Stanisław KałużnyStanisław Kałużny – uczeń Profesorów Tadeusza Kotarbiń-

skiego i Witolda Kieżuna. Absolwent Uniwersytetu Warszaw-

skiego i Szkoły Głównej Handlowej. Doktorat z nauk o orga-

nizacji i zarządzaniu w Instytucie Administracji i Zarządza-

nia. Seminaria habilitacyjne w Zakładzie Zarządzania PAN.

Staże zawodowe w Niemczech i we Francji. Pracował w Naj-

wyższej Izbie Kontroli, w Centrum Podyplomowego Kształ-

cenia Pracowników Administracji, na Giełdzie Papierów War-

tościowych. Jednocześnie prowadził wykłady i seminaria na

uczelniach w: Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu,

Lublinie, Olsztynie, Zielonej Górze i Częstochowie.

Na jego dorobek naukowy składa się 14 książek o charakterze podręcznikowym oraz

ponad 200 artykułów i rozpraw z zakresu: organizacji i zarządzania, teorii kontroli, sys-

temów kontroli, metodologii kontroli, socjologii pracy, psychologii kontroli, a także

humanizacji, kultury i etyki w zarządzaniu i kontroli, zamieszczonych w periodykach

fachowych lub wygłoszonych na konferencjach naukowych, również za granicą. Do

najbardziej znanych jego książek należą: Nadzór i kontrola w przedsiębiorstwie, Kontro-la gospodarcza w administracji, Kontrola w banku, Leksykon kontroli.W roku 2009 otrzymał tytuł doctor honoris causa, a w roku 2011 jego biogram został

umieszczony w Encyklopedii WHO IS WHO w Polsce.

Książka obejmuje pełny zakres wiedzy wymaganej programem dydaktycznym z dziedziny kontroli wewnętrznej. Tworzy podstawy do kształcenia oraz przygotowania kwalifi kacyjnych prac dyplomowych. Jest wynikiem wieloletnich studiów teoretycznych i doświadczeń autora, wyniesionych z pracy na uczelniach oraz w organach kontroli państwowej i w administracji publicznej, a także aktualnych badań empirycznych reali-zowanych w procesie naukowo-dydaktycznym.

Książka zawiera – z jednej strony – rozległą problematykę kontroli jako funkcji zarządzania w całym jej przekroju, a z drugiej – zwięzły i przystępny opis elementar-nych części składowych tej dyscypliny wiedzy. Spełnia wszelkie wymagania dobrego podręcznika akademickiego. Książka jest adresowana głównie do osób zdobywających na studiach podyplomowych tytuł zawodowy kontrolera wewnętrznego. Stąd podsta-wową jej warstwę stanowi część poświęcona warsztatowi kontrolerskiemu. Może też służyć jako pomoc organizacyjno-metodyczna dla szerokiej rzeszy pracowników tzw. instytucjonalnej kontroli zewnętrznej, a także dla kierowników różnych szczebli spra-wujących kontrolę funkcjonalną. Na kierunkach studiów z zakresu zarządzania i bizne-su może stanowić ważną literaturę pomocniczą. Obejmuje ona charakterystykę aktu-alnej problematyki dokonywaną przede wszystkim z perspektywy nauk o organizacji i zarządzaniu, a także wskazania na międzynarodowe, a zwłaszcza unijne determinan-ty tendencji rozwojowych kontroli.

Książka jest pierwszą tego typu pozycją w piśmiennictwie europejskim. Stano-wi bogate źródło wiedzy o uwarunkowaniach prawnych, metodach działania i wyma-ganiach proceduralnych kontroli wewnętrznej oraz o jej miejscu w strukturze przedsię-biorstw, jak i administracji publicznej. Autor podjął w niej próbę odpowiedzi na niezwykle ważne pytanie: czy kontrola wewnętrzna może być sumieniem przedsiębiorstwa/instytu-cji? Odpowiedź jest zdecydowanie twierdząca.

Stanisław

Kału

żny K

ON

TRO

LA W

EWN

ĘTRZ

NA

TEOR

IA I P

RA

KTY

KA

KONTROLA KONTROLA WEWNĘTRZNAWEWNĘTRZNA

TEORIA I PRAKTYKA

Warszawa 2016

Wydanie drugie rozszerzone

Stanisław KałużnyStanisław Kałużny – uczeń Profesorów Tadeusza Kotarbiń-

skiego i Witolda Kieżuna. Absolwent Uniwersytetu Warszaw-

skiego i Szkoły Głównej Handlowej. Doktorat z nauk o orga-

nizacji i zarządzaniu w Instytucie Administracji i Zarządza-

nia. Seminaria habilitacyjne w Zakładzie Zarządzania PAN.

Staże zawodowe w Niemczech i we Francji. Pracował w Naj-

wyższej Izbie Kontroli, w Centrum Podyplomowego Kształ-

cenia Pracowników Administracji, na Giełdzie Papierów War-

tościowych. Jednocześnie prowadził wykłady i seminaria na

uczelniach w: Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu,

Lublinie, Olsztynie, Zielonej Górze i Częstochowie.

Na jego dorobek naukowy składa się 14 książek o charakterze podręcznikowym oraz

ponad 200 artykułów i rozpraw z zakresu: organizacji i zarządzania, teorii kontroli, sys-

temów kontroli, metodologii kontroli, socjologii pracy, psychologii kontroli, a także

humanizacji, kultury i etyki w zarządzaniu i kontroli, zamieszczonych w periodykach

fachowych lub wygłoszonych na konferencjach naukowych, również za granicą. Do

najbardziej znanych jego książek należą: Nadzór i kontrola w przedsiębiorstwie, Kontro-la gospodarcza w administracji, Kontrola w banku, Leksykon kontroli.W roku 2009 otrzymał tytuł doctor honoris causa, a w roku 2011 jego biogram został

umieszczony w Encyklopedii WHO IS WHO w Polsce.

Książka obejmuje pełny zakres wiedzy wymaganej programem dydaktycznym z dziedziny kontroli wewnętrznej. Tworzy podstawy do kształcenia oraz przygotowania kwalifi kacyjnych prac dyplomowych. Jest wynikiem wieloletnich studiów teoretycznych i doświadczeń autora, wyniesionych z pracy na uczelniach oraz w organach kontroli państwowej i w administracji publicznej, a także aktualnych badań empirycznych reali-zowanych w procesie naukowo-dydaktycznym.

Książka zawiera – z jednej strony – rozległą problematykę kontroli jako funkcji zarządzania w całym jej przekroju, a z drugiej – zwięzły i przystępny opis elementar-nych części składowych tej dyscypliny wiedzy. Spełnia wszelkie wymagania dobrego podręcznika akademickiego. Książka jest adresowana głównie do osób zdobywających na studiach podyplomowych tytuł zawodowy kontrolera wewnętrznego. Stąd podsta-wową jej warstwę stanowi część poświęcona warsztatowi kontrolerskiemu. Może też służyć jako pomoc organizacyjno-metodyczna dla szerokiej rzeszy pracowników tzw. instytucjonalnej kontroli zewnętrznej, a także dla kierowników różnych szczebli spra-wujących kontrolę funkcjonalną. Na kierunkach studiów z zakresu zarządzania i bizne-su może stanowić ważną literaturę pomocniczą. Obejmuje ona charakterystykę aktu-alnej problematyki dokonywaną przede wszystkim z perspektywy nauk o organizacji i zarządzaniu, a także wskazania na międzynarodowe, a zwłaszcza unijne determinan-ty tendencji rozwojowych kontroli.

Książka jest pierwszą tego typu pozycją w piśmiennictwie europejskim. Stano-wi bogate źródło wiedzy o uwarunkowaniach prawnych, metodach działania i wyma-ganiach proceduralnych kontroli wewnętrznej oraz o jej miejscu w strukturze przedsię-biorstw, jak i administracji publicznej. Autor podjął w niej próbę odpowiedzi na niezwykle ważne pytanie: czy kontrola wewnętrzna może być sumieniem przedsiębiorstwa/instytu-cji? Odpowiedź jest zdecydowanie twierdząca.

Stanisław

Kału

żny K

ON

TRO

LA W

EWN

ĘTRZ

NA

TEOR

IA I P

RA

KTY

KA

KONTROLA KONTROLA WEWNĘTRZNAWEWNĘTRZNA

TEORIA I PRAKTYKA

Warszawa 2016

Wydanie drugie rozszerzone

Konsultanci naukowiProf. dr hab. Bolesław Rafał Kuc

Prof. dr hab. Tadeusz Zawadzak

Doc. dr Waldemar Stelmach

RecenzenciDr Ireneusz Badowski

Dr inż. Wojciech Cudny

Dr Tadeusz Wyszomirski

Mgr Ireneusz Jabłoński

Mec. Henryk Majcherek

Mgr inż. Ryszard Szyc

Mgr Czesław Trepner

RedaktorEwa Kosińska, Joanna Ross

Redaktor technicznyJolanta Czapska, Małgorzata Brzezińska

Wydanie pierwszePolskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2008

Wydanie drugie rozszerzone 2016© Copyright by DOSKO Stanisław Kałużny

Polski Instytut Kontroli Wewnętrznej

IBSN 978-83-917231-1-1

Zawartość podręcznika obejmuje program kształceniana kwalifikacyjnych studiach podyplomowych, dostosowany do wymogów ustanowionych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych MPiPS dla zawodu KONTROLER WEWNĘTRZNY.

Podręcznik jest rekomendowany do kształcenia kontrolerów wewnętrznych przez:

Stowarzyszenie Na Rzecz Dobrej Praktyki Administracji i Zarządzania „Wawelska 56”,

Stowarzyszenie zawodowe kontrolerów wewnętrznych – Polski Instytut Kontroli Audytu i Kontrolingu

i Polski Instytutu Kontroli Wewnętrznej.

Projekt okładki, druk, oprawa:Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski

ul. Sokołowska 12a, 01-142 Warszawa, tel. (22) 632-83-52, (22) 631-30-50, fax (22) 631-49-40info@oficyna-drukarska.pl, www.oficyna-drukarska.pl

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Część pierwszaELEMENTY TEORII KONTROLI

Rozdział 1 Geneza i rozwój instytucji kontrolnych . . . . . . . . . . . 171. Geneza kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172. Rozwój instytucji kontroli w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Rozdział 2 Ustalenia terminologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 221. Pojęcie kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2. Terminologia kontrolerska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243. Nadzór a kontrola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Rozdział 3 Podział, funkcje i cechy kontroli . . . . . . . . . . . . . . 301. Kryteria wyodrębniania rodzajów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302. Funkcje kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343. Dysfunkcje kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364. Kryteria ocen kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375. Kontrola przez sprzężenie zwrotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396. Standardy kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417. Model kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428. Związki teorii kontroli z praktyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459. Kierunki rozwoju teorii kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Rozdział 4 Ryzyka w zarządzaniu i kontroli. . . . . . . . . . . . . . . 491. Czynniki ryzyka w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Kontrola menedżerska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523. Ryzyka menedżerskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Rozdział 5 Dyscypliny wiedzy wspomagające kontrolującego . . . . . . 581. Nauka organizacji i zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582. Prakseologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593. Inne dziedziny wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Rozdział 6 Kontrola, kontroling, audyt . . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Kontrola a kontroling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632. Kontrola a audyt wewnętrzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Część drugaSYSTEMY KONTROLI W ZARZĄDZANIU

Rozdział 7 Klasyfikacja ogniw systemu kontroli w państwie . . . . . . . 691. O kontroli państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. O systemie kontroli w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703. Kontrola parlamentarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724. Kontrola rządowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735 Organy kontroli specjalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 736. Kontrola sądowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747 Inne organy kontrolujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 758. Kontrola społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769. Współdziałanie organów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Rozdział 8 Instytucje kontroli w państwie . . . . . . . . . . . . . . . 801. Inspekcje podległe Sejmowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 802. Inspekcje podległe premierowi, ministrom i szefom urzędów centralnych . . . 90

Rozdział 9 Kontrola wewnętrzna w organizacji . . . . . . . . . . . . . 961. Miejsce kontroli w zarządzaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962. Kontrolowanie w firmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973. System samokontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984. Kontrola kierownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035. System kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1056. Wyodrębniona komórka kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077. Zagadnienie efektywności kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1078. Prawa i obowiązki stron w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1109. Implikacje i determinanty kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

6 Spis treści

Spis treści 7

Rozdział 10 Funkcjonowanie instytucjonalnej kontroli wewnętrznej . . . . 1161. Kontrola w administracji publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1162. Kontrola w administracji rz¹dowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1173. Kontrola w organach samorz¹du terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194. Kontrola wewnêtrzna w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Część trzeciaWARSZTAT KONTROLERSKI

Rozdział 11 Zasady i metody badań kontrolnych. . . . . . . . . . . . . 1271. Zasady postępowania kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1272. Instrumenty kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323. Metody badań kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354. Przegląd metod badania kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395. Statystyka jako narzędzie kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Rozdział 12 Dowody w postępowaniu kontrolnym . . . . . . . . . . . . 1521. Pojęcie dowodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522. Klasyfikacja źródeł dowodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1533. Poszczególne środki dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544. Rzecz i jej właściwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1575. Pracownik i jego wyjaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1596. Pracownik i jego oświadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1607. Biegły i jego opinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Rozdział 13 Proces kontrolowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631. Fazy i etapy procesu kontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1632. Czynności przygotowawcze do kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693. Dokonywanie czynności kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1784. Postępowanie pokontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Rozdział 14 Poprawność językowa w kontroli

i inne elementy jakości pracy kontrolera . . . . . . . . . . . . . 1931. Język pisany i style językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1932. Język mówiony i funkcje językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943. Przykłady z dokumentów kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1954. Inne elementy jakości pracy kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

8 Spis treści

Część czwartaCZYNNIK LUDZKI W KONTROLI

Rozdział 15 Osobowość i kwalifikacje etyczno-moralne . . . . . . . . . 2051. Model osobowości kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2052. Standardy etyczne w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2113. Zaufanie w kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Rozdział 16 Kwalifikacje i ich doskonalenie . . . . . . . . . . . . . . . 2201. Uwarunkowania sprawności i skuteczności kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2202. Kwalifikacje zawodowe kontrolera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2253. Samokontrola i samokształcenie kontrolerów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Część piątaDOKUMENTY KONTROLI WEWNĘTRZNEJ

Rozdział 17 Dokumenty dotyczące organizacji kontroli wewnętrznej . . . . . 2431. Ramowy regulamin kontroli wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2452. Instrukcja w sprawie szczegółowych zasad i trybu wykonywania czynności

kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

Rozdział 18 Dokumenty dotyczące wykonywania kontroli. . . . . . . . . 2831. O rodzajach i wzorach dokumentów z badań kontrolnych i z postępowania

pokontrolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2832. Wzory dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Międzynarodowe organizacje zawodowe kontrolerów. . . . . 315

Wykaz rysunków i tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321