczeku-je on na konserwacj´ i rekonstrukcj´ zniszczonychelementów. Dzi´ki staraniom kierowniczki cmenta-rza Marii Michalak, podczas prac porzàdkowychprowadzonych przez pracowników ZUK ciàgle od-najdywane i ustawiane sà stare nagrobki. Obecnie jest ich kilkaset. Wi´kszoÊç przetrwa∏a in situ, cz´Êç jednak le˝y na dwu sk∏adowiskach, oczekujàc naumieszczenie w przysz∏ym lapidarium. Wszystkieodzyskaç powinny swój dawny wyglàd po fachowoprzeprowadzonej konserwacji.

W koƒcu lat 90. XX w. kilkadziesiàt nagrobkówznalaz∏o si´ w ewidencji konserwatorskiej, w 2003 r.34 z nich wpisane zosta∏y do rejestru zabytków. Trwa procedura wpisu 17 dalszych. JednoczeÊnie nazlecenie WKZ opracowany zosta∏ program konser-watorski do kilkudziesi´ciu nagrobków.

W ostatnim czasie zmieni∏ si´ klimat spo∏ecznywokó∏ cmentarza. Na zlecenie Dyrekcji Zak∏aduUs∏ug Komunalnych opracowywane sà pe∏ne rozma-chu projekty rewaloryzacji. Planuje si´ nie tylko pra-ce w najstarszej cz´Êci cmentarza, lecz tak˝e remontkwatery pionierów szczeciƒskich. W 2003 r. po-wsta∏o Stowarzyszenie na Rzecz Cmentarza Central-nego w Szczecinie. Corocznie 1 listopada organizujeono kwest´ na odnowienie zabytkowych nagrobków.RoÊnie zainteresowanie mieszkaƒców Szczecinadziedzictwem kulturowym i historià nekropolii.Ukaza∏ si´ przewodnik po niej, a nast´pnie obszerna

monografia. Skutecznie chronione sà zabytkoweobiekty na terenie cmentarza. Wzrasta ÊwiadomoÊçunikatowych wartoÊci tego niezwyk∏ego za∏o˝enia.Jest ono obecnie najwi´kszym i najcenniejszym w Polsce przyk∏adem cmentarza krajobrazowego,znaczàcym równie˝ w skali ca∏ej Europy. Nic wi´cdziwnego, ˝e planowane jest wszcz´cie proceduryuznania szczeciƒskiej nekropolii za pomnik historii, a w przysz∏oÊci – podj´cie staraƒ o wpisanie jej nalist´ Êwiatowego dziedzictwa UNESCO.

102

1. O starszych cmentarzach Szczecina: B. Frankiewicz, Szczeciƒskiecmentarze – Stettiner Friedhöfe, Szczecin 2003; o historii Cmen-tarza Centralnego: Der Stettiner Hauptfriedhof, Stettin, b. r.w. (ok.1925); Der Stettiner Hauptfriedhof, Stettin 1928; W. Böddeker,Vom Stettiner Hauptfriedhof, „Stettiner Bürgerbrief”, 1982;Cmentarz Centralny w Szczecinie. Przewodnik, Szczecin 2004;Cmentarz Centralny w Szczecinie. Ogromny park pochowa∏ umar-∏ych..., red. M. S∏omiƒski, Szczecin 2005.

2. U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenderKünstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. 24, Leipzig 1903, s. 497; K. M. Ritter, Der Stettiner Architekt Wilhelm Meyer-Schwartau (1854-1935), „Stettiner Bürgerbrief”, 1994, s. 37-45; W. ¸opuch, Architekt, urbanista, urz´dnik... Wilhelm Meyer-Schwartau twórca wielkomiejskiego Szczecina, „Zeszyty Szcze-ciƒskie”, z. 9, Szczecin 2003; M. S∏omiƒski, Architekci wielkiegoSzczecina, „Kronika Szczecina”, 2000, s. 65-71.

3. M. Schimanke, Stettiner Persönlichkeiten (21): Georg Hannig.Der erste Direktor des Stettiner Hauptfriedhofes, „StettinerBürgerbrief“, 1997, s. 33-36; Hannig Georg, (w:) Encyklopedia

Szczecina, t. 1, Szczecin 1999, s. 330.

4. G. Hannig, Der Friedhof und seine Kunst. Zeitgemässe Betrach-tungen über die Ausgestaltung unserer Friedhöfe für Leien undFachleute, Berlin 1908.

5. M. S∏omiƒski, Sztuka sepulkralna 1. po∏. XX w. na przyk∏adzieCmentarza Centralnego w Szczecinie. (w:) Nekropolie, kirkuty,cmentarze, materia∏y konferencyjne, Szczecin 2002.

6. Studium historyczno-urbanistyczne do miejscowego planu za-gospodarowania przestrzennego Gumieƒce-S∏owieƒsko w Szcze-cinie, opr. M. Haas-Nogal, I. Kukla, K. Kalita-Skwirzyƒska,Szczecin 2002, egz. w Wojewódzkim Urz´dzie Ochrony Zabytkówi w Biurze Miejskiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie.

7. M. S∏omiƒski, Cmentarz Centralny w Szczecinie miejscem pa-mi´ci i pojednania. O potrzebie rewaloryzacji najstarszej cz´Êcinekropolii, (w:) Nekropolie, kirkuty, cmentarze, materia∏y konfe-rencyjne, Szczecin 2005.

8. Zieleƒ Szczecina. Ilustrowany przewodnik dendrologiczny, red.A. Stachak, Szczecin 2000.

Przypisy

Mgr Maciej S∏omiƒski, absolwent Uniwersytetu im. AdamaMickiewicza w Poznaniu, zajmuje si´ nowo˝ytnà archi-tekturà i sztukà Szczecina i Pomorza Zachodniego.Opublikowa∏ jako autor lub wspó∏autor m.in. „Szczeciƒ-skie Podzamcze, kwarta∏y XIV i XVII”, „Pa∏ac M∏odzie˝yw Szczecinie, dawna willa Augusta Lentza”, „Szczecin ba-rokowy. Architektura lat 1630-1780”, „Cmentarz Central-ny w Szczecinie. Ogromny park pochowa∏ umar∏ych...”;artyku∏y w periodykach i wydawnictwach StowarzyszeniaHistoryków Sztuki. Pracuje w Wojewódzkim Urz´dzieOchrony Zabytków i w Regionalnym OÊrodku Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie. Od 2004 r. jestprezesem Stowarzyszenia na Rzecz Cmentarza Central-nego w Szczecinie. Wspó∏pracuje z redakcjà „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce” Instytutu Sztuki PAN i z Insty-tutem Architektury i Planowania Przestrzennego Poli-techniki Szczeciƒskiej.

103

NEKROPOLIE

23. Cmentarz Centralny w Szczecinie, wspó∏czesny plan z naniesionà trasà zwiedzania z lat 20. XX w., oprac. A. Komorowski orazwydawnictwo Kadruk, Szczecin.23. Central Cemetery in Szczecin – contemporary plan with marked sightseeing route from the 1920s, prep. by A. Komorowski and the Kadrukpublishing house in Szczecin.

The Central Cemetery in Scenic was established in1900, and the first funerals were conducted on

6 December 1901. The project of the necropolis wasdevised by Wilhelm Meyer-Schwartau, who in 1891-1921 held the post of the municipal building council-lor (town architect). The co-author of the design wasGeorg Hannig, cemetery director in 1900-1928.

The first stage involved the eastern part of thenecropolis with meandering lanes along both sides ofthe vista axis. The Neo-Romanesque buildings erect-ed in 1900-1904, and designed by Wilhelm MeyerSchwartau, included the main gate, modelled on

campo santo Italian cemeteries, and a chapel situatedalong the axis of the premise with a central plan. A rectangular pool was located in front of the chapel.The central part of the necropolis stretching along theTopolowa (today: Widokowa) lane was set up after1918, while the western part with three long lanesrunning along two streams, perpendicularly to thepremise axis, dates back to the 1920s. A new modern-ist chapel in Leszczynowa lane was built in 1928-1930.

The Szczecin necropolis is an example of a land-scape cemetery in which the final effect was co-cre-ated by plants, landscaping, buildings, and sepulchral

CENTRAL CEMETERY IN SZCZECINCONSERVATION OUTLINE

104

art. The older, eastern part of the cemetery is distinctfor an unhampered composition, while the youngerparts, made up of rectangular sections, were original-ly a geometric configuration.

After 1945 the terraces along the axis were adapted for a war cemetery for about 3 000 Sovietand more than 300 Polish soldiers and civilians. AHeroes’ Hill was created after the war around the roundpool, but representative sections and a regularly plan-ned lower part of the so-called urn Grove had beendestroyed, while former glades and areas intentional-ly left without graves were used for new burials sites.The central and western parts of the necropolis werereused in the 1970s and the 1980s, preserving the for-mer spatial configuration and landscape features, to-tally ignored while establishing new sections outsidethe historical boundaries of the cemetery. The speciesof plants changed – poplars growing along Widokowalane withered, as did numerous birches and conifer-ous trees. The main gate, damaged in 1941, was re-

built in 1959-1963, but the main chapel was not re-created until 1983-1994. The modernist chapel from1930 was pulled down in 1984. The post-war periodalso witnessed the demolition and devastation of a majority of the old gravestones.

In 1984 the Central Cemetery was listed in a reg-ister of historical monuments. Recently, work hasbeen initiated on projects for the revalorisation of par-ticular parts of the necropolis, i. a. a lapidarium to besituated in an upper part of the urn Grove, recreatedaccording to old plans. The main gate and the roundpool behind the chapel are also to be repaired. The triangular pool on the axis of Widokowa lane alsorequires thorough repair, and historical gravestonesawait conservation. At present, the cemetery admin-istration, supported by the Voivodeship Conservatorof Historical Monuments and the Society of theCentral Cemetery in Szczecin (established in 2003)are making efforts to secure the necessary funds.