W armii polskiej w miotacze ognia (MO) tradycyjnie wyposa¿ane by³y woj-ska chemiczne. W wielu innych armiach (np. hitlerowskich Niemiec) MOznajdowa³y siê na wyposa¿eniu saperów. Historia MO zaczyna siê w 1901 ro-ku. Pierwszy „wspó³czesny” MO skonstruowa³ w 1901 r. niemiecki in¿ynierRichard FIEDLE. Do etatowego wyposa¿enia armii niemieckiej MO trafi³yw 1912 roku. Pierwsze bojowe u¿ycie miotaczy ognia nast¹pi³o 30.06.1915 r.pod s³awnym dla ka¿dego wojskowego chemika miastem Ypres – skutkiemby³a podobno panika w zaatakowanych oddzia³ach angielskich. Za pierwszezmechanizowane (czo³gowe MO) uwa¿a siê w³oski Fiat M33 i M35 ze zbior-nikiem na przyczepce (u¿yte w Etiopii, w 1936) i radziecki OT-26 (1933).Czo³g OT-26 by³ produkowany w ZSRS w bardzo du¿ych iloœciach. Wed³ugMagnuskiego cyt. „...po reorganizacji w koñcu 1938 roku wojska pancerneArmii Czerwonej tworzy³y 4 korpusy czo³gów, 24 samodzielne brygady czo³-gów T-26/BT, 3 brygady czo³gów ciê¿kich T-28, 1 brygadê mieszan¹ czo³gówT-28 i T-35 oraz 3 brygady czo³gów chemicznych, 4 brygady samochodówpancernych, ponadto 26 pu³ków czo³gów w dywizjach kawalerii, 11 szkol-nych pu³ków czo³gów oraz oko³o 90 kompanii czo³gów rozpoznawczych w dy-wizjach strzeleckich”.

Etat brygady czo³gów chemicznych Armii Czerwonej liczy³ 216 czo³gów.Na tamte czasy by³a to iloœæ wrêcz niewyobra¿alnie wielka, potwierdzaj¹catezê znanego pisarza Wiktora Suworowa, ¿e Armia Czerwona szykowa³a siêna podbój œwiata. Czo³gi T-26, na których oparto konstrukcjê najpopularniej-szego w okresie II Wojny Œwiatowej czo³gowego MO by³y budowane na licen-cji brytyjskiego czo³gu Vickers 6-Ton (Mk. E). Ciekawostk¹ jest ¿e na iden-tycznej licencji swoje konstrukcje czo³gowe przed II Wojn¹ Œwiatow¹ rozwi-ja³y Si³y Zbrojne II RP (czo³g 7 TP, tankietki TK-1, TK-2, TK-3). Ciekawe jestrównie¿ to, ¿e tylko te dwie armie: polska i soviecka rozwija³y dieslowskienapêdy dla swoich czo³gów.

W WP II RP zagadnienia u¿ycia MO jak i gazów bojowych by³y w krêguzainteresowañ jednego z naszych najzdolniejszych genera³ów gen. StefanaGrota-Roweckiego, który opublikowa³ na ten temat a¿ 4 prace teoretycznew latach 1919-1922 (w 1919 roku ukaza³y siê: Gazy truj¹ce, Wiarus, Warsza-wa, z. 48, ss. 120-121; Miotacze min i granatów, Bellona, Warszawa, T. 2,z. 3, ss. 185-196; Miotacze ognia, Bellona, Warszawa, T. 2, z. 5, ss. 384-385;w roku 1922 gen. Rowecki opublikowa³ Niemieckie miotacze ognia Bellona,T. 5, z. 2, ss. 132-144).

37

Militaria z Myszk¹

CHEMICY NIE GÊSI, SWOJE CZO£GI MIELI

pp³k rez. mgr in¿. Wies³aw LISOWSKI

Wed³ug stanu z 10 grudnia 1937 roku w WP mieliœmy nastêpuj¹ce iloœcimiotaczy ognia: 110 starych pierœcieniowych niemieckich MO (zbiorniko pojemnoœci roboczej 9 dm3, zasiêg miotania 40-60 m, obs³uga 2 ludzi), 167polskich jednocylindrowych MO, 130 polskich dwucylindrowych MO oraz 28stacji ³adowania MO. W 1939 roku plutony MO (miotacze ognia nale¿a³y wte-dy do saperów) mia³y nastêpuj¹ce pu³ki: 9 pp, 19 pp, 20 pp, 22 pp, 28 pp,67 pp, 78 pp oraz 5 psp. Polska dru¿yna MO liczy³a 13 ¿o³nierzy. Na uzbro-jeniu posiada³a 3 pierœcieniowe MO, 6 pistoletów, 1 rkm, 5 karabinów, 1 gar-³acz, 13 bagnetów. 1 batalion saperów we wrzeœniu 1939 roku zmobilizowa³plutony miotaczy ognia o numerach od 11 do 18. 7 batalion saperów zmobi-lizowa³ plutony miotaczy ognia o numerach od 71 do 74.

W toku produkcji konstrukcja czo³gu T-26, który mo¿na uznaæ za najbar-dziej masowo produkowany czo³g œwiata, by³a rozwijana w ZSRR doœæ inten-sywnie i na imponuj¹cym iloœciowo poziomie. Od 1931 do 1940 roku zbudo-wano oko³o 12 000 czo³gów w ró¿nych wersjach. W latach 1931-1941 zbudo-wano ponad szeœædziesi¹t wersji czo³gu T-26 oraz pojazdów na jego bazie,jednak stosunkowo niewiele z nich produkowanych by³o seryjnie. Wymieniæmo¿na z nich:

� T-26 model 1931 – wariant dwuwie¿owy. � T-26 model 1932 – wariant dwuwie¿owy ze zmodyfikowanym kad³u-

bem i zbiornikami paliwa oraz oleju, a tak¿e przesuniêtym silnikiem (model1932 czêsto opisywany jest jako uzbrojony w armatê 37 mm w prawej wie¿yi karabin maszynowy DT w lewej; ogó³em armatê posiada³a ok. 1/5 czo³gówdwuwie¿owych).

� T-26 model 1933 – wariant jednowie¿owy, uzbrojony w 45 mm arma-tê czo³gow¹ wz. 1932 i 1-3 km DT – najliczniejszy wariant czo³gu.

� T-26-4 – wersja jednowie¿owa, z 76,2 mm armat¹ czo³gow¹ wz.1927/32 lub PS-3. Zbudowano tylko 5 (6?) sztuk.

� T-26 model 1938 – nowa wie¿a z pochy³ymi œciankami, wy³¹czniespawany kad³ub, 45 mm armata czo³gowa wz. 1932/38 i 1-3 km DT.

� T-26 model 1939 (T-26-1) – wie¿a oraz kad³ub z pochy³ymi œcianka-mi, spawany kad³ub, 45 mm armata czo³gowa wz. 1932/38 i 1-2 km DT.

� ST-26 – czo³g mostowy, 71 szt. (w tym dwa UST-26) zbudowanych w l.1932-39.

Nas chemików, szczególnie interesuj¹ warianty czo³gu T-26 nazywaneczêsto czo³giem chemicznym:

� XT-26 (OT – 26, BChM-3) – czo³g jednowie¿owy z MO na bazie czo³-gu dwuwie¿owego.*

� XT-130 – czo³g z MO zamiast armaty, na bazie modelu 1933. � XT-133 – czo³g z MO zamiast armaty, na bazie modelu 1939. Czo³g chemiczny zbudowany na bazie lekkiego czo³gu T-26 by³ jednym

z najliczniejszych (oprócz czo³gu OT-34, Churchil M4 Crocodille) i najbar-dziej udanych konstrukcji tego typu w czasach II Wojny Œwiatowej.

* W skrótach XT (chimiczeskij tank) „X” nale¿y czytaæ jako rosyjskie „Ch”.

38

Militaria z Myszk¹

U¯YCIE BOJOWE CZO£GÓW T-26

Po raz pierwszy czo³gi T-26 zosta³y u¿yte przeciwko wojskom japoñskimpodczas incydentów granicznych w Mand¿urii w 1934 i 1935, oraz na du¿¹skalê w 1938 i 1939 roku w walkach nad jeziorem Chasan i rzek¹ Cha³chin--Go³. Podczas wojny domowej w Hiszpanii republikanie otrzymali 362 czo³-gów T-26 model 1933, które jak siê okaza³o górowa³y nad niemieckimi czo³-gami PzKpfw I.

We wrzeœniu 1939 roku Armia Czerwona zaatakowa³a Polskê posiadaj¹c1675 czo³gów tego typu (we Froncie Bia³oruskim-878 a w Ukraiñskim-797).Podczas „kampanii wrzeœniowej” w Bitwie pod Szackiem sowieci stracili 12takich czo³gów, a wojska Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie pod miej-scowoœci¹ Jab³oñ zniszczy³y 4 takie wozy, a 1 zdoby³y. W toku dzia³añ ArmiaCzerwona utraci³a tylko 15 czo³gów T-26, lecz a¿ 302 utknê³y z powodu ró¿-nych uszkodzeñ.

W 1939-1940 czo³gi T-26 zosta³y u¿yte w wojnie zimowej. Du¿o czo³gówtego typu zosta³o wówczas zdobytych przez Finów i nastêpnie u¿ywanychprzez nich do koñca wojny. Podczas walk w Hiszpanii i Finlandii okaza³o siê,¿e pancerz czo³gów T-26 jest niewystarczaj¹cy przeciw armatom przeciwpan-cernym. Wielkie iloœci radzieckich czo³gów T-26 zosta³y zniszczone lub porzu-cone w 1941, podczas ataku Niemiec na ZSRR. Od 1942 ten typ u¿ywany by³ju¿ tylko w niewielkich iloœciach, na pomocniczych kierunkach dzia³añ.Ostatnie u¿ycie bojowe nast¹pi³o w sierpniu 1945 r. w trakcie rozbicia Japoñ-skiej Armii Kwantuñskiej w Mand¿urii. Zdobyte przez Finów czo³gi by³y u¿y-wane do lat 60, natomiast Hiszpañska armia eksploatowa³a je do lat 50.

HISTORIA KONSTRUKCJI CZO£GOWEGO MIOTACZA OGNIA XT-26

Czo³gowy MO opracowano w 1932 roku w radzieckim biurze konstrukcyj-nym KB-2 Fabryki im. K. Woroszy³owa w Leningradzie (póŸniejsza FabrykaNr 174). Szefostwo Wojsk Chemicznych zleci³o opracowanie prototypu czo³-gu chemicznego na podstawie uchwa³y z 11 marca 1932 roku, która mówi³ao uzbrojeniu brygad w sprzêt potrzebny do walki z umocnion¹ piechot¹ po-tencjalnych przeciwników. Konstrukcja pojazdu wykorzystywa³a podwozieoraz kad³ub czo³gu lekkiego T-26 model 1931 (model dwuwie¿owy), a g³ów-nym projektantem zosta³ mianowany G. E. Szmidt. W pracach brali udzia³przedstawiciele Instytutu Broni Chemicznej (�������� X��������� ������Ø), natomiast opracowanie miotacza KS-2 zlecono zak³adom„Kompriessor” z Moskwy. Porównanie danych technicznych czo³gu T-26i czo³gu XT-26 zestawiono w tab. 1.

Od 1 czerwca do 15 lipca 1932 roku prototyp czo³gu chemicznego o ozna-czeniu BChM-3 przechodzi³ próby na poligonie wojsk chemicznych (pozosta-³e badane pojazdy to BChM-1 na podwoziu ko³owym, BChM-2 na bazie czo³-gu szybkiego BT-5, BChM-4 na bazie najpierw tankietki T-27, a nastêpnieczo³gu p³ywaj¹cego T-37). Podczas prowadzonych prób poligonowych mio-tacz KS-2 zosta³ zast¹piony nowsza konstrukcj¹ – miotaczem KS-24. Wyniktych prób uznano za pozytywny, co zadecydowa³o o przyjêciu pojazdu do

39

Militaria z Myszk¹

uzbrojenia w 1933 roku pod oznaczeniem XT-26. W latach 1932-1935 wypro-dukowano 552 lub 602 egzemplarze. W póŸniejszych latach zmieniono ozna-czenie pojazdów tego typu z „pojazdów chemicznych” na „miotacze ognia”co spowodowa³o zmianê oznaczenia pojazdu na OT-26.

40

Militaria z Myszk¹

Fot. 1. Widok czo³gowego miotacz ognia XT-26

Tabela 1. Dane techniczne czo³gów T-26 i XT-26

TYP Czo³g lekki T-26 Czo³g XT-26 (OT-26)

Za³oga:

Masa:

Wymiary:

Szerokoœæg¹sienic:

Jednostkanapêdowa:

4 ¿o³nierzy 3 ¿o³nierzy

8200 kg T-26 model 193110 250 kg T-26-1

8200 kg

4620 x 2440 x 2330 (10) mmprzeœwit 370 (380) mm

4620 x 2440 x 2190 mmprzeœwit 380 mm

260 mm 260 mm

silnik 4-cyl. w uk³adzie rzêdo-wym, ch³odzony powietrzem, pojemnoœæ 6600 cm3, typu GAZ T-26 o mocy 90-95 KMprzy 2000 obr. /minsilnik 4-cyl. w uk³adzie rzêdo-wym, zap³on iskrowy

silnik 4-cyl. w uk³adzie rzêdowym,ch³odzony powietrzem,pojemnoœæ 6600 cm3, typu GAZ T-26 o mocy 90 KM przy2000 obr. /minsilnik 4-cyl. w uk³adzie rzêdowym,zap³on iskrowy

OPIS KONSTRUKCJI

Pojazd pancerny zbudowany na podwoziu czo³gu lekkiego T-26 model1931 (wersja dwuwie¿owa). Lewa wie¿a zosta³a usuniêta, natomiast w po-wiêkszonej drugiej wie¿y zosta³ zamontowany miotacz ognia KS-24 wrazz czo³gowym karabinem maszynowym DT. Jarzmo miotacza ognia pozwala-³o na wychylenie broni na boki po 20° oraz od –10° do +10° w pionie. Du¿yzbiornik umieszczony po lewej stronie przedzia³u bojowego mieœci³ 400 dm3

cieczy zapalaj¹cej (w praktyce nape³niano go 360 dm3 mieszanki), a dodat-kowy osprzêt miotacza (w tym 3 butle sprê¿onego powietrza) by³ umieszczo-ne na prawej œcianie kad³uba. Mieszanka 60% mazutu i 40% nafty mog³a byæwyrzucana na odleg³oœæ ok. 30-35 m. Dodatkowo pojazd ten móg³ stawiaæ za-s³ony dymne oraz ska¿aæ chemicznie teren. Czo³g XT-26 móg³ oddaæ ok. 70strza³ów.

41

Militaria z Myszk¹

C.d. Tabeli 1.

TYP Czo³g lekki T-26 Czo³g XT-26 (OT-26)

Skrzyniaprzekladniowa

PredkoϾ max

Zapas paliwa

Zasiêg

Uzbrojenie

4 biegi do przodu pluswsteczny

293 dm3 –

na drodze 31 km/h na drodze 30 km/h

130 – 140 km (póŸniejsze wer-sje 220 – 240 km) (po drodze), 70 – 80 km (póŸniejsze wersje130 – 140 km) (w terenie)

1 armata wz 1932 kal 45 mm1 lub 2 km DT kal 7,62 mmz zapasem 1512 naboi

4 biegi do przodu pluswsteczny

na drodze130 km

miotacz ognia KS-241 DT kal 7,62 mm

Opancerzenie 6-10/11/13/16/20 mm w zale¿no-œci od wersji

od 6 do 13 mm

Rys. 1. Widok (przekrój) lewego boku i rozmieszczenia elementów MO czo³gu XT-26.

Czo³gowe MO by³y na wyposa¿eniu WP budowanego wedle wzorów so-vieckich.

W Oficerskiej Szkole Broni Pancernej znajdowa³o siê (w okresie styczeñ--paŸdziernik 1945) 5 wozów KW-8S, oznaczanych równie¿ jako KW-O (Ognie-mietnyj) o numerach fabrycznych 31214, 31224, 40225, 40345 i 40440.Czo³g KW-8s by³ czo³giem KW-1s wyposa¿onym w miotacz ognia ATO-42(umieszczony w wie¿y zamiast sprzê¿onego km) o zasiêgu 120 m i pojemno-œci¹ zbiornika 570 dm3 (54 strza³y). Mia³ zredukowane uzbrojenie artyleryj-skie – dzia³o 45 mm zamiast standardowego 76 mm.

HISTORIA KONSTRUKCJI

Czo³gowy miotacz ognia opracowany w 1943 roku w radzieckiej FabryceNr 174 im. K. Woroszy³owa z Leningradu. Dla zmniejszenia masy pojazduprototypowy pojazd KW-8S (Obiekt 238) zbudowano na bazie czo³gu ciê¿kie-go KW-1S. Do koñca 1943 roku wyprodukowano 35 egzemplarzy.

OPIS KONSTRUKCJI

W konstrukcji czo³gowego miotacza ognia wykorzystano kompletny ka-d³ub i zawieszenie czo³gu ciê¿kiego KW-1S. Pojazd wyposa¿ono w zabudowa-ny w wie¿y (w miejscu sprzê¿onego czo³gowego karabinu maszynowego DT)miotacz ognia ATO-42. Zapas cieczy zapalaj¹cej wynosi³ 600 dm3 (2 zbiorni-

42

Militaria z Myszk¹

Rys. 2. Widok z góry, od czo³a, z prawego boku i z ty³u czo³gu XT-26

ki zabudowane w kad³ubie), który z wykorzystaniem pirotechnicznych naboipozwala³ na oddanie 60 strza³ów. Zabudowanie miotacza wymusi³o zmianêuzbrojenia artyleryjskiego na mniejsz¹ 45 mm armatê K20, któr¹ odpowied-nio obudowano aby wygl¹da³a na standardow¹ armatê kalibru 76 mm(fot. 2). Uzbrojenie uzupe³nia³y czo³gowe karabiny maszynowe DT: kad³ubo-

43

Militaria z Myszk¹

Fot. 2. Czo³gowy miotacz ognia KW-8S. WyraŸnie widaæ 76 mm obudowê dzia³a 45 mm.

Tabela 2. Dane techniczne czo³gu KW-8S

Za³oga:

Masa:

Wymiary:

Szerokoœæ g¹sienic:

Jednostkanapêdowa:

5 ¿o³nierzy

43 000 kg

6900 x 3250 x 2040, przeœwit 450 mm

700 mm

silnik 12-cyl. w uk³adzie V, wysokoprê¿ny, ch³odzony ciecz¹, po-jemnoœæ 38 880 cm3, typu W-2K o mocy 600 KMprzy 2000 obr. /min

Prêdkoœæ max: 43 km/h

Zasiêg: na drodze 250 km

Uzbrojenie: miotacz ognia ATO-42, armata K20 kal. 45 mm z zapasem114 naboi, 2 lub 3 karabiny maszynowe DT kal. 7,62 mm z za-pasem 3000 naboi

Opancerzenie: od 20 do 95 mm

wy, w niszy tylnej czêœci wie¿y oraz ewentualnie przeciwlotniczy mocowanynad w³azem dowódcy.

Konstrukcje czo³gowych MO w latach przed i w czasie II Wojny Œwiato-wej nie by³y tak rzadkie jak nale¿a³oby s¹dziæ. Dane literaturowe zestawio-ne w tab. 3 wskazuj¹, ¿e w tym czasie zbudowano nie mniej ni¿ 4374 czo³go-

44

Militaria z Myszk¹

Rys. 3. Widok lewego boku i frontu czo³gu KW-8S

Tabela 3. Czo³gowe MO ró¿nych pañstw z okresu II Wojny wiatowej

Czo³gowy MO Bazowy czo³g Iloœæ wyprodukowanych

Churchill OEK

Churcill M4 Corodille

Matilda FROG

Wasp flamethrower

Panzer IIFlammI (PzKpfw II (F1))

Mk II Churchill 3

PanzerkampfwagenB2 (F1)

Flammapanzwer III(PzKpfw III (F1))

StuG III (F1)

Flammapanzwer 38 (t)

Sd.KFz.251/16

Wielka Brytania (<828 czo³gowych MO)

Niemcy (<325 czo³gowych MO)

W³ochy (<238 czo³gowych MO)

L3 L.F. L3/35 tankietka 1935-

Data konstrukcji

1942

Mk VII Churchill 800 (?)1943–1945

Matilda II –1944

UniversalCarrier

–1940-1942

PZ Kpfw II 1551939–1941

Czo³g ciê¿kiChar B1 fncuski)

601941–1942

Pz Kpfw III 1001943

StuG III 101943

Jagdpanzer38 (t) Hetzer

201940–1942

Sd.Kfz. 251 –1943–?

L6/40 L.F. L6/40 1939- 238 (?)

45

Militaria z Myszk¹

C.d.Tab. 3.

Czo³gowy MO Bazowy czo³g Iloœæ wyprodukowanych

XT-27 (OT-27)

XT-37 (BXM-4)

XT-38

XT-29

XT-26 (OT-26, BXM-3)

T-27 1

XT-130 (OT-131)

XT-131 (OT-131)

BXM-2

XBT-5

ZSRR (<2944 czo³gowych MO)

Data konstrukcji

1932

T-37 751935–1936

T-38 ––

T-29 projekt

T-26 5521932–1935

T-26 4011936–1939

T-26 ––

Bt-5 31935

BT-5 –1937

XT-132 (OT-132) T-26 ––

XT-133 (OT-133) T-26 2691939–1940

XT-134 (OT-134) T-26 21940

XBT-7 BT-7 –1936

XT-7 (OT-8) BT-7 niewiele1940

OP-7 BT-7 11941

T-40 (oginetmetnyj wariant)

T-40 niewiele1941

OT-34 T-34 11701942–1944

OT-34-85 T-34-85 3311944–1945

KW-8 KW-8 1021942–1943

KW-8 KW-8 1021942–1943

USA

M3 SATAN M3 Stuart 201943

Sherman POA Sherman

M4 Corcodile Sherman 1945

RONSON Sherman

Japonia

Model SS,Modele Bo, Ko, Otsu,

Hei, Tei

Type 97 Chi-Ha medium tank

?

wych MO. Dominowa³y konstrukcje Armii Czerwonej, która mia³a na swoimuzbrojeniu ponad 67% wszystkich czo³gowych MO na œwiecie.

Ireneusz Nowak opisuje równie¿ inne konstrukcje czo³gowych MO, takiejak niemiecki Sd-122, ale nawet korzystaj¹c z ogromnej wiedzy zamieszczo-nej w internecie ciê¿ko te konstrukcje jednoznacznie zidentyfikowaæ. Rów-nie¿ dane dotycz¹ce iloœci wyprodukowanych czo³gowych MO takich jak np.Churchil M4 Crocodille wydaj¹ siê autorowi w¹tpliwe, choæ znajduj¹ siê onena stronach WIKIPEDII i s¹ podawane przez kilku autorów. Autorowi wyda-je siê ¿e w³aœciwsza by³aby iloœæ 80 sztuk, gdy¿ nic nie wskazuje, aby ta kon-strukcja by³a a¿ tak udana i tak du¿o tych czo³gów by³o na wyposa¿eniu ar-mii brytyjskiej.

Konstrukcje czo³gowych MO rozwijane by³y dalej po wojnie zw³aszczaprzez ZSRR i USA.

ŸRÓD£A1. „Ogniemiotnyje tanki Wtoroj Mirowoj Wojny”, seria Broniekollekcja, 2005.2. „Tankowyje wojska RKKA wo Wtoroj Mirowoj Wojnie. Sriednie i ogniemiotny-

je tanki”, seria Tankomaster, numer 7-8/06.3. Valerij P. Panow, Jacek Solarz, Czo³gi sowieckie 1939-1945, wyd. Militaria,

1996.4. J. Magnuski. Czerwony Blitzkrieg, Wrzesien 1939: Sowieckie wojska pancerne

w Polsce. Pelta, Wyd. 1 edition, Warszawa (1994).

46

Militaria z Myszk¹

Foto. 3. Czo³g KW-8S (Kliment Woroszy³ow).

5. Solarz Jacek, Ledwoch Janusz, Czo³gi w³oskie 1939-45, Wydawnictwo Milita-ria, Warszawa 1995, ss. 18-45, 72-78, 82, 89-105.

6. Mariusz Skotnicki, Tankietki Carro Veloce C. V. 33 i C. V. 35. Nowa TechnikaWojskowa. 1999. Nr 11, ss. 31-37.

7. Encyklopedia II Wojny Œwiatowej: Militaria, czo³gi osi, numer 68 s. 19. 8. Ireneusz Nowak, Broñ zapalaj¹ca, Wydawnictwo MON, Warszawa, 1986.9. Internet: http: //www. bronetehnika. narod. ru/http: //www. arrows. newmail. ru/firetank/firetank. htmhttp: //www. dws-xip. pl/encyklopedia/zsrr/166-czolgowe-miotacze-ognia. html

Artyku³y internetowe, a zw³aszcza panów Marcina Skrzypacza i Sebastiana Arty-szaka z Warszawy

47

Militaria z Myszk¹

Fot. 4. Model czo³gu KW-8S, sprzedawanego dla hobbystów

48

Militaria z Myszk¹