MARIAN CHUDZYŃSKI

CAR WASYL SZUJSKI NA ZAMKU W GOSTYNINIE (1611-1612)

Abstrakt

Na przełomie XVI i XVII wieku Rosja przeżywała okres wielkiego zamętu (smuty). W czerwcu 1591 r. został zamordowany Dymitr Iwanowicz, najmłodszy syn Iwana Groźnego, prawdopodobnie z rozkazu szwagra cara Borysa Godunowa. W 1598 r. umiera car Fiodor I, a tron obejmuje Borys Godunow. Pod koniec 1603 r. na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego pojawił się mnich pra-wosławny Grigori j Otriepiew, podający się za cudem ocalonego carewicza Dymitra. Z polską po-mocą Dymitr zajmuje w czerwcu 1605 r. Moskwę, w lipcu odbyła się jego koronacja na cara rosyjskiego. 27 maja 1606 r. w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko Dymitrowi I Samozwańco-wi. W czasie rebelii Dymitr został zamordowany. Tron objął przywódca rebelii Wasyl Szujski. Doszło do wojny polsko-rosyjskiej, podczas której 4 lipca 1610 r. Polacy pod wodzą hetmana Stanisława Żółkiewskiego odnieśli wspaniałe zwycięstwo pod Kłuszynem. 17 lipca tegoż roku car Wasyl Szujski został zdetronizowany. Po zdobyciu Smoleńska 13 czerwca 1611 r. car Wasyl Szujski został wydany Polakom, przewieziony do Warszawy, gdzie 29 października złożył na Zamku w Warszawie hołd królowi Zygmuntowi III Wazie. Początkowo Szujski wraz z braćmi został osadzony w pałacu moko-towskim w Warszawie, a następnie w końcu grudnia 1611 r. uwięziony na zamku w Gostyninie.

Słowa k luczowe: smuta, Wasyl Szujski, Dymitr Szujski, Zygmunt III Waza, Stanisław Żółkiew-ski, Zamek Królewski w Warszawie, pałac mokotowski, zamek w Gostyninie, Kaplica Moskiew-ska w Warszawie

Dymitr iada w Rosji w początkach XVII wieku

Rosja na przełomie XVI i XVII w. przeżywała poważny kryzys pol i tyczny i dynastyczny. Po śmierci cara Iwana IV Groźnego w 1584 r. wła-dzę w kraju objął najpierw jego chory na epi-lepsję syn Fiodor, a następnie szwagier carski Borys Godunow. W październiku 1603 r. poja-wił się na dworze magnata polsko-rosyjskiego Adama Wiśniowieckiego rzekomy carewicz Dy-mitr, młodszy syn Iwana Groźnego. W rzeczy-wistości był to zbiegły mnich Grigorij Otriepiew. N a g ł a śmierć G o d u n o w a u m o ż l i w i ł a z polską pomocą Samozwańcowi zagarnięcie korony carskiej. 31 lipca 1605 r. odbyła się ko-ronacja Dymitra I w Moskwie1. Warto przypo-mnieć, że Dymitr Samozwaniec ożenił się z Ma-ryną, córką wojewody sandomierskiego Mnisz-cha. Najpierw ślub odbył się per procuram 22 listopada 1605 r. w Krakowie. Cara w czasie ceremonii ślubnej reprezentował szef poselstwa rosyjskiego Iwan Biezobrazow. Maryna przyby-ła do Moskwy 12 maja 1606 r. i wzięła ślub z carem 22 maja 1606 r. i została ukoronowa-na na carycę2. Dymitr sprawując władzę w Ro-sji, opierał się głównie na Polakach. Lekcewa-żenie przez niego tradycji prawosławnej, odsu-nięcie od władzy bojarów spowodowało, że dnia

27 maja 1606 roku wybuchł bunt przeciwko pa-nowaniu Dymitra Samozwańca. Strzał z ruszni-cy pozbawił go życia. Było to zaledwie w dzie-więć dni po odprawieniu hucznego przyjęcia we-selnego z okazji wcześniej zawartego ślubu Dy-mitra Samozwańca i Maryny Mniszchówny. Wielu Polaków zostało wymordowanych lub zesłanych na tereny wschodniej Rosji. Tron objął 29 maja organ izator tego buntu Wasyl Szujski rodem z miasta Szuja. Dopiero na podstawie umowy zawartej między Zygmuntem III Wazą a Szuj-skim Polacy otrzymali prawo powrotu do Polski. Zwoln iono też Mniszcha i jego córkę Marynę z więzienia3.

W 1607 roku pojawi ł się w Moskwie drugi Samozwaniec. N iemal natychmiast w d rug im łże - Dymitrze Maryna Mniszech „ rozpozna-ł a " swojego pierwszego męża. W tym czasie Rosja by ła t a r g a n a l i c znymi p o w s t a n i a m i chłopskimi. Największe zorganizował w latach 1 6 0 6 - 1 6 0 8 Iwan Bołotnikow. Z Bołotnikowem współpracował drugi Samozwaniec. W różnych częściach Rosji pojawil i się też inni Samozwań-cy4. Grozę sytuacji potęgowało przekroczenie w 1609 roku granicy Wie lk iego Księstwa Li-tewskiego i Rosji przez armię polsko-l i tewską, pod osobistym dowództwem króla Zygmunta III Wazy. Wielki zamęt w Rosji w okresie smuty p ragnę l i wykorzystać zarówno magnac i pol -

3 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1/230

Fot. 1. Chorągiew moskiewska zdobyta pod Kłuszynem w roku 1610, przeniesiona została do Świątyni Sybilli w Puławach z Katedry wawelskiej. Kopia chorągwi zostanie zawieszona w zamku gostynińskim

scy, jak i litewscy. Zaczęła się interwencja pol-ska w sprawy państwa moskiewskiego, kryty-kowana przez niektórych ówczesnych polskich po l i t yków, jak np. przez he tmana w ie l k iego ko ronnego Jana Zamoysk iego . Na marg ine -sie powyższego rosyjski historyk Siergiej Pła-tonow pisał , że „ ty lko n iemądre państwo nie skorzystałoby z takie j okazj i i nie wmieszało-by się w zawieruchę w Rosji"5. A rm ia polska podesz ła pod Smoleńsk . M ias to b r o n i ł o się prawie dwa lata pod dowódz twem wo jewody Michała Szejny. W 1610 roku dowództwo nad armią rosyjską ob ją ł brat cara Dymitr Szujski. Jego wojska miały odb lokować oblegany przez wojska po lsko- l i tewsk ie Smoleńsk. Na wieść o zbl iżającej się a rmi i Szujskiego Zygmunt III Waza wysłał pod Smoleńsk hetmana po lnego koronnego Stanisława Żółk iewsk iego. Jak pi-sze Jarema Maciszewski w „Posłowiu" do książ-ki Librowicza „ C a r w polsk ie j n iewo l i " (War-szawa 1 9 9 4 ) , Ż ó ł k i e w s k i zaskoczy ł g ł ó w n ą armię rosyjską pod wsią Kłuszyn 4 lipca 1610 roku. Było to p iorunujące zwycięstwo polskiej armi i . Zaledwie kilkanaście dni po klęsce pod

Kłuszynem car Wasyl Szujski został 17 l ipca zdetronizowany przez grupę nieprzyjaznych mu bo jarów. W dwa dni później 19 lipca do pa-łacu, gdzie mieszkał Szujski, przybyła g rupa jego p rzec iwn ików z Z a c h a r e m Ł a p u n o w e m na czele i zażądała , aby Szujski postrzygł się na mnicha. Wobec jego stanowczej odmowy , Ł a p u n o w mocno t rzymał go za ręce, by nie mógł temu przeszkodzić, po czym odziano go w szatę zakonną i odwiez iono do monasteru C z u d o w s k i e g o 6 . Również m ł o d ą m a ł ż o n k ę Szujsk iego M a r i ę Piet rowną pos t rzyżono na mniszkę i wysłano do monasteru Wozniesień-skiego. Natomiast jego braci Dymitra i Iwana wsadzono do więz ien ia . W ten sposób - jak pisze Zygmunt Librowicz - car Wasyl zniknął z powierzchn i z iemi , pozostał ty lko mnich mo-nasteru Czudowskiego 7 .

21 września 1610 r. hetman Żółkiewski wkro-czył z wojsk iem polskim do Moskwy i zażądał wydania cara Wasyla Szujskiego oraz jego wy-wiez ienia z tego miasta. Żó łk iewsk i swój cel os iągnął . Zn ienawidzony przez prawie wszyst-kich bo jarów były car został wydany Polakom.

4 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

Z monasteru Czudowskiego przeniesiono Szuj-skiego do monasteru Jos i fo -Wołoko łamsk iego w pob l i żu Moskwy. W ładze moskiewskie wy-dały też Żółkiewskiemu dwóch braci Wasyla, a mianowicie Dymitra i Iwana, a także żonę Dy-mit ra, księżnę Katarzynę Gr igor iewnę Szujską, siostrę żony cara Borysa Godunowa. Natomiast żonę Wasyla Szujskiego Mar ię Pietrownę po-zostawiono w monasterze Pokrowskim w Suz-da lu , gdzie p rzebywa ła do swoje j śmierc i w 1626 roku8.

Po bitwie pod Kłuszynem, zwłaszcza w sierp-niu 1610 roku wydawało się, że za zgodą bo-jarskiej arystokracji, a nawet części duchowień-stwa prawosławnego na czele z patriarchą Her-m o g e n e s e m ca rem Rosji zos tan ie k ró lewicz Władysław, syn Zygmunta III Wazy. Tak się jed-nakże nie stało. Król Zygmunt III Waza zażą-da ł t ronu moskiewskiego dla siebie bez żad-nych ustępstw na rzecz prawosławia. Ta wielka kłótnia, kto ma zasiąść na tronie moskiewskim, zakończyła się dopiero w lutym 1613 roku wy-braniem cara Miko ła ja Fiodorowicza Romano-wa 9 .

O d końca października 1610 roku były car Wasyl Szujski był internowany, mówiąc współ-czesnym językiem, w obozie polskim pod Smo-leńskiem, gdzie po raz pierwszy był przedsta-wiony królowi Zygmuntowi Wazie. Jeden z naj-bl iższych w s p ó ł p r a c o w n i k ó w Ż ó ł k i e w s k i e g o , Wincenty Krukienicki, przekazując królowi do-stojnego „ jeńca" miał oświadczyć: „N igdy jesz-cze u nóg polskich królów nie sk ładano takich trofeów - gdyż poddaje się tu armia , sztanda-ry, wódz, w ładca kraju, wreszcie monarcha z całym swoim państwem". W odpowiedzi na te słowa miał zarozumiale odpowiedzieć Szujski: „nie uchodzi moskiewskiemu carowi kłaniać się królowi, jako że popad łem w niewolę zrządze-niem boskim, nie waszymi rękami byłem wzię-ty, ale przez moskiewskich zdrajców, przez ra-bów swoich zosta łem wydany" 1 0 . Wypow iedź cara wywołała wielkie zdziwienie wśród słucha-jących.

Budzi też wielkie zdziwienie fakt, że król Zyg-munt podczas tego pierwszego spotkania z Szuj-skim podarowa ł mu niewielką srebrną czaszę i srebrną łyżkę, zaś towarzyszący królowi pol-sk iemu kanclerz litewski Lew Sapiecha i Iwan Bo łoban przekaza l i ca row i srebrny czerpak , szklankę i dwie łyżki11. Po trwającym 20 miesię-cy i 11 dni oblężeniu twierdzy smoleńskiej uda-ło się wreszcie Polakom zdobyć Smoleńsk 13 czerwca 1 61 1 r. Miasto było w tym czasie oto-czone 6,5 ki lometrowym murem z 38 basztami. Szturm armi i Zygmunta III Wazy był czterokrot-nie odp ierany przez pięciotysięczną armię ro-syjską i przez czterokrotnie większą grupę cywil-nych obrońców twierdzy. Po zdobyciu Smoleń-

ska Zygmunt III Waza udał się przez Wi lno do Warszawy. Z a n i m podąża ł he tman Stanisław Żółk iewski wioząc ze sobą nieprzeciętną zdo-bycz, bo samego cara Wasyla Szujskiego i jego rodzinę. Król Zygmunt III Waza „uznał za wła-ściwe wrócić do Warszawy, by zbierać tam hoł-dy z powodu odnies ionego pod Smoleńskiem tryumfu"12 . W tym czasie niemal w całej Polsce roz legały się odg łosy radości na w iadomość 0 tym wydarzeniu.

Dnia 29 października 1611 roku mieszkań-cy Warszawy byli świadkami t r iumfalnego wjaz-du hetmana wie lk iego ko ronnego Stanisława Żółk iewskiego do stolicy. Hetmanowi towarzy-szyli panowie koronni i litewscy, posłowie ziem-scy i inni wysocy urzędnicy państwowi. Żółkiew-ski zwycięzca Rosjan pod Kłuszynem prowadzi ł w swym orszaku do Warszawy n ieprzeciętną zdobycz - samego cara moskiewskiego Wasy-la Szujskiego oraz dwóch jego braci Dymitra 1 Iwana. Orszak posuwał się Krakowskim Przed-mieściem w kierunku Zamku Królewskiego. Na ulice wyległy wielotysięczne t łumy, szczególnie oblężony przez t łum był plac przed Zamk iem Królewskim. Ludzie w iwa towa l i na cześć het-mana Żó łk iewsk iego. Sugestywny opis wyda-rzeń, jakie miały miejsce w pobliżu Zamku oraz w jego wnętrzu daje n a m autor interesującej książki „Dzieje wielkiej smuty" Andrzej Andru-siewicz: „ N a czele orszaku jechała odświętnie przybrana jazda. Za nią toczył się d ługi sznur sześciu kolas, w których siedzieli senatorowie w i w a t u j ą c zwyc ięzcę. Ż ó ł k i e w s k i j echa ł we wspan ia łe j karecie, zaprzężonej w sześć bia-łych koni. W następnej, ciągnionej przez szóstkę rumaków, otwartej karecie siedzieli jeńcy króla polsk iego, ubrany w białe szaty car Wasyl IV Szujski, jego starszy brat Dymitr i najmłodszy z rodu książę Iwan. W oddzielnej karecie jecha-ła żona Dymitra Jekatierina Grigor iena. Za nią

Fot. 2. Car Wasyl Szujski przed Sejmem w Warszawie, 29 października 1611 r. Źródło: Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli. Szkic historyczny. Unia Wydawnicza „Verum", Warszawa 1994, s. 9.

5 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

Fot. 3. Źródło: Reprodukcja obrazu Jana Matejki „Carowie Szujscy wprowadzeni przez Żółkiewskiego na sejm warszawski przed Zygmunta III"

jechały karety, w których siedzieli N. Szein i arcybiskup smoleński Sergiusz oraz inni smo-leńczanie" . Gdy orszak zat rzymał się przed zamkiem, Żółkiewski wysiadł z karety, podszedł do cara, podał mu rękę i wprowadzi ł wraz z bratem na zamek. W szczelnie wypełnionej izbie senatorskiej czekał król Zygmunt III Waza z dostojnikami. Tu pojmany car z braćmi, pełza-jąc na kolanach i czołem bijąc z wielkim uni-żeniem prosił o miłosierdzie. Twarz Szujskiego pokryła się wypiekami upokorzenia i bezsilnej fur i i . U jego stóp złożono carskie chorągwie. Jak zanotował kronikarz „było to spectaculum dziwne y commiserabi le"1 3 .

Prawie wszyscy historycy są zgodni, że opisa-ne wydarzenie na zamku Królewskim w War-szawie było w ie lk im dn iem t r iumfu hetmana Żółkiewskiego i poniżeniem cara Wasyla Szuj-skiego. To wspaniałe wydarzenie na Zamku Kró-lewskim w Warszawie uwiecznił nadworny ma-larz Zygmunta III Wazy, Tomasz Dolabella.

Początkowo jeńcy moskiewscy, bracia Szuj-scy zostali umieszczeni w pałacu mokotowskim w Warszawie, byli pilnie strzeżeni przez warty wewnętrzne, a także wzmocnione zewnętrzne.

W niewyjaśnionych okolicznościach nagły po-żar zniszczył pałac mokotowski. W stolicy Rosji -Moskwie szeroko rozprawiano nad przyczynami pożaru. Na ogół jako przyczynę pożaru podawa-no chęć pozbycia się cara. Niewątpliwie konse-kwencją wspomnianych wydarzeń w pałacu mo-kotowskim było postanowienie o przeniesieniu więźniów z tego pałacu do zamku w Gostyninie14.

Szujscy na zamku w Gostyninie

W końcu grudnia 1611 r. (dokładnie 18 (28) grudnia) do Gostynina przybyli pod silną strażą:

car Wasyl Szujski, książę Dymitr Szujski z żoną Katarzyną Grigoriewną oraz drugi brat Wasyla, najmłodszy z carewiczów książę Iwan. Wasylowi Szujskiemu nie pozwolono zabrać żony do Pol-ski. Zmarła jako mniszka w jednym z klasztorów moskiewskich. Zamek w Gostyninie był niedaw-no remontowany. Składał się z murowanego pię-trowego budynku, był pokryty dachówką, okna były zabezpieczone, miały żelazne kraty, zaś „drzwi i bramy miały mocne zamknięcia"15. Na zewnątrz zamek był silnie obwarowany. Wszyst-kie źródła historyczne podają, że zamek znako-micie był przystosowany do pełnienia funkcji wię-zienia dla tak znakomitych osób, jak car rosyjski Wasyl Szujski i jego rodzina.

Jak pisze Z. Librowicz w książce, Car w nie-wol i (Petersburg 1904) jeńcy rosyjscy „byl i od-dani w zamku gostynińskim pod straż hono-rową i luźną", co wskazywałoby, że mieli dużą swobodę poruszania się po zamku i jego naj-bliższym otoczeniu. Tenże Librowicz nadmie-n ia, że „wed łe kronikarzy obchodzono się z n imi po kró lewsku", t j . cieszyli się swobodą, należnym szacunkiem i korzystali z dobrego utrzymania, ale prawdziwe ich godności były trzymane w sekrecie"16.

Dymitr Cwietajew w swoim opracowaniu „Car Wasi l i j Szujskij i miesta pogr iebieni ja jego w Polsze 1 6 1 0 - 1 9 1 0 g.g . ; I tom. Istoriczeskoje issledowanije, Moskwa-Warszawa 1910 doda-je, że carewiczów otaczano „właściwą czcią" czyli że obchodzono się z n imi po królewsku. M i m o , że carewiczów t r zymano pod strażą „uczciwie ich jednak podejmowano" . Car Wa-syl Szujski mia ł mieszkać w murowane j izbie nad bramą zamkową. Pomieszczenie, w któ-rym mieszkał car, było zamykane na zamek i zasuwę. Izba m ia ła cztery okna , pod łogę z gładkiej cegły, polerowany piec, kominek oraz szafę w ścianie. W pobliżu izdebki przebywała straż wojskowa17. Nadmienić też trzeba, że przy-najmniej początkowo więźnia ukrywano przed otoczeniem, zaś dostęp do niego był trudny18. Natomiast księcia Dymitra z żoną Katarzyną miano umieścić w niewielkiej murowanej izbie

Fot. 4. Gostynin. Widok zamku w 2. poł. XIX w. wg Napoleona Ordy

6 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1/230

Fot. 5. Wasyl Szujski. Portret zamieszczony w rosyjskim wydaniu książki Z. Librowicza, Car w niewoli, Petersburg 1904. Źródło: Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli, Unia Wydawnicza „Verum", Warszawa 1994, s. 14.

w dolnej części zamku „przy zapuszczonej plan-tacji winorośl i " i z widokiem na pobliskie zaro-śla po prawej stronie od wejścia na zamek, w pob l i żu wró t zamkowych i mostu zwodzone-go1 9 . Jedno ze ź róde ł p o d a j e , że carewicze wkrótce po przybyciu do Gostynina zaczęli szyb-ko chudnąć. Przyczyniła się do tego tęsknota za ojczyzną, za u t raconą wie lkośc ią i szczę-ściem20.

Opiekę nad rodziną carską z polecenia kró-la Zygmunta III Wazy sprawował starosta gosty-niński Jerzy Garwaski, zaś bezpośrednią opiekę nad carewiczami pełnił dworzanin królewski Zbi-gniew Bobrownicki. Straż w zamku gostynińskim pe łn i ło początkowo aż czterdziestu ludzi. O d marca 1612 r. liczba strażników została zmniej-szona o połowę. Natomiast księcia Iwana pil-nowało już tylko 4 strażników. Więźniowie byli też obsługiwani przez rosyjską służbę21.

Podczas dziewięciomiesięcznego pobytu ro-dziny Szujskich na zamku gostynińskim wydat-kowano na ich utrzymanie od 18(28) grudnia 1611 r. do września 1612 r. około 309 rubli, tj. do 35 rubli na miesiąc, co stanowiło w przeli-czeniu na z łotówki 2 0 5 8 złotych, co wynosi ło na miesiąc po 228 złotych 20 groszy. Na ów-czesne czasy była to suma bardzo wysoka22.

Rodzina carska podczas pobytu na zamku w Gostyninie mia ła być t rak towana „z wielką

uczciwością i należną ich stanowi wygodą". Ale pobyt carewiczów na zamku trwał stosunkowo krótko. Według źródeł historycznych pierwszy miał umrzeć car Wasyl Szujski. Mia ło się to stać we-dług niektórych źródeł historycznych już 28 lute-go 1612 r., natomiast według Karamzina Cwie-tajewa i Ustimowicza 12(22) września 1612 r.23.

Była to sobota po św. Mateuszu, aposto le i ewangeliście „w pokoju swym, w izdebce muro-wanej nad bramą murowaną Panu Bogu ducha swego oddał". Car miał żyć około siedemdziesię-ciu lat, w rzeczywistości miał tylko sześćdziesiąt lat. Car zmarł w górnej części zamku w obecności bratowej, swych braci, a także służby. Pochować go miano pod schodami zamkowej bramy24.

Drugi z carewiczów, Dymitr Szujski, wielki het-man moskiewski zmarł 17(27) września tegoż roku „ to jest we czwartek przed św. Michałem, roku niniejszego.. ." . Żona Dymitra Katarzyna miała wydać 30 rubli na wspomnienie jego duszy25.

Natomiast wspomniana Katarzyna, żona Dy-mitra zmarła 15(25) listopada tegoż 1612 r. w święto swojej patronki św. Katarzyny w obecno-ści najmłodszego z carewiczów Iwana Szujskie-go, nazywanego „kniaz iem Iwanem Lewinem", a także kniaziem służących i służek26.

Świadectwa zejścia tych dwóch książąt oraz żony Dymitra Katarzyny zapisane zostały do akt miejscowych w księgach grodu gostynińskiego, których kopie dotąd są przechowywane czyta-my w „Słowniku Królestwa Polskiego", t om II, Warszawa 1881 r., s. 749.

Fot. 6. Car Wasyl IV Szujski (1552-1612)

7 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

Tak szybka śmierć carewiczów (oprócz naj-młodszego księcia Iwana) na zamku gostymń-skim wzbudziła wiele domysłów i podejrzeń. Źró-dła historyczne na ogół nie podają przyczyny tak szybkiego zejścia carewiczów. Niektóre źródła tylko wspominają, że księżna Katarzyna zmarła po chorobie spowodowanej opuchlizną ciała. Jeśli chodzi o samego cara Wasyla Szujskiego, źródła są na ogół zgodne, że przyczyną jego śmierci była „głęboka starość" (miał 60 lat - przyp. au-tora), co w świetle współczesnych wyobrażeń jest zapewne dużą przesadą. Wiele źródeł jako przy-czynę śmierci Wasyla Szujskiego podaje tęsknotę za ojczyzną, a nawet żal za utraconą ko roną : „Żal utraconej korony, w rok jeden przeciął dni Wasyla, podobnież ze smutku zmar ł brat jego Dymitr (Niemcewicz), „Żałość jednak i smutek, w rok jeden przeciął dn i Wasy la , wnet zmar ł i Dymitr" (Baliński i Lipiński), „Z tych dwaj pierw-si z tęsknoty w tymże zamku pomar l i " (opis za-bytków starożytności"). „Tęsknota za kra jem i zgryzoty doznanego poniżenia w niespełna rok po ich osadzeniu w warowni, położyły kres życiu starego Wasyla, hetmana Dymitra i żony tegoż Katarzyny" (A. Z. Dz. Warsz., 14). Jedna z hipo-tez podaje , że car zmar ł p rawdopodobn ie na ostre zapalenie jakiegoś organu jego ciała. Naj-prawdopodobniej było to zapalenie płuc27.

Rozpowszechniona była też zarówno w Pol-sce, jak i w Rosji wers ja, że śmierć Szujskich była następstwem otrucia. Miel i to zrobić Pola-cy. Cwietajew podaje też wersję, że bracia Szuj-scy sami się otruli, nie mogąc znieść wstydu, że znajdują się w polskiej n iewol i , która jest dla nich wielkim poniżeniem. Natomiast w Moskwie dominowało przekonanie, że śmierć carewiczów była w y n i k i e m , „ p r z y m u s o w e g o c i e rp i en ia " . Zwolniony z niewoli polskiej książę Iwan Szujski twierdził, że śmierć jego najbliższych była spo-wodowana „wolą boską"2 8 .

Na warszawskiej wystawie „Skarby Kremla. Dary Rzeczypospolitej O b o j g a N a r o d ó w " (Za-mek Królewski w Warszawie 8 września - 8 li-stopada 1998 r.) wyczytałem, że jedno ze źródeł rosyjskich podaje, że carewicze „zmar l i z bru-du". W komentarzu do wystawy było napisane, że być może zmarli na epidemię, wywołaną złymi warunkami higienicznymi w czasie ich pobytu w zamku gostynińskim29.

Również w iadomośc i dotyczące pochówku carewiczów w Gostyn in ie są sprzeczne. Nie-które źródła poda ją , że Szujscy zostali pocho-wani w krypcie pod bramą zamku, prowadzącą z Zamku Wysokiego do Zamku Niskiego (przy-gródka). Inne źródła informują, że miejsce po-c h ó w k u z n a j d o w a ł o się p o d basztą (wieżą) zamkową , istniejącą do dziś w stanie zbl iżo-nym do budowl i XIV-wiecznej . Jedno z opra-cowań podaje nawet, że Szujscy zostali pocho-

wani w pobliskiej wsi królewskiej (dawniej ksią-żęcej) Rataje, co wydaje się ma ło p rawdopo-dobne3 0 . Zwłok i carewiczów po sześciu latach zostały przewiezione do Warszawy, gdzie spo-częły w Kapl icy Mosk iewsk ie j usy tuowanej u zb iegu ulic Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat (obecnie na tym miejscu wznosi się Pałac Staszica) lub w miejscu dzisiejszego pomn ika Miko ła ja Kopernika3 1 .

Warto też nadmienić, że „wielkoduszny" Zyg-munt III Waza uwolni ł z niewoli polskiej ostat-n iego z gostynińskich jeńców - księcia Iwana Szujskiego. Dla niektórych badaczy jest to rów-nież sprawa zagadkowa. Sam Iwan Szujski tłu-maczy to tym, że „w miejsce śmierci najjaśniej-szy król życie dał i rozkazał służyć synowi swo-jemu Władys ławowi " . Jak się później okaza ło Iwan Szujski w służbie króla Władysława IV po-zostawał jeszcze przez kilka lat do roku 1619. O pobycie carewiczów w zamku gostynińskim g łośno by ło nie ty lko w Polsce, ale również w Rosji, a także prawie w całej Europie32.

Brak istotnych źródeł dotyczących pobytu Szuj-skich w Gostyninie nie pozwala na odtworzenie życia codziennego Wasyla Szujskiego, jego bra-ta Dymitra i jego żony Katarzyny na zamku go-stynińskim. Nie wiemy dok ładn ie , jak spędzali czas, czy brali udział w jakiś nabożeństwach pra-wos ławnych, czy może za jmowa l i się jak imiś p racami , czy wreszcie p rzy jmowa l i kogoś na zamku spośród Rosjan, czy też dostojników pol-skich. Kraushar, prawdopodobnie autor książki „Z dziejów Warszawy. Grobowiec carów Szuj-skich" (Kraków 1 894) pisze: „Z owego pobytu w Gostyninie nie pozostawili jeńcy najmniejsze-go śladu piśmiennego. Dworzanie ich - praw-do-podobn ie , naród niepiśmienny - nie starali się również by przez innych upamiętnić losy swoje w niewoli choćby luźną notatką, która by stan duszy jeńców, ich zajęcia i tryb postępowania z nimi, potomnych pamięci podała33 . Natomiast faktem bezspornym jest, że zamek gostyniński, miejsce uwięzienia, a następnie śmierci t ro jga ca rew iczów Szujskich w p i s a ł się na zawsze w historię państwa rosyjskiego.

Z inwentarza p rzechowywanego w dawne j bibliotece cesarskiej w Petersburgu pod tytułem „Acta Mag. Due Lithuaniae Nr 3 0 3 - 3 0 7 " wyni-ka, że więźniowie Szujscy zgromadzil i za zgodą króla Zygmunta III Wazy w swoich izbach dużo interesujących rzeczy. Co ciekawe, że większość tych rzeczy to przedmioty podarowane im zo-stały podczas pobytu w niewoli. W spisie rzeczy pozos tawionych na zamku gos tyn ińsk im, po śmierci Szujskich f iguruje między innymi kareta moskiewska, a także wóz pokryty moskiewski, co by wskazywało, że car Wasyl Szujski móg ł też odbywać przejażdżki po najbliższej okolicy Gostynina oczywiście pod silną strażą.

8 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

Prawie wszystkie źródła podają, że po carze Wasylu Szujskim pozostała ikona Matki Boskiej, obłożona srebrem i mosiądzem. Przy tej ikonie car odbywał długie codzienne modlitwy. Ponadto car pozostawił szkatułkę z dukatami i ta larami. Srebrną łyżkę i widelec dany mu pod Smoleń-skiem. Car pozostawił też różne rodzaje odzie-ży, w tym złocistą delię, kaftan jedwabny czer-wony, kaftan błękitny i wiele innych rzeczy.

Sporo też rzeczy pozostawi ł książę Dymitr . Do niego należał krzyż złoty z rel ikwiami, ozdo-biony drogimi kamieniami, obraz - ikona Mat-ki Boskiej, relikwiarzyk złoty oraz wieniec z dro-g im i kam ien iam i i inne. Po księciu Dymitrze pozostały ponadto: pierścień złoty z rubinem i szmaragdem, pierścień złoty z zegark iem sło-necznym w pieczęci, zaś żona Dymit ra Kata-rzyna pozostawi ła m. in . szkatułkę z cennymi d rob iazgami , obrączkami i d rog imi kamienia-mi, a także „zegar bojowy z muzyką" oraz dwie karety34.

Źród ła wspomina ją też, że księciu Iwanowi Szujskiemu opiekun Szujskich Bobrownicki za-brał miedzy innymi 176 ziarn „burmyckich skat-nych", 4 guzy cenne ze szmaragdami, łańcuch złoty, obrączki, pierścień złoty, a także zapinki złote z rubinami i b r y l an tam i . " 3 5 . Wszystkie wy-szczególnione rzeczy po carewiczach miał ode-brać w po łowie stycznia 1614 r. przybyły do Gostynina Jakub Chądzyński „sługa imci pana Zb ign iewa Bobrown ick iego , dworzan ina jego królewskiej mości". Rzeczy te zostały przekaza-ne 18 stycznia przez starostę gostynińskiego Je-rzego Garwask iego na podstawie sporządzo-nego protokółu3 6 .

Fot. 7. Kapl ica Mosk iewska w Warszawie w g i lustracj i zamieszczonej w rosyjskim wydaniu książki Z. Librowicza. Źródło: Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli, s. 44.

W grudniu 1618 roku ciała zmarłych carewi-czów przewieziono w trumnach z Gostynina do

Warszawy. Takie było podobno życzenie króla Zygmunta III Wazy. Podobnie jak pod koniec paź-dziernika 1611 roku na ulice Warszawy wyszły ol-brzymie t łumy „by powitać moskiewskiego cara Wasyla Szujskiego". Zmarłych carewiczów Szuj-skich pochowano w Warszawie w kamiennym owalnym grobowcu, wewnątrz którego znajdowała się Kaplica Moskiewska zbudowana jako funda-cja Zygmunta III Wazy. Mauzoleum usytuowano naprzeciw kościoła św. Krzyża, na rozstaju ulic: Tamki i Ujazdowa. Dzisiaj są to okolice Pałacu Staszica. Kaplicę - mauzoleum ozdobiono we-wnątrz symbolami katolickiej religii. Nad sarkofa-gami umieszczono obraz Matki Boskiej Zwycię-skiej. Nad wejściem do grobowca Szujskich przy-twierdzono marmurową płytę z napisem wykona-nym złotymi literami w języku łacińskim37. Na pły-cie umieszczony jest między innymi zwrot: „po tym jak wzięci byli do niewoli mocą wojennego pra-wa Wasyl Szujski, wielki książę moskiewski, i brat jego, naczelny wojewoda Dymitr, i trzymani na-stępnie w zamku w Gostyninie pod strażą zakoń-czyli tam dni s w o j e . " 3 8 .

Wybudowanie kaplicy w Warszawie wywołało duże niezadowolenie moskiewskiej elity politycz-nej. Doczesne szczątki carewiczów spoczywały w warszawskiej kaplicy do roku 1635, kiedy to posłowie moskiewscy - książęta Lwow i Proje-stiew przybyli z Moskwy do Warszawy i zwrócili się do króla Władysława IV z prośbą o oddanie i wywiezienie do Rosji ciał Szujskich. Początkowo senatorowie polscy, prowadzący rozmowę z po-słami moskiewskimi nie chcieli się zgodzić na wy-danie ciał Szujskich, potem się jednak zgodzili. Posłowie moskiewscy za to ustępstwo przekazali kanclerzowi koronnemu Jakubowi Zadzikowi 400 soboli, a senatorowie otrzymali cenne podarun-ki. W końcu król Władysław IV miał oświadczyć, że nie handluje ludzkimi zwłokami i nakazał zwró-cić trumny ze szczątkami carewiczów.

Po przewiezieniu trumien carewiczów do Mo-skwy w początkach czerwca (10-11) 1635 r. od-były się uroczystości pogrzebowe. Pochowano ich w Soborze Archangielskim. Wystawiono im wspania ły pomnik ze stosownym napisem pa-miątkowym. Jakby było tego wszystkiego za mało Moskwa zażądała w sierpniu 1647 r. także wy-d a n i a w s p o m n i a n e j m u r o w a n e j t a b l i c y z Moskiewskiej kaplicy w Warszawie. I tym ra-zem król Władysław IV spełnił to życzenie39.

Warszawska kapl ica Szujskich mia ła prze-t rwać p r a w d o p o d o b n i e do końca XVIII stule-c ia. W e d ł u g Jacka L. K o m u d y w s p o m n i a n a kaplica została na jprawdopodobn ie j zrujnowa-na podczas powstania kościuszkowskiego po zdobyciu Warszawy przez Rosjan. Kaplicę znisz-czyli p rawdopodobn ie sami Rosjanie, gdyż nie chcieli, aby przypominała poniżenie cara Wa-syla i n a r o d u rosy jsk iego . W e d ł u g K o m u d y

9 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

w okresie międzywojennym miano podjąć pró-bę rekonstrukcj i carskiego grobowca. Jak po-daje Komuda w dawnych ogrodach Pałacu Sta-szica, między ul. Kopern ika a N o w y m Świa-tem, m iano odnaleźć pozostałości f undamen-tów tajemniczej budowl i . Relikty te uznano za g robowiec cara Wasyla Szujskiego. Brak jest s tuprocentowej pewności , czy na pewno były to ruiny kaplicy Szujskich40. Całk iem niedawno bo w roku 2008 w „Głosie Gostynińskim" uka-zał się artykuł Barbary Konarskiej-Pabiniak „Na tropie Szujskich". W artykule umieszczono zdję-cie podz iemi pa łacu Staszica z w idok iem za-chowanej krypty z XVII wieku, w której mog l i być p o c h o w a n i car Wasy l Szujski, jego bra t Dymitr i żona tego ostatniego Katarzyna. Nie-wykluczone, że p rowadzone w krypcie bada-nia archeologiczne i konserwatorskie ustalą w najbl iższym czasie, czy jest to faktycznie miej-sce pochówku cara i jego najbliższych41.

War to jeszcze nadmienić, że w roku śmierci carewiczów Szujskich w zamku gostyn ińsk im wojska rosyjskie 4 l is topada 1612 r. usunęły Polaków z Kremla. Dzień ten od 2 0 0 5 r. ob-chodzony jest w Rosji jako Dzień Jedności Na-rodowej w zamian za 7 l istopada, kiedy to ob-chodzono w ZSRR rocznicę Rewolucji Paździer-nikowej. Jak w iadomo Polacy 4 listopada 1612 r. zostali usunięci z Kremla przez pospolite ru-szenie pod wodzą kupca Kuźmę Minina i księ-cia Dymitr i ja Pożarskiego. W uznaniu ich za-sług dla ojczyzny na Placu Czerwonym o b o k Cerkwi Wasyla Błogosławionego z 1560 r. wy-stawiono im pomnik4 2 .

Ostatn io przeczytałem w „Naszym Dzienni-ku" (z 4 stycznia 2010 r.), że Fundacja Hussar-Chorągiew Żółkiewskiego chce położyć kamień pamiątkowy w Warszawie w tym miejscu, w któ-rym niegdyś stała Kaplica Moskiewska, gdzie przez kilkanaście lat spoczywało ciało cara Wa-syla Szujskiego, jego brata Dymitra i żony tego ostatniego Katarzyny. W najbliższej przyszłości Fundacja pragnie też zreal izować przedwojen-ny p lan odbudowy Kaplicy Moskiewskiej . Od -budowany zabytek miałby świadczyć o wielkiej chwale oręża polskiego i upamiętnić zwycięstwo armii polskiej pod Kłuszynem 4 lipca 1610 roku pod dowództwem hetmana po lnego koronne-go Stanisława Żółkiewskiego4 3 .

Wydarzenia związane z uwięzieniem Szujskich na zamku gostynińskim znalazły odzwierciedle-nie nie tylko w literaturze historycznej, ale także w poezji. Po raz pierwszy fakt uwięzienia carewi-czów w Gostyninie został upamiętniony w wier-szowanym opisie Warszawy, zatytułowanym "Go-ściniec" pióra Adama Jarzębskiego z roku 1643:

Wtenczas cara moskiewskiego Poimał z bracią Szujskiego,

Których na sejm do Warszawy Stawiono więźniów; ich sprawy Do Gostynina posłano, Do więzienia odesłano; Struli się sami, udają, Dla wstydu, tak powiadają.

(fragment)

W 1830 roku w czasie powstania listopa-dowego poeta Feliks Frankowski napisał w wier-szu „Cześć polskiej ziemi" jakże piękne słowa:

Nie chełp się, wrogu nasz, Ze nas w swym ręku masz Jak jeńców swych Do bram Zamościa bież, Gostynińskich spytaj wież, Niech rzekną, jeśli chcesz, Kto siedział w nich

(fragment)

W okresie międzywojennym znany dzienni-karz p łock i , regional is ta Konstanty Mod l ińsk i opubl ikował w gazecie „Mazowsze Płockie i Ku-jawy" wiersz

Zamek Gostyniński Rapsod na cześć zwiedzającego w dniu 29 maja 1930 Gostynin

Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Prof. Dr. Ignacego Mościckiego

* * *

A kiedy przyszło do walnej narady Gdzie carów więzić - spór się pewien wszczyna, Aż król zawoła: - Po cóż próżne zwady?! Uwięzić tylko w murach Gostynina! Wieża na wyspie! Toć mamy przykłady, Że z takiej wieży już ucieczki nie ma!

I uwięziono carów w Gostyninie, (fragment)

Na zakończenie war to jeszcze nadmien i ć , że w czterechsetną rocznicę bitwy pod Kłuszy-nem i czterechsetną rocznicę zdobyc ia Smo-leńska przez Polaków w Warszawie - Stolicy naszego Państwa odby ły się w l ipcu ubiegłe-go roku i bieżącego roku inscenizacje odtwa-rzające wydarzen ia spod Kłuszyna i Smoleń-ska. W rol i smoleńskiej twierdzy wystąpi ł Fort Bema w Warszawie. Jak poda ła „Gazeta Wy-bo rcza " za łogę twierdzy smoleńsk ie j zag ra l i prawdziwi Rosjanie. Przez trzy dni jechali swo-imi s a m o c h o d a m i z o d d a l o n e g o od Warsza-wy 4 tysiące k i lometrów Omska w zachodnie j Syberii44. Ostatnio (9 września 2011 r.) zapo-czątkowano obchody czterechsetlecia uwięzie-nia cara Wasy la Szujskiego w zamku gosty-n ińskim. Odby ła się pierwsza biesiada histo-

10 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

i 'P }

Sd<\AUXJ

< > I j i - l l fę f .1 7 ' i n n u TlTLlITLnj* i t ^ j ł ( ł r i n i p ,

p j Ł h t i n n P r n l inTTiff-k r s u u c ę o . ir i tom-ł JaPIKLlD^i n^

ł f i i t t l l ł l e .

176. CrarT}- i ulteilic l l r n K j .

¿7. fUm* 1 i h ^ i I fhuf . T ^ l l ^ i i6«io sr.knla i . lt LTEflWI*.1.-

i •} U. Cs^łj- i Jnr^f l r »rłi^is Ł pnŁłjfti w s(J5TTmłjjh TT T7*n łlU|S(CT JHI1TT1 kraty

Kirffc rfftTtr IMin*« I OTTrrffcifin Da nlff ttjCferiom , t p o ł i k i j t ł ł ^ pnd W i l c r l o ^

(feo. Hairif WjmHmr- * piTarti jispltław w ł m riak

161. KiTrat flLpoil, wjr-oliiooy, % LaLndcy nlarfrdflwfli tt \ • m o b r i i

[ S i . K ł f l l l l k h j m ł a i u 1 mott*. ¿ l i r riiiJ.TB.Lfij ftAnniwit-

HłMlrL | i |V4 i ! 7 t i i i i *E « s h n i l ł UJ^pipki* I RJ SfciiUtl i tńłłłhHn Mmin fliuncl» tUlow, WCwilmdi,

fnmilii KAUriTC.EH, u ]incŁiUn 13 łlicte.BirłsiELfiiilinitiiIirtłpj JiTiLi IjłiiUr n.n-t l d p r f U t f 1 . l l d n ćti O Ł L U B L rf-OTridira, J ^ l i i S l »micmlą «la^r P ^ 1 raiK^ l l i w f k m l ^ i umck lU^KCKOnj. r. • J33.

i i 5 . D a e h ń i r t J • k o K i o f r 3, tfikńtij.i w 1 L l t 1 t " l .

l JL+i KjLmicu m r i ^ i r b m l i pretc IliflŁLLĘ K Lin' EB-

ifif, tegTr- tktpMCj d. HTM.ri, pi t t i Łap/Hj, vtLr:J(ir.r,ił TI^ łlamnK].

t i i i . L e g f i & U n i t U I i n u i u » gdii.E r a c M k r f i a i i h . W ź U i ]

łiLT- J » 1 Toporki kiraLtłne, Tryktrranc na łłtra.iiiljc. 1&7. tlnwjlct 1 ftfkwsSiń 'Tmku WlIICJC . k* Ciai ł"

pttflarukiph Tłptjiwtannijo. A' ł—- • 1 TjS. Ci tt i n j i b k i ^ i a i l U Hl^ftllHl T, 1 <1111IIH

W IŁ l£u hjfmtnk Tnlmtara r, djtnlcj nnf; ^Jticlir.iri er r i>4-

j j j j j i , EłlL<żnr.ri n r. l^jP. j ng . I f m f t t «Jab i i l rR ł iTTC- l r io i i rĘ ł , z nrip-nl iLu j i j ł s ^ T

P a ^ l i — h y 1 7 1 . KluwCIL r * f i ę t y ; T H I ł t i E fck» . * j ,P in* r f . I i i p o t .

rffc Kfr^if l f t imlruli • łrtrpł. i łBruldfi , łic siAir flm^K i liL»lii'jwii MOnn i ktadilh 1

p 73. Ułtrtnuk t liNfflI wtlnnłHl t f ł l t ł kl dri uOhn* E TS.MUH-

TA h j łn i t re ]irin>nJ>nirai V -Ir. •*}- - t - T 1

J JM. AHyUjwpr.

ryczna „Za z a m k o w ą b r a m ą " 4 5 . P rzypomnia-no też, że w 1 8 2 8 r. w W a r s z a w i e w y d a n o książkę Izabel i Czar torysk ie j wspó łwłaśc ic ie lk i pa łacu i dób r ziemskich w Puławach. Z jej ini-c jatywy w y b u d o w a n o w latach 1 8 0 1 - 1 8 0 9 w pobl isk im parku D o m Gotycki . Jedna ze ścian budynku o t rzyma ła nazwę „Śc iana Gostyn iń-ska". Wśród wie lu różnych zabytków przytwier-dzonych do ściany pod n u m e r e m 178 zna la-z ły s ię : „ C e g ł y i d r z e w o w z i ę t e z p o k o j u w Gos tyn in ie , w k tó rym Szujscy p o u m i e r a l i " . W sąsiedztwie znalazły się pod numerem 179 "Kule ma łe , i blaszka z orze łk iem na niej wy-ciśniętym, z pola bitwy pod Water loo ' , zaś pod numerem 180 „Kawa ł gipsu, wyrob iony ; z pa-łacu pap ieżów w Awen ion ie " 4 6 . W a r t o jeszcze n a d m i e n i ć , że po roku 1 8 3 1 , t j . po u p a d k u powstan ia l i s topadowego nas tąp i ła konf iska-ta d ó b r Czartorysk ich z po lecen ia rządu car-sk iego. Wówczas to większość e lementów ka-m i e n n y c h umieszczonych w śc ianach D o m u Go tyck iego zosta ła przez Rosjan usun ię ta , a następn ie zn iszczona, jako oznak i po lskośc i . Jak zaznacza Zdzis ław Żygulski (Jun.)^ w książ-ce pt. „Dz ie je zb io rów Puławskich" (Świątynia Sybil i i i D o m Gotycki) , Kraków 1962 , s. 236 : „ W sensie ogóln ie jszym wp ływ Puław kształto-w a ł pos tawę n a r o d u w okres ie n iewo l i , n ie-

. ,..•..i,u.f-.L ¿w? w i1 — n a r i n "iw i r nWJTFW- W Fot. 1 0 . Dom Gotycki w Puławach - I zabe la C z a r t o r y s k a . Ź r ó d ł o : Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach, W a r s z a w a 1 8 2 8

11 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230

zmiernie podnosi ł uczucie patriotyczne, głosi ł bezwzg lędny o b o w i ą z e k w a l k i o n i e p o d l e -g łość" . Oca la łe zb iory pu ławsk ie w okresie wzmożonej rusyfikacji zostały przewiezione w

1876 r. do Krakowa i dały początek Muzeum Czartoryskich i zaczęły służyć ca łemu Naro-dowi Polskiemu.

Przypisy

1 J. Ochmańsk i , Dzieje Rosji do roku 1861, Warszawa-Poznań 1 9 8 6 , s. 1 2 4 - 1 2 6 .

2 Ib idem, s. 1 2 8 - 1 2 9 . Zob. też Igor T iumiencew, Caryca i najem-nik, „ M ó w i ą wiek i " 2 0 0 4 , nr 6, s. 1 6 - 1 7 .

3 J. Ochmańsk i , ib idem, s. 1 2 9 - 1 3 0 ; t. b. (Tomasz Bohun - przyp. MCh) , Wasyl Szujski - bojar, który został carem, „Rzeczypospoli-ta " 2 0 0 6 , nr 7 z 15 IV, s. 15.

4 J. Ochmańsk i , ib idem, s. 129. 5 P. Gawron , Batalia Kłuszyńska 1610 roku w źródłach, „Pro Me-

m o r i a " 2 0 1 0 , nr 1, s. 5 1 ; Z o b . też Z y g m u n t L ibrowicz, Car w polskiej niewoli, Warszawa 1 9 9 4 , s. 9 8 ; Jan Ptak, Kłuszyn: Czterysta lat temu też była niedziela, „Nasz Dziennik" 2 0 1 0 , nr z 3 - 4 VII.

6 A. Kraushar, Z dziejów Warszawy. Grobowiec carów Szujskich, Kraków 1894 , s. 2 ; Z. Librowicz, ib idem, s. 1 8 - 2 0 .

7 Z. Librowicz, ib idem, s. 22 . 8 Ib idem, s. 23 . 9 R. Jaworski, Wielka smuta z polskiej perspektywy, „Mów ią wie-

ki" 2 0 0 7 , nr 6, s. 1 3 - 1 5 ; Z. Librowicz, ib idem, s. 2 8 - 2 9 . 10 Cytuję za Z. Librowiczem, ib idem, s. 33 , 34 . 11 Ib idem, s. 34 . 12 Ib idem. 13 A. Andrusiewicz, Dzieje wielkiej smuty, Katowice 1999 , s. 3 4 4 ;

M . Nag ie lsk i , 400 lat temu car Wasyl Szujski korzył się i bił głową przed królem Zygmuntem III, „ N a s z Dz ienn ik " 2 0 1 1 , nr 253 z 2 9 - 3 0 X.

14 Ib idem, s. 3 4 4 - 3 4 5 . 15 Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli, s. 38 . 16 Ib idem, s. 3 8 - 3 9 ; Por. Dymit r Cwieta jew, Car Wasilij Szujskij

w Polsze, b rw (1894?) , s. 2. 17 D. Cwieta jew, Car Wasilij Szujskij i miesta pogriebienija jego

w Polsze 1610-1910, t. I, s. 88 . 18 Ib idem. 19 M. P. Ust imowicz, Gostynskij zamok miesto zatoczenija, konczi-

ny i pierwoj usypalnicy caria Wasilija Joannowicza Szujskogo, Warszawa 1899 , s. 9.

20 D. W. Cwietajew, ibidem, s. 7 - 8 . 21 M. P. Ust imowicz, ibidem, s. 9 ; D. W . Cwieta jew, Car Wasilij

Szujskij w Polsze, s. 4 - 5 ; Przemysław Nowogórsk i , Gostyniński epizod moskiewskiej „smuty", „ G ł o s Gostyniński" 1 9 9 8 , nr 6.

22 D. W. Cwietajew, ibidem, s. 8 9 ; Kazimir Waliszewskij , Smutno-je wriemia, Moskwa 1 9 9 3 , s. 2 3 7 - 2 4 1 , 2 5 2 - 2 5 6 , 2 6 9 , 2 7 2 .

23 Kalendarium stosunków Rzeczypospolitej z państwem moskiew-skim na przełomie XVI/ XVII wieku, „ M ó w i ą wiek i " 2 0 0 4 , nr 6, s. 10 ; D. W. Cwie ta jew, ibidem, s. 9 0 ; Z. Librowicz, ibidem, s. 3 9 ; M . P. Ustimowicz, ibidem, s. 10.

24 Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli, s. 3 9 ; M P. Ust imowicz, ibidem, s. 10; D. W. Cwietajew, Car Wasilij Szujskij w Polsze, s. 3.

25 Z. Librowicz, ibidem; M. P. Ustimowicz, ibidem, s. 11. 26 Z. Librowicz, ibidem, M . P. Ustimowicz, ibidem, s. 12. 27 Zob . M . Chudzyński, Prawda i legenda o zamku gostynińskim.

Car Wasyl Szujski więźniem gostynińskiego zamku (1611-1612), Płock-Gostynin 2 0 0 7 , s. 4 8 - 4 9 ; D. W. Cwietajew, Car Wasilij Szujskij w Polsze, s. 8.

28 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem histo-rycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. I, Warszawa

1843 , s. 5 8 8 ; Cytuję za D. W. Cwieta jew, Car Wasilij Szujskij, ibidem, s. 9 5 - 9 9 . Tenże, Car Wasilij Szujskij w Polsze, s. 7 ; A. Kraushar , Z dziejów Warszawy. Grobowiec carów, s. 14 ; D. W. Cwietajew, Car Wasilij Szujskij w Polsze, s. 7 ; Z. Libro-wicz, ibidem, s. 3 9 ; „Dz ienn ik Powszechny" 1862 , nr 159. Wystawa w Z a m k u Królewskim w Warszawie - Skarby Kremla. Dary Rzeczypospolitej Obojga Narodów 8 IX - 8 XI 1998 r. Zob . recenzję moje j książki Tomasza Bohuna, Szujscy w Gostyninie, „ M ó w i ą wiek i " 2 0 0 8 , nr 3, s. 108. Wśród au to rów różnych op racowań historycznych nie ma zgody co do miejsca p ierwotnego pochówku zmarłych carewiczów Szuj-skich. Różne punkty w idzen ia na ten temat cytuję w przypisie 100 (str. 99) moje j książki „Prawda i legenda o zamku gostyniń-skim". Por. D. W. Cwieta jew, Car Wasilij Szujskij w Polsze, s. 8. Z. L ibrowicz, i b idem, s. 4 5 - 4 6 ; M . P. Ust imowicz, Gostynskij zamok, s. 2 1 ; Kaplica czy altana? (Z kroniki dawnej Warszawy), „Wędrow iec " 1898 , nr 22 z 16(28) ma ja . Z. Librowicz, ibidem, s. 40 . Al . Kraushar, Z dziejów Warszawy... ibidem, s. 14 ; K. Wal iszew-skij, ibidem, s. 272 . A. Kraushar, ibidem, s. 1 7 - 1 9 ; D. W. Cwieta jew, Car Wasilij Szujskij i miesta pogriebienija jego w Polsze. Priłożenije k isto-riczeskomu issledowaniju, kniga wtoraja, W a r s z a w a 1 9 0 2 , s. CCCLXXXI-CCCLXXXII. M. Chudzyński, Prawda i legenda o zamku gostynińskim... s. 51. A. Kraushar , tamże, s. 1 7 - 1 9 ; D. W . Cwie ta jew, Car Wasilij Szujskij... , t. II, kn iga wto ra ja , Warszawa 1902 , s. CCCLXXI-CCCLXXXII. Zob . A. Żebrowska, 1612 - mity nowej Rosji, „Gazeta Wybor -cza" 2 0 0 7 , z 2 XI. F r a g m e n t z p ły ty m a r m u r o w e j z n a p i s e m z ł o t y m i l i t e r a m i o śmierci Szujskich w Kaplicy Moskiewskiej w Warszawie, zob. Z. Librowicz, Car w polskiej niewoli, s. 4 4 - 4 6 . Z. Librowicz, ibidem, s. 5 2 ; ibidem, s. 5 7 - 6 0 . J.L. Komuda, Dzieje carskiego pochówku nad Wisłą, „Życie War -szawy" z 2 0 VIII 1 9 9 7 r. Zob . też J. Tazbir, Polacy na Kremlu, Warszawa 2 0 0 5 , s. 22 . B. Konarska-Pab in iak , Na tropie Szujskich, „ G ł o s Gostyniński" 2 0 0 8 , nr 6(216) z 25 VI. - t. b (Tomasz Bohun), Dzieje Jedności Narodowej, [w:] Bitwa pod Kłuszynem 4 lipca 1610 roku, „Rzeczypospolita" 2 0 0 6 , nr 7 z 15 IV. TU. Armia Zygmunta Wazy znów wygrała pod Smoleńskiem, „Gazeta Wyborcza" 2 0 1 1 , nr z 11 VII. Zob. też artykuł Tomasza Urzykowskiego Konkurencja spod Smoleńska, „Gaze ta Wybor -cza" 2 0 1 1 , z 7 VII. Zob . „Nasz Dziennik" 2 0 1 0 r., nr z 4 I. P. M rówka , Cenna pamiątka historyczna trafiła do średniowiecz-nego zamku, „Express Płocki" 2 0 1 1 , nr 37 , z 13 IX. I. Czartoryska, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyc-kim w Puławach, Warszawa 1828 , s. 1 8 - 1 9 - Ściana Gostyniń-ska; G . Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach. Opowieść o Iza-beli z Flemmingów Czartoryskiej, Czytelnik - Warszawa 1 9 7 8 , s. 2 4 1 ; Z. Żygulski (Jun.), Dzieje zbiorów Puławskich (Świątynia Sybilii i Dom Gotycki), Kraków 1962 , s .152.

2 9

3 0

3 4

3 7

38

41

4 2

4 3

4 6

12 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1/230

CZAR VASILI SZUJSKI IN GOSTYNIN CASTLE (1611-1612)

Summary

At the turn of the 16th and 17th centuries Russia experienced a period of great confusion. In June 1591 Dymitry Iwanowicz, the youngest son of Ivan The Terrible, was murdered probably on the order of the brother-in-law of the czar, Borys Godunov. In 1598 Czar Fiodor I died, and the throne was taken by Boris Godunov. Shortly before the end of 1603 the Orthodox monk Grigori j Otr iepiew appeared in the court of Prince A d a m Wiśniowiecki, c la iming to be the miraculously saved Dymitry, son of the czar. With Polish assistance Dymitry occupied Moscow in June 1605, in July he was crowned Czar of Russia. On the 27th of May 1606 an uprising broke out in Moscow against the False Dmitry. During the rebellion Dymitry was murdered. The throne was taken by the leader of the rebellion, Vasili Szujski. War broke out between Poland _ and Russia, during which on the 4th of July 1610 the Poles led by Hetman [Marshal] Stanisław Żółkiewski won a magnif icent victory at Kłuszyno. On the 17th of July that year Czar Vasili Szujski was deposed. After the taking of Smolensk on the 13th of June 1611 Czar Vasili Szujski was handed over to the Poles, brought to Warsaw, where on the 29th of October he pledged homage at the Royal in Warsaw to King Zygmunt III Waza. Initially Szujski together with his brothers was placed in Mokotów Palace in Warsaw and then at the end of December 1611 he was imprisoned in the castle in Gostynin.

13 NOTATKI PŁOCKIE • 2012 • 1 /230