Ponad epokami: Szekspir

Cały świat na scenie

Kim był William1 Szekspir? „Prostym chłopakiem ze Stratfordu” czy wyrafino-wanym renesansowym erudytą? A może w ogóle nie istniał jako autor drama-tów? Szekspirolodzy zażarcie się o to spierają. Zdaniem jednych Will Szekspir żyłnaprawdę i już za życia zdobył rozgłos i uznanie jako poeta i dramaturg, a takżetwórca teatru nazywanego dziś teatrem szekspirowskim. Był w nim aktorem (grałDucha w Hamlecie) i reżyserem własnych sztuk, przerabiał też i ulepszał cudzeutwory (na przykład tak zwanego Pra-Hamleta, przypisywanego Tomaszowi Ky-dowi). Inni badacze gromadzą argumenty i dowody, że autorem Szekspirowskichdramatów był ktoś inny – może Francis Bacon2, wybitny polityk, filozof, pisarz,erudyta. Pojawiła się nawet hipoteza, że pod nazwiskiem Szekspira kryła się kobie-ta. O tym, iż sztuki te napisała inna osoba, miałoby świadczyć proste pochodze-nie Szekspira i brak wyższego wykształcenia – ukończył tylko szkołę podstawowąw Stratfordzie. Z kolei zwolennicy talentu pisarskiego Szekspira podkreślają zale-ty tej typowej renesansowej szkoły, w której przyszły dramaturg mógł poznać nietylko łacińską i angielską gramatykę, grekę, retorykę i logikę, ale także mógł czy-tać Biblię i poezję łacińską oraz starożytnych klasyków: Owidiusza, Wergilego,Horacego, Senekę, Plauta. Zdobyte tam wykształcenie i wrodzone zdolności po-zwoliły mu zyskać miano najwybitniejszego dramaturga doby elżbietańskiej (czy-li okresu panowania królowej Elżbiety I). Czytając dzisiaj Szekspira, musimy pa-miętać, że był on w równej mierze człowiekiem swojej epoki (renesansowymhumanistą, ceniącym światło rozumu i wolną wolę działającej jednostki), co spad-kobiercą najdawniejszych, wręcz mitycznych przeświadczeń o podporządkowa-niu ziemi i człowieka wyższym od nich i potężniejszym prawom kosmosu, zagro-żonego nieustannie chaosem.

„Dante i Szekspir podzielili świat między siebie. Trzeciego nie ma!”

Fenomen geniuszu Szekspira jest jak lustro, w którym każda epoka i każda kul-tura może ujrzeć wieczną i uniwersalną prawdę o świecie i człowieku. A zarazemjest „jak gąbka” (według słów Jana Kotta o Hamlecie), która „wchłania w siebie odrazu całą współczesność”. Jego twórczość można interpretować, odwołując siędo aktualnych dramatów historii, zawikłań polityki, problemów społecznych i psy-chologicznych dnia dzisiejszego. Od ponad czterystu lat cały świat czyta Szekspi-ra, analizuje go, komentuje, interpretuje i wystawia. Sięgają po niego teatry aka-demickie i eksperymentalne, dramatyczne i lalkowe. Inspiruje malarzy i muzyków.Jest adaptowany dla potrzeb opery, baletu, filmu; przerabiany na melodramat,romans, kryminał, western, kabaret, komiks... Znajduje wspólny język ze sztukąwysoką i z kulturą masową. Zaspokaja wyrafinowane gusty elitarnej publicznościi odnosi sukcesy komercyjne. Każda epoka i każdy model kultury znajdują w nimcoś dla siebie. Myślą Szekspirem o swoich problemach i konfliktach, mówią Szek-spirem w nowych tłumaczeniach, czerpią z Szekspira pomysły dramaturgiczne,tematy, postacie, złote myśli... W rozpoznaniu Wielkiego Mechanizmu historii,jak to określił Jan Kott w słynnej książce Szekspir współczesny (1965), angielskipoeta wyprzedził kolejne epoki, budząc podziw i zachwyt najpierw romantyków,potem ludzi drugiej połowy XX wieku – jednych i drugich szczególnie dotkliwiedoświadczonych przez historię.

1 William William William William William ang. łiliam 2 Francis Bacon Francis Bacon Francis Bacon Francis Bacon Francis Bacon ang. fransis bejkon 3 Goethe Goethe Goethe Goethe Goethe niem. göte lub gete

Strona tytu³owa Komedii,Historii i Tragedii Willia-ma Szekspira, 1623

Johann Wolfgang Goethe3:

Kiedy Szekspira nazywamyjednym z największych po-etów, stwierdzamy tymi sło-wy, że mało kto podpatrzyłświat tak wnikliwie, że małokto, dając wyraz swej we-wnętrznej wizji, przekazałczytelnikowi tak głębokieodczucie jego istoty. ŚwiatSzekspira jest dla nas zro-zumiały; obcujemy tam bez-pośrednio z cnotą i zbrod-nią, wielkością i małością,szlachetnością i nikczem-nością, i dzieje się to zapomocą środków najprost-szych.

O Szekspirze w nieskończo-ność, przełożyła Helena Pręcz-

kowska

podrecznik pl2 19 12 2002.p65 2003-01-06, 11:20119

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

120Ponad epokami: Szekspir

Krótkie wprowadzenie do szekspirologii

Szekspir wydawców

Nie zachował się żaden Szekspirowski rękopis. To edytorzy stworzyli osta-teczny tekst dramatów autora Hamleta. Dzisiejsze publikacje jego dzieł są opar-te na wydaniach renesansowych, te zaś na różnych wariantach rękopisów no-towanych przez aktorów, inspicjenta, suflera czy skrybę. Już za życia Szekspiraistniały liczne wydania pirackie jego utworów, różniące się długością i brzmie-niem tekstu (na przykład pierwsze wydanie Hamleta nie zawierało monologu„Być albo nie być...”). Szekspir pisał swoje sztuki dla teatru. Nie interesował sięich wydaniami, nie brał udziału w redakcji, nie autoryzował żadnego tekstu.Najbardziej wiarygodnymi edycjami dramatów Szekspira w epoce renesansusą: ogłoszone za życia autora tak zwane „dobre” quarto1 oraz pierwsze zbioro-we wydanie pośmiertne, tak zwane folio (1623), w którym wprowadzono po-dział jego utworów na komedie, „historie” i tragedie.

Wobec tradycji

Zbiór sztuk Szekspira obejmuje trzydzieści sześć dramatów z wydania folioi trzy inne, przypisywane mu albo przez niego współtworzone. Ponieważ orygi-nalność fabuły nie decydowała wówczas o wartości artystycznej utworu, Szek-spir z reguły swobodnie wykorzystywał cudze pomysły i mieszał gatunki.

Kroniki królewskie przedstawiają naznaczone okrucieństwem i zbrodnią dzie-je średniowiecznych władców Anglii (na przykład Henryk VI, Ryszard III, Ryszard II,Życie i śmierć króla Jana, Henryk IV, Henryk V ) i oparte są na Kronikach Anglii,Szkocji i Irlandii Rafaela Holinsheda2. Tematy z historii starożytnej (na przykładJuliusz Cezar czy Antoniusz i Kleopatra) zaczerpnął Szekspir z Żywotów sław-nych mężów greckiego historyka Plutarcha.

W tragediach kontynuował tematy królewskie, inspiracje czerpiąc – jak naprzykład w wypadku Hamleta – z bajecznych dziejów Danii, opisanych przezśredniowiecznego kronikarza Saxo Gramatyka. Korzystał także z pomysłówwspółczesnych sobie dramatopisarzy (Marlowe’a3 i Kyda), pogłębiając ich wi-zję tragiczności i tworząc nową tragedię historyczną. Jego spojrzenie na władzęi władców świadczy z jednej strony o nawiązaniu do tradycji średniowiecznegomoralitetu (w człowieku toczy się odwieczna walka dobra i zła), z drugiej – o wpły-wach renesansowych idei Księcia Machiavellego4 (brak skrupułów władców w dą-żeniu do skutecznego rządzenia). Także antyczny topos świata-teatru nasycił Szek-spir nowymi treściami.

Komedie oparł Szekspir między innymi na renesansowych włoskich nowel-kach i komedii dell’arte, antycznych komediach, średniowiecznej farsie, tradycjistaroangielskich świąt ludowych i rodzimego folkloru.

Zapożyczone wątki i konwencjonalne postacie wzbogacał Szekspir zadziwiającągłębią psychologicznej wiedzy o człowieku i powagą refleksji filozoficznej o mecha-nizmie świata i historii. A wszystko to – na dodatek – przenika wielka, porywającapoezja.

Zbliżenie Szekspirowskiefolio i quarto

Terminy folio i quarto ozna-czają ówczesny format druku.Folio to arkusz papieru złożonyna pół, co daje dwie kartki(czyli cztery strony). W formacietym drukowano dzieła o wiel-kiej randze i znaczeniu, był onzastrzeżony przede wszystkimdla Biblii, katechizmów, żywo-tów świętych.Druk utworów Szekspira w for-macie folio stanowił ich niewąt-pliwą nobilitację. Ukazały sięone po śmierci autora, w roku1623, jako Komedie, Historiei Tragedie Williama Szekspira.Kosztowały jeden funt – rów-nowartość miesięcznej pensjinauczyciela. Z czterystu wyda-nych egzemplarzy zachowałosię dwieście.Format quarto to arkusz złożo-ny dwukrotnie (czyli osiemstron). Dramaty, jako druki po-śledniejsze, wydawano wła-śnie w tym formacie. Zachowa-ło się pięć takich egzemplarzyHamleta – jeden z nich we Wro-cławiu.

1 quarto quarto quarto quarto quarto łac. kwarto 2 Holinshed Holinshed Holinshed Holinshed Holinshed ang. holinszed 3 Marlowe Marlowe Marlowe Marlowe Marlowe ang. marloł 4 Machiavelli Machiavelli Machiavelli Machiavelli Machiavelli wł. makiawelli

49

68

156

podrecznik pl2 19 12 2002.p65 2003-01-06, 11:20120

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

121Ponad epokami: Szekspir

Tragedie

Najważniejsze to: Romeo i Julia, Ryszard III, Hamlet, Otello, Król Lear1, Mak-bet, Antoniusz i Kleopatra.

Można powiedzieć, że tragedie Szekspira przedstawiają w rozmaitych warian-tach wciąż tę samą historię o złym królu-tyranie, uzurpatorze i okrutniku; o krwa-wych walkach o tron, władzę, kobietę; o intrygach i zbrodniach, napędzanych przezludzkie namiętności, ambicje, charaktery i Wielki Mechanizm historii.

Tragedia Szekspirowska daleka jest od Arystotelesowskich założeń tragediiklasycznej, ale ma swoje reguły. Należą do nich: wartka i sensacyjna akcja, ignorują-ca jedność miejsca i czasu, oraz wymyślna intryga, która miała dostarczać widzomsilnych emocji. Ciąg zdarzeń dramatycznych inicjują głównie sami bohaterowie (bezudziału bogów, Fatum, Losu). Ich pasje i namiętności prowadzą do krwawego roz-wiązania i śmierci – często przedwczesnej, nagłej, połączonej z upadkiem wielkiejidei. W finałach Szekspirowskich tragedii trup ściele się gęsto, krew leje obficie,następuje kumulacja grozy i okrucieństwa. Ponadto w sztukach tych sceny wznio-słe i tragiczne, napisane stylem wysokim, mieszają się z sytuacjami komicznymi,wyrażanymi językiem dosadnym, pełnym plebejskiego humoru.

Komedie

Najbardziej znane to: Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej, Wiele hałasuo nic, Jak wam się podoba, Wesołe kumoszki z Windsoru2, Wieczór Trzech Króli,Burza.

Komedie Szekspira sławią zwyciężającą wszystko miłość, budząc beztroskiśmiech i filozoficzną zadumę. Szczególną rolę odgrywa w nich humor sytuacyjnyi dowcip językowy. Poeta korzysta z konwencjonalnych fabuł i znanych z literaturyanegdot, odwołuje się do motywów mitologicznych i baśniowych, chwytu teatruw teatrze, bawi widza przebierankami i zamianą płci, mnoży zabawne nieporozu-mienia, na przykład wynikające z identyczności bliźniaków. Przykładem takiegoutworu jest wielopłaszczyznowa, misternie zbudowana opowieść-baśń Sen nocyletniej. Łączy ona świat snu i czarów ze sprawami ludzi, angielski las i ateńskidwór, subtelne uczucia i namiętności miłosne z niewybrednymi żartami teatrurzemieślników.

Przedmiotem żartu i kpiny w komediach Szekspira jest to, co zapewne bawiłorenesansową publiczność: kłótliwe i uparte kobiety, poskramiane przez małżon-ków, próżni i zarozumiali mężczyźni, typ żołnierza samochwała, zaślepienie miło-sne i swary między kochankami, prowadzące do nieporozumień, ale kończące siędobrze. Dziś komedie Szekspira odbieramy jako sztuki wieloznaczne, w którychśmiech podszyty jest goryczą, a liryzm łączy się z ironią.

Echa szekspirowskie

Liczne postacie Szekspirowskie oderwały się od tekstów, w których żyją peł-nią życia, i zastygły w alegorie. W zbiorowej pamięci i wyobraźni zadomowili się:nieszczęśliwi kochankowie-samobójcy Romeo i Julia, zazdrosny Otello i niewin-na, zabita przez męża Desdemona, wahający się Hamlet i obłąkana topielica Ofe-lia, zbrodniczy Makbet i pchająca go do morderstwa żona, nieszczęśliwy ojcieczłych córek – król Lear, beztroski opój, obżartuch i kawalarz Falstaff, zakochana

37

1 Lear Lear Lear Lear Lear ang. lir 2 Windsor Windsor Windsor Windsor Windsor ang. łindsor

Skrzydlate słowa Szekspira

Hamlet

Słabości, twe imię kobieta!

Źle się dzieje w państwie duńskim.

W tym szaleństwie jest metoda.

Być albo nie być. Oto jest pytanie.

Poloniusz: Cóż to czytasz, mościksiążę?Hamlet: Słowa, słowa, słowa.

Dania jest więzieniem!

Ofelio! Idź do klasztoru!

Reszta jest milczeniem.

Jak wam się podoba

Świat jest teatrem, aktorami lu-dzie, / Którzy kolejno wchodząi znikają.

Juliusz Cezar

Lękliwy stokroć umiera przedśmiercią; / Mężny kosztuje jej tyl-ko raz jeden.

Romeo i Julia

Czemże jest nazwa? To, co zo-wiem różą, / Pod inną nazwą rów-nie by pachniało.

Ryszard III

Konia! Hej, konia! Królestwo zakonia!

podrecznik pl2 19 12 2002.p65 2003-01-06, 11:20121

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

122Ponad epokami: Szekspir

w ośle królowa elfów Tytania i złośliwy duszek Puk, czarodziej-poeta Prosperoi pokraczny Kaliban. Tytuły dramatów Szekspira i cytaty ze sztuk pełnią dziś funk-cję zwrotów frazeologicznych i weszły do repertuaru skrzydlatych słów, na przy-kład: „Jak wam się podoba?”, „Komedia omyłek”, „Wszystko dobre, co się dobrzekończy”, „Wiele hałasu o nic”, „Miarka za miarkę”, „Stracone zachody miłości”.

Szekspir tłumaczony

Obecność Szekspira w kulturze europejskiej i światowej jest skazana na prze-kłady, co w paradoksalny sposób wychodzi mu na dobre. Oryginalne teksty au-tora Hamleta stają się coraz mniej zrozumiałe nawet dla Anglików. Natomiastwciąż na nowo tłumaczony i językowo uwspółcześniany Szekspir różnych kulturnarodowych brzmi zrozumiale, atrakcyjnie, dowcipnie. Kolejne przekłady, wyra-żając ducha czasu lektury i odbioru, zmieniającą się wrażliwość estetyczną i etycznączytelników i widzów, sprzyjają nowym interpretacjom, zachęcają teatry do po-szukiwania nowoczesnego kształtu inscenizacyjnego, inspirują awangardowychreżyserów i wprowadzają nowy styl gry aktorów.

Dramat Szekspirowski nie ma w literaturze polskiego renesansu swojego od-powiednika gatunkowego. Nie możemy też tłumaczyć Szekspira na szesnasto- czysiedemnastowieczną polszczyznę, ponieważ w jakiejś mierze jest ona mniej wyro-biona literacko od ówczesnego języka angielskiego. Pierwszy polski przekład dra-matów Szekspira z oryginału (wcześniejsze spolszczenia opierały się na przerób-kach francusko- i niemieckojęzycznych) pochodzi z połowy XIX wieku (1862). Jestdziełem wybitnego tłumacza Józefa Paszkowskiego. Znakomite fragmenty jegoprzekładów, jak choćby monolog Hamleta („Niech ryczy z bólu ranny łoś, / Zwierzzdrów przebiega knieje”), należą dziś do kanonu idiomów szekspirowskich w pol-skiej kulturze. Tłumacz Szekspira musi nie tylko znakomicie znać język angielski,ale także odznaczać się wrażliwością i wyobraźnią poetycką. Dlatego udane prze-kłady, czy to fragmentów, czy też całych dramatów, wyszły spod pióra poetów:Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Jana Kasprowicza, Jarosława Iwasz-kiewicza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Wśród współczesnych cenio-nych tłumaczy Szekspira są: Stanisław Barańczak, Roman Brandstaetter1, AntoniLibera, Jerzy S. Sito i Maciej Słomczyński.

Szekspiriady

Szersze kontakty kultury polskiej z Szekspirem pojawiły się późno, dopiero w XVIIIwieku. Najpierw jako popularne w Europie i w Polsce szekspiriady, czyli graneprzez wędrowne trupy aktorów francuskie i niemieckie przeróbki jego sztuk. Łago-dzono w nich drastyczności tekstu, wprowadzano szczęśliwe zakończenie i mo-ralistyczną wymowę. To one stały się podstawą pierwszych, deformujących ory-ginalny tekst, przekładów z drugiej, a nawet trzeciej ręki. Tłumaczem niejednejszekspiriady był Wojciech Bogusławski, twórca teatru narodowego, a zarazempierwszy polski Hamlet w lwowskim przedstawieniu z roku 1798. Przerabianie sztukSzekspira w duchu klasycznego ładu i racjonalnego umiaru uzasadniał on potrzebąusunięcia z nich elementów drażniących dobry smak człowieka oświecenia.

1 Brandstaetter Brandstaetter Brandstaetter Brandstaetter Brandstaetter niem. brandszteter 2 EugEugEugEugEugeeeeene Delacroix `ne Delacroix `ne Delacroix `ne Delacroix `ne Delacroix fr. eżeeeeen delakruaaaaa

Eugene Delacroix2

Hamlet i Horacy na cmenta-rzu, 1839

podrecznik pl2 19 12 2002.p65 2003-01-06, 11:20122

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl

AppendixStanis³aw Barañczak

Podstawowe utwory W. Szekspira, przystêpnym sposobem streszczo-ne i dla celów mnemotechnicznych w formê wierszowan¹ przyodziane.

„Hamlet”„Hamlet”„Hamlet”„Hamlet”„Hamlet”Duch: brat jad wla³ do ucha.Syn ducha: o, psiajucha!Stryja w ryj? Drastyczny krok.Zw³oka. Jej fina³: stos zw³ok.

„R„R„R„R„Romeo i Julia”omeo i Julia”omeo i Julia”omeo i Julia”omeo i Julia”Rody Werony: wra¿y raban.M³odzi: hormony. Starzy: szlaban.Mnich: lekarstwem zielarstwo?Fina³: trup grub¹ warstw¹.

„R„R„R„R„Ryszaryszaryszaryszaryszard III”d III”d III”d III”d III”Garbus: knuje.Wokó³ szuje.Z¹b za z¹b. Królestwo za konia.Fina³: zbiorowa agonia.

„Juliusz Cezar”„Juliusz Cezar”„Juliusz Cezar”„Juliusz Cezar”„Juliusz Cezar”Forum. Togi.Go³e nogi.Klika: szefowi nó¿ w plecy?Fina³: trupy, kalecy.

„Otello”„Otello”„Otello”„Otello”„Otello”T³o: gondole i do¿e.Centrum uwagi: ³o¿e.W¹¿: Jago. M¹¿: „Ja go!...” Duszona:¯ona. Fina³: obsada kona.

„Makbet”„Makbet”„Makbet”„Makbet”„Makbet”Szkot: bestia bitna.¯ona: ambitna.Rêce umywa. Ma gdzieœ.Bór: marsz na mur! Fina³: rzeŸ.

„Kr„Kr„Kr„Kr„Król Lear”ól Lear”ól Lear”ól Lear”ól Lear”Król-ojciec: lebiega.B³azen: go ostrzega.Córki: dwie z³e, jedna lepsza.Fina³: wszystko siê rozpieprza.

Biografio³y, 1991

Zadania

1. Zastanów się, na czym pole-ga dowcip tekstu Barańczaka.Zwróć uwagę na słownictwo,rymy i kompozycję czterowier-szy.

2. Napisz własne, dowcipnestreszczenia Hamleta i Mak-beta lub innych znanych ci dra-matów Szekspira.

5

10

15

20

25

30

35

Stanisław Barańczak(ur. 1946)poeta, eseista, krytyk literacki;tłumacz między innymi sztukSzekspira oraz jego sonetów

Andrzej MleczkoRysunki teatralne

Echo

podrecznik pl2 19 12 2002.p65 2003-01-06, 11:20123

Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl