1

Budżet pod kątem płci i nie tylko:

feministyczna polityka fiskalna w kontekście globalizacji

Nilüfer Çağatay

Teorie makroekonomiczne i oparte na nich polityki makroekonomiczne, a w szczególności polityki

fiskalne, rzadko są neutralne ze względu na płeć, o ile w ogóle jest to możliwe. Od połowy lat

osiemdziesiątych XX wieku podejmowane w wielu krajach analizy budżetu pod kątem płci odgrywają

rolę jako kluczowa strategia sprzeciwu wobec makroekonomicznej teorii i praktyki. Obok rozmaitych

projektów budżetowych korzystnych dla osób ubogich, inicjatywy takie rzucają poważne wyzwanie

dominującemu stanowisku w zakresie polityki fiskalnej w wielu krajach. Celem niniejszego artykułu

jest omówienie zmian w podejściu do polityki fiskalnej w kontekście liberalizacji i globalizacji, po to, by

wydobyć na jaw ich konsekwencje w obszarze nierówności społecznych, a zwłaszcza nierówności

płci. Na koniec przedstawiam różne stanowiska polityczne, z których mogą skorzystać feministyczne

aktywistki i aktywiści, działając na rzecz wprowadzenia inicjatyw budżetowych uwzględniających

perspektywę równości płci.

Od konsensusu keynesowskiego do konsensusu waszyngtońskiego

W okresie powojennym polityka makroekonomiczna odzwierciedlała „konsensus keynesowski”, który

podkreślał rolę państwa w tworzeniu miejsc pracy, w procesie wzrostu gospodarczego i redystrybucji

dóbr. W gospodarkach Południa zorientowane na rozwój państwo odgrywało wiodącą rolę

w promowaniu wzrostu przez inwestycje. Uznano, że aktywna rola państwa potrzebna jest dla

równoważenia skutków nieefektywności rynku, czy też po prostu braku rynków. Podejście

keynesowskie opierało się na rozpoznaniu, że kapitalistyczne gospodarki są podatne na kryzysy

ekonomiczne i funkcjonują w trybie cyklicznym. Polityka fiskalna, zwłaszcza w gospodarkach globalnej

Północy, miała równoważyć cykliczne wzloty i upadki. Niektóre formy wydatków państwa, m.in. zasiłki

dla bezrobotnych, nazwane zostały „automatycznymi stabilizatorami”, ponieważ samoczynnie

przeciwdziałają one skutkom osłabienia aktywności gospodarczej, sprzyjają wzrostowi zatrudnienia

w okresie spadku koniunktury oraz redukcji zatrudnienia, gdy gospodarka wychodzi z recesji.

W późnych latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, częściowo na skutek wzrostu cen ropy,

a następnie kryzysu zadłużenia, deficyty budżetowe były niestabilne i napędzały inflację. Działania na

rzecz makroekonomicznej stabilizacji na Południu podejmowane były w zgodzie z programami

2

dostosowania strukturalnego (SAP - Structural Adjustment Programmes). Miały one zminimalizować

rolę państwa, które zaczęło być postrzegane jako „nieefektywne”. Wcześniejszy „konsensus

keynesowski” zastąpiono zorientowanym na liberalizację rynku „konsensusem waszyngtońskim”.

Znalazły tu swoje miejsce rozmaite strategie liberalizacji rynku, m.in. liberalizacja handlu, liberalizacja

wewnętrznych rynków finansowych, „deregulacja” rynku pracy i liberalizacja transgranicznych

przepływów kapitałowych. Podobny zestaw praktyk przyjęto również w latach osiemdziesiątych

w gospodarkach uprzemysłowionych. W latach dziewięćdziesiątych tym samym tropem podążyły

gospodarki przejściowe [z centralnie planowanej na rynkową] – pod hasłem restrukturyzacji

gospodarczej. Bezpośrednim celem tych działań było osiągnięcie stabilizacji makroekonomicznej,

którą uważano za warunek trwałego wzrostu. W szerszej perspektywie chodziło o redukcję roli

państwa w życiu gospodarczym.

Za nowy cel polityki fiskalnej1 uznawano zwykle przeciwdziałanie inflacji oraz redukcję deficytów

bilansu płatniczego. Wydatki publiczne – zwłaszcza w sektorach socjalnych – obniżano w kolejnych

krajach, by uzyskać równowagę budżetową. Ponieważ wychodzono z założenia, że państwo wypiera

„efektywny” sektor prywatny, zredukowano zatrudnienie w sektorze publicznym, a głównym celem

działań stała się prywatyzacja usług publicznych. By podnieść efektywność świadczenia usług

publicznych i zwiększyć dochody, zaczęto pobierać opłaty od użytkowników. Warunkiem zyskania

przez rządy wiarygodności w oczach inwestorów było zapewnienie niskiego poziomu deficytów

budżetowych i wysokich stóp procentowych, wskutek czego w gospodarce światowej zapanowało

nastawienie deflacyjne (tj. przychylne deflacji). Wszystkie te strategie miały przynieść trwały rozwój,

wzrost wydajności i dobrobyt dla wszystkich jako korzyść ze wspierania najbogatszych.

Historia ostatnich dwudziestu lat pokazuje, że strategie polegające na liberalizacji rynku zawiodły na

wielu frontach. Choć budżet wielu państw faktycznie się poprawił, stopy inflacji spadły, a handel

międzynarodowy i przepływy inwestycji wzrosły znacząco, to obietnica wysokiej i stałej stopy wzrostu

nie spełniła się. Niższe stopy wzrostu w gospodarce światowej (w porównaniu z osiągnięciami

poprzednich dziesięcioleci) odzwierciedlają deflacyjny kierunek dzisiejszej polityki gospodarczej.

W wielu gospodarkach Ameryki Łacińskiej i Afryki Subsaharyjskiej stopy wzrostu w ciągu dwóch

ostatnich dekad były bardzo niskie, a makroekonomiczna charakterystyka wyników wyrażana na ogół

przez okresy naprzemiennego rozwoju i stagnacji. Wschodnioazjatycki kryzys końca lat

dziewięćdziesiątych uzmysłowił, że nawet „cuda” gospodarcze na Dalekim Wschodzie, gdzie przez

trzy dekady doświadczano stałych wysokich stóp wzrostu, nie zapewniły odporności na kryzysy.

Światowa gospodarka stała się mniej stabilna, ponieważ kryzys gospodarczy rozprzestrzeniał się

z jednego kraju do drugiego z prędkością błyskawicy. Międzynarodowa integracja gospodarek

narodowych, poprzez handel oraz przepływ inwestycji, utrudniła rządom ochronę ich własnych

gospodarek przed skutkami kryzysów wybuchających w innych krajach.

Wzrost mobilności krótkoterminowych przepływów kapitału oznacza, że gdyby stosunkowo niewielka

liczba inwestorów finansowych przeniosła swoje fundusze z jednego kraju do drugiego w krótkim

okresie czasu, mogłoby to wywołać spustoszenie w światowej gospodarce. Ten słaby punkt systemu

jest przyczyną niepewności. Poza tym wzrosły nierówności między gospodarstwami domowymi,

między kapitałem (właścicielami przedsiębiorstw) a siłą roboczą (ich pracownikami) i między różnymi

segmentami siły roboczej (pracownicy wysoko wykwalifikowani w odróżnieniu od

1 Polityka fiskalna oznacza politykę kształtującą budżet państwa, zwłaszcza przez opodatkowanie i wydatki.

3

niewykwalifikowanych). W wielu krajach liczba ludzi żyjących w ubóstwie albo wzrosła, albo pozostała

niezmieniona (van der Hoeven, 2000; UNDP, 1999; Milanovic, 2003).

Podwójne zagrożenie: deficyt budżetowy

Zgodnie z powyższym zarysem, wiele z tych strategii liberalizacji, wdrażanych w ramach programów

dostosowania strukturalnego i programów stabilizacji makroekonomicznej, które wywierały presję na

budżety państwowe, doprowadziło do deficytów budżetowych (Grunberg, 1998). Po stronie

przychodów liberalizacja rynku przyniosła erozję dochodów państwowych, co wyjaśniam w kolejnych

akapitach. Po stronie wydatków skutkowała wzrostem niepewności gospodarczej i podatności na

zagrożenia, ponieważ niestabilność rynków prowadzi do wzrostu popytu na zabezpieczenia socjalne

(Rodrik, 1997). A przecież preferowanym sposobem spłaty deficytów są cięcia wydatków.

Skutki konsensusu waszyngtońskiego po stronie przychodów to przede wszystkim:

Obniżenie podatków od działalności handlowej

Podatki od działalności handlowej, które w wielu krajach o niskich dochodach tworzą około jednej

trzeciej dochodów rządowych, zostały gwałtownie obniżone w ramach liberalizacji handlu (Grunberg,

1998; UNDP, 2003). Międzyrządowa rywalizacja o zagraniczne bezpośrednie inwestycje doprowadziła

do obniżenia podatków od przedsiębiorstw i od zysków kapitałowych. Na przykład pod koniec lat

osiemdziesiątych tylko dwa spośród krajów OECD2 nie obniżyły górnych progów podatkowych (UNDP,

1999). W ten sposób zredukowano obciążenia podatkowe posiadaczy kapitału. Równocześnie wiele

krajów wprowadziło strefy wolnego handlu, gdzie przedsiębiorstwa są zwolnione z płacenia podatków.

Oznacza to przeniesienie obciążeń podatkowych z właścicieli firm, których fundusze są coraz bardziej

mobilne, na stosunkowo mało mobilnych pracowników (z wyjątkiem osób wysoko wykwalifikowanych).

Konsekwencją tych zjawisk jest również przeniesienie obciążeń podatkowych z mężczyzn na kobiety,

ponieważ na całym świecie kobiety w porównaniu z mężczyznami są właścicielkami mniejszej liczby

dóbr materialnych, chociaż dokładne liczby nie są znane.

Stagnacja w zakresie oficjalnej pomocy rozwojowej

Oficjalna pomoc rozwojowa, będąca ważnym źródłem dochodów dla części najuboższych krajów, nie

wzrasta, gdyż wiele krajów uprzemysłowionych nie zrealizowało zobowiązania, by przekazać 0,7 proc.

PKB (produktu krajowego brutto) na pomoc rozwojową.

Wprowadzenie podatków pośrednich i opłat dla użytkowników

W celu zwiększenia dochodów wiele krajów zreformowało system poboru podatków, ustanawiając

podatek od wartości dodanej (VAT) lub wprowadzając opłaty dla osób korzystających z niektórych

usług publicznych. Oznacza to, że ludzie żyjący w ubóstwie muszą wziąć ciężar podatków na swoje

barki.

2 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Co-operation and

Development, OECD) jest międzynarodową organizacją pomagającą rządom 30 krajów członkowskich (w większości z globalnej Północy) radzić sobie z ekonomicznymi, społecznymi i związanymi z zarządzaniem wyzwaniami zglobalizowanej gospodarki.

4

Prywatyzacja i wyprzedaż majątku publicznego

Dla rządów zarówno prywatyzacja, jak i wyprzedaż majątków publicznych w celu zwiększenia

dochodów stały się ważnym, choć tylko doraźnym sposobem na spłatę deficytów budżetowych.

Po stronie wydatków można zaobserwować następujące zjawiska:

Wzrost zapotrzebowania na wydatki publiczne i ograniczenie źródeł ich finansowania

Rezultatem zwiększonej nieprzewidywalności, niepewności i nierówności dochodów jest wzrost

zapotrzebowania na wydatki publiczne w formie zabezpieczeń socjalnych. Ponieważ jednak wiele

gospodarek nadal boryka się z ciężarem wysokiego zadłużenia, obsługa długu pozostawia niewiele

środków na zapewnienie opieki zdrowotnej, edukacji i zaspokajanie innych potrzeb. Inicjatywa

dotycząca głęboko zadłużonych krajów ubogich nie zdołała znacząco odciążyć takich gospodarek,

gdyż pomoc w spłacie długów udzielana była pod warunkiem wdrażania „prawidłowej polityki

makroekonomicznej”. W praktyce oznacza to zastosowanie podejścia zgodnego z konsensusem

waszyngtońskim, choć z pewnymi modyfikacjami, kładącymi nacisk na problemy ubóstwa i reform

instytucjonalnych. To samo podejście kontynuowane jest w dokumentach dotyczących strategii

redukcji ubóstwa.

Nieustająca utrata środków publicznych z powodu korupcji

Marnotrawstwo środków publicznych z powodu korupcji utrzymuje się. Prywatyzacja, która miała na

celu obniżenie wydatków państwa i poprawę efektywności, jak również ograniczenie korupcji, stała się

nową ścieżką korupcji.

Kontynuacja wysokich wydatków na zbrojenia

Polityka zimnej wojny i kontynuacja jej militarystycznej spuścizny na linii Północ/Południe oraz

działalność handlarzy bronią oznaczają, że w wielu krajach wydatki na zbrojenia zachowały ważną

pozycję. Wiązana z zakończeniem zimnej wojny nadzieja na pokój okazała się płonna. Choć wiele

rządów nadal powołuje się na ubóstwo, to nie chcą one obniżyć wydatków na zbrojenia, a część

najuboższych krajów kontynuuje prace nad bronią nuklearną3.

Wpływ zaostrzenia polityki budżetowej na wzrost, rozwój i równouprawnienie

Zmiany w podejściu do polityki fiskalnej, jakie się dokonały w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci,

miały wieloraki wpływ na wzrost gospodarczy i na kwestie równości (zarówno w kategoriach

klasowych, jak i w kategoriach relacji płci). Skutki ograniczenia wydatków rządowych i liberalizacji

rynku są niekorzystne, gdy chodzi o możliwości państwa w zakresie promocji wzrostu, zatrudnienia,

rozwoju społecznego i sprawiedliwości społecznej (ECLAC 1998). Ma to poważne konsekwencje

w obszarze redystrybucji dochodów pomiędzy klasami (na niekorzyść pracowników) oraz między

kobietami i mężczyznami (na niekorzyść kobiet).

3 Utrzymywany prymat wydatków na zbrojenia jest tym aspektem polityki fiskalnej, który pozostał „keynesowski”.

Ten rys nazywany jest militarnym keynesizmem.

5

Sposób alokacji wydatków państwowych ujawnia wizję i priorytety gospodarcze rządu, a także układ

sił pomiędzy różnymi grupami społecznymi. Polityki fiskalne, prowadzone przez większość rządów

w ciągu ostatnich dwudziestu lat, odzwierciedlają wzrost przewagi kapitału nad siłą roboczą z jednej

strony oraz krajowych i zagranicznych inwestorów nad resztą obywateli z drugiej. Ponieważ

mężczyźni w porównaniu z kobietami na ogół posiadają i kontrolują większą część kapitału, decyzje

fiskalne odzwierciedlają również wzrost ekonomicznej przewagi mężczyzn nad kobietami.

Społeczny wymiar strategii makroekonomicznych (Elson i Çağatay, 2000), czyli fakt, że przez sposób

oddziaływania na dystrybucję zasobów odzwierciedlają one układ sił pomiędzy różnymi grupami

społecznymi i na ten układ wpływają, pozostaje ukryty, ponieważ decyzje fiskalne przez ostatnie

dwadzieścia lat przedstawiane były jako problem techniczny. Z tego powodu niewiele się mówi

publicznie na temat alternatywnych systemów podatkowych i wydatków publicznych oraz ich wpływu

na różne grupy społeczne (ECLAC 1998). Prowadzi to do braku odpowiedzialności i przejrzystości.

Podczas gdy wiarygodność i odpowiedzialność polityki fiskalnej w oczach potencjalnych

zagranicznych inwestorów jest ciągle rzeczą najwyższej wagi, prawie nie dostrzega się ich znaczenia

dla ogółu obywateli i obywatelek w aspekcie demokratyzacji gospodarczej (Elson i Çağatay, 2000).

Oddziaływanie na wzrost i stabilność

1. Radykalizm antydeficytowy

Utrzymuje się, że inflacja działa na szkodę wzrostu gospodarczego i wbrew interesom ludzi ubogich

oraz że w związku z tym budżety powinny być równoważone w celu osiągnięcia zerowej stopy inflacji.

Ten „radykalizm antydeficytowy” wprowadza jednak w błąd: o ile wysokie poziomy inflacji mają

faktycznie ujemny wpływ na wzrost gospodarczy, to umiarkowane poziomy inflacji nie przynoszą

takich konsekwencji (Sen, A.K., 1998; van der Hoeven 2000). Ponieważ kontrolę nad budżetami

uzyskuje się dzięki redukcji wydatków na usługi publiczne, radykalizm antydeficytowy zagraża

długoterminowemu rozwojowi społecznemu, dobrobytowi, wzrostowi i sprawiedliwości społecznej

(Sen, A.K., 1998; Sen, G. 2000). Ograniczanie wydatków publicznych na infrastrukturę, która z reguły

stymuluje prywatne inwestycje, a także ograniczanie i/lub cięcia wydatków na opiekę zdrowotną

i edukację, działają na niekorzyść sprawiedliwości społecznej i rozwoju społecznego (ponieważ

najprawdopodobniej z tych usług korzystałyby głównie ubogie segmenty populacji oraz kobiety).

W dalszej perspektywie ograniczenia takie przynoszą też negatywny efekt w postaci osłabienia

potencjału wzrostu gospodarczego (Sen A.K., 1998).

Jednocześnie wysokie stopy procentowe, których zadaniem miało być przyciąganie zagranicznych

inwestycji, zniechęciły inwestorów krajowych i zahamowały tworzenie miejsc pracy w sektorze

prywatnym. Spodziewany napływ zagranicznych bezpośrednich inwestycji miał miejsce jedynie w kilku

krajach, głównie azjatyckich, podczas gdy koszty kredytów dla przedsiębiorców krajowych pozostały

wysokie.

6

2. Fiasko stabilizacji w okresach dekoniunktury

Pokrewnym problemem ostatnich dwóch dekad jest to, że podejście do wydatków rządowych w wielu

krajach spowodowało dalsze rozchwianie cyklu gospodarczego, zamiast ten cykl stabilizować, tak jak

w czasach panowania konsensusu keynesowskiego.

Choć udało się osiągnąć niskie stopy inflacji i równowagę budżetową, co uważano za ważne czynniki

stabilizujące gospodarkę, pakiet strategiczny konsensusu waszyngtońskiego zawiera też elementy

destabilizujące. W związku z liberalizacją przepływów kapitału gospodarki narodowe są potencjalnie

mniej stabilne4. Rządy nie mogą podejmować działań stabilizujących gospodarkę w okresach

dekoniunktury, częściowo dlatego, że multilateralne instytucje finansowe, monitorujące programy

dostosowania strukturalnego, zbyt dużą wagę przykładają do wskaźników deficytu, bez względu na to,

czy gospodarka jest w fazie wzrostu, czy spadku koniunktury (ECLAC 1998). W ciągu pełnego cyklu

gospodarczego wysokość deficytów budżetowych może się zmieniać, wzrastając zwykle w okresie

recesji. To lekceważenie znaczenia faz cyklu podczas monitorowania deficytów doprowadziło do

radykalnych uregulowań, które miały niekorzystny wpływ na gospodarkę. Na przykład jednym

z początkowych zaleceń Międzynarodowego Funduszu Walutowego w odpowiedzi na kryzys

wschodnioazjatycki (mimo sprzeciwu ze strony Banku Światowego) była polityka ograniczania

wydatków publicznych (Stiglitz, 2002). Bardziej restrykcyjne podejście do wydatków rządowych

w czasie kryzysu tylko zaostrza recesję. W gospodarkach, które nie posiadają systemów

zabezpieczeń społecznych z prawdziwego zdarzenia, szkodliwe konsekwencje dystrybucyjne dla ludzi

ubogich, a szczególnie dla ubogich kobiet, są ogromne.

Wpływ liberalizacji na relacje płci

1. Cięcia wydatków socjalnych

Podejmowane w ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci inicjatywy na rzecz równości płci i tworzenia

budżetów korzystnych dla osób ubogich pokazały, że konsekwencje wydatków publicznych oraz

różnego rodzaju metody podnoszenia dochodów rzadko są neutralne ze względu na płeć czy klasę

społeczną, o ile w ogóle jest to możliwe. Nadmierne ograniczanie liczby programów socjalnych, które

bezpośrednio zwiększają zakres ludzkich możliwości, szkodzi wszystkim żyjącym w ubóstwie.

A ponieważ programy socjalne mają pozytywny wpływ na sytuację nierówności płci w gospodarstwach

domowych, ich wycofywanie uderza przede wszystkim w kobiety i dziewczęta. W skrajnych

przypadkach nierówność płci prowadzi do śmierci kobiet. Nierówność ta oznacza między innymi, że

w wielu krajach kobiety i dziewczęta są bardziej niż mężczyźni i chłopcy narażone na niedożywienie

i brak opieki medycznej. Na świecie jest szacunkowo do 100 milionów „zaginionych kobiet” (Sen, A.K.,

2001). W świetle tych faktów niezwykle ważna jest rola państwa, które powinno równoważyć tę

dyskryminację ze względu na płeć przez zabezpieczenia społeczne.

4 Dokument sporządzony niedawno przez ekonomistów Międzynarodowego Funduszu Walutowego, łącznie z

głównym ekonomistą, zawiera twierdzenie, że w krajach ubogich integracja finansowa ze światową gospodarką nie przynosi wzrostu, tylko prowadzi do większej nieprzewidywalności konsumpcji i produkcji. Choć różni ekonomiści wielokrotnie powtarzali te argumenty, po raz pierwszy uczynili to ekonomiści z MFW. Zob.: Prasad, Rogoff i Kose (2003).

7

W większości krajów – ubogich, ale nie tylko – główny ciężar odpowiedzialności za opiekę domową

nad chorymi (tak samo jak za inne formy nieodpłatnej pracy opiekuńczej) spada na barki kobiet.

Rezultatem jest jeszcze jeden rodzaj dyskryminacji ze względu na płeć, polegający na nierównym

obciążeniu kobiet pracą, czego prawie nie widać w tradycyjnych analizach i decyzjach

makroekonomicznych, ponieważ te ostatnie koncentrują się na gospodarce monetarystycznej. Skutki

ograniczania wydatków państwowych na zabezpieczenia społeczne są niewspółmiernie bardziej

dotkliwe dla kobiet, właśnie ze względu na tę nieodpłatnie wykonywaną pracę. Przykładem może być

sytuacja, gdy państwo ogranicza dostawy czystej wody. Brak czystej wody jest główną przyczyną

chorób i złego stanu zdrowia nie tylko kobiet, ale i mężczyzn. Jednak dla kobiet i dziewcząt istnieją

dodatkowe czynniki ryzyka, ponieważ w biednych krajach to one są odpowiedzialne za przynoszenie

wody.

2. Inne wydatki i pozyskiwanie dochodów

Inne rodzaje wydatków i wpływów budżetowych również niosą negatywne konsekwencje dla kobiet,

zaostrzając nierówność relacji płci. Redukcja sektora publicznego ma szczególne znaczenie ze

względu na segregację z powodu płci na rynkach pracy. W niektórych gospodarkach sektor publiczny

dawał kiedyś większe możliwości zatrudnienia kobietom niż mężczyznom. Poza sferą publiczną jest

raczej stosunkowo niewiele ofert zatrudnienia na porównywalnie dobrych warunkach. Na przykład

w Afryce i Ameryce Łacińskiej prywatyzacja doprowadziła do licznych zwolnień i ograniczenia liczby

miejsc pracy w sektorze formalnym (van der Hoeven, 2000).

Metody pozyskiwania wpływów do budżetu, na przykład opłaty pobierane od użytkowników albo

podatki pośrednie, takie jak podatki konsumpcyjne (mniej progresywne niż podatki dochodowe), mają

charakter stronniczy klasowo na niekorzyść segmentów populacji o niskich dochodach, a często

również stronniczy ze względu na płeć. Przyczyną tego może być wyższy odsetek kobiet i dziewcząt

dotkniętych „ubóstwem” w niektórych krajach, jak również fakt, że kobiety w porównaniu

z mężczyznami mniej zarabiają.

Płciowy wymiar kryzysu gospodarczego: jego wpływ na kobiety

Skutki kryzysu gospodarczego i związanej z nim nieprzewidywalności są często dotkliwsze dla kobiet.

Zjawisko to ma różne przyczyny. Pierwszą z nich jest dyskryminacyjna ze względu na płeć natura

systemów zabezpieczenia społecznego. Systemy takie są w dużej mierze niewystarczające, nie tylko

dla kobiet, ale i dla mężczyzn na globalnym Południu. Po części dlatego, że warunki płatnej pracy

kobiet są gorsze i niepewne w porównaniu z tymi, jakie oferuje się mężczyznom, ale również dlatego,

że systemy ubezpieczeń społecznych są niemal niezmiennie projektowane w oparciu o założenie, że

głównym żywicielem rodziny jest mężczyzna pracujący w sektorze formalnym (Elson i Çağatay, 2000).

Praca kobiet z dużo większym prawdopodobieństwem jest wykonywana w sektorze nieformalnym,

a w związku z tym często nie mieści się w istniejących systemach zabezpieczenia społecznego.

Zakłada się również, że kobiety wykonujące nieodpłatną pracę domową będą korzystały

z zabezpieczeń socjalnych, do których dostęp mają mężczyźni jako główni żywiciele rodziny. Dlatego

kobiety rzadziej niż mężczyźni są beneficjentkami tych systemów (ONZ, 1999). To jedna z przyczyn,

8

dla których kobiety są bardziej podatne na ubóstwo i słabiej zabezpieczone ekonomicznie. O ile ta

tendencja pochodzi z czasów konsensusu keynesowskiego, konsensus waszyngtoński dodał jeszcze

jedną: zwrot ku utowarowieniu (Elson i Çağatay, 2000). Chodzi o dążenie do ustanowienia prywatnej

własności wiedzy, form życia i dóbr, które uprzednio były publicznie dostępne lub stanowiły własność

wspólną. Działa ono na niekorzyść ludzi ubogich, a zwłaszcza kobiet i dziewcząt.

Efektem kryzysu gospodarczego i braku stabilności jest ogromny ciężar dodatkowej pracy dla kobiet.

W ostateczności to kobiety są formą zabezpieczenia społecznego w większości krajów rozwijających

się, gdzie nie ma rozbudowanych sieci bezpieczeństwa socjalnego. Kobiety osłaniają swoje rodziny

przed złymi skutkami kryzysu, pracując ciężej w domu i poza domem, by zrekompensować spadek

prywatnych dochodów i ograniczenie usług publicznych. Ich obciążenie płatną i nieodpłatną pracą

wzrasta zarówno w kategoriach bezwzględnych, jak i względnych, w porównaniu z pracą wykonywaną

przez mężczyzn.

Pełnienie funkcji głównych dostarczycielek opieki w rodzinach wiąże się dla kobiet z tym, że kryzys

stawia im niewspółmiernie wysokie wymagania, jeśli chodzi o ich czas i energię. Pracy domowej

(czasem również na rzecz szerszej społeczności) jest coraz więcej, ponieważ kobiety więcej czasu

spędzają na zakupach, usiłując maksymalnie wykorzystać domowe budżety, albo pracując w domu,

żeby własnymi wyrobami zastąpić to, czego nie mogą kupić poza nim. Czasem radzą sobie

z kryzysem, zakładając „kuchnie społeczne” i odnosząc korzyści skali lub angażując się w inne

rodzaje wspólnej pracy (albo wolontariat).

Trzecia dyskryminująca ze względu na płeć tendencja wiąże się z tym, że nierówność dochodów

kobiet i mężczyzn prawdopodobnie będzie się pogłębiać, jeżeli większość kobiet dalej będzie

wykonywała stereotypowo kobiecą, a więc często nieformalną pracę. Czwarty rodzaj dyskryminacji ze

względu na płeć to sytuacja, kiedy to raczej dziewczęta, a nie chłopcy, z powodu ciężkiej sytuacji

ekonomicznej muszą przerywać naukę w szkole, by opiekować się młodszym rodzeństwem lub innymi

członkami rodziny, podczas gdy ich matki szukają płatnej pracy. Również wtedy, gdy spadają dochody

rodziny, dziewczęta przerywają naukę, nawet jeśli koszt edukacji się nie zmienia (tj. nie wzrasta

wysokość czesnego). I chociaż w okresie ożywienia gospodarczego poziom dochodów rodziny znowu

się poprawia, niełatwo nadrobić poniesione straty edukacyjne, co przekłada się na trwałe nierówności

między płciami.

Piąty problem polega na tym, że kryzys i brak stabilności mogą prowadzić do wzrostu przemocy

społecznej oraz przemocy domowej, ponieważ niektóre aspekty maskulinistycznej ideologii, takie jak

ideologia zakładająca, że to mężczyzna jest głównym żywicielem rodziny, zostają zakwestionowane.

Gdy mężczyźni próbują odzyskać poczucie władzy i sprawczości, efektem może być wzrost przemocy

wobec kobiet.

Demokratyzacja polityki fiskalnej i zwiększenie odpowiedzialności wobec kobiet

W ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci na całym świecie podjęto szeroki zakres działań na rzecz

demokratyzacji polityki fiskalnej w formie inicjatyw budżetowych korzystnych dla osób ubogich

i uwzględniających perspektywę równości płci (Çağatay, Keklik, Lal i Lang, 2000). Te ostatnie

koncentrują się głównie na kwestii wydatków, analizując nie tylko wykorzystanie środków na cele

9

związane szczególnie z kobietami, ale też sposób alokacji środków rządowych w ogóle. Celem jest

uzmysłowienie, że sposób przydzielania środków inaczej wpływa na sytuację kobiet i dziewcząt, niż

na sytuację mężczyzn i chłopców (Budlender, Sharp i Allen, 1998; Commonwealth Secretariat, 1999).

Analizy takie, którym czasem towarzyszą szersze analizy podbudowy makroekonomicznej, służą

potem jako podstawa konstruowania budżetów sprawiedliwych pod kątem płci. Inicjatywy te mają

daleko sięgające implikacje polityczne i ekonomiczne, a dla kobiet i osób ubogich są ważnymi

narzędziami egzekwowania odpowiedzialności rządowej i domagania się udziału w środkach

publicznych.

W kontekście globalizacji nie da się jednak prowadzić sprawiedliwej ze względu na płeć, czy też

w ogóle sprawiedliwej polityki fiskalnej wyłącznie na poziomie krajowym albo lokalnym. Trzeba

poruszać te zagadnienia na forum międzynarodowym oraz dbać o spójność międzynarodowego

wymiaru polityki i udzielanego jej poparcia z działaniami krajowymi i lokalnymi. Organizacje

społeczeństwa obywatelskiego, w tym feministyczne, zajmują stanowiska w wielu kwestiach

politycznych (na przykład w sprawie globalnego opodatkowania, anulowania długów, antymilitaryzmu

i zagranicznej pomocy rozwojowej). Powinny one otrzymać bardziej widoczne i wyraźniej

ukierunkowane wsparcie ze strony szerszych kręgów feministek. Potrzeba też więcej dialogu i debaty

nad sposobami kształtowania tych stanowisk pod kątem równouprawnienia płci.

Wiele grup feministycznych, takich jak DAWN (Development Alternatives with Women for a New Era),

od dawna uczestniczy w tych debatach. Nie chodzi tu o brak analizy feministycznej, ale raczej

o bardziej aktywne propagowanie wyciągniętych z niej wniosków. Można to osiągnąć dzięki

szerszemu dialogowi a) pomiędzy feministkami zaangażowanymi w krajowe lub lokalne inicjatywy

budżetowe i tymi, które są ich rzeczniczkami na poziomie międzynarodowym; b) między feministkami

a innymi grupami, których celem jest demokratyzacja strategii makroekonomicznych (na przykład

w formie budżetów korzystnych dla osób ubogich, czy innych rodzajów postępowej polityki

makroekonomicznej na poziomie państwowym i globalnym) oraz c) między feministkami

zaangażowanymi w inicjatywy budżetowe na Południu i Północy. Zarys wybranych obszarów

przedstawiam poniżej.

Globalne opodatkowanie i programy redystrybucji

Instrumenty takie jak podatek Tobina5 albo instytucja urzędu do spraw globalnego opodatkowania,

powinny budzić większe zainteresowanie feministek. Przychody uzyskane z takiego opodatkowania

mogłyby stać się źródłem powszechnego zabezpieczenia podstawowych usług społecznych,

włączając w to opiekę zdrowotną, edukację, żywienie, warunki sanitarne i wodę, a także fundusze na

realizację specyficznych dla danego kraju celów w zakresie równouprawnienia płci. Część tych

dochodów mogłaby trafiać do rządów z przeznaczeniem na projektowanie sprawiedliwych za względu

na płeć systemów zabezpieczenia społecznego. Podatek Tobina prawdopodobnie ograniczyłby

nieprzewidywalność rynku (Erturk, 2002), czyli zjawisko, które, jak zostało wyżej pokazane,

nieproporcjonalnie krzywdzi kobiety.

5 Podatek Tobina, po raz pierwszy zaproponowany przez noblistę Jamesa Tobina, ma na celu ograniczenie

nieprzewidywalności w światowej gospodarce przez wprowadzenie niewielkiego międzynarodowego podatku od zagranicznych transakcji walutowych. Podatek ten byłby istotnym źródłem dochodów, które można by przeznaczyć na cele rozwoju społecznego. Zob.: Haq, Kaul i Grunberg (1996).

10

Kampanie na rzecz anulowania długów

Wiele feministek z Południa opowiada się za bezwarunkowym anulowaniem długów. Inne chciałyby do

tego żądania dołączyć warunki odnoszące się do równości płci. Nawet bez spełnienia takich

specyficznych warunków w zakresie relacji płci, anulowanie długów przyniosłoby korzyść kobietom,

gdyby tylko towarzyszyło mu żądanie uniwersalnego dostępu do opieki społecznej. Kobiety mają

więcej do zyskania na uniwersalnych zabezpieczeniach społecznych niż mężczyźni, ponieważ, jak

zostało wyżej pokazane, to one bardziej cierpią z powodu braku takich usług.

Redukcja biedy oraz sprawiedliwość społeczna na Północy i Południu zamiast

wydatków na zbrojenia

To jeszcze jedno ważne żądanie, które wysunięto ostatnio w Brazylii. Aktywistki feministyczne

zajmujące się budżetowaniem pod kątem płci na Północy mogą domagać się od swoich rządów

zamiany wydatków militarnych na zwiększoną zagraniczną pomoc rozwojową.

Sprzeciw wobec radykalizmu antydeficytowego

Aktywistki feministyczne, podobnie jak inni, powinny bardziej stanowczo sprzeciwiać się

radykalizmowi antydeficytowemu. Bardziej niż kiedykolwiek przedtem światowej gospodarce zagraża

nie inflacja, lecz deflacja. Oceny sprawiedliwości społecznej, a dokładniej, sprawiedliwości w relacjach

między płciami oraz potencjalnego wpływu alternatywnych scenariuszy polityki fiskalnej na rozwój

(włączając w to alternatywne założenia dotyczące deficytu budżetowego) mogą być ważnym

feministycznym narzędziem oporu wobec radykalizmu antydeficytowego (Sen, G., 2000). Wymagałoby

to włączenia analizy pod kątem płci do makroekonomicznego modelowania.

Żądanie zwiększenia międzynarodowej mobilności siły roboczej

Jak już zostało wyżej pokazane, logika, jaka kryje się za przemieszczeniem obciążeń podatkowych

z kapitału na siłę roboczą, wywodzi się z relatywnego braku mobilności siły roboczej w porównaniu

z kapitałem. Asymetria taka doprowadziła też do erozji praw pracowniczych. Feministyczne poparcie

powinno objąć również żądania, by przeznaczać większą ilość krajowych i międzynarodowych

środków (na przykład z programów opodatkowania globalnego) na ochronę praw pracowniczych.

Te żądania są ważne nie tylko same w sobie, ale też ze względu na ich implikacje w zakresie

systemów opodatkowania. Kampanie na rzecz likwidacji rajów podatkowych, umożliwiających

korporacjom płacenie niższych podatków, również są dobrym miejscem dla feministycznego

aktywizmu na rzecz sprawiedliwego dla obu płci opodatkowania.

Wniosek

W przedstawionych tu kontekstach politycznych działanie z perspektywy feministycznej pozwoliłoby

podjąć dalsze kroki w celu demokratyzacji procesu kształtowania polityki makroekonomicznej na

wszystkich poziomach – od lokalnych po krajowe i międzynarodowe. Dzięki temu inicjatywy

11

budżetowania pod kątem płci – jak dotąd najważniejsze wyzwanie dla feministycznej strategii

makroekonomicznej – stałyby się bardziej efektywnymi, budując w ten sposób większą solidarność

wewnątrz ruchu na rzecz globalnej sprawiedliwości.

Tłumaczyła Małgorzata Chmiel

Artykuł Gender Budgets and Beyond: Feminist Fiscal Policy in the Context of Globalisation został

opublikowany w „Gender and Development”, t. 11, nr 1, maj 2003, s. 15-24.

© Oxfam GB

Nilüfer Çağatay – profesorka ekonomii, wykłada na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Utah, w swoich

badaniach koncentruje się na zagadnieniach rozwoju w kontekście równości płci, wprowadzaniu

kwestii równości płci do teorii i polityk handlu międzynarodowego; od kilku lat wraz z prof. Ranią

Antonopoulos prowadzi letnie szkoły Gender and Macroeconomics na Uniwersytecie Utah.

Bibliografia

D. Budlender, The political economy of women's budgets in the South, [w:] „World Development”,

2000, nr 28 (7).

D. Bulender, R. Sharp, K. Allen, How to Do a Gender-Sensitive Budget Analysis: Contemporary

Research and Practice, Commonwealth Secretariat, London 1998.

N. Çağatay, D. Elson i C. Grown, Introduction, [w:] „World Development”, 1995, nr 23 (11).

N. Çağatay, M. Keklik, R. Lal i J. Lang, Budgets as if People Mattered: Democratizing Macroeconomic

Policies, UNDP, SEPED, Bureau for Development Policy, New York 2000.

Commonwealth Secretariat, Gender Budget Initiative, Commonwealth Secretariat, London 1999.

ECLAC, The Fiscal Covenant: Strengths, Weaknesses and Challenges, ECLAC, Santiago 1998,

<www.eclac.org/English/aruba/lcg2024/sum.htm>.

D. Elson, Integrating gender issues into national budgetary policies and procedures: some policy

options, [w:] „Journal of International Development”, 1998, nr 10.

D. Elson, i N. Çağatay, The social content of macroeconomic policies, [w:] „World Development”,

2000, nr 28 (7) [polskie tłumaczenie: Społeczne treści polityki makroekonomicznej, tłum. Sylwia

Falarczyk, Anna Zachorowska-Mazurkiewicz, dostępne na stronach Think Tanku Feministycznego :<

http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=140.].

K. Erturk, Why the Tobin Tax Can Be Stabilising, Levy Institute of Economics, 2002, dokument

Roboczy 366, dostępny w sieci: <www.levy.org>.

12

I. Grunberg, Double jeopardy: globalization, liberalization and the fiscal squeeze, [w:] „World

Development”, 1998, nr 26 (4).

M. Haq, I. Kaul i I. Grunberg (red.), The Tobin Tax: Coping with Financial Volatility, Oxford University

Press, Oxford 1996.

B. Milanovic, The two faces of globalization: against globalization as we know it, [w:] „World

Development”, 2003, 31 (4).

E. Prasad, K. Rogoff, S. Wei i M.A. Kose, Effects of Financial Globalisation on Developing Countries:

Some Empirical Evidence, 17 marca 2003, <www.imf.org/external/np/res/docs/2003/031703.htm>.

D. Rodrik, Has Globalization Gone Too Far?, IIE, Washington D.C. 1997.

A. K. Sen, Human development and financial conservatism, [w:] „World Development”, 1998, nr 26 (4).

A. K. Sen, Many Faces of Gender Inequality, [w:] „Frontline”, 2001, nr 18 (22).

G. Sen, Gender mainstreaming in finance ministries, [w:] „World Development”, 2000, nr 28 (7).

J. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

UNCTAD, Trade and Development Report, 1997, United Nations, New York and Geneva 1997.

United Nations, World Survey on the Role of Women in Development: Globalization, Gender and

Work, Division for the Advancement of Women, DESA, New York 1999.

UNDP, Human Development Report, Oxford University Press, Oxford 1999.

UNDP, Making Global Trade Work for People, Earthscan Publications, London 2003.

UNIFEM, Progress of the World's Women 2000, UNIFEM, New York 2000.

van der Hoeven, R., Poverty and Structural Adjustment: Some Remarks on the Trade-off Between

Equity and Growth, ILO, Employment Paper, Geneva 2000.

Powyższy artykuł został opublikowany, przetłumaczony i rozpowszechniony za zgodą Oxfam GB,

Oxfam House, John Smith Drive, Cowley, Oxford OX4 2JY, UK www.oxfam.org.uk. Oxfam GB nie

musi wspierać treści materiału lub towarzyszących mu działań. Tłumaczenie zostało wykonane przez

przedstawicielstwo Fundacji Heinricha Bölla w Warszawie i Oxfam GB nie jest odpowiedzialny za

jakikolwiek element treści polskiej edycji, mogący wykraczać ponad oryginalną, angielską wersję

materiału.

***

The material is a translation into Polish from “Gender Budgets and Beyond: Feminist Fiscal

Policies in the Context of Globalisation” by Nilüfer Çagatay, published in Gender & Development,

Volume 11, Issue 1, 'Women Reinventing Globalisation', May 2003, translated and reproduced with

the permission of Oxfam GB, Oxfam House, John Smith Drive, Cowley, Oxford OX4 2JY, UK

www.oxfam.org.uk. Oxfam GB does not necessarily endorse any text or activities that accompany the

materials. The translation has been undertaken by the Heinrich Böll Foundation and Oxfam GB is not

responsible for any content in the Polish translation beyond that in the original English version of the

paper.