Budownictwo polskie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej

Eugeniusz Zawadzki

Budownictwo polskieprzed przystąpieniemdo Unii Europejskiej

KANCELARIA SEJMUWARSZAWA 2002

2

KANCELARIA SEJMUBIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Seria Prace Studialne zawiera wyniki samodzielnych badań organizowanych przezBiuro Studiów i Ekspertyz dotyczące problemów będących przedmiotem pracSejmu RP

Redaktor: Andrzej Chodyra, Romuald SzporProjekt okładki: Marek Zipper

© Copyright by Kancelaria Sejmu, Warszawa 2002

Przedruk materiałów Biura Studiów i Ekspertyz w całości lub części możliwy jestza zgodą Biura. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych dozwolone jest z poda-niem źródła.

ISBN 83-909381-4-6

Skład i łamanie: Biuro Studiów i EkspertyzDruk i oprawa: Wydawnictwo SejmoweWarszawa, grudzień 2002

3

Spis treści

Uwagi wprowadzające ............................................................................. 5I. System budowlany i jego stabilność .................................................. 7

1.1. Istota i klasyfikacja budownictwa ................................................. 71.2. Pojęcie i struktura rynku budowlanego oraz jego cechy charakte-

rystyczne ........................................................................................ 101.3. Uwarunkowania makroekonomiczne i systemowe budownictwa . 121.4. Stabilność systemu budowlanego .................................................. 191.5. Założenia metodologiczne przyjęte w pracy.................................. 27

II. Długookresowe trendy budowlane (lata 1950-2000) ...................... 292.1. Budownictwo na tle gospodarki narodowej................................... 292.2. Popyt budowlany............................................................................ 362.3. Podaż produkcji budowlanej.......................................................... 392.4. Efektywność działalności w budownictwie ................................... 502.5. Zmiany mechanizmu zarządzania budownictwem ........................ 61

III. Obroty zagraniczne Polski usługami budowlanymi ..................... 703.1. Wielkość i struktura eksportu usług budowlanych ........................ 703.2. Wielkość i struktura importu usług budowlanych ......................... 853.3. Bariery ograniczające eksport i import usług budowlanych .......... 1073.4. Bilans obrotów zagranicznych usługami budowlanymi ................ 110

IV. Przedsiębiorstwa na rynku budowlanym i poziomich konkurencyjności....................................................................... 116

4.1. Największe firmy budowlane na Liście 100 „Murator Plus”......... 1174.2. Spółki budowlane na Giełdzie Papierów Wartościowych ............. 1274.3. Sektor MSP w budownictwie......................................................... 1394.4. Ocena konkurencyjności przedsiębiorstwa budowlanego ............. 1464.5. Konkurencyjność firm krajowych i zagranicznych na krajowym

rynku budowlanym........................................................ 162

4

4.6. Konkurencyjność firm krajowych na rynku międzynarodo-wym......................................................................................................

167

V. Europejski rynek budowlany i stopień dopasowania do niegopolskiego rynku budowlanego......................................................... 173

5.1. Charakterystyka rynku budowlanego w krajach UE...................... 1735.2. Normy europejskie, aprobaty techniczne i dyrektywy budowla-ne.............................................................................................

182

5.3. Projektowanie i realizacja inwestycji budowlanych....................... 2065.4. Czynnik ludzki w budownictwie.................................................... 2125.5. Ceny w budownictwie.................................................................... 222

VI. Możliwości rozwoju i warunki usprawnienia budownictwaw Polsce do 2010 r. .......................................................................... 225

6.1. Prognoza opracowane przez European Construction Research...............................................................................................................

226

6.2. Prognoza Ministerstwa Finansów .................................................. 2306.3. Prognozy Polskiej Akademii Nauk................................................ 2356.4. Porównanie podstawowych wskaźników rozwoju gospodarki

i budownictwa do 2010 r.............................................................. 2436.5. Rozwój i warunki usprawnienia mechanizmu rynkowego

w budownictwie do 2010 r. ........................................................... 245Uwagi końcowe ...................................................................................... 257Załączniki ...................................................................................................... 260Literatura wykorzystana w pracy ............................................. ................... 268

5

Uwagi wprowadzające

Na tle całego okresu powojennego, w latach dziewięćdziesiątychXX wieku dokonał się szybki rozwój polskiego systemu budowlane-go, widzianego przez pryzmat rynku budowlanego, administracjibudowlanej oraz instrumentów zarządzania budownictwem. W ciągukilkunastu lat transformacji ustrojowej wykształcił się rynek bu-dowlany, istotnie wzrosły jego rozmiary, oraz podaż i jakość świad-czonych usług. Następowały istotne zmiany w administracji budow-lanej, dopasowującej swój zakres działania do wymogów rynko-wych. W podobnym kierunku dokonywały się także zmiany legisla-cyjne.

Prywatyzacja, zmiana systemu zarządzania budownictwemi otwarcie polskiego rynku budowlanego na świat to procesy pozy-tywne. Dyskusyjną kwestią jest konkretny kształt tych przemian i ichtempo. Rezultat jest daleki od oczekiwań. Po zmianach zachodzą-cych w latach dziewięćdziesiątych polskie budownictwo charaktery-zuje obecnie niska konkurencyjność, czego następstwem jest jegonierównowaga wewnętrzna i zagraniczna, prowadząca do ogranicze-nia tempa wzrostu budownictwa i gospodarki. Okazało się, że pry-watyzacja i zmiana systemu zarządzania nie rozwiązały problemów,które przyniosło radykalne otwarcie rynku budowlanego. Właścicie-lami i zarządcami bardzo dużej części majątku produkcyjnego sąprzedsiębiorstwa i obywatele państw obcych, co często prowadzi doprzeniesienia ośrodków decyzyjnych poza granice kraju i podpo-rządkowania strategii wielu przedsiębiorstw globalnym interesomwielkich korporacji. Do nich należą zyski z posiadanego majątku,które nie zawsze są reinwestowane w kraju.

Transformacja budownictwa okazała się nie tylko jego moderni-zacją. Wytworzyła też peryferyjną i satelicką (szczególnie względem

6

krajów UE) strukturę budownictwa. Polskie firmy budowlane stałysię podwykonawcami zagranicznych firm. W znacznej mierze utra-cona została szansa na autonomiczny rozwój budownictwa – jegolosy zależą bardzo silnie od zewnętrznych uwarunkowań.

Problemy budownictwa przedstawiono w sześciu rozdziałach.Pierwszy z nich ma charakter wprowadzający. Omówiono w nimstrukturę systemu budowlanego (administracja budowlana, rynekbudowlany, instrumenty zarządzania budownictwem) oraz założeniametodologiczne przyjęte w pracy. W rozdziale drugim ocenionotrendy budowlane w okresie powojennym. Kolejny rozdział poświę-cono omówieniu sytuacji w zakresie obrotów usługami budowlanymiz zagranicą. W rozdziale czwartym przeanalizowano sytuację wprzedsiębiorstwach budowlanych oraz poziom ich konkurencyjnościw relacji do przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku Unii Euro-pejskiej oraz krajów Europy Środkowej. Rozdział piąty poświęconoanalizie zmian na rynku budowlanym krajów Unii Europejskiej istopniu dopasowania do tych zmian polskiego rynku budowlanego.W rozdziale szóstym przeanalizowano możliwości rozwoju budow-nictwa do 2010 r. na tle podstawowych prognoz rozwoju gospo-darczego kraju opracowanych przez instytuty naukowe i organycentralne administracji rządowej.

Jeśli przyjąć, że w skład rynku budowlanego wchodzą takie ryn-ki szczegółowe jak: rynek usług konsultingowych, rynek wyrobówi materiałów budowlanych, rynek wykonawstwa budowlanego, ry-nek zarządzania obiektami budowlanymi oraz rynek nieruchomości,to głównym przedmiotem zainteresowania w pracy jest rynek wyko-nawstwa budowlanego. Rynek usług konsultingowych oraz rynekwyrobów i materiałów budowlanych traktowane są jako uwarunko-wania rynku wykonawstwa budowlanego. Poza zakres pracy wykra-cza natomiast analiza rynku zarządzania obiektami budowlanymioraz rynek nieruchomości.

Autor dziękuje panom profesorom: Kazimierzowi Starzykowi,Arturowi Śliwińskiemu i Jerzemu Żyżyńskiemu za zgłoszone uwagii opinie.

7

Rozdział ISystem budowlany i jego stabilność

System budowlany składa się z rządowych instytucji kształtują-cych i realizujących politykę budowlaną, rynków budowlanych orazróżnego typu regulacji (zarówno ustawowych, jak i niższego szczebla).System budowlany spełnia wiele istotnych funkcji w gospodarce (wprocesach rozwojowych, odtworzenia i reprodukcji zasobów) orazwinien odgrywać kluczową rolę w równowadze inwestycyjnej, a przeznią i w równowadze gospodarczej kraju.

1.1. Istota i klasyfikacja budownictwaZgodnie z obowiązującą obecnie Polską Klasyfikacją Wyrobów

i Usług1 budownictwo jest usługą. Traktat o Europejskiej Wspólno-cie Gospodarczej (Traktat Rzymski) poświęcił usługom rozdział III„Swobodny przepływ osób, usług i kapitału” (art. 59-66). W artykule60 Traktatu zdefiniowano usługi, jako „świadczenia wykonywane zreguły odpłatnie, o ile nie są one uregulowane przez postanowieniadotyczące swobodnego przepływu towarów, kapitału i osób”2. Dousług zaliczono działalność o charakterze przemysłowym, handlo-wym, działalność rzemieślniczą oraz wolnych zawodów. Przyjętowięc tu definicję traktującą usługi jako kategorię wynikową.

Z naszego punktu widzenia najbardziej przydatne jest zdefinio-wanie usług jako wielkości rezydualnej (nie obejmującej rolnictwai przemysłu). To sektorowe podejście do usług jest wygodne, gdyżpozwala analizować zmiany strukturalne w gospodarce (usługi jakotrzeci sektor gospodarki). Usługi stanowią bardzo zróżnicowana 1 Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług, Dz. U. z 1997 r., Nr 42, poz. 264.2 Zob. Z. Dmowski: Usługi w obrotach zagranicznych, PWE, Warszawa

1997, s. 69.

8

grupę, składającą się z około 140 różnych, często nieporównywal-nych, rodzajów usług (np. budownictwo i turystyka). Dlatego teżistnieje wiele różnych podziałów usług. Przykładowo GUS – biorącza podstawę przeznaczenie danej usługi i jej finalnego odbiorcę po-dzielił usługi na:

– usługi produkcyjne (czynności będące współdziałaniem w pro-cesie produkcji, ale nie tworzące bezpośrednio nowych dóbr),

– usługi konsumpcyjne (wszelkie czynności związane bezpo-średnio lub pośrednio z zaspokojeniem potrzeb ludności),

– usługi ogólnospołeczne (czynności zaspokajające potrzeby go-spodarki narodowej i społeczeństwa jako całości).

Budownictwo, w tym także konserwacja i remont obiektów bu-dowlanych zaliczane są do usług konsumpcyjnych.

Budownictwo może być sklasyfikowane według różnych kryte-riów. W pracy istotne znaczenie ma ujęcie budownictwa jako sekcjii działu gospodarki z uwzględnieniem rodzaju robót oraz obiektówwchodzących w jego skład.

Budownictwo sklasyfikowane jako sekcja i dział gospodarki.Zgodnie z klasyfikacją GUS budownictwo mieści się w sekcji Fi w dziale 45, dotyczącym robót budowlanych. Sekcja ta obejmujedziałalność polegającą na wznoszeniu budynków i budowli, począw-szy od przygotowania terenu, poprzez zróżnicowany zakres robótziemnych, fundamentowych (stan zerowy), wykonywanie elementównośnych, przegród budowlanych, układanie i pokrywanie dachów(stan surowy) do robót montażowych, instalacyjnych i wykończe-niowych. Zalicza się tu zarówno wykonawstwo bezpośrednie, jak teżi podwykonawstwo.

We wszystkich kategoriach tego działu zawarte są prace związa-ne z budową, przebudową, rozbudową, odbudową, remontem, mo-dernizacją i konserwacją stałych i tymczasowych obiektów budow-lanych. Zawarte są też w tym dziale prace związane z rozbiórką,demontażem i wyburzaniem obiektów budowlanych.

Do działalności budowlanej zalicza się działalność inżynierskązwiązaną bezpośrednio z podanym wyżej zakresem (przygotowanierobót i kierowanie nimi), nie zalicza się natomiast projektowania,

9

prac geologicznych i geodezyjno-kartograficznych. Montowaniebudynków i budowli z prefabrykatów, a także montowanie konstruk-cji stalowych oraz montowanie maszyn i urządzeń zalicza się dodziałalności budowlanej jeśli jednostką montującą nie jest ich produ-cent. Montowanie elementów własnej produkcji zaliczane jest doodpowiedniej klasy działalności przemysłowej.

Budownictwo sklasyfikowane wg rodzaju obiektów budowla-nych. Zgodnie z Klasyfikacją Obiektów Budowlanych GUS usługibudowlane prezentowane według tej klasyfikacji obejmują:

a) roboty budownictwa ogólnego polegające na budowie wszel-kiego rodzaju budynków – budynki mieszkalne i użytku publiczne-go, w tym:

– budynki mieszkalne rodzinne – stałego zamieszkania,– budynki zbiorowego – okresowego zamieszkania (bez tury-

stycznych),– budynki nauki, oświaty i wychowania,– budynki ochrony zdrowia i opieki społecznej,– budynki administracyjne;b) roboty budowlane budownictwa produkcyjnego i usługowego

polegające na budowie budynków i hal przemysłowych produkcyj-nych i energetycznych oraz budynków handlowo usługowych (zwyłączeniem składowych);

c) roboty budowlane w budowlach przemysłowych (silosów, pie-ców przemysłowych, wież ciśnień, fundamentów pod maszyny iurządzenia przemysłowe, obudów kotłów itp. wraz z instalacjamiwewnętrznymi i montażem konstrukcji stalowych dla tego budow-nictwa) oraz budowlach składowych naziemnych;

d) roboty budownictwa górniczego – dołowego, polegające nabudowie kopalń (węgla, rud, soli itp.) wraz z montażem konstrukcji;

e) roboty budownictwa inżynierii lądowej polegające na budowiedróg i mostów drogowych, tuneli, lotnisk, stadionów, linii kolejo-wych, sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, rurociągów itp. orazroboty montażowe konstrukcji w tym zakresie;

10

f) roboty budownictwa inżynierii wodnej polegające na budowieportów, umocnień wybrzeży, regulacji rzek, wałów przeciwpowo-dziowych, tam, grobli, zapór;

g) roboty polegające na budowie i montażu konstrukcji linii i sie-ci elektroenergetycznych, elektrotrakcyjnych i telekomunikacyjnychna-ziemnych i podziemnych, stacji i podstacji elektrycznych, centraltelefonicznych, radiostacji itp.;

h) roboty polegające na melioracji gruntów, zagospodarowaniupomelioracyjnym, urządzeniu stawów, zasadzeniach wieloletnich,urządzaniu terenów zieleni;

i) roboty polegające na montażu maszyn i urządzeń niezwiąza-nych z obiektami wymienionymi wyżej.

1.2. Pojęcie i struktura rynku budowlanego oraz jego cechycharakterystyczne

Rynek budowlany obejmuje sprzedającego i kupującego efektydziałalności inwestycyjno-budowlanej, których decyzje – nawzajemod siebie uzależnione – kształtują podaż i popyt budowlany orazokreślają poziom cen produkcji budowlanej. Stąd rynek budowlanystanowi zespół powiązań poziomych między jego uczestnikami, pod-stawową zaś formę nawiązywania kontaktów między nimi stanowiumowa.

Na rynku budowlanym można wyróżnić następujące jego seg-menty:

a) rynek usług „consultingowych” – obejmuje m.in. takie działa-nia jak: badania gruntu, projektowanie, uzyskanie pozwolenia nabudowę, nadzór techniczny, kierownictwo przedsięwzięcia budowla-nego;

b) rynek wyrobów budowlanych;c) rynek wykonawstwa budowlanego;d) rynek usług zarządzania obiektami budowlanymi;e) rynek nieruchomości, obejmujący m.in. pośrednictwo w obro-

cie, wyceny wartości obiektu, wybór lokalizacji, scalanie i podziałterenów, wyznaczanie granic terenu, geodezyjna aktualizacja map.

Warto podkreślić, że obszary segmentów rynku budowlanego niepokrywają się z zakresami działów administracji rządowej, co stwa-

11

rza określone problemy we współdziałaniu administracji z rynkiembudowlanym, stanowiąc jeden z czynników jego destabilizacji. Do-konane po 1989 r. zmiany ustrojowe w polskiej gospodarce orazw administracji budowlanej, polegające m.in. na stworzeniu nowychuwarunkowań organizacyjnych i prawnych, umożliwiły powstanierynku budowlanego i jego segmentów składowych. Stanowi to klu-czowe osiągnięcie polskiego budownictwa w całej jego powojennejhistorii.

Trwające już kilkanaście lat procesy transformacyjne w Polscezmieniły ogólny układ stosunków gospodarczych pomiędzy produ-centem i odbiorcą usług budowlanych. Istotnym aspektem zmiantransformacyjnych było:

1) przeistoczenie „rynku wykonawcy” w „rynek inwestora”,2) zastąpienie administracyjnie kształtowanego portfela zleceń

wolnym rynkiem i konkurencją (jakościową, ilościową oraz ceno-wą),

3) przyjęcie generalnej zasady samofinansowania firm budow-lanych w miejsce dotacji,

4) powszechne stosowanie cen umownych w miejsce cen re-glamentowanych (urzędowych i regulowanych).

Rynek budowlany jest częścią rynku obejmującego całą gospo-darkę, którego działalność jest regulowana przepisami prawa. Zasadaswobody umów jest w gospodarce rynkowej podstawowym kanonemprawa cywilnego. Regułą bywa zawieranie umowy na roboty bu-dowlano-montażowe na skutek złożenia ofert i wyboru jednej z nich(na podstawie przetargu). W takich warunkach przetarg jest częściąskładową gry na rynku budowlanym i komunikowania się uczestni-ków rynku budowlanego. Ponadto charakteryzuje się on pewnymicechami odróżniającymi go od innych rynków.

Mechanizm rynku budowlanego może mieć charakter w pełnizliberalizowany lub ograniczony. Klasyczny mechanizm na rynkubudowlanym występuje w warunkach doskonałej konkurencji. Wkażdych innych warunkach mechanizm ten ulega mniejszym lubwiększym deformacjom. Polegają one m.in. na usztywnieniu cenusług budowlanych lub ich kształtowaniu w oderwaniu od zmianpopytu i podaży budowlanej. Taka regulacja cen budowlanych może

12

być efektem działania państwa lub innych podmiotów rynku bu-dowlanego.

Na ograniczenie mechanizmu rynku budowlanego mogą miećtakże wpływ procesy materialne i rzeczowe (zdolności wytwórcze,stopień mobilności czynników wytwórczych, a także sezonowośćprocesów budowlanych). Procesy te mogą hamować zarówno wzrostpopytu budowlanego na czynniki wytwórcze, przy spadku ich cen,jak i wzrost podaży produkcji budowlanej, przy wzroście poziomucen budowlanych.

1.3. Uwarunkowania makroekonomiczne i systemowe bu-downictwa

Na stabilność sektora budowlanego istotny wpływ ma ogólnystan gospodarki opisany przez wskaźniki makroekonomiczne.

1.3.1. Uwarunkowania makroekonomiczne budownictwa

Inwestycje budowlane oparte są głównie na długoterminowymkredycie. Zła sytuacja makroekonomiczna Polski ogranicza popytbudowlany, zmniejszając zdolność kredytową potencjalnych kredy-tobiorców, a udzielane kredyty na budownictwo obarczone są więk-szym ryzykiem spłaty.

Jak wykazały kryzysy budowlane, które ostatnio dotknęły Polskęoraz kraje UE, brak równowagi makroekonomicznej prowadzi donierównowagi budowlanej. Nierównowaga makroekonomiczna wy-wołuje reakcję inwestorów, prowadzącą do gwałtownej deprecjacjiwaluty, wzrostu inflacji i stopy procentowej oraz załamania popytubudowlanego, fali bankructw firm budowlanych i załamania wzrostugospodarczego.

Stopa wzrostu gospodarczego wywiera duży wpływ na zdolnośćkredytobiorców budowlanych do obsługi zadłużenia. Szczególnieistotna wydaje się w tym przypadku nie tylko bezwzględna stopawzrostu, ale również jej przewidywany poziom oraz prawdo-podobieństwo wystąpienia jej nagłych załamań. Te ostatnie bowiem,

13

zwłaszcza nieoczekiwane, prowadzą do rozbieżności między pozio-mem kredytów budowlanych a możliwością ich spłaty.

Saldo rachunku obrotów bieżących, będące miarą zewnętrznegozrównoważenia gospodarki, należy do zmiennych makroekonomicz-nych uważnie obserwowanych przez inwestorów zagranicznych orazkrajowych. W dłuższym okresie czasu wysoki deficyt świadczyo nadmiernym zadłużeniu kraju i może wywołać ograniczenie po-pytu budowlanego.

Zmienna i słabo przewidywalna inflacja utrudnia firmom bu-dowlanym ocenę ryzyka kredytowego, rynkowego oraz stopy pro-centowej. Wysoka inflacja wiąże się z dużą zmiennością cen bu-dowlanych, przez co osłabia system informacyjny zarówno odbior-ców usług budowlanych, jak i ich producentów. Prowadzi to doograniczenia wiarygodności decyzji budowlanych.

Polityka pieniężna wywiera różnokierunkowy wpływ na stabil-ność sektora budowlanego. Z jednej strony – restrykcyjna politykapozwala przywracać stabilność makroekonomiczną i budowlaną,rozumianą jako niska inflacja i akceptowany przez inwestorów kra-jowych oraz zagranicznych poziom deficytu obrotów bieżących, comoże prowadzić do wzmocnienia popytu budowlanego. Z drugiejstrony – proces obniżania inflacji wymaga utrzymania na wysokimpoziomie realnych stóp procentowych, co przyczynia się do spowol-nienia wzrostu popytu budowlanego i aktywności budowlanej, wzro-stu bezrobocia w sektorze budowlanym, spadku dynamiki obrotów,zatorów płatniczych, co obserwowano w budownictwie w latach1999-2002.

1.3.2. Uwarunkowania systemowe budownictwa

W skład uwarunkowań systemowych rynku budowlanego zali-czono: (a) działy administracji rządowej związanej z rynkiem bu-dowlanym; (b) strukturę organizacyjną administracji budowlanej; (c)system przepisów prawnych regulujących funkcjonowanie rynkubudowlanego.

Działy administracji rządowej dotyczące budownictwa.Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej

14

(jedn. tekst – Dz. U. Nr 82, poz. 982) ustanowiła dział administracjirządowej o nazwie „architektura i budownictwo”. Dział ten obejmujenastępującą problematykę:

– architektury,– geodezji i kartografii,– budownictwa,– nadzoru architektoniczno-budowlanego.

Ustawa o działach administracji rządowej obok działu „archi-tektura i budownictwo” ustanowiła szereg innych działów, z którychwiele ma powiązania z budownictwem jako sektorem gospodarkikraju. Powiązania te mają różny charakter. Integralny związekz budownictwem występuje w przypadku działu „gospodarka prze-strzenna i mieszkaniowa”. Ustawa określa (art. 17), że dział tenobejmuje następujące zagadnienia:

– zagospodarowanie przestrzenne,– wspieranie mieszkalnictwa,– gospodarkę nieruchomościami,– politykę miejską,– rządowe programy rozwoju infrastruktury komunalnej,– ogródki działkowe.

Silne chociaż tylko częściowo powiązane z budownictwem sądziały administracji rządowej obejmujące m.in. budowę podstawo-wej infrastruktury technicznej (budownictwo specjalistyczne) kraju,takie jak:

– „transport”,– „łączność”,– „gospodarka wodna”, „gospodarka morska”,– „rozwój wsi”.

Częściowe powiązania z budownictwem ma także dział „gospo-darka” obejmujący problemy (art. 9, ust. 1):

– współpracy gospodarczej z zagranicą,– energetyki,– certyfikacji,– własności przemysłowej,– działalności gospodarczej,– współpracy z organizacjami samorządu gospodarczego.

15

Mimo, że zakres działu „gospodarka” nie jest bliżej określony, toz punktu widzenia budownictwa składają się nań m.in. takie ele-menty jak: warunki rozwoju przedsiębiorstw budowlanych, ich statusprawny, kapitałowy i organizacyjny, udział kapitału zagranicznegona polskim rynku budowlanym, eksport i import budownictwa usługi wyrobów budowlanych, gospodarka energią oraz budownictwoenergetyczne jako część budownictwa specjalistycznego, funkcjo-nowanie jednostek badawczo-rozwojowych budownictwa, dozórtechniczny, jakość wyrobów i usług budowlanych, własność przemy-słowa, patenty w budownictwie, wspomaganie rozwoju technik itechnologii budowlanych, samorząd budowlany itp.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. wprowadzono podział administracjipublicznej kształtującej rynek budowlany na: organy administracjiarchitektoniczno-budowlanej (nadawanie prawa, wydawanie po-zwoleń) i organy nadzoru budowlanego (funkcje inspekcyjno-kontrolne). Organy administracji architektoniczno-budowlaneji nadzoru budowlanego działają w ramach administracji publicznejzespolonej, przy czym te drugie w formie wydzielonych organiza-cyjnie inspektoratów.

Zmiany struktury organizacyjnej instytucji zarządzającychbudownictwem. Do zarządzania tą sferą gospodarki utworzono powojnie, w dniu 21 maja 1945 r., resort budownictwa, który nazwanoMinisterstwem Odbudowy. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu siedmiulat organizacja tego resortu przekształcała się wielokrotnie.

W dniu 10 maja 1949 r. powołano resort o nazwie MinisterstwoBudownictwa. Ministerstwo to zostało przekształcone z dniem 10grudnia 1950 r. w Ministerstwo Budownictwa Miast i Osiedli.

Równolegle utworzono Ministerstwo Budownictwa Przemysło-wego. W dniu 5 lipca 1956 r. połączono oba te resorty i utworzonoMinisterstwo Budownictwa.

W dniu 22 marca 1957 r. przekształcono Ministerstwo Budow-nictwa w Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Bu-dowlanych.

16

W dniu 12 listopada 1985 r. Ministerstwo Budownictwa i Prze-mysłu Materiałów Budowlanych przekształcono w MinisterstwoBudownictwa, Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej.

Z dniem 23 października 1987 r. Ministerstwo Budownictwa,Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej przekształcono w Minister-stwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa.

Z dniem 1 stycznia 1997 r. dotychczas zintegrowane w Minister-stwie Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa zagadnienia dotyczą-ce procesów inwestycyjno-budowlanych oraz gospodarki przestrzen-nej i mieszkaniowej zostały podporządkowane, na cztery lata, odpo-wiednio: Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji orazUrzędowi Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast.

Wraz z utworzeniem w dniu 21 czerwca 2000 r. MinisterstwaRozwoju Regionalnego i Budownictwa jego szefowi powierzono:kierowanie architekturą i budownictwem oraz gospodarką prze-strzenną i mieszkaniową. Ministrowi temu wyznaczono równieżnadzór nad Prezesem Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast,Głównym Geodetą Kraju, Głównym Inspektorem Nadzoru Budow-lanego a także jednostkami zaplecza badawczo-rozwojowego bu-downictwa oraz mieszkalnictwa i rozwoju miast.

W dniu 23 października 2001 r. utworzono Ministerstwo Infra-struktury poprzez przekształcenie dotychczasowego MinisterstwaTransportu i Gospodarki Morskiej oraz likwidacji MinisterstwaRozwoju Regionalnego i Budownictwa.

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca2002 r. administracja publiczna organizująca rynek budowlany we-szła w skład Ministerstwa Infrastruktury. Minister tego resortu kie-ruje następującymi działami administracji rządowej:

– budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa,– gospodarka morska,– łączność,– transport.

Ponadto Ministrowi Infrastruktury podlegają (są nadzorowane)następujące organy:

17

1) Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast,2) Główny Geodeta Kraju,3) Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego,4) Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad,5) Główny Inspektor Kolejnictwa,6) Główny Inspektor Transportu Drogowego,7) Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty.Szczególny wpływ na rynek budowlany, wśród powyższych in-

stytucji, mają: Urząd Mieszkalnictwa, Główny Urząd Nadzoru Bu-dowlanego oraz Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Urząd Miesz-kalnictwa został utworzony z dniem 1 stycznia 1997 r. w związkuz likwidacją Ministerstwa Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa.

Zadania GUNB oraz GUGiK są określone odpowiednio w przepi-sach ustawy Prawo budowlane (Dz. U. z 1994 r., Nr 106, poz. 1126)ustawie o GUNB (Dz. U. z 1999 r., Nr 24, poz. 216) oraz ustawy Pra-wo Geodezyjne i Kartograficzne (Dz. U. z 2000 r, Nr 100, poz. 1086).

Zakres przepisów prawnych obowiązujących w budownictwie.Przepisy budowlane dzielą się na: przepisy ogólne (25 przepisów),

przepisy dotyczące funkcji technicznych w budownictwie (5), warunkitechniczne obiektów budowlanych (17), szczegółowe przepisy bu-dowlane (12). Obok tego ważną rolę spełniają przepisy dotyczące za-gospodarowania przestrzennego (5), geodezji i kartografii (22) oraznormalizacji w aspekcie budownictwa (4). Pełny zakres przepisów idokumentów wspomagających działalność w budownictwie przedsta-wiono w tablicy 1.

Głównym aktem prawnym w budownictwie jest Prawo budowlane(Dz. U. z 2000 r. Nr 106, poz. 1126). Obejmuje ono przepisy jakiemusi spełnić inwestor, producent wyrobów budowlanych oraz uczest-nicy procesu budowlanego. Zawarte są w nim także procedury postę-powania, jakie obowiązują pomiędzy administracją budowlanąa uczestnikami procesu budowlanego.

18

Tablica 1. Zakres przepisów prawnych i dokumentów wspomagającychstosowanych w budownictwie

Przepisy państwoweWyszczegól-

nienieUstawy

sejmoweRozporzą-

dzenia RząduPolskie Normy

(PN–EN)Aprobaty

techniczne

Wytyczne,zaleceniabranżowe,instrukcjejednostek

B+R

Ustaleniatechniczne,

normyzakładowe

1 2 3 4 5 6 7Instytucjaopracowująca

Posłowie,Rząd

Rada Mini-strów

NormalizacyjneKomisje Pro-

blemowe

Uprawnionejednostki

Samorządgospodarczy

B+R

Służbytechniczne w

firmieInstytucjazatwierdzająca

Sejm.Prezydent

RadaMinistrów PKN

Kierownikjednostki

uprawnionej

Dyrektor firmy Kierownikzakładu

Zakres stoso-wania

powszechne powszechne Dobrowolne lubobowiązkowewg zarządzeń

ministrów

Podstawa dlaatestacji

zgodnościnowychwyrobów

Dobrowolne zmożliwością

zaleceniastosowania

przez ministra

Obowiązują-ce w firmie

Źródło: Opracowanie własne.

Z ustawą tą związane są rozporządzenia wykonawcze (ponad 20),wydawane głównie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini-stracji. Wśród ważniejszych rozporządzeń wskazać można na regulacjedotyczące takich problemów jak np.:

– szczegółowy zakres i formy projektu budowlanego (Dz. U.z 1998 r., Nr 98, poz. 625),

– aprobaty i kryteria techniczne oraz jednostkowe stosowanie wy-robów budowlanych (Dz. U. z 1998 r., Nr 99, poz. 637),

– warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać obiekty bu-dowlane i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r., Nr 15, poz. 140),

– samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (Dz. U.z 1995 r., Nr 8, poz. 38),

– warunki techniczne użytkowania budynków mieszkalnych (Dz.U. z 1999 r., Nr 74, poz. 836).

Zakres uwarunkowań prawnych dotyczących procesu inwestycyj-no-budowlanego, przede wszystkim dla fazy poprzedzającej budowę,wynika z ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1999

19

r., Nr 15, poz. 139) należącym do działu administracji rządowej podnazwą „gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa”. Ważną rolę speł-niają także w tym zakresie przepisy dotyczące Prawa geodezyjnegoi kartograficznego (Dz. U. z 2000 r., Nr 100, poz. 1086).

System przepisów prawnych w budownictwie jest wspierany przezsystem Polskich Norm. Chodzi tu m.in. o rozporządzenie w sprawieobowiązku stosowania niektórych Polskich Norm w budownictwie(Dz. U. z 2001 r., Nr 38, poz. 456), z którego wynika, że 80 PolskichNorm winno być obowiązkowo stosowane w budownictwie.

System przepisów normatywnych jest uzupełniony przez zbiór do-kumentów opracowywanych przez jednostki badawczo-rozwojowefunkcjonujące w budownictwie. Zakres i status tych dokumentów niejest określony ustawowo. Na czoło wysuwają się „Instrukcje” wyda-wane przez Instytut Techniki Budowlanej. Powyższe „Instrukcje”zawierają zasady wiedzy technicznej dotyczącej budownictwa i wska-zują racjonalne sposoby spełnienia wspomnianych wcześniej wymagańi warunków normatywnych.

1.4. Stabilność systemu budowlanego

Przez stabilność systemu budowlanego rozumie się sytuacje,w których występuje zrównoważony wzrost budownictwa, zaś instytu-cje budowlane, rynki budowlane jak i system regulacji wspierajązrównoważony wzrost budownictwa. Należy tu podkreślić, że działal-ność instytucji budowlanych, rynków budowlanych oraz systemu re-gulacji tworzą warunki systemowe dla stabilności systemu budowla-nego. Kluczową rolę pełni tu jednak zrównoważony wzrost budow-nictwa. Zrównoważony wzrost budownictwa ma miejsce wtedy, gdysiła robocza i zasób środków trwałych w budownictwie oraz produkcjabudowlana rosną w tym samym tempie. Warto tu wskazać, że sytuacjataka rzadko występuje.

Wadą systemu budowlanego jest brak stabilności. Związane jest toz wysokim poziomem ryzyka działalności budowlanej, barierami wdziałalności firm budowlanych oraz zmianami trendów i klimatu ko-niunktury budowlanej. Warto tu także wspomnieć, że budownictwojest częścią składową inwestycji. Z kolei inwestycje także są najbar-

20

dziej niestabilnym składnikiem zagregowanego popytu. Wahania in-westycji prowadzą poprzez efekt mnożnikowy do wahań całej produk-cji i dochodu.

1.4.1. Czynniki destabilizujące budownictwo

Wysoki poziom ryzyka w działalności firm budowlanych.Z analiz Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową wynika, żew 2001 r. budownictwo charakteryzowało się bardzo wysokim po-ziomem ryzyka. Na wzrost ryzyka w budownictwie największywpływ miała zła sytuacja budowlana w latach 2000 – 2001 oraz brakperspektyw jej poprawy w ciągu najbliższych kilku lat. Do dziedzindziałalności budowlanej związanych z podwyższonym poziomemryzyka należały: budowa autostrad, dróg, lotnisk i obiektów sporto-wych (89 miejsce w kolejności badanych branż), specjalistyczneprace budowlane (90 miejsce w rankingu), budowa obiektów inży-nierii wodnej (91 miejsce) oraz wynajem sprzętu budowlanego iburzącego (92 miejsce).3

Ze względu na niemierzalny charakter ryzyka budowlanego jegooceny nie można dokonać bezpośrednio, lecz przez analizę wieluwpływających nań czynników. Za Instytutem Badań nad GospodarkąRynkową ryzyko budowlane można zdefiniować jako potencjalnystopień zagrożenia realizacji założonych przez inwestora efektówekonomicznych. Należy wymienić tu następujące rodzaje ryzyka:

– ryzyko związane z sezonowością działalności budowlanej,– ryzyko eliminacji konkurencji z rynku usług budowlanych,– ryzyko związane z konsolidacją w branży,– ryzyko związane z realizacją kontraktów w charakterze wyko-

nawcy,– ryzyko związane z prowadzeniem prac na rynkach zagranicz-

nych,– ryzyko dopuszczenia akcji do publicznego obrotu oraz zawie-

szenia notowań akcji,

3 M. Petrulik, G. Wyżnikiewicz, Ryzyko inwestycyjne, „Rzeczpospolita” z

24 – 26 grudnia 2001 r.

21

– ryzyko związane z kształtowaniem się przyszłego kursu akcjii płynności obrotu.

Bariery działalności budowlanej. Z badań GUS wynika, żegłównymi barierami ograniczającymi aktywność budownictwa są:niedostateczny popyt i konkurencja wewnątrz gałęzi, wskazane przezokoło 65% firm. Obciążenia podatkowe stanowią barierę dla około40% firm, zaś niestabilność przepisów prawa, ceny surowców i ma-teriałów, trudności pozyskania kredytu są barierą dla 20% firm (patrzrys. 1).

Dla firm sektora prywatnego najpoważniejszą barierą jest niedo-stateczny popyt (64,6% wskazań), zaś dla sektora publicznego silnakonkurencja (71,2% wskazań). Nadal poważną barierą są ceny su-rowców i materiałów (wymienianych przez 17,5% firm prywatnychi 20,5% firm publicznych). Niestabilne przepisy prawa utrudniajądziałanie 19,4% firm prywatnych i 16,7% publicznych. Trudnościz uzyskaniem kredytu zgłasza 15,3% firm z sektora prywatnegoi 18,9% z sektora publicznego.

Tylko w przypadku 2% firm budowlanych nie występują barieryograniczające ich aktywność produkcyjną. W perspektywie 2010 r.nie przewiduje się istotnych zmian w kolejności i częstości wskazańistniejących barier ograniczających działalność budownictwa.

Do pozostałych barier systemowych można zaliczyć uprzywile-jowaną pozycję inwestora na rynku budowlanym oraz mankamentyUstawy o zamówieniach publicznych. Zdaniem przedstawicieli firmbudowlanych4 inwestor zajmuje na rynku budowlanym uprzywile-jowaną pozycję w stosunku do innych uczestników procesu inwesty-cyjnego. Prowadzi to do sytuacji, w której inwestorzy dyktują wa-runki umów niekorzystne dla wykonawcy. Dotyczy to głównie ter-minów rozliczeń i płatności, wysokości wnoszonych zabezpieczeń,gwarancji czy też kosztów organizacji placu budowy.

4 Materiały z konferencji zorganizowanej w Senacie RP w grudniu 2001 r.

pt. Bariery rozwoju budownictwa w Polsce.

22

Źródło: Koniunktura w budownictwie, III kwartał 2001, IRG, SGH.

Utrudnieniem w działalności budowlanej jest także ustawao zamówieniach publicznych (Dz. U. z 1998 r., Nr 119, poz. 773 zezmianami). Pogoń za jakimkolwiek zleceniem (w przypadku nikłegoportfela zamówień) doprowadza do składania ofert, których cena nieodzwierciedla często nawet kosztów zakupu materiałów przewidzia-nych w realizacji kontraktu. Brak możliwości odrzucenia tego typuofert dowodzi słabości ustawy i ogranicza pole manewru samymzamawiającym. W efekcie przepisy wymuszają bylejakość (najtańszyprojekt, najtańsze materiały, najtańszy wykonawca).

Inwestor, zwłaszcza publiczny, nie ma obowiązku uwiary-godnienia swej wypłacalności. Warunkiem udziału w przetargu jestmożliwość finansowania inwestycji przez cały okres jej realizacji,

Rys. 1. Bariery działalności gospodarczej

firm budowlanych - stan i przewidywania

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Konk

uren

cja

wew

nątrz

gałęz

i

nied

osta

tecz

nypo

pyt

obciąż

enia

poda

tkow

e

ceny

sur

owcó

w i

mat

.

nies

tabi

lność

praw

a

trudn

ości

uzys

kani

akr

edyt

u

zła

pogo

da

brak

rąk

do p

racy

Stan (%)

Prognoza (%)

23

a nie przez ograniczony czas. Mimo to firma, która wygrała przetarg,nie posiadając dostatecznych środków finansowych, zawiera umowyz podwykonawcami na takich samych warunkach, jakie narzucił jejinwestor lub korzystniejszych dla siebie. Zasadą staje się uzależnia-nie płatności własnych należności od zapłaty faktury przez inwesto-ra. W ten sposób powstają zatory płatnicze w budownictwie.

Zmiany trendu i koniunktury budowlanej. W latach 2000-2001 nastąpiła zmiana podstawowego trendu budowlanego (patrzrys. 2) odzwierciedlającego rozwój produkcji budowlano-montażowej.

Produkcja budowlano-montażowa (w cenach stałych) zrealizowa-na w 2001 r. była o 9,9% mniejsza niż w 2000 r. W stosunku dogrudnia 2000 r. poziom zrealizowanych robót był niższy we wszyst-kich grupach przedsiębiorstw (w robotach wykończeniowych o 33%,przygotowaniu terenu pod budowę – o 27%, zakładaniu instalacji – o19,3%, w robotach budowlanych – o 8,7%).

Od 1993 r. nie zaobserwowano tak niskich wartości wskaźnikakoniunktury jak w 2001 r. (patrz rys. 3).5 Sytuacja panująca w sekto-rze prywatnym była coraz gorsza w porównaniu z sektorem publicz-nym. Wskaźnik koniunktury dla firm prywatnych miał wartość (–8,2) natomiast dla firm publicznych (– 8,8). W najtrudniejszej sytu-acji znalazły się małe zakłady prywatne zatrudniające do 10 pracow-ników, dla których wskaźnik koniunktury ma najniższą wartość (– 6,3).

5 Syntetyczną ocenę koniunktury w budownictwie jest wskaźnik koniunktu-

ry zdefiniowany jako średnia arytmetyczna sald odpowiedzi (in plus, inminus lub brak zmian) na kolejne pytania ankiety, ważone liczbą zatrud-nionych w badanych przedsiębiorstwach.

24

Rys. 2. Podstawowy trend budowlany w latach 1997-2001

Źródło: Dane GUS.

We wszystkich grupach klasyfikacyjnych firm budowlanychocena własnej sytuacji finansowej była negatywna, z tym że firmyprywatne były w znacznie trudniejszej sytuacji niż publiczne. Saldodla sektora publicznego wynosiło (–13,3), zaś dla sektora prywat-nego (–9,9). Największe trudności finansowe miały małe firmy pry-watne zatrudniające do 10 pracowników, dla których saldo wy-niosło (–38,0).

Portfel zamówień firm prywatnych i publicznych był zdecydo-wanie odmienny. Saldo dla firm prywatnych było o ponad 32 punktyprocentowe niższe niż publicznych. Z kolei saldo dla zatrudnieniabyło niższe o ponad 21 punktów w stosunku do IV kwartału 2000 r. io ponad 26 punktów niższe niż odpowiednio w 1999 r.

1.4.2. Konsekwencje niestabilności rynku budowlanego i dzia-łania na rzecz jej wyeliminowania

25

Brak stabilności w budownictwie wiąże się z występowaniemwielu negatywnych zjawisk w sektorze budowlanym i całej gospodar-ce. Doświadczenia lat dziewięćdziesiątych pokazały, że słabość i nie-efektywność sektora budowlanego w znacznym stopniu ograniczyłapole manewru polityki gospodarczej i często prowadziła do niewłaści-wych reakcji. Przykładowo, niewłaściwa polityka budowlana w tymokresie doprowadziła do spowolnienia zmian w infrastrukturze tech-nicznej kraju, budownictwie mieszkaniowym, sektorze rolno-spożywczym oraz modernizacji przemysłu. Prowadziło to do ograni-czania napływu inwestycji zagranicznych do Polski, spowolnieniadostosowania gospodarki do wymogów Unii Europejskiej, wzrostubezrobocia oraz kryzysu inwestycyjnego i gospodarczego na przełomieostatnich dekad.

Rys. 3. Ogólny klimat koniunktury budowlanej w Polsce w latach1993 - 2001

Źródło: Dane GUS.Słaby i niestabilny system budowlany osłabia też transmisję me-

chanizmów polityki inwestycyjnej do gospodarki (głównie poprzezstopy procentowe i kredyty inwestycyjne) ograniczając popyt budow-

26

lany oraz stabilność finansową firm budowlanych. Utrudnia to ocenęreakcji podmiotów budowlanych na decyzje rozwojowe kraju orazpowoduje opóźnienia inwestycyjne. Decyzje podmiotów budowla-nych, podjęte w takich warunkach, również mogą pogłębiać destabili-zację.

Makroekonomiczne źródła niestabilności gospodarczej w pierw-szej kolejności osłabiają system budowlany, natomiast przyczyny mi-kroekonomiczne zmniejszają odporność wewnętrzną systemu na szokii wzmacniają ich negatywne konsekwencje. Przejawia się to za po-średnictwem wielu różnorodnych zjawisk, do których należą:

– brak jasności merytorycznej zakresu kompetencji działów ad-ministracji rządowej obejmującej „budownictwo” oraz działy mu to-warzyszące,

– spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego i modernizacji go-spodarki,

– wysoka kapitałochłonność inwestycji i budowlanochłonnośćdochodu narodowego,

– ciągłe zmiany systemu administracji zarządzającej procesembudowlanym,

– niedorozwój sektora budowlanego,– słabość i nieefektywność firm budowlanych,– pokusa nadużyć w obrębie zamówień publicznych i systemu

cenowego za usługi budowlane,– nieprawidłowy lub powolny rozwój rynków kapitałowych zasi-

lających system budowlany,– zmienność cen i fluktuacja aktywów budowlanych,– nadmierna wrażliwość na szoki zewnętrzne i duże ryzyko pro-

wadzenia działalności budowlanej,– niejasne i niespójne przepisy prawne w obszarze systemu bu-

dowlanego.Pomiędzy tymi zjawiskami występują rozmaite powiązania i za-

leżności. Jedne czynniki są bezpośrednim lub pośrednim następstwemdrugich, niektóre wzmacniają się wzajemnie lub wpływają negatywniena jeszcze inne procesy zachodzące w budownictwie i gospodarce.Powiązania te mają charakter sprzężeń zwrotnych.

27

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, stabilność budowlana –lub jej brak – ma zasadnicze znaczenie dla gospodarki. Stabilny systembudowlany stwarza warunki zrównoważonego wzrostu, umożliwiaefektywną alokacje zasobów budowlanych oraz sprawnie dokonujerozliczeń. Oczywiste więc staje się znaczenie działań na rzecz zapew-nienia stabilności budownictwa.

Działania te można określić jako tworzenie nowej architekturymiędzynarodowego systemu budowlanego. Pod pojęciem tym kryją sięinstytucje, reguły polityki budowlanej i procedury mające zapobiegaćkryzysom budowlanym bądź też – jeśli mimo wszystko kryzysy tewystąpią – łagodzenia ich przebiegu i przez to sprzyjanie stabilności.Systemy te w przekroju międzynarodowym opisano w rozdziale pią-tym, zaś działania na szczeblu krajowym, w rozdziale szóstym (pkt.6.5)

1.5. Założenia metodologiczne przyjęte w pracy

W makroekonomii inwestycje odgrywają dwie funkcje. Po pierw-sze, stanowią one znaczącą i mało stabilną część wydatków. Dlategoteż zmiany w inwestycjach mogą wywierać wpływ na globalny popyti w efekcie na produkcję oraz zatrudnienie.

Ponadto inwestycje prowadzą do akumulacji kapitału. Tworząc za-soby budynków i urządzeń oraz zapasów wpływają one na wzrostgospodarczy. „Inwestycje netto” będące akumulacją kapitału są defi-niowane jako przyrost netto realnego kapitału (maszyny i urządzenia,budynki, zapasy). Budynki i budowle stanowią od 40% do 60% nakła-dów inwestycyjnych, zaś maszyny i urządzenia oraz zapasy resztęliczoną do 100%.

Budownictwo jako część składowa nakładów inwestycyjnych mo-że być tak jak i one, analizowane w ramach teorii kapitału. Spornycharakter tej teorii wynika głównie z jej złożoności.6 Problemy kapi-tału są związane z problemami niepewności, ograniczonego przewi-dywania i reakcji na mało znane przyczyny dotyczące inwestowania.

6 R. S. Solow, Teoria Kapitału i stopa przychodu, PWN, Warszawa, 1967,

s. 14.

28

Dla potrzeb niniejszej pracy będziemy się zajmować dwoma gru-pami zagadnień. Pierwsza grupa problemów (patrz Załącznik 1 – nakońcu pracy) dotyczy opisu zmian występujących wewnątrz samegobudownictwa. W tej grupie problemów będziemy chcieli odpowiedziećna pytanie: jak zmiany zatrudnienia, środków trwałych oraz postęputechnicznego w budownictwie wpływają na wielkość i strukturę pro-dukcji budowlanej.

Druga grupa problemów (patrz Załącznik 2) związana jest z opi-sem związków zachodzących pomiędzy budownictwem i gospodarkąnarodową (PKB, nakładami inwestycyjnymi, oszczędnościami itp.). Wtej grupie problemów kluczowe znaczenie ma odpowiedź na pytanie:jakie muszą być spełnione warunki, aby wystąpił zrównoważonywzrost budownictwa w skali makroekonomicznej, w długim okresieczasu.

29

Rozdział IIDługookresowe trendy budowlane (lata 1950-2000)

Miejsce budownictwa w gospodarce określają następujące czyn-niki:

1) właściwości i funkcje jakie spełnia ono w procesach odtwo-rzenia i reprodukcji zasobów oraz w procesach pobudzania, a takżeożywienia i rozwoju gospodarki. W tym aspekcie ważną rolę odgry-wają analizy powiązań pomiędzy dynamikami zmian PKB i nakła-dów inwestycyjnych w gospodarce, a produkcją budowlano-montażową oraz badania technicznej struktury nakładów inwestycyj-nych, gdzie roboty budowlano-montażowe mają swój znaczącyudział;

2) wielkość udziału budownictwa w produkcie krajowym brutto(PKB), dochodach i wydatkach budżetu państwa oraz wytworzoneji sprzedanej produkcji;

3) wielkość i udział nakładów gospodarczych w formie pracyi czynników produkcji, jakie ponosi budownictwo (zatrudnienie,inwestycje, środki trwałe itp.).

2.1. Budownictwo na tle gospodarki narodowej

2.1.1. Dynamika rozwoju produkcji budowlanej i PKB

Związek między zmianami produkcji budowlanej a dynamikąPKB kształtowany jest przez wiele czynników, zarówno ekstensyw-nych, jak i efektywnościowych. Najważniejszym z nich jest strukturaźródeł wzrostu PKB i struktura inwestowania.

Należy podkreślić, że charakter owych współzależności nie musiprzybierać postaci zmian wprost proporcjonalnych. Istotne jest – wjakim stopniu w globalnym funduszu inwestycyjnym partycypująroboty budowlano-montażowe i w jakim kierunku zmienia się ich

30

udział. Stąd nie każdemu przyrostowi PKB odpowiadać musi pro-porcjonalny przyrost mocy produkcyjnych w budownictwie.

W przypadku Polski, zmiany produkcji budowlanej, zarównow fazach ożywienia koniunktury, jak i w okresach dekoniunktury,wskazują na wyraźny ich związek, przede wszystkim ze zmianamiPKB (rys. 4).

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Zarówno w końcu lat osiemdziesiątych i na początku dziewięć-dziesiątych (okres 1989-1995), jak i w czasie wielkiego załamaniadynamiki PKB w latach osiemdziesiątych (1983-1988) oraz w latach1960-1972, zmiany produkcji budowlanej pokrywały się ze zmiana-mi PKB, lub też niewiele się od niej różniły. Z kolei w latach 1996-1999 oraz w latach 1946-1955, dynamika produkcji budowlanej wy-przedzała dynamikę PKB, natomiast w okresie 1976-1982 dynamikaprodukcji budowlanej przyjmowała niższe wartości od dynamiki

Rys. 4 Dynamika PKB i produkcji budowlano-montażowej w latach 1946 - 2000 (w %, rok

poprzedni = 100)

020406080

100120140160180

1946

1952

1958

1964

1970

1976

1982

1988

1994

2000

Dynamika PKBDynamika pb-m

31

PKB. Aby właściwie te zjawiska interpretować należy analizowaćzwiązki pomiędzy produkcją budowlaną i nakładami inwestycyjny-mi.

2.1.2. Dynamika produkcji budowlanej na tle nakładów in-westycyjnych

Związek pomiędzy zmianami produkcji budowlanej, a inwesty-cjami, jest dużo silniejszy niż między zmianami produkcji budowla-nej i PKB (rys. 5). W całym analizowanym okresie powojennymtylko dwukrotnie kierunek zmian nakładów inwestycyjnych nie po-krywał się z kierunkiem zmian produkcji budowlanej (w latach1993-1997 oraz w 1947-1951).


W okresie 1947-1951 wystąpiła przewaga dynamiki produkcjibudowlanej w stosunku do dynamiki nakładów inwestycyjnych, zaśw latach 1993-1997 wystąpiła sytuacja odwrotna, dynamika nakła-dów inwestycyjnych wyprzedziła dynamikę produkcji budowlanej.

R ys. 5 D ynam ika nak ładów inw estycyjnych i produkcji budow lano-m ontażow ej w latach

1946 - 2000 (w %, rok poprzedni = 100)

020406080

100120140160180

1946

1952

1958

1964

1970

1976

1982

1988

1994

2000

D ynam ikanak ładówinwestycyjnychD ynam ika pb-m

32

Uzależnienie wzrostu produkcji budowlanej w latach 1947-1951w większym stopniu od zmian w PKB niż od zmian nakładów inwe-stycyjnych oznacza, że we wzroście produkcji budowlanej większąrolę odgrywały w tym okresie czynniki efektywnościowe niż eksten-sywne czynniki wzrostu (w latach 1993-1997 było odwrotnie).

2.1.3. Udział budownictwa w globalnych nakładach inwesty-cyjnych

Jak głęboka jest, powstała na skutek ostrych załamań, luka inwe-stycyjna pomiędzy budownictwem i pozostałymi działami gospodar-ki narodowej świadczą m.in. zmiany udziału budownictwa w global-nych nakładach inwestycyjnych (rys. 6).


Przykładowo w 1982 r. ukształtowały się one na poziomie1949 r., natomiast do 1984 r. sytuacja nie uległa żadnej radykalnejzmianie i udział ten kształtował się na poziomie 1950 r. Nic więcdziwnego, że przy takiej „polityce inwestycyjnej” w budownictwie,w okresie poprzedniego systemu gospodarowania, niemożliwa byłarealizacja uchwalanych wcześniej na najwyższych szczeblach wła-

Rys. 6 Działowa struktura inwestowania w latach 1946 - 2000 (w %)

0%20%40%60%80%

100%

1946

1953

1960

1967

1974

1981

1988

1995

Sfera nieprodukcyjnatransport i łącznośćrolnictwo i leśnictwobudownictwoprzemysłSfera produkcyjna

33

dzy państwowej, planów rozwoju gospodarki. W latach dziewięć-dziesiątych charakteryzujących się budową nowego systemu gospo-darczego, udział budownictwa w działowej strukturze inwestowanianie tylko nie uległ radykalnej poprawie, ale znalazł się na poziomiewczesnych lat pięćdziesiątych.

Kwestia wzrostu udziału budownictwa w nakładach inwestycyj-nych jest w warunkach gospodarki polskiej tym bardziej istotna, żewobec ciągle jeszcze niskiej efektywności pracy w tym dziale go-spodarki narodowej, ewentualny przyrost potencjału wytwórczegowiąże się w Polsce przede wszystkim ze wzrostem nakładów inwe-stycyjnych.7

2.1.4. Udział robót budowlano-montażowych wg technicznejstruktury nakładów inwestycyjnych

W technicznej strukturze nakładów inwestycyjnych (rys. 7) moż-na wyodrębnić dwa okresy zmian udziału robót budowlano-mon-tażowych. Pierwszy z nich obejmuje lata 1951-1980, kiedy to udziałrobót budowlano-montażowych systematycznie malał (z około 68%w 1951 r. do około 50% w 1980 r.). Drugi okres obejmuje lata 1982-1997, kiedy to po raptownym wzroście udziału w 1981 r. do pozio-mu z 1951 r. (około 68%) zaczął on dalej spadać do poziomu około40% w 2000 r. Można zatem generalnie stwierdzić, że udział robótbudowlano-montażowych w technicznej strukturze nakładów inwe-stycyjnych w latach 1950-2000 systematycznie spadał (z około 68%w 1950 r. do 40% w 2000 r.). Powodowało to relatywnie większeuzależnienie PKB od udziału maszyn i urządzeń, a więc od efektyw-nościowych (intensywnych) czynników wzrostu PKB.

7 Poziom inwestycji (mierzony udziałem inwestycji w PKB) w latach dzie-

więćdziesiątych wynosił: w 1991 r. – 19,9% PKB, w 1992 r. – 15,2%PKB, w 1993 r. – 15,5% PKB, w 1994 r. – 17,7% PKB, w 1995 r. –19,8% PKB, w 1996 r. – 22,0% PKB, w 1997 r. 24,7% PKB, w 1998 r. –25,1% PKB, w 1999 r. – 25,5% PKB i w 2000 r. – 24,4% PKB.

34

Rys. 7 Techniczna struktura nakładów inwestycyjnych w latach 1950 - 2000 (w

%)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1950

1956

1962

1968

1974

1980

1986

1992

1998

Inne nakłady

Maszyny i urządzenia

Roboty budowlano-montażowe

Źródło: opracowano na podstawie danych GUS.

2.1.5. Elastyczność produkcji budowlanej względem PKBPowyższe obserwacje potwierdza także analiza elastyczności

produkcji budowlanej względem dochodu narodowego w latach1951-20008 (rys. 8), będąca także swego rodzaju wskaźnikiem bu-dowlanochłonności PKB (mierzonego relacją przyrostu produkcjibudowlanej do przyrostu PKB). Wzrost budowlanochłonności PKBjest bezpośrednio związany z działalnością inwestycyjną w okresachzwiększenia liczby inwestycji podstawowych (np. w infrastrukturzetechnicznej), charakteryzujących się wysokim udziałem robót bu-dowlanych. Charakterystyczne pod tym względem były lata 1946-1952 oraz 1978-1984. Dekada lat dziewięćdziesiątych była podobna

8 Jednym z mierników pozwalających na mierzenie wydajności czynników

produkcji budowlanej względem PKB, jest krańcowa elastyczność pro-dukcji budowlanej. Informuje ona o ile % rośnie produkcja budowlanajeśli PKB rośnie o 1%. Elastyczność jest więc wielkością bezwymiarową,co umożliwia porównanie za jej pomocą wydajności różnych czynnikówprodukcji budowlanej. Szerzej na ten temat patrz Załącznik 1.

35

pod względem elastyczności produkcji budowlanej względem PKB,do lat 1955-1970.


Stosunkowo wysoki poziom budowlanochłonności PKB naprzełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych wynikał z wysokiejaktywności inwestycyjnej oraz związanej z tym wysokiej dynamikiwzrostu produkcji budowlanej. Ponieważ PKB rósł relatywnie wol-niej, stąd też produkcja budowlana rozwijała się względnie szybciejniż PKB. Natomiast w drugim z wymienionych okresów (lata 1978-1984) sytuacja była odwrotna. Stosunkowo niski poziom budowla-nochłonności PKB wynikał głównie ze skali załamania zarównodynamiki nakładów inwestycyjnych jak i produkcji budowlanej,wyższego niż spadku PKB.

Rys. 8 Elastyczność produkcji budowlanej względem PKB w latach 1951 - 2000

00,20,40,60,8

11,21,4

1946

1953

1960

1967

1974

1981

1988

1995

Elastycznośćprodukcji budowlanej

36

2.2. Popyt budowlany

Popyt budowlany w latach dziewięćdziesiątych kreowały przedewszystkim:

– poziom i struktura nakładów inwestycyjnych w gospodarce,napływ kapitału zagranicznego,– zmiany demograficzne i poprawa sytuacji materialnej niektó-

rych grup ludności,– preferencyjne stawki VAT na materiały budowlane oraz ro-

boty budowlano-montażowe.

2.2.1. „Ruch budowlany” i wydane pozwolenia na budowęInformacje o ruchu budowlanym w Polsce od 1995 r. są zbierane

przez Główny Urząd Nadzoru Budowlanego (GUNB) (przed tymokresem dostępne dane są niepełne).9 Ruch budowlany obejmuje:

– wydane pozwolenia na budowę,– obiekty budowlane przekazane do użytkowania,– nakazy rozbiórek obiektów budowlanych.

Pozwolenia na budowę. Po dynamicznym wzroście w latach1995-1997, kolejne lata przyniosły stały regres, największy w 2000r. Wprawdzie w 2001 r., zwłaszcza w drugiej jego połowie, wystąpiłniewielki wzrost wydanych pozwoleń na budowę (o 3,7%) ale już wpierwszej połowie 2002 r. spadek wyniósł prawie 11% w porówna-niu do analogicznego okresu 2001 r.

Obiekty oddane do użytku. Począwszy od 1995 r. ilość obiek-tów oddanych do użytku wzrastała, aż do połowy 2002 r. włącznie.Niewielki spadek odnotowano jedynie w 1998 r. (o 4%) oraz w 1999r. (o 6%). W pierwszej połowie 2002 r. ilość obiektów przekazanychdo użytkowania wzrosła w porównaniu do analogicznego okresuroku 2001 o 6,1% (tj. z 40.616 w 2001 r. do 43.096 w 2002 r.).

Rozbiórki. Według informacji GUNB w 1995 r. wydano 7.127nakazów rozbiórek z czego:

– 5.137 rozbiórek dotyczyło samowoli budowlanych (72%), 9 Wyrywkowe badania w tym zakresie prowadził przed 1995 r. - IGM w

ramach opracowania „Monitoring Budowlany” za odpowiednie lata.

37

– 1.077 rozbiórek wynikało ze złego wykonania robót budowla-nych (15%),

– 913 rozbiórek dotyczyło obiektów będących w złym stanietechnicznym (13%).

W 1995 r. zrealizowano 1.487 rozbiórek, w tym 228 dotyczyłobudynków mieszkalnych (15,3%). Z kolei w 1996 r. wydano łącznie8.250 nakazów rozbiórki (wzrost do 1995 r. o 15,7%). W 1996 r.wykonano ogółem 2.247 rozbiórek, w tym 249 objęło budynkimieszkalne (11%).

Ilość wydanych nakazów rozbiórki oraz wszczętych postępowańegzekucyjnych wzrastała przy końcu dekady lat dziewięćdziesiątych.W 1998 r. wydano 8.550 nakazów rozbiórek, zaś w 1999 r. – 9.031.Ilość wszczętych postępowań egzekucyjnych wyniosła odpowiednio– 2.382 oraz 2.728 (wzrost o 14,5%), natomiast ilość rozbiórek wy-konanych wyniosła w 1998 r. – 2.114, w roku 1999 – 3.348 (wzrosto 58%), zaś w 2000 r. – 4.520 (wzrost o 35%). W 2001 r. liczba na-kazów rozbiórki nieznacznie spadła w porównaniu z 2000 r., nato-miast w pierwszej połowie 2002 r. odnotowano znaczny (11%) spa-dek wydanych nakazów rozbiórkowych.

2.2.2. Zamówienia publiczne i przetargi budowlaneRamy prawne dla zamówień publicznych stworzone zostały

w krajach UE w latach 1987-1993 jako część programu Białej Księgidotyczącej Rynku Wewnętrznego. W Polsce uchwalenie przez Sejmustawy o zamówieniach publicznych w czerwcu 1994 r. (Dz. U.z 1998 r., Nr 119, poz. 773 ze zm.) spowodowało, że w 1994 r. na-stąpił duży wzrost liczby organizowanych przetargów budowlanych.Łącznie ogłoszono w prasie 6.390 przetargów,10 tj. czterokrotniewięcej niż w 1993 r. i 20-krotnie więcej niż w 1992 r.

O ile w 1989 r. głównymi zleceniodawcami robót budowlanychw trybie przetargowym były jednostki sektora publicznego (62%),jednostki budżetowe (21%) i jednostki spółdzielcze (17%), to jużw 1994 r. udział przedsiębiorstw państwowych spadł do 39% (o 23

10 Według informacji Biura Wycinków Prasowych GLOB.

38

punkty procentowe), udział jednostek budżetowych wzrósł do 50%(o 29 punktów procentowych), natomiast udział jednostek spółdziel-czych wzrósł do 21% (o 4 punkty procentowe).

W strukturze inwestorów w końcu 1994 r. wiodącą rolę odgry-wały jednostki administracji centralnej i terenowej (45%), jednostkikomunalne (12%), państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe(8,8%), spółdzielnie mieszkaniowe (7,5%), jednostki służby zdrowia(7%) oraz wojsko i policja (5%).

Wzrost przetargowego trybu zlecania robót w budownictwie w1994 r. miał pozytywny wpływ na rozwój rynkowych mechanizmówfunkcjonowania budownictwa w Polsce oraz na poziom cen i kosz-tów za roboty budowlane. Z badań przeprowadzonych w 1994 r.wynika, że średnio na jedno zlecenie składano 3 oferty.11 Dla porów-nania w 2001 r., według danych Biuletynu Zamówień Publicznych,średnio na jeden przetarg nieograniczony wpływało 5,1 ofert podob-nie jak w 2000 r. W latach poprzednich wskaźniki te wynosiły: w1996 r. –3,6; w 1997 r. – 4,2; w 1998 r. – 4,7; w 1999 r. – 5,4 oferty.

2.2.3. Źródła finansowania popytu budowlanego

W strukturze finansowania budownictwa w latach dziewięćdzie-siątych, w porównaniu do poprzednich dekad, zaszły istotne zmiany.W systemie gospodarki nakazowej kluczową rolę odgrywały środkiwłasne inwestorów (około 35%), kredyty bankowe (24% – 28%),fundusze państwowe (około 17%) oraz pozostałe środki (19% –24%), przy braku kapitału zagranicznego w finansowaniu budow-nictwa. W rynkowym mechanizmie finansowania budownictwa wio-dącą rolę spełnia kapitał prywatny (około 65%), kapitał zagraniczny(około 10%), kredyty bankowe (8% – 9%), fundusze państwowe (4%– 5%) oraz pozostałe środki (12% – 13%, rys. 9).

Zmiana zasad finansowania budownictwa, podczas odejścia odsystemu nakazowego i przejście do rynkowego, polegała więc na:

11 M. Sochacki, Monitoring budowlany, Budownictwo w 1994 r., IGM,

Warszawa 1995.

39

– przechodzeniu ze środków własnych inwestora do kapitałuprywatnego (prawie dwukrotny wzrost udziału),

– spadku (ponad trzykrotnym) udziału funduszy państwowych,– zmniejszeniu (też ponad trzykrotnym) udziału kredytów ban-

kowych w finansowaniu budownictwa (prawdopodobnie istotną rolęodegrało tu wysokie oprocentowanie kredytów),

– pojawieniu się nowego źródła finansowania w postaci kapita-łów zagranicznych, oraz

– zmniejszeniu udziału pozostałych środków finansowania.


2.3. Podaż produkcji budowlanej

2.3.1. Zatrudnienie i szara strefa w budownictwie

Innym czynnikiem wzrostu produkcji budowlanej, obok nakła-dów inwestycyjnych, są zmiany w poziomie zatrudnienia. Pierwszeinformacje o poziomie zatrudnienia w budownictwie, w okresie po-wojennym, pochodzą z 1949 r. Przeciętne zatrudnienie wyniosłowtedy 308 tys. osób, ale już w 1951 r. zostało ono podwojone do 648

Rys. 9 Źródła finansowania budownictwa w latach 1970 - 2000(w %)

0

10

20

30

40

50

60

70

Kapitałprywatny(śr.

wł. inw.)

Funduszepaństwowe

Kredytybankowe

Kapitałzagraniczny

Pozostałeźródła

2000

19951993

1992

1988

1970

40

tys. osób. W 1960 r. pracowało w budownictwie 811 tys. osób, a w1970 r. zatrudnienie wynosiło już 1.075 tys. osób (wzrost o 32% wstosunku do 1960 r.). W pierwszej połowie lat siedemdziesiątychnastępował dalszy wzrost zatrudnienia i w 1975 r. wyniósł – 1.406tys. osób (wzrost w stosunku do 1960 r. o 73%). Po tym okresie na-stępuje spadek poziomu zatrudnienia. W 1979 r. wyniosło ono 1.372tys. osób, a w 1980 r. – 1.337 tys. osób.

Spadek zatrudnienia w budownictwie trwał w dekadzie latosiemdziesiątych (w 1985 r. zatrudniano 1.055 tys. osób, a w 1989 r.– 815 tys.). Oznacza to, że u progu transformacji budownictwa po-ziom zatrudnienia był zbliżony do 1960 r. W latach dziewięćdzie-siątych następował powolny wzrost zatrudnienia. W 1995 r. wynio-sło ono 827 tys. osób, w 1998 r. – 938 tys. osób. W końcu dekadyprzeciętne zatrudnienie ponownie spadło i wyniosło 869 tys. osób.Sytuacja recesyjna w budownictwie spowodowała, że na koniec2001 r. wyniosło ono 813 tys. osób.

Na tle rejestrowanego przez GUS spadku poziomu zatrudnieniaw budownictwie pomiędzy rokiem 1975 i 1995 (o około 579 tys.osób), powstaje pytanie, co dzieje się z tymi osobami. Odpowiedź nanie jest względnie prosta. Osoby te powiększyły obszar szarej strefy.Potwierdzają to także badania GUS.12 Z badań tych wynika, żew 1995 r. w szarej strefie związanej z pracami budowlanymi praco-wało około 558 tys. osób (25% ogółu pracujących w szarej strefie), zczego 313 tys. osób związana była z wykonywaniem usług budowla-nych i instalacyjnych, natomiast 245 tys. osób wykonywało remontyi naprawy budowlano-instalacyjne. Z szacunków retrospektywnychprzeprowadzonych przez GUS dla pierwszej połowy lat dziewięć-dziesiątych wynika, że relacja wartości dodanej brutto w szarej go-spodarce do wartości PKB, kształtowała się na poziomie około 18%.Odnosząc tę relację do szarej strefy w budownictwie można szaco-wać, że wyniosła ona około 4,5% PKB. W dynamice zmian zatrud-nienia w budownictwie w całym okresie powojennym mamy do czy-nienia z dwoma charakterystycznymi okresami (rys. 10).

12 Szara gospodarka w Polsce: Rozmiary, przyczyny, konsekwencje, ZBS-E

GUS i PAN, Warszawa 1996.

41


Pierwszy z nich, obejmujący lata 1950-1955, charakteryzował sięnajwiększym spadkiem zatrudnienia w całym badanym okresie(około 60 punktów procentowych). Wynikało to z faktu, że w okre-sie powojennym (lata 1945-1949) brak było sprzętu budowlanego.Przyrosty produkcji budowlanej osiągane były dzięki wzrostowizatrudnienia. Po tym okresie, w wyniku pojawienia się większejilości sprzętu budowlanego, dynamika przyrostu zatrudnienia w bu-downictwie spadła. Z kolei drugi znaczący spadek zatrudnienia miałmiejsce w latach 1988-1990 (o około 25 punktów procentowych).Wynikało to jednak z przekształceń organizacyjnych jakie dokonałysię w budownictwie u progu zmian systemowych. Z kolei spadekzatrudnienia w budownictwie na początku XXI wieku związany jestz recesją w gospodarce.

Analizując wpływ zmian dynamiki zatrudnienia w budownictwiena produkcję budowlaną (rys. 1 i 2) można i tu wyróżnić tu dwaokresy. Pierwszy z nich obejmuje lata 1950-1955, drugi zaś 1989-1993. W pierwszym okresie, spadkowi zatrudnienia (o około 60punktów procentowych) towarzyszył spadek dynamiki produkcji

Rys. 10 Dynamika zatrudnienia w budownictwie w latach 1950 - 2000 (w %, rok

poprzedni = 100)

0

50

100

150

200

1950

1954

1958

1962

1966

1970

1974

1978

1982

1986

1990

1994

1998

Zmiany wzatrudnieniu

42

budowlanej (o około 50 punktów procentowych). W drugim okresiespadkowi zatrudnienia w budownictwie (o około 30 punktów pro-centowych) odpowiadał relatywnie nieznaczny ujemny spadek dy-namiki produkcji budowlanej (o około 10 punktów procentowych).Na podstawie tych informacji można stwierdzić, że o ile w pierw-szym z tych okresów spadek zatrudnienia oddziałał w sposób istotnyna spadek produkcji budowlanej, o tyle w drugim z tych okresówwpływ ten był umiarkowany. Spadkowi zatrudnienia towarzyszyłykorzystne zmiany w strukturze organizacyjnej budownictwa, którezamortyzowały ujemne zmiany dynamiki zatrudnienia w tym okre-sie.

Nie można stwierdzić silnego związku między zmianami dyna-miki produkcji budowlanej i zatrudnienia w latach 1955-1957 oraz wlatach 1978-1982. W obu przypadkach głównym czynnikiem zmianpozostają nakłady inwestycyjne w budownictwie i ich działowastruktura inwestowania.

2.3.2. Wpływ nakładów inwestycyjnych na podaż produkcjibudowlanej

Z analizy dynamiki nakładów inwestycyjnych w budownictwie(w cenach stałych – rys. 10) wynika, że przyjmując 1980 rok jakobazowy (1980=100), dynamika w 1990 r. wyniosła 37,1%. Inne re-zultaty można uzyskać przyjmując 1985 jako bazowy (1985=100).Przy tym założeniu dynamika w 1990 r. wyniosła 73,5%.

Liczby te obrazują skalę załamania inwestycyjnego w budow-nictwie na początku transformacji. Niekorzystna była także dynami-ka liczona do roku poprzedniego (rok poprzedni = 100). Przy tymsposobie liczenia wskaźnik nakładów inwestycyjnych w 1989 r. wy-niósł 77,5%, zaś w 1990 r. – 72,8%. Także w 1993 r. (84,5%) inwe-stycje nie przekroczyły poziomu z roku poprzedniego.

O wynikach lat dziewięćdziesiątych zadecydowała dynamikawzrostu inwestycji w budownictwie w latach 1994-1998, kiedy totrzykrotnie przekroczyła poziom 120% (w 1994 r. – 122,3%; w 1997r. – 126,9% oraz w 1998 r. – 125,6%). W 1997 r. dynamika przyro-stu inwestycji wyniosła nawet 149,6%. Przy końcu dekady dynamiki

43

inwestowania wyraźnie zmalały, osiągając w 1999 r. poziom 103,7%i w 2000 r. – 102,1%. Szukając przyczyn relatywnie wysokiegoudziału inwestycji w budownictwie w latach 1994-1998, można po-wiedzieć, że wymusiły go poważne załamania dynamiki inwestowa-nia z początkowego okresu transformacji (lata 1989-1990) oraz roku1993. W innym przypadku mogłoby ujawnić się głębsze załamanierynku budowlanego dekady lat dziewięćdziesiątych.


Na tym tle powstaje pytanie o miejsce inwestowania w budow-nictwie ostatniej dekady XX w. na tle okresu powojennego. Najbar-dziej charakterystyczną cechą działalności inwestycyjnej w budow-nictwie polskim są niespotykane w innych działach gospodarki naro-dowej skoki dynamiki nakładów. Dotyczy to całego okresu powo-jennego, a różnice w kolejnych latach sięgają nawet 60 punktówprocentowych (rys 11). Uwzględniając przesunięcie w czasie pomię-dzy okresem dokonywania nakładów i pojawieniem się pierwszychefektów produkcyjnych z nich wynikających, należy stwierdzić, żezmiany w produkcji budowlanej były na tym tle daleko mniejsze niżzmiany inwestycji w budownictwie. Liczony w cenach stałych po-ziom inwestycji osiągnięty w 1991 r. odpowiadał nakładom inwesty-cyjnym z 1985 r. oraz z 1970 r. Z kolei poziom inwestycji osiągnięty

Rys. 11 Dynamika nakładów inwestycyjnych w budownictwie w latach 1950 - 2000 (w %, rok poprzedni

= 100)

0

50

100

150

200

1951

1956

1961

1966

1971

1976

1981

1986

1991

1996

Zmiany nakł.inwest. w budown.

44

w 1982 r. odpowiadał nakładom inwestycyjnym z 1966 r., zaś nakła-dy z 1983 r., chociaż wzrosły aż o około 20% w stosunku do rokupoprzedniego, niewiele przekraczały poziom z 1967 r.

Wśród przyczyn tak dalece zróżnicowanej dynamiki nakładów wbudownictwie znaczenie podstawowe ma brak jasno sprecyzowanejpolityki budowlanej i, co za tym idzie, niezdawanie sobie sprawyz występujących współzależności pomiędzy zmianami aktywnościinwestycyjnej w kraju a rozwojem produkcji budowlanej.

W efekcie, wzrost nakładów inwestycyjnych w budownictwienastępował nie w wyniku obiektywnych potrzeb wypływających zkonieczności harmonijnego rozwoju potencjału produkcyjnego bu-downictwa lecz w rezultacie konieczności likwidowania narastają-cych na bieżąco napięć w zakresie zaspokajania pojawiającego siępopytu budowlanego. Z kolei ograniczanie wielkości inwestycji na-stępowało w tym dziale natychmiast w momencie rozwiązaniaowych bieżących napięć. Efektem załamania inwestycyjnego w bu-downictwie stało się m.in. zaostrzenie barier rozwoju podaży usługbudowlanych w latach 1985-1989, tj. u progu zmian systemowych wbudownictwie.

2.3.3. Zmiany wielkości środków trwałych oraz stopnia ichzużycia

Zmiany działowej struktury inwestowania oraz wielkości nakła-dów inwestycyjnych wpływały na dynamikę środków trwałych wbudownictwie (rys. 12). Na przełomie lat osiemdziesiątych i dzie-więćdziesiątych wraz z załamaniem się dynamiki nakładów inwesty-cyjnych zmalała dynamika przyrostu środków trwałych w budow-nictwie (liczona w cenach stałych). Przyjmując za podstawę wyli-czeń rok 1980 (1980=100), wartość brutto środków trwałych w 1992r. stanowiła 99,5% wartości z 1980 r. Natomiast przyjmując za pod-stawę wyliczeń 1985 r. (1985=100), wartość ta wyniosła w 1992 r. –93,9% wartości z 1985 r.

Na taką sytuację wpłynęły niskie średnioroczne przyrosty środ-ków trwałych w latach 1989-1994 (liczone w stosunku do roku po-przedniego). I tak w 1989 r. dynamika wyniosła 99,6%; w 1990 r. –94,8%; w 1991 r. – 95,0%; w 1992 r. – 97,4%; w 1993 r. – 96,8%,

45

i w 1994 r. – 97,2%. Znaczące przyrosty środków trwałych miałymiejsce dopiero w latach 1996-1999, kiedy to zwiększyły się one ookoło 10% rocznie.

Trudną sytuację w zakresie budowlanych środków trwałych obra-zuje wysoki stopień ich zużycia. W 2000 r. stopień zużycia maszyn,urządzeń technicznych i narzędzi budowlanych wynosił 53,3%,środków transportu – 57,2%, budynków – 22,8%. Z kolei w 1990 r.stopień zużycia maszyn i urządzeń oraz narzędzi w budownictwiewynosił 78,9%, środków transportu – 75,3% oraz budynków i bu-dowli – 28,3%. Dla porównania w 1979 r. stopień zużycia maszyni narzędzi budowlanych wynosił 50,3%; środków transportu – 52,1%oraz budynków i budowli – 13,5%. Ogólnie można więc powiedzieć,że w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych powstrzymano tech-niczne i ekonomiczne zużycie środków trwałych w budownictwiei dopro-wadzono je do stanu porównywalnego pod tym względem zlatami siedemdziesiątymi.


Aby jednak szerzej przeanalizować znaczenie dekady lat dzie-więćdziesiątych w zakresie zmian w budowlanych środkach trwałychnależy przeanalizować ją na tle przekształceń w okresie powojen-nym. Można tu wyróżnić trzy okresy. Pierwszy, charakteryzujący sięwzrastającą dynamiką środków trwałych w budownictwie, obejmujelata 1947-1975 (o 35 punktów procentowych licząc od osi zmian =100), drugi charakteryzujący się z kolei spadkową dynamiką, doty-

Rys. 12 Dynamika środków trwałych w budownictwie w latach 1947- 2000 (w %, rok

poprzedni = 100)

0

50

100

150

1955 1963 1971 1979 1987 1995

Zmiany w środkachtrwałych

46

czy lat 1976-1989 (o 5 punktów procentowych poniżej osi zmian =100) i wreszcie trzeci okres trwający od 1990 r. do 2000 r. charakte-ryzuje się kolejną przyrostową dynamiką środków trwałych w bu-downictwie (o 15 punktów procentowych).

Niedoinwestowanie kompleksu budowlanego i nieefektywne je-go wykorzystanie sprawiło, że produkcja budowlana wykazywała wwiększości analizowanych okresów bardzo duże wahania w stosunkudo zmian nakładów inwestycyjnych w całej gospodarce.

2.3.4. Wartość i struktura produkcji budowlanej

Dynamika produkcji budowlanej. Dekada lat dziewięćdzie-siątych charakteryzowała się istotnymi zmianami dynamiki produkcjibudowlanej, liczonymi w stosunku do roku poprzedniego (rys. 13).


O ile na początku i w końcu dekady wystąpiły spadki produkcjibudowlanej (w 1990 r. – minus 10,7% oraz w 2000 r. – minus 2,1%)to w latach 1997 i 1998 odnotowano wysokie przyrosty dynamiki(odpowiednio 17,1% oraz 11,0%). Ogólnie można powiedzieć, żespadkowy poziom produkcji budowlanej z 1989 r. został w budow-nictwie wyrównany już w 1992 r., zaś przy końcu dekady poziomprodukcji budowlanej z 1989 r. został przekroczony o 70%.

R ys. 13 D yna m ika produkcji budow la nej w la ta ch 1948 - 2000 (w % , rok poprzedni = 100)

050

100150200250

1954

1961

1968

1975

1982

1989

1996

Zm iany prod.budowlanej

47

Mogłoby się wydawać, że załamanie dynamiki produkcji bu-dowlanej w 1989 r. i 1990 r. należy, obok załamania z przełomu latsiedemdziesiątych i osiemdziesiątych, do największych w gospodar-ce. Tymczasem analiza zmian dynamiki produkcji budowlanejw całym okresie powojennym wskazuje, że największe wzrostyi spadki miały miejsce w latach 1946-1954 oraz 1955-1957, tj.w okresie odbudowy gospodarki ze zniszczeń wojennych oraz zała-mania realizacji planu sześcioletniego.

Dla porównania warto nadmienić, że załamanie dynamiki pro-dukcji budowlanej z lat 1989-1991, tj. u progu zmiany systemu spo-łeczno-gospodarczego, było dziesięciokrotnie mniejsze niż w latach1955-1957.

Struktura produkcji budowlano-montażowej według rodza-jów obiektów budowlanych. Z analizy struktury produkcji budow-lano-montażowej w latach 1950-2000 wynika, że wystąpiły tu czterycharakterystyczne zjawiska (rys 14).

Po pierwsze, w całym analizowanym okresie maleje systema-tycznie udział budownictwa ogólnego (budynki mieszkalne i uży-teczności publicznej) w ogólnej wartości produkcji budowlano-montażowej, z około 45% w połowie lat pięćdziesiątych do około30% w 2000 r. Wynika to głównie z malejącego udziału robót bu-dowlano-montażowych, dotyczących budownictwa mieszkaniowego.

W połowie lat pięćdziesiątych udział ten wynosił nawet ponad25%, natomiast w końcu lat dziewięćdziesiątych spadł prawie dwu-krotnie, do poziomu nieco przekraczającego 13%. Oznacza to, żeudział budownictwa użyteczności publicznej (budynki nauki,oświaty, wychowania, ochrony zdrowia, opieki społecznej oraz bu-dynki administracyjne) spadł z koło 20% w połowie lat pięćdziesią-tych do koło 18% w końcu lat dziewięćdziesiątych. Z przeprowa-dzonej dotychczas analizy wynika jeden istotny wniosek, co dokształtowania struktury produkcji budowlano-montażowej w przy-szłości. O ile budownictwo mieszkaniowe pozostaje w funkcyjnejzależności od poziomu PKB (maleje i wzrasta jednokierunkowo zezmianami PKB), o tyle poziom budownictwa użyteczności publicz-

48

nej jest mało podatny na te zmiany i w całym badanym okresieutrzymywał się w zasadzie na niezmienionym poziomie.


Innym charakterystycznym zjawiskiem w zakresie zmian struktu-ry produkcji budowlano-montażowej w ostatnich pięćdziesięciu la-tach jest utrzymywanie się udziału budownictwa produkcyjno-usługowego (budynki oraz hale produkcyjne i usługowe, budynkihandlowo-usługowe, budowle przemysłowe i składowe naziemne,budowle górnicze dołowe) na niezmienionym w zasadzie poziomie.Zarówno na początku lat pięćdziesiątych, jak i przy końcu lat dzie-więćdziesiątych, udział tego budownictwa kształtował się na pozio-mie około 25% ogólnej wartości produkcji budowlanej.

Dalszym charakterystycznym zjawiskiem zmian struktury pro-dukcji budowlano-montażowej badanego okresu jest relatywniewzrastający udział budownictwa specjalistycznego (budownictwo

Rys. 14 Struktura produkcji budowlano-montażowej wg. rodzaju obiektów w latach

1950 - 2000 (w %)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1950

1956

1962

1968

1974

1980

1986

1992

1998

Pozostałe obiekty irobotyBudownictwospecjalistyczneBudownictwoprodukcyjno-usługoweBudownictwo ogólne

49

inżynierskie lądowe, budownictwo inżynierskie wodne, linie i siecielektroenergetyczne, elektrotrakcyjne i telekomunikacyjne orazurządzenia melioracyjne). O ile w połowie lat pięćdziesiątych udziałtego rodzaju budownictwa wynosił 21–23%, to przy końcu lat dzie-więćdziesiątych wzrósł on do 38–40%, a więc prawie podwoił się.Warto zaznaczyć, że zmiany te dokonały się głównie dzięki maleją-cemu udziałowi budownictwa mieszkaniowego.

Ostatnim wreszcie czynnikiem kształtującym strukturę produkcjibudowlano-montażowej jest montaż maszyn i urządzeń nie związanyz obiektami wyżej wymienionymi. W strukturze udziału tych robótmożna wymienić trzy okresy. W pierwszym z nich, do końca latsześćdziesiątych, udział robót montażowych wynosił 6–8% ogólnegopoziomu robót budowlano-montażowych. W latach siedemdziesią-tych i osiemdziesiątych, a więc w okresie największych załamańprodukcji budowlanej, udział tych robót zmalał czterokrotnie dopoziomu 1–2%. Wreszcie w latach dziewięćdziesiątych następujepowrót do wskaźnika udziału z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w latach 1950-2000głównym czynnikiem zmian w strukturze produkcji budowlano-monta-żowej były zmiany dotyczące udziału sektora mieszkaniowe-go. Jest to najbardziej niestabilny sektor produkcji budowlanej.Liczba mieszkań przekazanych do eksploatacji w końcu lat dzie-więćdziesiątych równa jest poziomowi z 1955 r. (około 81 tys.),natomiast liczba mieszkań oddanych do użytku w 1995 r. (58,4 tys.),jest o sto mieszkań mniejsza niż w 1951 r. Ogólnie można powie-dzieć, że w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych liczba oddanychdo użytku mieszkań jest porównywalna z efektami pierwszej połowylat pięćdziesiątych (rys. 15).

Z kolei w latach 1971-1980 wystąpił w Polsce największy boombudowlany w zakresie budownictwa mieszkaniowego. Oddanowówczas do użytku 2,4 mln mieszkań, tj. trzykrotnie więcej niż wlatach 1950-1955 i pięciokrotnie więcej niż w latach 1995-2000(około 450 tys. mieszkań). Nic zatem dziwnego, że tak drastycznezmiany w liczbie mieszkań oddawanych do użytku były podstawo-wym czynnikiem kształtującym strukturę produkcji budowlanejogółem w całym badanym okresie.

50


2.4. Efektywność działalności na rynku budowlanym

2.4.1. Poziom i dynamika cen w budownictwie

Wskaźniki cen produkcji budowlano-montażowej obliczone byłyprzez GUS na podstawie informacji o zmianach cen robót budowla-no-montażowych realizowanych w przedsiębiorstwach zaliczanychwg EKD do sekcji „Budownictwo”. Nie obejmują one zatem pro-dukcji budowlanej realizowanej przez przedsiębiorstwa zaliczane doinnych sekcji. W jednostkach budowlano-montażowych rejestrowanebyły ceny robót, które zrealizowano lecz niekoniecznie sprzedano wanalizowanym okresie. Wynika to z długich cyklów realizacji i rozli-czania obiektów.

W latach dziewięćdziesiątych ceny produkcji budowlano-mon-tażowej miały generalnie tendencję malejącą o około 40% (rys. 16).

1953

1957

1961

1965

1969

1973

1977

1981

1985

1989

1993

1997

P rywatne

0

50

100

150

200

250

300

Rys.15 Mieszkania oddane do użytku w latach 1950- 2000 (w tys.)

51

Rys. 16 Zmiany cen produkcji budowlano-montażowej w latach 1991-2001 na tle cen

towarów i usług (w %, rok poprzedni = 100)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

Wznoszenie budowli

PracewykończenioweInstalacje budowlane

Ceny towarów iusług


Dotyczyło to głównie cen prac wykończeniowych oraz cenwznoszenia obiektów. Relatywnie wolniej spadały ceny dotycząceinstalacji budowlanych. W 2001 r. ceny produkcji budowlano-montażowej wzrosły w relacji do roku poprzedniego o 3,8%.

Najwyższym wzrostem charakteryzowały się ceny przygotowa-nia terenu pod budowę (6,8%) oraz wykonawstwa instalacji budow-lanych (6,1%). Poniżej przeciętnej dynamiki cen w tej sekcji podnie-siono ceny wznoszenia budowli: inżynierii lądowej i wodnej (o3,4%). Najmniej podrożały budowlane prace wykończeniowe (o2,5%) oraz wynajem sprzętu budowlanego (2,8%).

Powolny wzrost cen w końcu lat dziewięćdziesiątych tłumaczyćmożna spadkiem dynamiki produkcji budowlanej z 17,1% w 1997 r.do –2,1% w 2000 r. i kształtowaniem się nowych cen równowagibudowlanej w tym okresie, uwzględniających zmianę popytu i poda-ży budowlanej.

Na poziom i dynamikę cen robót budowlanych w latach dzie-więćdziesiątych wpływały z jednej strony – uruchomione mechani-

52

zmy konkurencji na rynku budowlanym, z drugiej zaś – wzrostykosztów produkcji, tj. cen podstawowych czynników produkcji ma-teriałów budowlanych, płac oraz usług transportowych. Generalniemożna powiedzieć, że ceny produkcji budowlano-montażowej do1995 r. rosły wolniej niż ceny czynników produkcji. W drugiej po-łowie dekady tendencja się odwróciła, za wyjątkiem wynagrodzeń wprzedsiębiorstwach budowlanych.

Przykładowo, w 1992 r. ceny produkcji budowlanej wzrosły (li-cząc do roku poprzedniego) o 17,4%, ceny materiałów budowlanycho 25,9%, ceny przewozów ładunkowych o 51%, zaś przeciętne wy-nagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach budowlanych o 33,8%.Z kolei w 1996 r. ceny produkcji budowlanej wzrosły o 19,2%, na-tomiast ceny materiałów budowlanych (14,6%) oraz przeładunków(18,2%) rosły już wolniej. Wyższe tempo wzrostu miało jednakprzeciętne wynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach budowlanych(27,4%). Tendencja ta utrzymała się do końca dekady. W 2000 r.ceny produkcji budowlanej wzrosły o 8%, ceny materiałów budow-lanych o 3,5%, ceny przewozów ładunków o 7%, zaś przeciętnewynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach budowlanych o 11%.

Ogólnie można powiedzieć, że zmiany cen produkcji budowlanejoraz czynników produkcji budowlanej mają charakter koniunktural-ny. W okresach nakręcania koniunktury budowlanej (lata 1991-1995) ceny robót budowlanych rosły wolniej niż ceny czynnikówprodukcji budowlanej. Od 1996 r., kiedy pojawiły się pierwszesymptomy spowolnienia koniunktury budowlanej aż do końca wieku(kiedy w 2000 r. odnotowano ujemny przyrost produkcji budowla-nej), tendencja ta uległa odwróceniu.

2.4.2. Efektywność działalności budowlanej

Majątkochłonność produkcji budowlanej. Jak już wyżejwskazano, poziom budowlanochłonności PKB uzależniony jest nietylko od wielkości potencjału produkcyjnego budownictwa i skalirealizacji potrzeb w zakresie usług budowlanych, lecz również odefektywności gospodarowania, zarówno w ujęciu globalnym, jak i wsamym budownictwie. Jeśli chodzi o efektywność gospodarowania wbudownictwie, należy podkreślić, że zalicza się ona do najniższych

53

w całej gospodarce. W rezultacie podraża to koszty realizacji pracbudowlanych, wpływając z jednej strony – na wzrost budowlano-chłonności PKB, zaś z drugiej – na zaostrzenie barier materiałowo-surowcowych, kapitałowych, zatrudnieniowych itp.

Z analizy majątkochłonności produkcji budowlanej w Polsce (li-czonej jako przyrost przeciętnej wartości brutto budowlanych środ-ków trwałych do przyrostu produkcji budowlano-montażowej) wy-nika, że w okresie powojennym jedynie do 1958 r. włącznie przyrostprodukcji budowlanej był szybszy niż średnioroczny wzrost majątkutrwałego w tym sektorze (rys. 17).

Już jednak od 1959 r. do 1962 r. relacje te zostały odwrócone.Nastąpiło załamanie poziomu majątkochłonności, które było około15-krotnie większe od spadku produkcji. Największy przyrostu ma-jątku wystąpił w latach 1977-1978. W 1978 r. przyrost majątkutrwałego w stosunku do roku poprzedniego był w budownictwieokoło 20 razy większy niż odpowiedni przyrost produkcji budowla-nej. Świadczyłoby to o pogarszającej się efektywności wykorzysta-nia majątku trwałego w budownictwie w tym okresie.

Od 1979 r. do 1982 r. majątkochłonność produkcji budowlanejzaczęła spadać. Związane to było z wejściem gospodarki w kryzys,co pociągało za sobą spadek produkcji budowlanej oraz wartościbrutto środków trwałych. Ta niekorzystna tendencja została odwró-cona dopiero w 1983 r. i trwała do 1988 r. Charakteryzowała się onastagnacyjnymi wskaźnikami majątkochłonności.

W 1989 r. rozpoczął się okres transformacji gospodarczej. Two-rzenie mechanizmów rynkowych w budownictwie wpłynęło na jegorekonstrukcję i konieczność dopasowania do nowych realiów spo-łeczno-ekonomicznych. Nastąpiły także zmiany w dynamice nakła-dów inwestycyjnych. Poziom inwestowania z 1989 r. udało sięw Polsce osiągnąć dopiero w 1995 r. Nie pozostało to bez wpływu nadynamikę produkcji budowlanej oraz przyrost wartości brutto środ-ków trwałych.

54

R ys. 17 D yna m ika m a ją tko ch ło nności p ro d ukc ji b ud o w la nej w la ta ch 1950 - 2000 (w

% , ro k p o p rzed ni = 100 )

00,20,40,60,8

11,21,41,6

1948

1953

1958

1963

1968

1973

1978

1983

1988

1993

1998

W spó łcz.krańcowejm ajątkoch.


Wszystkie te czynniki spowodowały, że majątkochłonność pro-dukcji budowlanej w latach 1989-1995 zaczęła spadać. Przełamanietej niekorzystnej tendencji nastąpiło w 1996 r., gdy wartość przyro-stu produkcji budowlanej wyprzedziła o 0,18% przyrost majątkubudowlanego. Podobne zjawisko miało miejsce w 1997 r., w którymprodukcja budowlana miała o 0,66% większe tempo wzrostu odwartości brutto środków trwałych. Ogólnie można powiedzieć, żelata 1995 oraz 1997 należą do nielicznych w całym okresie powo-jennym (było ich dziewięć), gdzie produkcja budowlana wzrastałaszybciej niż majątek trwały.

Kapitałochłonność produkcji budowlanej. Największe waha-nia występowały jednak w kapitałochłonności produkcji budowlanej(liczonej jako relacja pomiędzy średniorocznymi przyrostami inwe-stycji w budownictwie i produkcji budowlanej – rys. 18). Były oneprzy tym efektem nie tylko wspomnianych już na początku bardzoostrych zmian w średniorocznym tempie inwestowania, ale i podob-nie niestabilnej dynamiki wzrostu produkcji w budownictwie. Nale-ży przy tym podkreślić, że najwyższe jej przyrosty miały miejsce w

55

latach 1952-1954 oraz w latach 1976-1978 i obecnie w okresie trans-formacji lat 1994-1997 r., a więc w okresach ożywienia inwestycyj-nego.


O ile jednak w pierwszym z wymienionych okresów przyrostprodukcji budowlanej był spowodowany przede wszystkim wzro-stem za-trudnienia, o tyle w latach siedemdziesiątych oraz w drugiejpołowie lat dziewięćdziesiątych (1996-1999) głównym źródłemwzrostu produkcji budowlanej był przyrost majątku, przy jednocze-snym nieznacznym wzroście zatrudnienia. Należy przy tym podkre-ślić różnice we wzroście zatrudnienia w obu okresach. O ile w latachsiedemdziesiątych był to przyrost najwyższy od początku lat pięć-dziesiątych, o tyle w latach dziewięćdziesiątych przyrost był umiar-kowany, daleko odbiegający od pierwszego z wymienionych okre-sów (lata 1952-1954). Od 2001 r. poziom zatrudnienia zaczął spadaćponieważ budownictwo weszło w fazę recesji.

R ys . 1 8 D yn a m ik a k a p ita ło c h ło n n o ś c i p ro d u k c ji b u d o w la n e j w la ta c h 1 9 5 0 -

2 0 0 0 (w % , ro k p o p rz e d n i = 1 0 0 )

00 ,20 ,40 ,60 ,8

11 ,21 ,41 ,61 ,8

1951

1957

1963

1969

1975

1981

1987

1993

1999

W s p ó łc z .k rańc ow ejkap ita łoc h .

56

Techniczne uzbrojenie pracy. Średnioroczne zmiany technicz-nego uzbrojenia pracy w budownictwie liczono jako przyrost prze-ciętnej wartości brutto środków trwałych do przyrostu przeciętnegozatrudnienia w budownictwie – rys. 19) w skali roku. Do 1953 r.włącznie przyrost produkcyjnych środków trwałych w poszczegól-nych latach był mniejszy niż przyrost zatrudnienia. Oprócz tegookresu jeszcze w latach 1957-1959 i 1971-1972 oraz 1980-1983wystąpiła podobna sytuacja.


W nowym systemie gospodarowania przyrost zatrudnienia wy-przedził przyrost środków trwałych w 1995 r. oraz w 1997 r. W po-zostałych latach okresu powojennego przyrost majątku trwałego byłjuż znacznie wyższy niż przyrost zatrudnienia. Różnica w tempachprzyrostu obu wielkości była 2-3 -krotna – w zależności od roku – ipogłębiała się. W okresach załamania gospodarczego z przełomu latpięćdziesiątych i sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych i osiem-dziesiątych wskaźniki te przybierały wartości ujemne, co oznaczało,że spadkom zatrudnienia nie odpowiadały podobne zjawiska w sfe-rze przyrostu majątku trwałego.

R ys. 19 D ynam ika technicznego uzbro jenia pracy w budow nictw ie w latach 1950 - 2000

(w % , rok poprzedni = 100)

0

0,5

1

1,5

Lata

1953

1959

1965

1971

1977

1983

1989

1995

W spó łcz.krańcowegotechnicznegouzbrojenia pracy ..

57

Pracochłonność i wydajność pracy. Cechą charakterystycznąprocesów inwestycyjnych w budownictwie było także ich duże po-wiązanie ze zmianami stopy wzrostu gospodarczego w Polsce i zezmianami zatrudnienia w budownictwie. Od prawidłowości tej nie sąwolne także zmiany aktywności budowlanej, jakie dokonały się wlatach dziewięćdziesiątych. Z kolei skala wahań obu tych wskaźni-ków wykazuje ścisły związek z realizacją ogólnogospodarczychcelów rozwojowych. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagęudział sfery produkcyjnej (wynoszący od 70-75% prawie w całymbadanym okresie) w całości nakładów budowlanych.

Zmiany w zatrudnieniu oraz zmiany w produkcji budowlanejmiały decydujący wpływ na poziom jej pracochłonności (liczonejjako relacja pomiędzy przyrostem zatrudnienia do przyrostu produk-cji budowlano-montażowej – rys. 20).

Szczególnie duże przyrosty zatrudnienia w okresie realizacjipierwszych wieloletnich planów rozwoju Polski sprawiły, że posia-dało ono najwyższy udział we wzroście produkcji budowlanej. Cho-dzi tu szczególnie o okres początkowy planu 6-letniego, tj. do mo-mentu jego rewizji i zwolnienia tempa inwestowania po 1953 r. Za-łamanie się tego planu wpłynęło też w zdecydowany sposób na za-hamowanie tempa wzrostu produkcji budowlano-montażowej i jed-noczesne zmniejszenie rozmiarów zatrudnienia. Pracochłonnośćprodukcji budowlanej w latach 1953-1955 przyjęła wartości ujemne,spadając o około 40 punktów procentowych w relacji do początku latpięćdziesiątych. Następne załamanie pracochłonności produkcji bu-dowlanej miało miejsce w latach 1986-1995 i wyniosło około 45punktów procentowych w porównaniu do 1985 r.

Podkreślenia wymaga fakt, że periodyczność gwałtownychwzrostów i spadków poziomów pracochłonności w budownictwie wpoprzednim systemie gospodarowania (w połowie lat pięćdziesią-tych) wiąże się wyraźnie z załamaniem realizacji planu sześciolet-niego. Z kolei spadek pracochłonności na początku lat dziewięćdzie-siątych związany był za zmianami struktury organizacyjnej budow-nictwa.

58

Rys. 20 Dynamika pracochłonności produkcji budowlanej w latach 1950 - 2000 (w %, rok

poprzedni = 100)

00,20,40,60,8

11,21,4

1948

1954

1960

1966

1972

1978

1984

1990

1996

W spółcz.krańcowejpracochłonności . .


Brak stabilności w zakresie podstawowych wskaźników charak-teryzujących wieloletnie zamierzenia inwestycyjne, a także przekra-czanie planów i ich korygowanie – zarówno co do rozmiaru nakła-dów, jak i ich struktury – nie mogły wpływać korzystnie na rozwójprodukcji budowlanej do 1989 r. Podobne procesy wystąpiły także wlatach dziewięćdziesiątych, choć przyczyna ich była inna. Poziom istruktura inwestycji oraz zmiany w nich zachodzące ulegały w kon-sekwencji daleko idącym wahaniom utrudniającym stworzenie sta-bilnej bazy produkcyjnej budownictwa, warunkującej możliwościpowodzenia planów rozwojowych w całej gospodarce. Duża płyn-ność w sferze inwestycji i zatrudnienia w budownictwie sprawiły, żeczęstym zmianom ulegały również poziomy technicznego uzbrojeniapracy, kapitałochłonności produkcji oraz pracochłonności produkcjibudowlanej.

W czasie realizacji pierwszych planów daje się pod tym wzglę-dem wyodrębnić przynajmniej dwa okresy. Pierwszy z nich odnosisię do lat 1950-1953, kiedy to uwidoczniła się tendencja do spadkupoziomu zatrudnienia (o około 60 punktów procentowych), większe-go od spadku dynamiki produkcji budowlanej (około 50 punktów

59

procentowych) i relatywnie umiarkowanego wzrostu nakładów inwe-stycyjnych w budownictwie, a także środków trwałych. W wynikutych procesów wzrosła majątkochłonność i kapitałochłonność pro-dukcji budowlanej, spadło natomiast techniczne uzbrojenie pracy ipracochłonność produkcji, przede wszystkim w wyniku wspomnia-nych, bardzo dużych spadków zatrudnienia.

Po 1954 r. z kolei następuje stopniowe odwracanie wyżej wy-mienionych tendencji, przejawiające się we wzroście dynamiki pro-dukcji globalnej budownictwa, kapitałochłonności produkcji oraz ażdwukrotnym wzroście wydajności pracy (liczonej jako relacja przy-rostu produkcji budowlano-montażowej do przyrostu zatrudnienia wbudownictwie – rys. 21) przy relatywnie ustabilizowanych zmianachw zatrudnieniu.

Na wysoki wzrostu wydajności pracy w 1956 r. (największy bodwukrotny – w całym powojennym okresie) złożył się równie wyso-ki przyrost produkcji budowlano-montażowej.

Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych warto odno-tować trzy zjawiska, a mianowicie: największy w okresie powojen-nym spadek: majątkochłonności produkcji budowlanej (o 15 pkt.proc.), spadek technicznego uzbrojenia pracy (o 30 pkt. proc.), spa-dek kapitałochłonności produkcji budowlanej (o 40 pkt. proc.) i pra-cochłonności (o prawie 40 pkt. proc.). Przyczyna tego leży w bardzonierównomiernych zmianach w dynamice nakładów inwestycyjnychkierowanych do budownictwa oraz w niedostatecznym ich poziomie.

Z kolei na przełomie lat dziewięćdziesiątych umiarkowanymspadkom majątkochłonności produkcji budowlanej (o 10 pkt. proc.) ikapitałochłonności produkcji budowlanej (o 15 pkt. proc.) towarzy-szył wzrost wydajności pracy (o 20–30 pkt. proc.) i stosunkowo sta-bilny poziom technicznego uzbrojenia pracy, co powodowało, żegwałtowny spadek pracochłonności produkcji budowlanej (o 45 pkt.proc.) można tłumaczyć zmianami strukturalno-organizacyjnymi wbudownictwie.

60

R ys. 21 D ynam ika w yd a jnośc i p racy w b udo w nic tw ie w la tach 1950 - 2000 (w % ,

ro k poprzedni = 100)

0

50

100

150

200

250

1950

1955

1960

1966

1971

1976

1981

1986

1991

1996

W s pó łc z.krańc ow ejw ydajnośc ip racy


2.4.3. Okresy zrównoważonego wzrostu budownictwa

Według Solowa13 zrównoważony wzrost gospodarczy występujewtedy, gdy siła robocza, zasób kapitału i produkt realny (liczone wcenach stałych) rosną w tym samym tempie. Odnosząc tę zasadę dobudownictwa przyjmujemy, że zrównoważony wzrost w budownic-twie ma miejsce wtedy, gdy zmiany produkcji budowlanej, zatrud-nienia oraz środków trwałych w tym sektorze gospodarki mają zbli-żone tempo wzrostu. Graficznym wyznaczeniem zrównoważonegowzrostu budownictwa jest przecięcie się tych trzech dynamikw jednym punkcie. Wyznaczenie okresów zrównoważonego wzrostubudownictwa polega na wskazaniu miejsc przecięcia się badanychczynników wzrostu budownictwa w całym analizowanym okresie(rys. 22). 13 Szerzej na ten temat w Załączniku 2. Zob. także: R. E. Hall, J. B. Taylor,

Makroekonomia, PWN, Warszawa 1995.

61

Źródło: opracowano na podstawie danych GUS.

Zrównoważony wzrost budownictwa jest w gospodarce Polskijest więc zjawiskiem rzadkim. W okresie transformacji zrównoważo-ny wzrost budownictwa miał miejsce jedynie w 1996 r. a wcześniej –w 1972 r. Rzadkość zjawiska zrównoważonego wzrostu budownic-twa wynikała głownie z nierównomiernej polityki inwestowania iprzyrostu środków trwałych w tym sektorze gospodarki.

2.5. Zmiany mechanizmu zarządzania budownictwem

Rok 1989 r. stanowi ważną cezurę czasową zmian systemowychna rynku budowlanym. Do tego czasu rynek budowlany był podpo-rządkowany scentralizowanemu systemowi zarządzania. W scentra-lizowanym systemie gospodarka podzielona została – wg kryteriumfunkcjonalnego – na kilkadziesiąt resortów gospodarczych. Każdyz resortów posiadał własną hierarchiczną wielostopniową strukturę

R ys. 22 W yznaczenie okresów zrów now ażonego w zrostu budow nic tw a w la tach

1950 - 2000 (w % , rok poprzedn i = 100 )

50

70

90

110

130

150

170

190

1952

1957

1962

1967

1972

1977

1982

1987

1992

1997

Zm iany prod.budow lanejZm iany wzatrudnieniuZm iany w ś rodkachtrwałych

62

składającą się z branż produkcyjnych (zjednoczeń), kombinatów orazzakładów produkcyjnych. Decyzje dotyczące planów produkcji,przydziału środków oraz rozdziału wytworzonych dóbr podejmowa-ne były na szczeblu centralnym, a nie za pośrednictwem rynku. Ce-chą charakterystyczną tego systemu był brak związków poziomychmiędzy jednostkami odrębnych resortów.

W takiej strukturze gospodarki budownictwo jako dział usługo-wy (świadczący usługi budowlano-montażowe) zostało podzielone ipod-porządkowane poszczególnym resortom, które realizowały wła-sne plany i programy inwestycyjne, zgodne jednak ze strukturą dłu-gookresowego planu centralnego. Stąd struktura organizacyjna bu-downictwa (jako działu gospodarki) pokrywała się na ogół ze struk-turą systemu gospodarczego państwa. Centrum decyzyjne (Pań-stwowa Komisja Planowania Gospodarczego), realizując politykępartii i rządu, ustalało szczegółowe plany budownictwa dla poszcze-gólnych resortów oraz odpowiedzialne było za całokształt zamierzeńinwestycyjno-budowlanych w kraju.

Projektowaniem i nadzorem nad realizacją planów budownictwaw poszczególnych resortach zajmowały się resortowe biura studiówi projektów oraz branżowe biura projektów. Biura te przejęły stop-niowo także funkcje generalnych realizatorów inwestycji, nadzoru-jąc, a nawet kierując procesami budowlanymi.

Struktura realizacyjna budownictwa uzależniona była od rozmia-ru i złożoności zadań inwestycyjno-budowlanych poszczególnychresortów. Resorty realizujące duże (pod względem wartościowym)zadania inwestycyjne tworzyły własne, hierarchiczne struktury po-tencjału budowlanego w ramach branżowych lub terytorialnychzjednoczeń budownictwa.

Resort budownictwa pełnił następujące funkcje:– zabezpieczał potrzeby mieszkaniowe,– zarządzał potencjałem przemysłu materiałów budowlanych,– formalnie zarządzał potencjałem przedsiębiorstw budownictwaprzemysłowego (faktycznie potencjałem tym zarządzały woje-

wódzkie zjednoczenia budownictwa przemysłowego, które realizo-wały zadania budowlane dla wszystkich resortów),

– kierował zapleczem naukowo-badawczym budownictwa,

63

– tworzył normy techniczno-prawne dla całości budownictwa.Postęp techniczny w budownictwie realizowany był poprzez

opracowywanie i wdrażanie centralnych systemów technik budowla-nych (tzw. systemy technologiczne). Systemy te oparte były na na-stępujących zasadach:

– wysokim stopniu uprzemysłowienia osiąganym poprzez zasto-sowanie standaryzacji i typizacji rozwiązań konstrukcyjno-budo-wlanych obiektów, masowości i powtarzalności procesów produk-cyjnych i realizacyjnych;

– preferencjach efektów ilościowych przy znacznym obniżeniujakości technicznej, funkcjonalnej, użytkowej i eksploatacyjnej.

W okresie centralnego nim kierowania techniki budowy opartebyły na stosowaniu w budownictwie prefabrykacji i technik uprze-mysłowionych przy uwzględnieniu występujących barier materiało-wych, technologicznych i kadrowych oraz organizacyjnych.

Prefabrykacja w budownictwie polegała na dążeniu do ograni-czenia operacji wykonywanych na placu budowy i rozwoju produk-cji elementów budowlanych wytwarzanych na zapleczu budowlanymw warunkach zbliżonych do produkcji przemysłowej. W zależnościod stopnia gotowości użytkowej można wyodrębnić na przykładprefabrykacje: elementów drobnowymiarowych (np. belki, bloczkiitp.), elementów wielkowymiarowych (np. wielkie bloki i płyty) orazelementów przestrzennych (np. całych pomieszczeń, węzłów itp.).

Stosowanie prefabrykacji w budownictwie umożliwiło jegouprzemysłowienie. Związane to było z:– wielką skalą zadań budowlanych (jego masowością),– brakiem indywidualnego charakteru obiektów budowlanych,– jednorodnością wytwarzanych obiektów, umożliwiającą produkcjeseryjną.

Powyższe przesłanki spowodowały, że w budownictwie po-wszechnie stosowano prefabrykacje betonową, w tym w budownic-twie mieszkaniowym wykorzystywano prefabrykację wielkopłytowąi wiel-koblokową, a w budownictwie przemysłowym – technikiszkieletu żelbetowego. W innych rodzajach budownictwa (np. bu-downictwo ogólne) stosowano budynki typowe. Aby sprostać rosną-

64

cym potrzebom ilościowym stworzono bazę produkcji prefabryko-wanej. Zbudowano tzw. fabryki domów oraz fabryki fabryk. W cen-tralnie sterowanej polityce technicznej (poprzez tzw. centralne sys-temy projektowo-montażowe), kwestie jakości wykonywanych robóti obiektów, standard użytkowy i walory architektoniczne znajdowałysię na dalszym miejscu.

Zmiana modelu gospodarczego z centralnie planowanego na ryn-kowy spowodowała zasadnicze zmiany w technikach budowy.Przedsiębiorstwo budowlane samo obecnie decyduje o doborze środ-ków technicznych, zaś dobór technologii uzależniony jest od pro-jektanta i środków finansowych inwestora. Ze szczebla centralnegoprzeprowadza się pośrednie oddziaływanie na technikę poprzez na-stępujące środki:14

– przepisy dotyczące wyrobów i obiektów,– profilowanie działalności jednostek badawczo-rozwojowych,– inicjowanie programów finansowanych przez KBN oraz

wspieranie utylitarnych badań naukowych,– współpracę ze stowarzyszeniami zawodowymi oraz samorzą-

dami gospodarczymi,– współpracę z zagranicą.Otwarcie granic i napływ inwestycji zagranicznych spowodo-

wały stosowanie w budownictwie nowoczesnych materiałów i wyro-bów oraz uruchomienie w kraju zagranicznych zakładów produkcyj-nych. Zmiana struktury wykorzystywanych materiałów była jednymz czynników odejścia od monopolu techniki prefabrykacji betonowejna rzecz techniki monolitycznej. Technika ta zapewnia pełną swobo-dę w kształtowaniu funkcji oraz indywidualnego wyrazu architekto-nicznego obiektów budowlanych. Postęp techniczny w budownic-twie został ukierunkowany na uprzemysłowione techniki robót mo-nolitycznych (system deskowań, produkcji i montażu zbrojeń oraztechnologii betonowania w każdych warunkach atmosferycznych).W budownictwie przemysłowym i inżynieryjnym dominują obecnie

14 S. Zieleniewski, Polityka techniczna w budownictwie w okresie transfor-

macji, "Problemy Rozwoju Budownictwa", nr 3-4/2000.

65

techniki prefabrykacji betonowej oraz wielowarstwowe elementyosłonowe.

Trwające już kilkanaście lat procesy transformacyjne w Polscezmieniły ogólny układ stosunków gospodarczych pomiędzy produ-centem i odbiorcą usług budowlanych. Istotnym aspektem zmiantransformacyjnych było:

1) przeistoczenie „rynku wykonawcy” w „rynek inwestora”,2) zastąpienie administracyjnie kształtowanego portfela zleceń

wolnym rynkiem i konkurencją (jakościową, ilościową oraz ceno-wą),

3) przyjęcie generalnej zasady samofinansowania firm budow-lanych w miejsce dotacji,

4) powszechne stosowanie cen umownych w miejsce cen re-glamentowanych (urzędowych i regulowanych).

Z interesującego tu nas rynkowego punktu widzenia najważniej-sza rolę spełnia samofinansowanie. Jest ono możliwe tylko wówczasjeśli:

– daje możliwość utrzymania ogólnej równowagi i płynności fi-nansowej,

– skutecznie eliminuje zatory płatnicze przez aktywne działaniawindykacyjne,

– daje możliwość dodatkowego wykorzystania nowoczesnychform finansowania o charakterze rozrachunkowym oraz pożyczko-wym, a także kredyty bankowe na preferencyjnych warunkach.

Spełnienie przytoczonych wymogów samofinansowania, jak wy-kazuje statystyka, nie we wszystkich przedsiębiorstwach budowla-nych jest możliwe, co powoduje, że 40 na 100 nowo zarejestrowa-nych przedsiębiorstw, zawiesza działalność lub upada po roku lubdwóch latach działalności. Często trudności finansowe firm budow-lanych mogą wynikać także z nieterminowego regulowania płatnościza wykonane usługi.

Do głównych powodów utraty płynności firm budowlanych na-leży zaliczyć:

a) narastanie w latach 1999-2002 procesów recesyjnych w całejgospodarce, co powoduje kurczenie się także popytu budowlanego;

66

b) pogłębianie się deficytu budżetowego i wzrost długu pu-blicznego. Procesy te powodują także ograniczanie popytu budowla-nego sfery publicznej;

c) spadającą aktywność inwestycyjną w sektorze prywatnymm.in. ze względu na niską rentowność firm oraz duży fiskalizm;

d) kurczący się dostęp polskich przedsiębiorstw do zagranicz-nych wykonawców działających w Polsce. Zagraniczni inwestorzyna polskim rynku stawiają coraz wyższe wymagania techniczno-techno-logiczne i jakościowe, trudne do spełnienia przez małe i śred-nie przedsiębiorstwa. Do rynków krajów UE dostęp polskich firmjest ograniczony;

e) narastająca i zaostrzająca się konkurencja finansowa wyra-żona kosztami, nakładami, efektami, wielkością i jakością produkcjibudowlanej (wydajność polskich firm jest 6–8 krotnie mniejsza niżfirm zachodnich przy utrzymującej się negatywnej tendencji płaco-wej). W Polsce w latach 1990-2000, płace w tym okresie wzrosłyo 40%, zaś w krajach UE o ten sam procent spadły.

Przytoczone wyżej zjawiska ogólnogospodarcze oraz niski po-ziom konkurencyjności firm budowlanych, destabilizują dochodyfirm budowlanych. Powstają ponadto dodatkowe koszty z powoduniepełnego wykorzystania potencjału, co powoduje, że rentownośćspadła w różnych typach firm w 2000 r. w porównaniu z rokiem1990 od 10–25-krotnie (patrz tablica 2).

W związku z tym niemal wszystkie przedsiębiorstwa budowlanesektora publicznego są już od kilku lat głęboko deficytowe. Napięciai trudności oraz zagrożenia w sektorze budownictwa powodowane sąnie tylko przytoczonymi wyżej zmianami warunków finansowania,układu sił na rynku oraz mechanizmów ekonomicznych ale także:

67

Tablica 2. Skala spadku poziomu rentowności firm budowlanychw latach 1990-2000 (w %)

Rentowność w:Wyszczególnienie

1990 r. 2000 r.

Stopień spadkupoziomu rentowności w

2000 r.do 1990 r.

Firmy o zatrudnieniu do 50 osób 26,0 1,9 13,7 - krotnyFirmy o zatrudnieniu 51-100 osób 38,0 1,5 25,3 - krotnyFirmy o zatrudnieniu 101 do 500 osób 22,0 2,2 10 - krotnyFirmy o zatrudnieniu powyżej 500 osób 30,0 1,5 20 - krotny

Źródło: Obliczono na podstawie danych GUS.

a) szczupłością kapitałów własnych i małą dynamiką ich wzrostuw przypadku prokonsumpcyjnej, a nie prorozwojowej polityki finan-sowej,

b) nadmiernym wzrostem płac,c) polityką trudnego (od strony warunków i procedur) oraz wy-

soko oprocentowanego kredytu,d) malejącymi narzutami kosztów zakupu, kosztów ogólnych

i zysku w wyniku zaostrzającej się konkurencji.W przypadku kumulowania się tak niekorzystnych tendencji,

możliwości przetrwania i rozwoju firm budowlanych są ograniczone,a korzystanie z tradycyjnych (bankowych) kredytów staje się niere-alne ze względu na wymóg posiadania zdolności kredytowej (aktywaobrotowe, zobowiązania bieżące), a przede wszystkim wiarygodno-ści kredytowej (zysk netto + amortyzacja – raty kapitałowe + odset-ki). Stąd rosną zatory płatnicze, których skutkiem jest wysoce niepo-kojący wzrost nadwyżki zobowiązań w stosunku do należności (z82,3% w 1995 r. do 187,7% w 2000 r.), a ogólny poziom zadłużeniaaktywów sięga 50% i więcej. Prowadzi to do spadku płynności fi-nansowej (jej poziom oscyluje ok. 1,0 podczas gdy poziom optymal-ny płynności bieżącej winien wynieść 1,2 do 2,0).

Niski poziom tych wskaźników dyskwalifikuje firmę budowlanąjako kredytobiorcę, ponieważ banki są nastawione na zyski i nie-

68

chętnie podejmują zbyt duże ryzyko, a jeśli – to przy zdecydowaniewyższym oprocentowaniu, które tym bardziej nie wchodzi w rachu-bę. Stąd dla większości firm budowlanych, aby uniknąć problemówfinansowych, niezbędne są nowe formy finansowania w postaci fak-toringu.15

W sferze organizacyjnej budownictwa na szczeblu mikro istniejenatomiast wiele samodzielnych i równolegle funkcjonujących orga-nizacji, słabo przygotowanych do działania w warunkach rynku bu-dowlanego, rynku materiałów budowlanych oraz rynku nieruchomo-ści. Mechanizm tych związków jest następujący:

a) pomiędzy podmiotami rynku inwestycji budowlanych orazpodmiotami rynku materiałów budowlanych i usług budowlanychzwiązki te oparte są na stosunkach umownych, regulujących uwa-runkowania popytu i podaży budowlanej;

b) działania podejmowane na rynku inwestycji budowlanychwzbogacają podaż obiektów budowlanych na rynku nieruchomości,przy czym wiodącą rolę pełni tu rynek inwestycji budowlanych. NaZachodzie połowa projektów budowlanych związana jest z renowa-cją, podczas gdy w Polsce udział ten wynosi około czterdziestu pro-cent;

c) relacje między poszczególnymi segmentami budowlanymimają charakter rynkowy, a podmioty w nim uczestniczące w pełnikorzystają z przywilejów wolności gospodarczej. Jednak całokształtfunkcjonowania tych rynków i występujących między nimi relacjipodlega rządowej i samorządowej regulacji, mających na celu reali-zację ustalonych strategii gospodarczych. Jest to szczególnie ważnew okresie transformacji budownictwa i jego integracji z rynkiemunijnym;

d) najważniejszą rolę do spełnienia mają organizacje rządowe narynku inwestycji budowlanych oraz pomiędzy rynkami inwestycjii usług budowlanych. W pierwszym przypadku zadania regulacyjnetego rynku polegają na tworzeniu warunków inspirujących powsta- 15 Faktoring jest formą przeniesienia (na podstawie umowy) wierzytelności

faktoranta – wystawcy faktury – na faktora – bank lub inne instytucjeświadczące te usługi, z tytułu wykonywania robót budowlano-mon-tażowych, bądź innych dostaw czy usług.

69

wanie inicjatyw inwestycyjnych. Jest to najważniejsza sfera regula-cji, ponieważ rozwój rynku inwestycyjnego wyznacza rozmiarydziałalności budowlanej. Pomiędzy rynkami inwestycji i usług bu-dowlanych zadania regulacyjne polegają na: ochronie interesów pań-stwa w trakcie zawierania i realizacji kontraktów na zamówieniapubliczne, egzekwowaniu przepisów prawa budowlanego, prawagospodarki przestrzennej, a także egzekwowaniu wymogów jakości,bezpieczeństwa i ekologii w realizacji budowlanych przedsięwzięćinwestycyjnych;

e) zadania regulacyjne pomiędzy rynkiem materiałów i usług bu-dowlanych stoją głównie przed samorządem gospodarczym i zawo-dowym budownictwa. Wolność gospodarcza jaką posiadają pod-mioty tych rynków nie może być ograniczana przez bezpośredniąinterwencję państwa w ich działalność. Oprócz realnego popytu namateriały i usługi budowlane relacje między podmiotami tego rynkukształtują rzeczywiste warunki konkurencji;

f) brak tych regulacji, głównie w odniesieniu do rozwoju rynkuinwestycji budowlanych oraz pomiędzy rynkiem inwestycji i usługbudowlanych jest przyczyną słabego postępu technicznego w bu-downictwie (wadliwe sposoby szkolenia, niedostateczne przygoto-wanie kadr menedżerskich do realizacji swych zadań). Wszystko torazem sprzyja niskiemu poziomowi innowacyjności w budownictwieoraz niskiej konkurencyjności budownictwa na arenie międzynaro-dowej.

70

Rozdział IIIObroty zagraniczne Polski usługami budowlanymi

3.1. Wielkość i struktura eksportu usług budowlanych

3.1.1. Rozmiary eksportu usług budowlanych

W statystyce polskiej eksport usług budowlanych jest rejestro-wany przez GUS oraz przez NBP. GUS zbiera informacje od przed-siębiorstw budowlano-montażowych realizujących swoją produkcjępoza granicami kraju. Z kolei NBP zbiera informacje z banków kra-jowych i zagranicznych, w których polskie firmy budowlane prowa-dzą rozliczenia dewizowe. Od 1996 r. w związku z wejściem w życiezmodyfikowanych przepisów dewizowych (Dz. U. Nr 136, poz. 703z późn. zm.), NBP jest zobligowany do zbierania informacji tylko odtych wykonawców usług budowlanych, którzy prowadzą rozliczeniaw polskich bankach.

Pomiędzy informacjami GUS i NBP występują poważne roz-bieżności. Informacje NBP są cenne z tego powodu, że pozwalająocenić efektywność eksportu budownictwa (informacje dotycząwpływów i rozchodów). Od 1996 r. informacja statystyczna nie jesttak pełna, ponieważ brak jest statystyk dotyczących przedsiębiorstwbudowlanych prowadzących swoje rachunki w bankach zagranicz-nych. Znowelizowana ustawa stwarza tu więc istotną lukę informa-cyjną, która wymaga zwiększenia kompletności informacji staty-stycznej opracowywanej przez GUS.

Eksport usług budowlanych według statystyk GUS. Eksportusług budowlanych ma w Polsce duże tradycje i realizowany był zpowodzeniem na wielu rynkach zagranicznych, nie tylko w krajacheuropejskich. W latach osiemdziesiątych Polska była poważnym

71

eksporterem usług budowlanych. O rozmiarach tego eksportu świad-czy chociażby liczba zatrudnionych poza granicami kraju na budo-wach prowadzonych przez polskie przedsiębiorstwa, która wynosiła:

– w 1985 r. – 75.873 osoby,– w 1988 r. – 110.678 osób,– w 1989 r. – 127.882 osoby.Realizując eksport usług budowlanych w latach osiemdziesiątych

państwowe przedsiębiorstwa angażowały się praktycznie we wszyst-kie rodzaje wykonawstwa budowlanego. Na przykład na początkulatach osiemdziesiątych budownictwo ogólne stanowiło od 13% do20% ogólnej wartości eksportu budownictwa. Z kolei eksport bu-downictwa specjalistycznego wahał się od 37% w 1983 r. do 54%w 1982 r. Wreszcie udział eksportu budownictwa produkcyjno-usługowego wynosił od 29% w 1982 r. do 50% w 1983 r.16

Jednostki wykonawcze realizowały najczęściej całość zadań, po-cząwszy od projektowania, poprzez wszystkie etapy wykonawstwa,aż do oddania obiektu do użytku pod klucz. Kontrakty zagraniczne wdziedzinie budownictwa realizowane były w wielu krajach europej-skich (Niemcy, Bułgaria, Czechy, Słowacja, Francja, ZSRR), a takżena rynkach afrykańskich i azjatyckich (Iran, Irak, Sudan, Malezja).W zakresie budownictwa ogólnego głównymi importerami były RFN(w całym okresie lat 1981-1985) oraz Austria (w latach 1984-1985).Znaczącymi importerami z Europy Zachodniej były: Francja, Szwaj-caria i Wielka Brytania.

Głównym importerem w zakresie budownictwa produkcyjno-usługowego, podobnie jak w przypadku budownictwa ogólnego,wśród krajów europejskich była RFN (ok. 90% eksportu do tegoobszaru). W dalszej kolejności wskazać należy na Austrię, Holandięi Włochy. Z krajów rozwijających się największym importeremobiektów produkcyjnych i usługowych był Iran (około 70% wartościeksportu do tej grupy krajów), a w dalszej kolejności Algieria, Libiai Irak. 16 Zob. E. Zawadzki, Wielkość i struktura eksportu budownictwa w Polsce

w latach 80-tych i perspektywy na lata 90-te, "Materiały InformacyjneCentralnej Kadry Kierowniczej", nr 16(165)1987.

72

Z kolei największym importerem obiektów budownictwa specja-listycznego w grupie krajów europejskich była RFN, a następnieSzwajcaria, Włochy i Finlandia. Wśród krajów rozwijających sięnajwiększym importerem była Libia (jej udział dochodził nawet do80% wartości eksportu budownictwa specjalistycznego ogółem). Doinnych odbiorców naszych usług z tego obszaru można zaliczyć Al-gierię, Irak, Jemen oraz Jordanię.

Przemiany polityczne przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięć-dziesiątych, a także zmiany związane z transformacją gospodarcząspowodowały, że rozmiary eksportu realizowane przez polski sektorbudowlany zmniejszyły się drastycznie (4,5-krotnie). Spadła takżeliczba osób zatrudnionych przy realizacji usług budowlanych pozagranicami kraju, która wynosiła:

– w 1993 r. – 25.858 osób,– w 1994 r. – 21.175 osób,– w 1995 r. – 28.844 osoby,– w 1996 r. – 27.535 osób,– w 1997 r. – 26.582 osoby,– w 1998 r. – 20.395 osób,– w 1999 r. – 17.950 osób,– w 2000 r. – 15.626 osób.Oznacza to, że w ciągu dziesięciu lat (w 1989 r. przy eksporcie

usług budowlanych pracowało 127.882 osoby) liczba zatrudnionychprzy eksporcie usług budowlanych spadła ponad 8-krotnie.

Według danych GUS wartość eksportu usług budowlanych(w cenach bieżących) w 1995 r. wynosiła 2,9 mld zł. Była ona wyż-sza od wartości eksportu budownictwa z 1994 r. (wynoszącego 1,3mld zł) ponad dwukrotnie (w 1993 r. wartość usług budowlanychrealizowanych poza granicami kraju wyniosła 1,1 mld zł). Oznaczato, że wartość eksportu budownictwa w 1995 r. w stosunku do 1993r. była ponad 2,5-krotnie wyższa.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wzrostowe tendencjew eksporcie usług budowlanych zostały odwrócone. Aczkolwiekjeszcze w 1996 r. wartość eksportu wzrosła (wyniosła ona 3,1 mldzł), lecz już od 1997 r. wystąpiły tendencje spadkowe. W 1997 r.wartość eksportu usług budowlanych wyniosła 2,7 mld zł, w 1998 r.

73

– 2,5 mld zł, w 1999 r. – 2,2 mld zł, zaś w 2000 r. – 2,1 mld zł). Takwięc w 2000 r. wartość eksportu usług budowlanych spadła, w po-równaniu z 1995 r. o 36%.

Największa jest wartość eksportu budownictwa na rynek UniiEuropejskiej. W 1995 r wyniosła ona 2,08 mld zł, co stanowiło 71%ogólnej wartości usług budowlanych realizowanych poza granicamikraju. Z kolei w 2000 r. wartość eksportu usług budowlanych dotego regionu co prawda spadła (1,76 mld zł), jednakże jego udział wogólnej wartości eksportu budownictwa wzrósł do 83%, tj. o 12punktów procentowych.

Największy eksport usług budowlanych na rynku UE jest reali-zowany w Niemczech. W 1995 r. wartość tego eksportu wyniosła 2mld zł (69% wartości eksportu ogółem). Natomiast w 2000 r. war-tość eksportu usług budowlanych na rynek niemiecki wyniosła 1,76mld zł (79% wartości eksportu ogółem). Mimo że wartość eksportuusług budowlanych do Niemiec spadła w analizowanym okresie o14,2% (z 2.05 mld zł do 1,67 mld zł), to udział tego rynku w ogólnejwartości eksportu w 2000 r. wzrósł o 10 punków procentowych.

W 1995 r. roku eksport usług budowlanych na rynek EuropyŚrodkowej wyniósł 176 mln zł, co stanowiło 6% eksportu ogółem.W Europie Środkowej największym importerem naszych usług bu-dowlanych są Czechy. W 1995 r. wartość eksportu na ten rynek wy-niosła 130 mln zł i stanowiła 74% eksportu polskich usług budowla-nych do całego regionu.

Wartość usługi budowlanych realizowanych na rynku EuropyWschodniej w 1995 r. wyniosły około 590 mln zł, co stanowiło 20%eksportu budownictwa z Polski. Na rynku Europy Wschodniej naj-większym importerem usług budowlanych jest Rosja – 466 mln zł,co stanowiło 79% eksportu na ten rynek.

Wartość produkcji budowlano-montażowej realizowanej przezPolskę w 1995 r. w Europie Środkowo-Wschodniej wyniosła 766mln zł i stanowiła 26% eksportu usług budowlanych. Tak więcudział pozostałych rynków (Bliski Wschód, Azja) w eksporcie bu-downictwa wynosił w 1995 r. około 3%.

74

W 2000 r. wartość eksportu usług budowlanych w Europie Środ-kowo-Wschodniej wyniosła 191 mln zł. (w tym w Europie Środko-wej – 104 mln zł), co stanowiło 9,0% ogólnej wartości eksportuusług budowlanych (do Europy Środkowej – 4,9%). Głównym im-porterem usług budowlanych z Polski do Europy Środkowej byłynadal Czechy (86 mln zł), z udziałem wynoszącym na tym rynku83%. Na rynku Europy Wschodniej liderem w imporcie była Rosja(61 mln zł), której udział na tym rynku wynosił 70%. Udział pozo-stałych rynków (Bliski Wschód, Azja) kształtował się na poziomie8% ogólnej wartości eksportu.

Z porównania obecnej struktury eksportu budownictwa z Polskina rynki światowe ze strukturą realizowaną w jego największymrozkwicie (lata osiemdziesiąte) wynika, że zaszły tu istotne zmiany.W 1985 r. w strukturze eksportu wg obszarów płatniczych, jak towtedy nazywano, eksport do krajów kapitalistycznych i socjalistycz-nych wynosił po około 50%. W 2000 r. udział ten wynosił odpo-wiednio: 83% do krajów kapitalistycznych oraz – 17%, do byłychkrajów socjalistycznych.

Brak jest obecnie statystyk obrazujących strukturę eksportu usługbudowlanych wg rodzaju robót budowlano-montażowych, co należyuznać za istotny mankament informacyjny utrudniający wypracowa-nie i realizację prawidłowej polityki państwa w zakresie eksportuusług budowlanych.

Porównanie statystyk NBP i GUS. NBP przy prezentacji bilan-su rozrachunkowego i płatniczego po raz pierwszy w 1995 r. ująłeksport usług budowlanych w rozbiciu na świadczenia dokonywaneza granicą przez polskie przedsiębiorstwa oraz wykonywane w krajuprzez przedsiębiorstwa zagraniczne. W bilansie rozrachunkowymstatystyka eksportu usług budowlanych obejmuje obroty i saldaprzedsiębiorstw budowlanych mających swoje rachunki w bankachpolskich jak i bankach zagranicznych. W bilansie płatniczym z koleistatystyki eksportu usług budowlanych obejmują obroty i saldaprzedsiębiorstw budowlanych mających swoje rachunki w bankachpolskich.

75

GUS od 1993 r. zbiera informacje o eksporcie usług budowla-nych jedynie w zakresie robót budowlano-montażowych i to odograniczonej liczby firm budowlanych. Z kolei NBP nie ujmuje wswojej sprawozdawczości danych o eksporcie usług budowlanych wprzekroju geograficznym, lecz jedynie "ogółem", przy czym i w tymzakresie brak jest jasności, na ile faktury firm eksportowych ujmująwartość czystych usług budowlanych, na ile zaś także materiały bu-dowlane i inne składniki. Nie ma też jasności, jak traktowane sąkoszty ponoszone przez firmy budowlane na danym rynku na zakuptowarów i usług miejscowych, i czy zakupy te traktowane są w spo-sób jednolity. Wszystko to wpływa na jakość statystyki.

NBP podaje swoje statystyki dotyczące rozmiarów eksportuusług budowlanych w USD, zaś GUS w zł. W celu porównania tychdanych, dla dolara przyjęto za GUS następujące kursy: w 1993 r.1 USD = 1,81 zł; w 1994 r. – 2,27 zł; w 1995 r. – 2,42 zł; w 1996 r. –2,69 zł; w 1997 r. – 3,28 zł; w 1998 r. – 3,49 zł, w 1999 r. – 3,97 zł iw 2000 r. – 4,35 zł. Przy tych kursach eksport budownictwa w latach1993-2000 miał następujące wartości:

– 1993 r. – wg NBP – 1,35 mld zł; wg GUS – 1,12 mld zł,– 1994 r. – wg NBP – 1,40 mld zł; wg GUS – 1,36 mld zł,– 1995 r. – wg NBP – 6,77 mld zł; wg GUS – 2,39 mld zł,– 1996 r. – wg NBP – 4,00 mld zł; wg GUS – 3,15 mld zł,– 1997 r. – wg NBP – 2,20 mld zł; wg GUS – 2,67 mld zł,– 1998 r. – wg NBP – 1,25 mld zł; wg GUS – 2,46 mld zł,– 1999 r. – wg NBP – 1,32 mld zł; wg GUS – 2,16 mld zł,– 2000 r. – wg NBP – 1,28 mld zł; wg GUS – 2,12 mld zł.Z zaprezentowanych tu danych wynika, że różnice pomiędzy

statystykami NBP i GUS są znaczne. Do 1996 r. wartości eksportuusług budowlanych wg NBP są wyższe. W 1993 r. różnica przekro-czyła 20%, w 1994 r. wynosiła 3%, w 1995 r. była prawie 3-krotna,zaś w 1996 r. o 27% na niekorzyść GUS. Od 1997 r. dane GUSprzyjmują wyższe wartości. W 1997 r. statystyki GUS były wyższeod danych NBP o 21%, w 1998 r. o 97%, w 1999 r. o 63%, zaśw 2000 r. o 66%. Utrudnia to prowadzenie analizy i wnioskowanie.

76

3.1.2. Eksport usług budowlanych na rynek UE

Rozmiary eksportu usług budowlanych do Niemiec i jegouwarunkowania ze strony partnerów niemieckich. Według da-nych GUS produkcja budowlano-montażowa realizowana przez pol-skie przedsiębiorstwa na terenie Niemiec w pierwszej połowie latdziewięćdziesiątych kształtowała się następująco: w 1995 r. wyniosła2.047 mln zł i była wyższa niż w 1994 r. (631,1 mln zł) ponad 3-krotnie. W stosunku do 1993 r. (560,3 mln zł) wyniki uzyskane w1995 r. były wyższe prawie 4-krotnie. Produkcja budowlano-montażowa realizowana na terenie Niemiec stanowiła w 1995 r. 70%eksportu usług budowlanych Polski. W 1994 r. udział ten wynosił –46%, a w 1993 r. – 50%.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych eksport budownictwazrealizowany na terenie Niemiec wyniósł: w 1996 r. – 2,099 mln zł(67% ogólnej wartości eksportu budownictwa), w 1997 r. – 1,631mln zł (61%), w 1998 r. – 1,479 mln zł (60%), w 1999 r. – 1,674 mlnzł (77%) zaś w 2000 r. – 1,673 mln zł (79% łącznej wartości eks-portu budownictwa).

Ogólnie można więc powiedzieć, że wartość eksportu usług bu-dowlanych w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych miała silnetendencje wzrostowe (wzrost ponad trzykrotny), natomiast w drugiejpołowie lat dziewięćdziesiątych zarysowały się tendencje spadkowe(20% do 30% w zależności od roku), co związane było z spadkiemkoniunktury budowlanej w RFN. Należy zwrócić przy tym uwagę, żew latach 1999-2000 spadkowi wartości eksportu usług budowlanychdo Niemiec towarzyszył wzrost ich udziału w ogólnej wartości eks-portu tych usług z 70% w 1995 r. do 79% w 2000 r. Związane tobyło z szybszym spadkiem ogólnej wartości eksportu usług budow-lanych z Polski niż eksportu tych usług do Niemiec.

Przeciętne zatrudnienie przy realizacji produkcji budowlano-montażowej na terenie Niemiec w pierwszej połowie lat dziewięć-dziesiątych było następujące: w 1995 r. wyniosło 16.861 osób, costanowiło 58% ogółu Polaków zatrudnionych przy pracach budowla-no-montażowych za granicą. W 1994 r. było na kontraktach wNiemczech 8.960 osób, natomiast w 1993 r. – 10.899 osób, co sta-

77

nowiło po 42% ogółu zatrudnionych w obu powyższych okresach.Poziom zatrudnienia w 1995 r. w stosunku do 1994 r. był wyższyponad 3-krotnie, natomiast w stosunku do 1993 r. – 2,6-krotnie.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych zatrudnienie przy re-alizacji produkcji budowlano-montażowej na terenie Niemieckształtowało się następująco: w 1996 r. wyniosło 18.416 osób (67%ogółu Polaków zatrudnionych przy eksporcie budownictwa), w 1997r. – 17.566 osób (66%), w 1998 r. – 14.367 osób (70%), w 1999 r. –14.083 osób (78%) i w 2000 r. – 12.927 osób (83%). Ogólnie możnawięc powiedzieć, że pomiędzy latami 1993-1996 r. poziom zatrud-nienia przy robotach budowlano-montażowych realizowanych wNiemczech wzrósł 2-krotnie, zaś w latach 1997-2000 wykazywałtendencje spadkowe (o 36%). Związane to było między innymi zsystemem restrykcji stosowanych przez stronę niemiecką w związkuz pogorszeniem się koniunktury budowlanej.

Gospodarka niemiecka przeżywała w latach dziewięćdziesiątychoznaki recesji, objawiającej się m.in. spadkiem produkcji, wzrostembezrobocia, spadkiem kursu DM, ograniczeniem świadczeń socjal-nych i upadkiem wielu firm. Na początku lutego 1997 r. odnotowanorekordowo wysokie bezrobocie (4,7 mln osób), co dało wskaźnikbezrobocia na poziomie 12,2%. W 1996 r. miało miejsce aż 28 tys.bankructw małych i średnich zakładów. W budownictwie mówiło sięwręcz o katastrofie. Jedna trzecia ogólnego przyrostu bezrobociamiała miejsce w budownictwie. Przypisywane było to m. in. spad-kowi inwestycji w nowych landach (w 1996 r. spadek ten wyniósł 4–5%, zaś w starych landach 1,4%) oraz skutkom zniesienia wypłat wprzypadku złej pogody.

Pogarszanie się warunków eksportu usług budowlanych z Polskina rynek niemiecki uwidoczniło się na przełomie lat 1992/1993i związane było z żądaniami opozycji (SPD) i niemieckich związkówzawodowych, aby wypowiedzieć umowy międzynarodowe lub wy-datnie ograniczyć zdolność konkurencyjną firm zagranicznych, cospowodowało uchwalenie ustawy o minimalnych warunkach płaco-wych dla pracowników zagranicznych (tzw. Entsendegesetz). Póź-niej pojawiły się kolejne próby wyparcia firm zagranicznych z rynkuniemieckiego polegające na wprowadzeniu różnych ograniczeń

78

(m.in. administracyjny zakaz działalności w "nowych landach"; do-puszczanie polskich pracowników tylko poprzez kontrakty z wyspe-cjalizowanymi niemieckimi firmami budowlanymi; zbiurokratyzo-wany sposób uzyskiwania zezwoleń na pracę – trwający około 3miesięcy; pobieranie wysokich opłat za wydawanie zezwoleń napracę – 185 DM za 1 osobomiesiąc). Do innych utrudnień dochodząproblemy wynikające z dużego obciążenia finansowego polskichfirm wraz z rozpoczęciem budowy:

– udzielenie gwarancji wykonania zlecenia i gwarancji usunięciaewentualnych usterek przez 5 lat od zakończenia robót. Stanowi tookoło 10% wartości przyszłych wpływów. Należy przy tym podkre-ślić, że udzielane gwarancje przez polskie banki nie zawsze są uzna-wane;

– wynajęcie kwater mieszkalnych (minimalnie na okres 6–12miesięcy po wniesieniu wyprzedzających opłat czynszu). Wypłace-nie od zaraz (tj. od 1-go miesiąca) narzuconych wynagrodzeń, nie-zależnie od przerobu. Odprowadzenie podatku obrotowego, zaliczkina podatek dochodowy i podatek od płac, zakup odzieży ochronnej,opłata dowozu pracowników itp.

Mając na uwadze powyższe wymogi finansowe, eksport usługbudowlanych mogą realizować wyłącznie firmy z odpowiednim ka-pitałem, lub firmy decydujące się na zależność finansową od niezawsze solidnego partnera niemieckiego.

Utrudnienia eksportu wynikające z krajowych rozwiązańsystemowych. Wśród utrudnień leżących po stronie polskich mecha-nizmów warunkujących eksport usług budowlanych należy wymie-nić:

a) brak należytej koordynacji działalności na rynku niemieckim,co powoduje, że na rynek ten wchodzą coraz słabsze finansowo fir-my, wzmagające "polsko–polską" konkurencję, niezdolne do utrzy-mania biur nadzoru, uciekające się do oszukiwania na płacach, nie-zdolne do spełnienia coraz ostrzejszych wymogów na rynku i kom-promitujące kondycję polskiej gospodarki w procesie integracji zUnią Europejską;

79

b) kolizyjność polskiego i niemieckiego (unijnego) prawodaw-stwa pracy (taryfikacja płac, czas pracy, liczba nadgodzin, sposóbobciążenia płacy kosztami ubezpieczeń socjalnych itp.), prawa po-datkowego (umowy o zapobieganiu podwójnego opodatkowania,zawierają zbyt ogólne przepisy, co utrudnia racjonalną kalkulacjęwłasnych kosztów);

c) brak możliwości bezcłowego przywozu do kraju mienia firmy,zakupionego w Niemczech i używanego w trakcie realizacji kon-traktu. Z tego powodu polskie firmy odstępują za bezcen użytkowa-ny sprzęt i pojazdy (płacąc jeszcze za ich utylizację), mimo, że sprzętten (gdyby nie cła), mógłby być nadal eksploatowany w kraju.

3.1.3. Eksport usług budowlanych do innych krajów UE

Wartość i strukturę eksportu usług budowlanych na rynku UEpodano w tablicy 1. Wynika z niej, że udział pozostałych krajów UE,poza Niemcami, w ogólnej wartości eksportu usług budowlanych byłnieznaczny z lekką tendencją wzrostową i kształtował się na pozio-mie od 1,7% w 1995 r. do 5,2% w 2000 r. W polskim eksporcie pozaNiemcami wiodącą rolę odgrywały w 1995 r. – Austria, Szwecjai Dania. Z kolei w 2000 r. liderem były Hiszpania i Włochy, a tuż zanimi Austria i Szwecja oraz Dania.

W 2000 r. na podkreślenie zasługuje pojawienie się trzech no-wych krajów unijnych, do których skierowano eksport usług bu-dowlanych (są to: Irlandia, Luksemburg oraz Portugalia). Chociażudział tych krajów w eksporcie usług budowlanych jest śladowy(0,12%) to jednak świadczy on o poszukiwaniu nowych rynkówzbytu przez polskie firmy budowlane.

80

Tablica 3. Wielkość i struktura eksportu usług budowlanych na rynekkrajów UE w latach 1995-2000 (mln zł i %)

1995 1998 1999 2000Krajewartość % wartość % wartość % wartość %

Austria 24.591 1,18 10.347 0,67 11.722 0,66 16.162 0,91Belgia 553 0,03 1.301 0,08 1.180 0,07 1.236 0,07Dania 6.168 0,30 6.141 0,39 8.012 0,45 7.829 0,44Finlandia 79 0,00 2.345 0,15 2.815 0,16 2.534 0,14Francja 65 0,00 539 0,03 1.401 0,08 8.499 0,48Grecja 334 0,02 358 0,02 1.347 0,08 1.334 0,07Hiszpania 1.259 0,06 18.229 1.18 23.542 1,34 23.351 1,32Holandia - - 2.197 0,14 2.257 0,13 1.960 0,10Irlandia - - - - - - 619 0,04Luksemburg - - - - - - 585 0,03Portugalia - - - - - - 952 0,05Szwecja 1.662 0,08 6.378 0,41 18.150 1,03 7.662 0,43WielkaBrytania 29 0,00 1.821 0,11 1.107 0,06 2.438 0,13Włochy 271 0,01 10.538 0,68 12.487 0,71 17.298 0,98Rynek UEbez Niemiec 35.011 1.68 60.194 3,91 84.020 4,78 92.459 5,23Niemcy 2.047.171 98,32 1.479.445 96,09 1.673.982 95,22 1.673.505 94,77Rynek UEogółem 2.082.182 100,0 1.539.639 100,0 1.758.002 100,0 1.765.964 100,0


3.1.4. Eksport usług budowlanych na rynek rosyjski

Polska była w przeszłości znaczącym eksporterem budownictwado b. ZSRR, a i dziś polskie firmy budowlane są nadal obecne wRosji, chociaż ich aktywność na tym rynku jest ograniczona. Wprzeszłości przeważająca część kontraktów budowlanych była reali-zowana w ramach rządowych tzw. umów surowcowych, które byłyrozliczane na zasadach kredytowo-kompensacyjnych, tj. przez spłatęzobowiązań strony radzieckiej dostawami surowców do Polski.Usługi budowlane realizowane były wtedy przez przedsiębiorstwapaństwowe (m.in. Energopol, Budimex, Polimex-Cekop) lub przez

81

osoby fizyczne kierowane na budowy w ZSRR za pośrednictwemnp. Polserwisu. Prace budowlane były realizowane w oparciu o pro-jekty i kosztorysy radzieckie i rozliczane w rublach transferowych.

Sytuacja na rosyjskim rynku budowlanym. Po 1991 r. warun-ki realizacji usług budowlanych na rynku rosyjskim uległy zmianie,chociaż takie elementy jak zwyczaje, podstawowe normy i standardypozostały w zasadzie niezmienione. Jednakże bezpośrednie inwesty-cje zagraniczne kapitału zachodniego w Rosji oraz rozwój mechani-zmów rynkowych spowodowały znaczne zmiany w warunkach reali-zacji budownictwa, a nawet w architekturze budownictwa i częścio-wo w jego normach i standardach. W latach 1991-1995 nastąpił spa-dek popytu inwestycyjnego w Rosji, w tym spadek popytu na usługibudowlane, który dotknął zarówno firmy krajowe jak i zagraniczne.Wielkie inwestycje surowcowe zostały zahamowane lub ograniczonei pewne ożywienie w tym zakresie odnotowano dopiero w 1995 r.

Przejście na rozliczenia w walutach wymienialnych z krajamiEuropy Środkowej i Wschodniej ograniczyło eksport budownictwana rynek rosyjski, realizowany przy udziale firm zagranicznych ztego regionu. Jednak mimo tych niekorzystnych zjawisk, rosyjskiimport usług budowlanych pozostaje tradycyjnie nadal znaczny.Konkurencyjność na rosyjskim rynku budowlanym kształtowana jest– z jednej strony – przez niski poziom płac, a z drugiej – jest obniża-na przez wzrost cen materiałów budowlanych, maszyn i sprzętu bu-dowlanego oraz zmiany kursu rubla do USD. Wszystko to powoduje,że przejrzystość rosyjskiego rynku budowlanego jest mała.

Z punktu widzenia interesów Polski, eksport usług budowlanychstanowi ważny czynnik równoważenia wzajemnego handlu, przy-czyniając się istotnie do zmniejszenia ujemnego salda płatniczego zRosją. Obecnie usługi budowlane na rynku rosyjskim realizowane sągłównie przez polskie firmy prywatne lub spółki prawa handlowegoz udziałem kapitału prywatnego. Z tego też względu dostęp do in-formacji o miejscu polskich firm budowlanych na rynku rosyjskimjest znacznie utrudniony.

82

Rozmiary eksportu budownictwa. Ważnym źródłem informacjio imporcie polskich usług budowlanych do Rosji jest statystyka ban-kowa Rosji obejmująca płatności rosyjskich banków z tytułu importutych usług. Jest ona jednak mało precyzyjna ponieważ ze zrozumia-łych względów nie obejmuje płatności banków zagranicznych zausługi realizowane w Rosji (dużo firm polskich posiada rachunki wbankach nie rosyjskich), a w rozbiciu na kraje – wykazuje jedyniegeneralnych wykonawców, a nie podwykonawców. Ponadto w ostat-nich kilku latach obserwuje się w Rosji aktywność niewielkich pol-skich firm realizujących prace remontowe i wykończeniowe, któredziałają nielegalnie (bez licencji i bez pozwolenia na pracę), czegonie uwzględniają ani statystyki polskie ani rosyjskie. Wynika z tego,że brak jest wiarygodnej statystyki opisującej precyzyjnie eksportbudownictwa na rynek rosyjski.

Wydatki Rosji na zagraniczne usługi budowlane wyniosły w1993 r. – 1.044 mln USD, stanowiąc 11,4% całego rosyjskiego im-portu w sektorze usług. Wartość polskich usług budowlanych wyko-nanych w Rosji w 1995 r., według danych rosyjskich, wyniosłaokoło 200 mln USD (484 mln zł, przy kursie za dolara wynoszącym– 2,42 zł). Polska jest zatem ważnym dostawcą usług budowlanychdo Rosji. Nasz udział w imporcie rosyjskich usług budowlanych,wykazanych w materiałach przedłożonych przez Rosję ŚwiatowejOrganizacji Handlu, można oszacować na 15%.

Biuro Radcy Handlowego z Moskwy podało, że w 1996 r. war-tość rosyjskiego importu usług budowlanych wyniosła około 1 mldUSD, z czego udział Polski oszacowano na około 15%, tj. około 150mln USD, co w przeliczeniu na złote daje wartość około 403 mln zł(przy kursie 2,69 za dolara).

Z porównania tych statystyk z danymi GUS wynika, że w 1995 r.eksport budownictwa do Rosji wyniósł 466,7 mln zł (16% ogólnejwartości eksportu budownictwa). Można więc powiedzieć, że staty-styki polskie są w tym przypadku względnie porównywalne ze staty-stykami rosyjskimi tyle, że nie obrazują one pełnego rozmiaru eks-portu budownictwa z Polski do Rosji. Warto dodać, że w latach1993-1995 eksport ten miał tendencję wzrostową. I tak w 1993 r.jego rozmiar był szacowany przez GUS na poziomie 151 mln zł

83

(13% ogólnej wartości eksportu budownictwa), a w 1994 r. w wyso-kości 284 mln zł (21% ogólnej wartości eksportu budownictwa).

Tak więc rozmiary eksportu w 1995 r. były wyższe o 64% w po-równaniu do 1994 r. i 3-krotnie wyższe niż w 1993 r.

Na początku drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych wartośćeksportu usług budowlanych do Rosji wyraźnie wzrosła, jednakżejego udział w ogólnej wartości eksportu budownictwa nie zmieniłsię. W 1996 r. wyeksportowano usługi budowlane o wartości 554mln zł (18% ogólnej wartości eksportu usług budowlanych), w 1997r. – 559 mln zł (21%), w 1998 r. – 527 mln zł (21%).

Dopiero przy końcu dekady wartość eksportu usług budowlanychdo Rosji wyraźnie zmalała i w 1999 r. wyniosła 73 mln zł (3,4%),zaś w 2000 r. – 61 mln zł (2,9% ogólnej wartości eksportu usługbudowlanych).

GUS podaje, że w 1995 r. na terenie Rosji przy pracach budow-lanych zatrudniono 5.094 osoby. W porównaniu do 1994 r., (zatrud-niano 4.066 osób), nastąpił więc wzrost o 25%, natomiast w stosun-ku do 1993 r. (zatrudniano wówczas 4.151 osób) wzrost wyniósł23%.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych liczba osób, pracują-cych na rosyjskich budowach wyraźnie zmalała. W 1996 r. zatrud-nienie wyniosło 3.213 osób, w 1997 r. – 3.223 osoby, w 1998 r. –1.899 osób, w 1999 r. – 829 osób i w 2000 r. – 562 osoby.

Tak więc w porównaniu do 1995 r. liczba Polaków pracującychna rosyjskich budowach w 2000 r. spadła prawie dziesięciokrotnie.

Problemy polskich firm eksportujących na rynek rosyjski.Strona rosyjska nie stosuje specjalnej polityki wobec polskich eks-porterów usług budowlanych, tzn. polskie przedsiębiorstwa trakto-wane są na ogólnych zasadach przyjętych wobec zagranicznych firmbudowlanych. Warunkiem prowadzenia robót budowlano-monta-żowych na terenie Rosji przez firmy zagraniczne jest posiadanielicencji federalnej (ważnej na terenie całej Rosji), lub regionalnej(ważnej tylko na terenie obwodu, gdzie licencja została wydana).Polskie przedsiębiorstwa nie skarżą się na trudności z otrzymaniem

84

licencji. Niezależnie od licencji wymagane jest zezwolenie władzadministracyjnych szczebla obwodowego na zatrudnienie obcokra-jowców. W niektórych przypadkach odnotowywane są trudności zuzyskaniem takich zezwoleń i naciski władz w kierunku zatrudnieniarosyjskich robotników.

Polskie przedsiębiorstwa budowlano-montażowe cieszą się wRosji dobrą opinią w zakresie jakości i terminowości, natomiast sąmniej konkurencyjne pod względem cen oraz oferują mało korzystnewarunki płatności. Największym eksporterem usług budowlanych narynek rosyjski są firmy tureckie i fińskie, a w dalszej kolejności:niemieckie, austriackie i z terenu byłej Jugosławii. Firmy zachodnio-europejskie zatrudniają na budowach w Rosji robotników tureckich iz państw Europy Środkowej i Wschodniej. Oferują korzystniejszewarunki płatności, ponieważ korzystają z preferencyjnych kredytówi gwarancji w ramach programów wspierania eksportu. Bez systemupreferencyjnych kredytów i gwarancji (analogicznego jak w pań-stwach Europy Zachodniej) polskie przedsiębiorstwa eksportująceusługi budowlane nie będą w stanie skutecznie konkurować na rynkurosyjskim.

Najpoważniejszym problemem na rosyjskim rynku budowlanymjest spadek aktywności inwestycyjnej w wyniku kryzysu gospo-darczego w 1998 r. W związku z powyższym w pierwszej kolejnościrealizowane są usługi budowlane finansowane w ramach kredytówzagranicznych. Brak wsparcia kredytowego dla polskich przedsię-biorstw budowlanych powoduje, że często zmuszane są one wystę-pować w charakterze podwykonawców firm niemieckich i austriac-kich, mimo że pod względem technicznym, organizacyjnymi cenowym byłyby w stanie samodzielnie podjąć się wykonawstwa.

3.2. Wielkość i struktura importu usług budowlanych

Wśród obrotów usługami budowlanymi najczęściej poddawanyjest analizie ich eksport, ponieważ statystyki dotyczące eksportuusług budowlanych są relatywnie łatwiej dostępne (gromadzi je GUSoraz NBP). Import usług budowlanych jest rzadziej poddawany ana-lizom. Po pierwsze, dlatego że odpowiednich statystyk nie gromadzi

85

GUS (robi to wyłącznie NBP). Po drugie statystyki NBP nie obej-mują importu robót budowlano-montażowych realizowanych przezspółki z udziałem kapitału zagranicznego, według kraju pochodzeniakapitału. Ponieważ udział importu budownictwa realizowanegoprzez spółki z kapitałem zagranicznym w ogólnej wartości importubudownictwa jest znaczący (stanowi około 90%), stąd statystykiNBP są w tym względzie ułomne.

Mankament ten jest o tyle istotny, że zniekształca bilans obrotówusługami budowlanymi, co z kolei przenosi się na bilans płatniczykraju. W praktyce gospodarczej znana jest teza, że Polska od okołotrzydziestu lat jest netto eksporterem usług budowlanych (przewagawartości eksportu usług budowlanych nad wartością ich importu).Tymczasem pogłębiona analiza zaprzecza tej tezie. Z uwagi nawspomniane mankamenty statystyczne, które nie rejestrują nowychtrendów pojawiających się w tym zakresie (co dowodzimy w tejpracy), Polska stała się od 1997 r. faktycznie netto importerem usługbudowlanych i tendencja ta jest utrzymywana.

Opracowanie statystyk dotyczących importu usług budowlanychrealizowanych przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego wy-maga specjalistycznych badań GUS, o wysokim zaawansowaniumerytorycznym, dlatego też nie należą one do badań rutynowych i sąrzadko przeprowadzane (w latach dziewięćdziesiątych badań takichnie prowadzono). Dla potrzeb niniejszej pracy badania takie zostaływykonane. Źródłem danych o nakładach jest sprawozdanie I-01,natomiast do wyliczeń struktury kapitału zagranicznego wykorzysta-no sprawozdanie KZ. Wartość importu usług budowlanych zostałaprzypisana danym krajom według kryterium kraju udziałowca, któ-rego kapitał jest przeważający. W innych przypadkach import usługbudowlanych został oszacowany według udziału procentowego ka-pitału zagranicznego danego kraju w kapitale zagranicznym spółkiogółem.

Import usług budowlanych w Polsce jest realizowany przez dwarodzaje przedsiębiorstw budowlanych:

a) przedsiębiorstwa zagraniczne, które nie wchodzą w powiąza-nia kapitałowe w Polsce (ani z przedsiębiorstwami polskimi, ani zinnymi – zagranicznymi), działają nie dłużej niż jeden rok, nie spo-

86

rządzają bilansu sprawozdawczego ze swojej działalności oraz niepłacą podatków od zysku;

b) przedsiębiorstwa zagraniczne, które posiadają osobowośćprawną wg prawa polskiego, wchodzą w powiązania kapitałowe zprzedsiębiorstwami polskimi (ewentualnie także i z innymi – zagra-nicznymi), ich oddziały funkcjonują w Polsce dłużej niż jeden rok,sporządzają coroczny bilans sprawozdawczy ze swej działalnościoraz płacą podatki od zysku.

W dalszej analizie pierwszy rodzaj przedsiębiorstw budowlanychbędziemy nazywać przedsiębiorstwami zagranicznymi, drugi zaś –spółkami z udziałem kapitału zagranicznego.

Z analitycznego punktu widzenia import usług budowlanych re-alizowany przez przedsiębiorstwa zagraniczne w Polsce nie przed-stawia większych problemów merytorycznych. Statystyki groma-dzone przez NBP są dostępne, aczkolwiek w zbyt syntetycznychprzekrojach. NBP nie ujawnia np. struktury obrotów usługami bu-dowlanymi według krajów pochodzenia importowanych usług, cojest istotnym ograniczeniem. Jednakże z uwagi na mały udział war-tości importu tych usług w globalnym imporcie budownictwa, pro-blem ten nie jest aż tak istotny.

Ponieważ do tej pory brak było informacji o imporcie usług bu-dowlanych realizowanych przez spółki z udziałem kapitału zagra-nicznego, główny nacisk został położony na analizę tego właśniezjawiska.

3.2.1. Charakterystyka importu usług budowlanych spółek zkapitałem zagranicznym

Rozmiary i dynamika importu usług budowlanych. Wartośćimportu usług budowlanych w 1995 r. wyniosła 1.048 mln zł.17 Im- 17 W stosunku do obowiązującej Europejskiej Klasyfikacji Działalności

(EKD) zastosowano w tekście skróty i symbole literowe wg systemuobowiązującego w GUS:

87

port ten był ukierunkowany na działalność produkcyjną (73%) orazna działalność handlową (15%). Głównym importerem usług bu-dowlanych byli inwestorzy z Holandii (24% ogólnej wartości im-portu spółek z kapitałem zagranicznym), z Niemiec (20%) oraz Sta-nów Zjednoczonych (17%). Wartość importu usług budowlanych zkrajów Unii Europejskiej stanowiła 67% ogólnej wartości importuusług budowlanych realizowanego przez spółki z udziałem kapitałuzagranicznego.

Wartość importu usług budowlanych w 1997 r. wyniosła 2.884mln zł. W porównaniu z 1995 r. była ona prawie trzykrotnie wyższa.Podobnie jak w 1995 r. także i w 1997 r. w strukturze importu naj-większy udział miała działalność produkcyjna. Do tej sfery był kie-rowany import o wartości 1.897 mln zł, co stanowiło 66% ogółu A – rolnictwo (rolnictwo, łowiectwo i pokrewne działalności usługowe);C – górnictwo (górnictwo węgla kamiennego i brunatnego, pozostałe gór-

nictwo i kopalnictwo);D – działalność produkcyjna (artykuły spożywcze, wyroby tytoniowe, tka-

niny, odzież, garbowanie skór, wyroby drewniane, papier, wydawnictwa,rafinerie ropy naftowej, chemikalia, guma i tworzywa sztuczne, szkło iceramika, metale, wyroby metalowe, maszyny i urządzenia, maszyny biu-rowe i komputery, aparatura elektryczna, sprzęt radiowo-telewizyjny, in-strumenty muzyczne, pojazdy mechaniczne, meble, zagospodarowanieodpadów);

F – budownictwo (wszystkie rodzaje działalności budowlanej);G – handel (handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów mechanicz-

nych, motocykli oraz artykułów przeznaczenia osobistego i użytku domo-wego);

H – hotele (hotele i restauracje);I – transport (transport, gospodarka magazynowa i łączność);K – nieruchomości (obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związa-

na z prowadzeniem interesów);O – pozostała działalność (odprowadzanie ścieków, rekreacja, pozostała

działalność);B – rybołówstwo;E – energia elektryczna i inne nośniki energetyczne;J – pośrednictwo finansowe i ubezpieczeniowe;M – edukacja;N – ochrona zdrowia.

88

importu budownictwa. W dalszej kolejności import usług budowla-nych realizowany był w działalności handlowej (18%), budowlanej(7%) oraz transporcie i łączności (5%). W pozostałych sektorachdziałalności gospodarczej takich jak hotele, nieruchomości, górnic-two, import usług budowlanych kształtował się na poziomie 1–2%ogólnej jego wartości.

Największym importerem usług budowlanych byli inwestorzyz Niemiec, na których w 1997 r. przypadało 23,5% ogólnej wartościimportu usług budowlanych spółek z kapitałem zagranicznym. Im-port usług budowlanych z Niemiec skierowany był głównie do dzia-łalności produkcyjnej (66% ogółu importu) oraz działalności han-dlowej (26%). Ważnym dostawcą usług budowlanych była takżeHolandia (18% ogólnej wartości importu spółek z kapitałem zagra-nicznym). Holenderskie dostawy usług budowlanych były ukierun-kowane, podobnie jak i niemieckie, głównie na działalność produk-cyjną (54%) i handlową (33%). Na trzecim miejscu znajdował sięimport usług budowlanych ze Stanów Zjednoczonych (11% ogólnejwartości importu usług budowlanych spółek z udziałem kapitałuzagranicznego). Import usług budowlanych z krajów Unii Europej-skiej w 1997 r. stanowił łącznie 70% ogólnej wartości importu tychusług spółek z udziałem kapitału zagranicznego.

Import usług budowlanych z krajów CEFTA był marginesowyi jego udział wynosił w tym samym okresie 0,4% ogólnej wartościimportu spółek z udziałem kapitału zagranicznego.

W 1999 r. wartość importu usług budowlanych wyniosła 10.079mln zł. W porównaniu do 1995 r. była ona prawie dziesięciokrotniewiększa, natomiast w relacji do 1998 r. (6.647 mln zł) o 52%.W strukturze importu, podobnie jak w poprzednich latach, najwięk-szy udział miała działalność produkcyjna. W tej sekcji import usługbudowlanych osiągnął wartość 3.972 mln zł, co stanowiło 39% ogółuwartości importu budownictwa. Na dalszym miejscu uplasował sięimport usług budowlanych w handlu (25%), transporcie i łączności(25%) oraz budownictwie (7%).

89

Tablica 4. Import usług budowlanych dokonanych przez spółki z kapi-tałem zagranicznym w 2000 r. wg kraju pochodzenia kapitału orazsekcji EKD (w tys. zł)

Ogółem A C D E F G H I J K N OOGÓŁEM 8892837 11138 13311 31011733077171542661775976 185870 2602426 22325 695650 339 22309

Austria 90176 0 430 35736 0 616 34488 12542 191 4436 1586 98 53Australia 3659 0 0 1300 0 X X 0 516 0 0 0 0Azerbejdzan 36 0 0 0 0 0 36 0 0 0 0 0 0Belgia 96511 0 0 73843 X 2260 3273 0 0 0 X 0 6678Bułgaria 13 0 0 13 0 0 0 0 0 0 0 0 0Bahamy 1882 0 0 43 0 0 1839 0 0 0 0 0 0Białoruś 388 0 0 388 0 0 0 0 0 0 0 0 0Kanada 4290 0 0 1868 0 2288 0 0 0 0 0 0 134Szwajcaria 158279 0 0 108310 0 0 36605 45 1028 0 12292 0 0Cypr 21251 X 0 10384 0 6286 228 0 3766 0 21 0 XCzechy 4224 0 0 2580 0 40 1604 0 0 0 0 0 0Niemcy 1571974 2023 5974 805212 67057 26298 189152 4255 246518 15451 202322 114 7599Dania 96886 911 0 64050 0 0 31925 0 0 0 0 0 0Dominikana 3330 0 0 3330 0 0 0 0 0 0 0 0 0Hiszpania 20636 0 0 18099 0 1716 X 0 0 0 X 0 0Finlandia 21327 0 X X 0 0 0 0 0 0 0 0 0Francja 1051357 120 0 219995 42985 1950 243501 135804 391108 0 15834 0 61

Ogółem A C D E F G H I J K N OW. Brytania 127318 645 0 58851 0 0 66351 279 625 0 257 0 0Grenada X 0 0 X 0 0 0 0 0 0 0 0 0Grecja 628 0 0 142 0 0 0 0 486 0 0 0 0Chorwacja X 0 0 X 0 0 0 0 0 0 0 0 0Węgry 5042 0 X X 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Ogółem A C D E F G H I J K N OIrlandia 1838 X 0 1132 0 0 0 0 0 0 X 0 0Izrael 3886 0 0 109 0 0 3778 0 0 0 0 0 0Islandia X 0 0 0 0 0 X 0 0 0 0 0 0Włochy 128257 21 X 114411 X 0 4067 330 384 0 973 0 116Japonia 6455 0 0 6330 0 0 125 0 0 0 0 0 0Komory X 0 0 X 0 0 0 0 0 0 0 0 0Korea Płd. 71006 0 0 52205 0 X 0 0 0 0 X 0 0Lichtenstein 6503 0 0 4202 0 0 2301 0 0 0 0 0 0Luksemburg 162564 0 0 60115 0 0 96103 0 0 0 6346 0 0Monako 2201 0 0 2100 0 X X 0 0 0 0 0 0Malta X 0 0 0 0 0 X 0 0 0 0 0 0

90

Malezja X 0 0 0 0 0 0 0 0 X 0 0 0Holandia 1982616 6895 X 453504 24425 549 929852 X 118300 0 448337 0 348Norwegia 6213 0 0 6203 0 0 10 0 0 0 0 0 0Panama 1237 0 0 1237 0 0 0 0 0 0 0 0 0Pakistan 99 0 0 99 0 0 0 0 0 0 0 0 0Portugalia 359 0 0 212 0 0 147 0 0 0 0 0 0Rosja 82805 0 0 91 0 80881 416 1269 21 0 0 127 0Szwecja 273307 0 X 83696 157102 196 23498 0 2302 0 1342 0 XSingapur 1285 0 0 1285 0 0 0 0 0 0 0 0 0Słowenia 3614 0 0 482 0 0 3132 0 0 0 0 0 0Słowacja 1963 0 0 0 0 0 1963 0 0 0 0 0 0Turcja 70789 0 0 919 0 0 67710 0 0 0 2160 0 0Ukraina 668 0 0 128 0 0 540 0 0 0 0 0 0USA 2757455 0 0 839080 0 10404 31207 31102 1837181 234 1045 0 7202Wyspy Dz. X 0 0 0 0 X 0 0 0 0 0 0 0Jugosławia X 0 0 X 0 0 0 0 0 0 0 0 0

X - Jednostki utajnione ze względu na tajemnicę statystyczną.Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Zwraca uwagę zmiana struktury sektorowej importu usług bu-dowlanych w 1999 r. w porównaniu do lat poprzednich. Malał udziałimportu usług budowlanych w działalności produkcyjnej (z 73%w 1995 r. do 39% w 1999 r.) oraz handlu (z 15% w 1995 r. do 2,5%w 1999 r.), wzrastał natomiast udział transportu i łączności w ogólnejwartości importu usług budowlanych (z 3,5% w 1995 r. do 25%w 1999 r.).W 2000 r. wartość importu usług budowlanych wyniosła8.893 mln zł. (tablica 4). W relacji do 1995 r. była ona ponad ośmio-krotnie wyższa, zaś w porównaniu do 1999 r. stanowiła ona 88% tejwartości. Nastąpiły także zmiany wśród dostawców usług budowla-nych (tablica 5). Największym dostawcą okazały się Stany Zjedno-czone (30,3% ogólnej wartości importu usług budowlanych spółekz kapitałem zagranicznym w 2000 r., zaś w 1999 r. – 28,4%).W poprzednich latach USA plasowało się na trzecim miejscu,z udziałem wynoszącym: w 1995 r. – 17% i w 1997 r. – 11%. Importusług budowlanych z USA kierowany był głównie do transportui łączności (66,7% ogółu importu) oraz działalności produkcyjnej(30,4%). Ważnym dostawcą usług budowlanych pozostaje w dal-szym ciągu Holandia (w 2000 r. – 22,3% łącznej wartości importu

91

usług budowlanych). W poprzednich latach udział ten wynosił: w1995 r. – 24%, w 1997 r. – 18%, w 1999 r. – 22,4%. Holenderskieusługi budowlane są skierowane głównie do handlu (48%), działal-ności produkcyjnej (23%) oraz nieruchomości (23%).

Tablica 5. Wielkość i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 przez spółki z kapitałem zagranicznym

Kraje 2000 1999 1998 1997 1996 1995tys. zł % tys. zł % tys. zł % tys. zł % tys. zł % tys. zł %

Antyle Holen-derskie - - 530 0,01 - - - - - -Austria 90176 1,01 96.144 0,95 143.509 2,16 94.375 3,32 56.355 3,1 20.277 1,9Australia 3659 0,00 268 0 1.698 0,03 3.962 0,11 7.201 0,4 10.210 1,1Azerbejdżan 36 0,00 - - - - - - - - - -Belgia 96511 1,10 81.922 0,81 67.916 1,02 45.111 1,6 7.242 0,4 7.968 0,8Bułgaria 13 0,00 - - - - - - - - - -Bahamy 1882 0,02 12 0 3.0336 0,46 - - - - -Białoruś 388 0,00 - - 80 0 - - - - - -Chile - - 219 0 - 0 - - - - -Chiny - - 17.026 0,17 18.287 0,28 - - - - -Chorwacja - 13.687 0,14 12.503 0,19 - - - - -Cypr 21251 0,24 11.446 0,11 54.437 0,82 71.282 2,51 - - 252 0,0Czechy 4224 0,05 20.554 0,2 3.914 0,06 11.512 0,4 - -Dania 96886 1,09 11.4.216 1,13 113.205 1,7 73.764 2,6 63.118 3,4 21.804 2,1Dominikana 3330 0,04 - - - - - - - - - -Finlandia 21327 0,24 19.562 0,19 13.052 0,2 41.055 1,4 16.757 0,9 10.772 1,0Francja 1051357 11,82 826.598 8,2 923.432 13,89 236.613 8,2 108.787 5,9 91.178 8,7Grecja 628 0,01 599 0,01 49 0 161 0,0 - - 31 0,0Gruzja - - 271 0 - 0 - - - - -Hiszpania 20636 0,23 708.757 7,03 8.925 0,13 1.371 0,0 - - 3.016 0,3Holandia 1982616 22,29 2.261.669 22,44 1341540 20,18 523.121 18,1 370.368 20,2 250.412 24,0Irlandia 1838 0,02 4.609 0,05 2.506 0,04 6.354 0,2 1.234 0,1 1.107 0,1Islandia - - 14.371 0,14 3.129 0,05 - - - - - -Izrael 3886 0,04 6.237 0,06 1.224 0,02 4.429 0,2 7.046 0,4 1.106 0,1Japonia 6455 0,07 51.788 0,51 6.831 0,1 5.484 0,2 2.599 0,1 65 0,0Kanada 4290 0,05 4.297 0,04 13.742 0,21 5.076 0,2 5.741 0,3 4.407 0,4Korea Płd. 71006 0,80 119.878 1,19 120.447 1,81 89.144 3,1 48.713 2,7 - -Korea Pn. - - - - 517 0,01 - - - - - -Kuba - - - - 783 0,01 - - - - - -Lichtenstein 6503 0,07 70.001 0,69 24.950 0,38 5.557 0,2 3.629 0,2 8.835 0,8Litwa - - - - 6.301 0,09 - - - - - -Luksemburg 162564 1,83 105.582 1,05 21.162 0,32 5.795 0,2 6.520 0,4 7.577 0,7Malta - - 2.370 0,02 125 0 - - - - - -

92

Malezja - 4.037 0,04 305 0 - - - - - -Monako 2201 0,02 27 0 1.272 0,02 - - - - - -Nauru - - - - 91 0 - - - - -Niemcy 1571974 17,68 1.261.957 12,52 914.766 13,76 678.052 23,5 404.787 22,1 206.035 19,6Norwegia 6213 0,07 270.006 2,68 15.189 0,23 8.629 0,3 480 0 3.721 0,4N. Zelandia - - 57 0 32 0 - - - - - -Panama 1237 0,01 800 0,01 722 0,01 166 0,0 - - 2 0,0Portugalia 359 0,00 65 0 12 0 - - - - - -Rosja 82805 0,93 672.825 6,68 339.125 5,1 164.028 5,7 96.659 5,3 9.267 0,9Singapur 1285 0,01 2.861 0,03 1.020 0,02 1.103 0,0 5.912 0,3 2.478 0,2Słowacja 1963 0,02 7 0 10 0 - - - - - -Słowenia 3614 0,04 - - - - - - - - - -Sri Lanka - - 23 0 - 0 - - - - - -St. Zjedn. 2757455 31,01 2.866.348 28,44 1950610 29,35 312.216 10,8 267.182 14,6 183.736 17,5Surinam - - - - 159 0 - - - - - -Szwecja 273307 3,07 194.829 1,93 104.293 1,57 97.452 3,4 60.124 3,3 23.192 2,2Szwajcaria 158279 1,78 146.316 1,45 150.140 2,26 123.112 4,3 74.994 4,1 77.543 7,4Tajwan - - - - 9 0 733 0,0 - - - -Turcja 70789 0,80 72 0 140 0 1.499 0,1 - 128 0,0Uganda - - - - 5 0 - - - - - -Ukraina 668 0,01 108 0 2.668 0,04 10.474 0,4 2.057 0,1 35 0,0Watykan - - - - 29 0 - - - - - -Węgry 5042 0,06 872 0,01 1.451 0,02 1.422 0,0 - - - -Wielka Bryt. 127318 1,43 276.623 2,74 160.694 2,42 129.209 4,5 96.814 5,3 36.663 3,5Włochy 128257 1,44 72.307 0,72 96.164 1,45 105.202 3,6 106.052 5,8 45.484 4,3W. Dziewicze - - 507 0,01 - 0 36 0,0 - - 5 0,0Ogółem 8.892.83

7100 10.079.742 100 6.646.74

7100 2.884.59

1100 1.834.69

1100 1.048.58

4100

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.Na trzecim miejscu znajdują się Niemcy, z udziałem wynoszą-

cym w 2000 r. – 17,6%. Udział Niemiec w dostawach usług budow-lanych do Polski miał tendencję malejącą: z 20% w 1995 r. do 12,5%w 1999 r., zaś w 2000 r. tendencja ta została odwrócona. Niemieckieksport usług budowlanych skierowany jest głównie do działalnościprodukcyjnej (51%), transportu (16%), handlu (12%) oraz obsługinieruchomości (13%). Do znaczniejszych dostawców usług budow-lanych w 2000 r. zaliczyć należy także: Francję (z udziałem wyno-szącym 11,8%) oraz Szwecję (3,0%) i Szwajcarię (2%).

93

3.2.2. Struktura geograficzno-branżowa importu usług bu-dowlanych

Rolnictwo. Wartość importu usług budowlanych realizowanychw sektorze rolnictwa wykazywała duże wahania (tablica 6). O ilew 1996 r. wystąpił wzrost tego importu w stosunku do 1995 r. o 14%(odpowiednio z 8,7 mln zł do poziomu 10 mln zł), to w 1997 r. od-notowano już jego spadek w porównaniu z wynikami osiągniętymiw 1996 r. o 56%. W 1999 r. wartość importu usług budowlanychw tym sektorze ponownie wzrosła i była 2-krotnie wyższaw porównaniu z 1995 r. Niestety wyniki roku 2000 pogorszyły tetrendy. W porównaniu do 1995 r. wzrost w 2000 r. był już tylkoo 27% większy.

Udział rolnictwa w ogólnym imporcie usług budowlanych reali-zowanym przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego nie byłznaczący. W 1995 r. wyniósł on 0,83%, w 1997 r. spadł do 0,19%,w 1999 r. wyniósł 0,18% (spadek ponad czterokrotny w relacji do1995 r.), zaś w 2000 r. – 0,12%.

Największym dostawcą usług budowlanych była Holandia, któraw 1996 r. miała udział w ogólnej wartości importu usług budowla-nych spółek z kapitałem zagranicznym w wysokości prawie 80%,w 1999 r. – 72%, zaś w 2000 r. – 62%. Znaczne wahania tegoudziału wystąpiły w latach 1995 r. oraz 1997 r. (w 1995 r. udziałHolandii wynosił prawie 19%, zaś w 1997 r. spadł do 17%). Na dru-gim miejscu uplasowały się Niemcy, z udziałem wynoszącym w1995 r. – prawie 19%, w 1997 r. około 17%, zaś w 2000 r. – 18%. W1996 r. udział spółek z kapitałem niemieckim spadł do prawie 6%,zaś w 1999 r. wyniósł nieco ponad 8%.

94

Tablica 6. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 realizowanego w sektorze rolnictwa przezspółki z udziałem kapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Irlandia - - - - - - 579,8 3,1 -Dania 1.179,4 13,6 1.145,8 11,4 468,3 8,3 260,4 1,4 911,0 8,1Holandia 4.472,1 51,8 7.990,3 79,4 2.727,2 48,6 13.232,7 72,0 6.895,0 61,9Niemcy 1.628,1 18,7 578,2 5,8 962,1 17,1 1.501,0 8,1 2.023,0 18,2Stany Zjednocz. - - 5,0 0,5 - - 1.326,7 7,2 - -Szwajcaria - - 17,3 1,7 2,5 0,4 1.224,8 6,7 - -Szwecja - - 12,5 1,2 45,1 8,0 - - - -Wielka Brytania 811,1 9,3 - - 667,1 11,9 182,0 1,0 645,0 5,8Pozostałe kraje 575,2 6,6 - - 739,1 5,7 918,8 0,5 - -Ogółem 8.755,1 100 10.003,2 100 5.611,4 100 18.377,0 100 11.138,0 100


Znaczącą rolę w imporcie usług budowlanych odgrywały także:W. Brytania oraz Dania. W przypadku W. Brytanii, jej udział w la-tach 1995-1997 wykazywał tendencje wzrostowe (z ponad 9%w 1995 r. do prawie 12% w 1997 r.), jednak w 1999 r. udział tegokraju spadł do 1%. Ponowny wzrost tego udziału miał miejsce w2000 r. (około 6%). Z kolei udział Danii w imporcie usług budowla-nych dla rolnictwa wykazywał w latach 1995-1999 tendencje spad-kowe (z prawie 14% w 1995 r. do nieco ponad 8% w 1997 r. i 1,4%w 1999 r.). W 2000 r. udział ten wzrósł ponownie do 8%. Wart od-notowania jest fakt, że podobny udział, jak Dania w 1997 r. miałatakże Szwecja. Jednakże w końcu dekady import usług budowlanychz tego kraju nie wystąpił.

Górnictwo. Udział górnictwa w ogólnej wartości importu usługbudowlanych nie był znaczący (tablica 7). W 1995 r. wyniósł on0,5%, w 1997 r. – 0,6%, w 1999 r. spadł do 0,19%, zaś w 2000 r. do0,15%. Wartość bezwzględna importu usług budowlanych wykazujeduże wahania. W 1995 r. kształtował się on na poziomie około 5 mlnzł, w 1996 r. wzrósł do około 6 mln zł (wzrost o 20%), w 1997 r.nastąpił spadek do około 3 mln zł, natomiast w 1999 r. do 20 mln(czterokrotne zwiększenie w stosunku do 1995 r.). W 2000 r. wartość

95

tego importu wyniosła 13 mln zł (spadek o 32% w stosunku do1999 r.).

Tablica 7. Rozmiary i struktura importu usług budowlanych w latach1995-2000 realizowanego w górnictwie przez spółki z udziałem kapitałuzagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Austria - - 5,0 0,2 - - 10.819,0 55,3 430,0 3,2Niemcy 4.068,4 87,0 5.403,5 90,5 2.491,3 84,5 4.578,5 23,4 5.974,0 44,9Finlandia - - - - - - 691,3 3,5 X -Węgry - - - - - - 549,9 2,8 X -Norwegia - - - - - - 2.892,1 14,8 - -USA - - - - 456,2 15,5 18,8 0,1 - -Pozostałe kraje 604,7 13,0 557,7 9,3 - - 39,0 0,2 - -Ogółem 4.673,1 100 5.966,2 100 2.947,5 100 19.549,6 100 13.311,0 100

X – Jednostki utajnione ze względu na tajemnicę statystyczną.Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Największym dostawcą usług budowlanych dla górnictwa w la-tach 1995-1997 były spółki z udziałem kapitału niemieckiego.Udział Niemiec wynosił w 1995 r. prawie 90%, zaś w 1997 spadł dookoło 85%. Drugim znaczącym dostawcą usług budowlanych dotego sektora były Stany Zjednoczone. W 1997 r. ich udział kształto-wał się na poziomie około 15%. Zjawiska te są istotne w świetlerestrukturyzacji górnictwa.

W 1999 r. największym eksporterem okazała się Austria (55%),natomiast udział spółek z kapitałem niemieckim w imporcie usługbudowlanych spadł do 23%. Spadło także znaczenie dostaw usługbudowlanych z USA (z 15% do 0,1%). Warto odnotować fakt, żepojawił się nowy dostawca usług budowlanych do Polski w postacispółek z kapitałem norweskim. Ich udział w imporcie w 1999 r. wy-niósł około 15%. W 2000 r. znaczącą rolę odgrywał tylko importz Niemiec (44,9%). Ze względu na tajemnicę statystyczną brak jestnatomiast informacji na temat udziału Finlandii i Węgier.

96

Sfera produkcyjna. Ten dział gospodarki był w latach 1995-1997 największym importerem usług budowlanych, z udziałem do-chodzącym do 70% ogólnej wartości importu budownictwa. Jednak-że w 1999 r. udział ten spadł do około 40% (w 2000 r. do 35%), narzecz pośrednictwa finansowego. Wartość importu budownictwa dosfery produkcyjnej systematycznie wzrastała z 763 mln zł w 1995 r.,do 1.198 mln zł w 1996 r. (wzrost o prawie 60%), do 1.896 mln zł w1997 r. (dwu i półkrotny wzrost w stosunku do 1995 r.), do 3.973mln w 1999 r. (pięciokrotny wzrost w porównaniu z 1995 r.) i do3.101 mln zł w 2000 r. (czterokrotny wzrost w porównaniu z 1995r.). Największymi dostawcami usług budowlanych były spółki zkapitałem pochodzącym z Niemiec, Holandii, Francji, USA Szwajca-rii oraz Włoch (tablica 8), jednakże ich udział wykazywał różne kie-runki zmian.

Tablica 8. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 do sfery produkcyjnej przez spółki z udziałemkapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Australia 9.929,8 1,3 5.648,0 0,5 3.255,5 0,2 0,0 - 1.300,0 0,0Austria 4.492,0 0,6 24.425,8 2,0 26.652,5 1,4 41.244,4 1,0 35.736 1,2Belgia 7.323,8 1,0 5.322,5 0,4 38.934,1 2,1 71.586,1 1,8 73.843,0 2,4Chile - - - - - - 219,0 0,0 - 0,0Cypr - - - - 68.803,8 3,6 4.431,1 0,1 10.384,0 0,3Czechy - - - - 11.512,7 0,6 20.127,7 0,5 2.580,0 0,1Dania 11.207,1 1,5 30.627,7 2,6 36.121,2 1,9 54.222,8 1,4 64.050,0 2,1Finlandia 9.540,3 1,2 10.145,3 0,8 38.824,0 2,0 12.847,9 0,3 X -Francja 73.691,0 9,7 82.828,1 6,9 220.942,3 11,6 189.706,3 4,8 219.995,0 7,1Grecja - - - - 161,3 0,0 599,1 0,0 142,0 0,0Hiszpania 3.016,7 0,4 - - 1.371,3 0,1 708.649,8 17,8 18.099,0 0,6Holandia 181.664,2 23,8 185.060,8 15,4 282.921,1 14,9 508.649,7 12,8 453.504,0 14,6Irlandia 1.107,2 0,1 686,8 0,1 - - 4.030,1 0,1 1.132,0 0,0Izrael 1.105,9 0,1 516,9 0,0 4.244,5 0,2 6.141,7 0,2 109,0 0,0Japonia - - 1.980,9 0,2 4.693,2 0,2 51.637,7 1,3 6.330,0 0,2Kanada 378,5 0,0 687,3 0,1 1.728,4 0,1 4.213,9 0,1 1.868,0 0,1Lichtenst. 8.382,4 1,1 3.518,4 0,3 1.998,4 0,1 69.668,2 1,8 4.202,0 0,1Luksemb. 6.228,5 0,8 6.113,6 0,5 5.444,5 0,3 24.662,3 0,6 60.115,0 1,9Monako - - - - - - 27,4 0,0 2.100,0 0,1Malezja - - - - - - 3.132,3 0,1 - -Niemcy 174.465,9 22,9 316.857,9 26,4 448.144,8 23,6 688.135,1 17,3 805.212,0 26,0Norwegia 3.721,8 0,5 480,7 0,0 8.629,5 0,5 23.737,0 0,6 6.203,0 0,2

97

Korea Płd. - - 48.713,6 4,1 84.504,2 4,5 119.678,7 3,0 52.205,0 1,7Panama - - - - - - 800,1 0,0 1.237,0 0,0Portugalia - - - - - - 64,8 0,0 212,0 0,0Rosja - - 549,2 0,0 1.784,6 0,1 575,6 0,0 91,0 0,0Singapur - - 4.998,4 0,4 1.103,5 0,1 2.861,9 0,1 1.285,0 0,0USA 118.495,6 15,5 206.843,3 17,3 202.447,4 10,7 883.228,4 22,2 839.080,0 27,1Szwajcaria 62.502,8 8,2 71.989,8 6,0 120.658,6 6,4 133.229,3 3,4 108.310,0 3,5Szwecja 21.351,6 2,8 38.587,4 3,2 89.032,4 4,7 137.965,3 3,5 83.696,0 2,7Turcja - - - - 1.499,6 0,1 72,4 0,0 919,0 0,0Ukraina - - 355,8 0,0 - - 26,8 0,0 128,0 0,0Węgry - - - - - - 24,4 0,0 X -W. Brytania 10.569,5 1,4 39.273,0 3,3 52.460,6 2,8 124.022,0 3,1 58.851,0 1,9Włochy 44.124,0 5,8 105.786,2 8,8 105.060,2 5,5 69.031,0 1,7 114.411,0 3,7Pozostałe 6.940,2 0,9 6.996,6 0,6 18.641,0 1,0 - - - -Ogółem 763.321,7 100 1.198.994,0 100 1.896.999,1 100 3.972.937,5 100 3.101.173 100


Udział Niemiec w ogólnej wartości importu usług budowlanychtego działu gospodarki kształtował się w latach 1995-1997 orazw 2000 r. na poziomie 23–26%, zaś w 1999 r. spadł do 17,3%. Po-dobna tendencja wystąpiła także w latach 1995-1997 oraz w 2000 r.w przypadku USA (spadek z 15,5% w 1995 r. do prawie 11% w1997 r. i wzrost do 27% w 2000 r.). Jednakże w latach 1999-2000USA stały się liderem w zakresie dostaw usług budowlanych do tegodziału (z udziałem wynoszącym 22,2% oraz 27%). Z kolei udziałHolandii miał w całym analizowanym okresie tendencję malejącą (zprawie 24% w 1995 r. do prawie 15% w 1997 r., około 13% w 1999r. i prawie 15% w 2000 r.).

Spadkowa tendencja udziału utrzymała się także w przypadkuSzwajcarii (z 8,2% w 1995 r. do 6,4% w 1997 r. i 3,5% w 2000 r.)oraz Włoch (z 8,8% w 1996 r. do 5,5% w 1997 r. i 1,7% oraz 3,7%w 2000 r.). Z kolei wzrastający początkowo udział Francji w impor-cie usług budowlanych (z 9,7% w 1995 r. do 11,6% w 1997 r.) w1999 r. spadł do 4,8%. Jednakże w 2000 r. jej udział wzrósł do 7%.Podobnie było w przypadku Szwecji, gdzie wzrastający w począt-kowo udział importu usług budowlanych (z 2,8% w 1995 r. do pra-wie 5% w 1997 r.), w 1999 r. spadł do 3,5%, zaś w 2000 r. do 2,7%.

98

Nowym liderem w dostawach usług budowlanych stała się, obokUSA, także Hiszpania. Jej udział w 1999 r. wzrósł do 17,8% (wzrost44-krotny w porównaniu z 1995 r.). Nie było to jednak trwałe zjawi-sko. W 2000 r. jej udział spadł ponownie do 0,6%.

Budownictwo. Mało klarowna była sytuacja w imporcie usługbudowlanych w samej działalności budowlanej (tablica 9). Po rela-tywnie wysokich wynikach osiągniętych w 1995 r. (15,3 mln zł) orazw 1997 r. (30 mln zł), w 1996 r. nastąpiło załamanie (8 mln zł). Zkolei w 1999 r. miał miejsce bardzo dynamiczny wzrost importuusług budowlanych, osiągający wartość 711 mln zł (47-krotnywzrost w porównaniu z 1995 r.). Jednakże w 2000 r. wartość ta spa-dła do 154 mln zł (prawie 5-krotnie w porównaniu z 1999 r.)

Największym dostawcą usług budowlanych do tego działu go-spodarki była w latach 1995-1997 Austria. Jej udział w 1997 r. wy-niósł 55%. W latach 1999-2000 udział Austrii spadł do 0,3–0,6% inie miał już większego znaczenia. Nowym liderem została Rosja, zudziałem w 1999 r. wynoszącym 94,5% (w 2000 r. – 52%). Na dru-gim miejscu uplasowały się Niemcy, z malejącym udziałem wyno-szącym w 1995 r. około 25%, w 1997 r. i 2000 r. około 17%.

Tablica 9. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 do budownictwa przez spółki z udziałem kapi-tału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Australia - - - - 18,0 0,0 - - X -Austria 120,5 0,8 62,4 0,7 16395,1 54,8 4.563,4 0,6 616,0 0,3Belgia - - - - - - 751,6 0,1 2.260,0 1,4Cypr - - - - - - 583,8 0,1 6.286,0 4,0Dania - - 273,8 3,3 - - 30,2 0,0 - -

Francja - - - - - - 3.288,3 0,5 1.950,0 1,2Holandia - - 257,8 3,1 - - 47,4 0,0 549,0 0,3Kanada 57,4 0,3 - - - - - - 2.288,0 1,5Niemcy 3775,0 24,6 2657,5 32,4 4998,9 16,7 22.442,2 3,2 26.298,0 17,0

USA 3154,6 20,6 2034,9 24,8 5867,8 19,5 6.567,0 0,9 10.404,0 6,7Rosja - - - - - - 672.094,9 94,5 80,881,0 52,4

Szwajcaria 5212,0 34,0 - - - - - - - -Szwecja - - - - 91,0 0,3 - - 196,0 0,0Węgry - - - - - 297,7 0,0 - -

99

Wielka Brytania 3016,4 19,7 2911,0 35,7 - - - - - -Pozostałe kraje - - - - 2628,8 8,7 515,6 0,1 - -

Ogółem 15.335,9 100 8.197,4 100 29.999,6 100 711.194,0 100 154.266,0 100


Na trzecim miejscu znalazły się USA, których udział kształtowałsię w latach 1995-1997 na poziomie około 20%, a w 2000 r. spadł do6,7%.

Udział importu budownictwa w działalności budowlanej w Pol-sce był w badanym okresie zróżnicowany. W 1995 r. ukształtowałsię na poziomie 1,9% zaś w 1997 r. wzrósł do 7,3% ogólnej wartościimportu usług budowlanych spółek z kapitałem zagranicznym, nato-miast w 1999 r. nieznacznie zmalał do 7,0%, aby w 2000 r. osiągnąćudział wynoszący tylko 1,7%.

Handel. Poziom importu usług budowlanych realizowany wdziałalności handlowej wykazuje wysoką dynamikę wzrostu (tablica10), za wyjątkiem 2000 r. kiedy dynamika ta w porównaniu z 1999 r.zmalała (zrealizowano 71% wartości importu z 1999 r.). O ile w1995 r. wartość importowanych usług budowlanych wyniosła 160mln zł, w 1996 r. wzrosła już do 384 mln zł (wzrost prawie 2,5-krotny), w 1997 r. wykonano import usług budowlanych o wartości518 mln zł (ponad trzykrotny wzrost do 1995 r.) w 1999 r. zaimpor-towano usługi budowlane o wartości 2.502 mln zł.(15-krotny wzrostdo 1995 r.) zaś w 2000 r. – 1.775 mln zł. (11-krotny wzrost w po-równaniu z 1995 r.).

Największymi dostawcami usług budowlanych była Holandia,Niemcy Francja oraz Wielka Brytania. Holandia, w całym analizo-wanym okresie utrzymywała bardzo wysoki udział (z około 34%w 1995 r. i w 1997 r.) importowanych usług budowlanych w ogólnejwartości importu do działalności handlowej (do 60% w 2000 r.).Z kolei Niemcy wykazywały wzrastający udział importowanychusług budowlanych z 11,2% w 1995 r. do 17% w 1996 r. i prawie35% w 1997 r. Przy końcu dekady udział ich zmalał do 10%w 2000 r.

100

Tablica 10. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 realizowanego w handlu przez spółki z udzia-łem kapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Australia 280,9 0,2 - - 688,5 0,1 - X -Austria 10055,0 6,3 30731,0 8,0 34224,5 6,6 25.424,3 1,0 34.488,0 1,9Belgia 606,7 0,4 670,8 0,2 1379,8 0,3 6.456,5 0,3 3.273,0 0,1Chiny - - - - - - 1.180,9 0,0 - -Dania 6110,6 3,8 31044,7 8,1 17175,1 3,3 59.702,7 2,4 31.925,0 1,8Francja 1697,2 1,1 5167,5 1,3 2583,9 0,5 245.251,7 9,8 243.501,0 13,7Finlandia 1232,6 0,8 - - - - 5.647,0 0,2 - -Holandia 54333,5 34,0 167892,6 43,7 175083,6 33,8 1.509.444,8 60,3 929.852,0 52,3Irlandia - - - - 547,2 0,1 14.074,5 0,6 - -Izrael - - - - 184,7 0,0 95,1 0,0 3.778,0 0,2Japonia - - 364,6 0,1 - - 151,1 0,0 125,0 0,0Kanada 1664,9 1,0 310,4 0,1 753,1 0,1 - - - -Lichtenstein 330,5 0,2 111,2 0,0 2650,3 0,5 332,8 0,0 2.301,0 0,0Luksemburg 135,9 0,1 - - 351,1 0,1 75.926,4 3,0 96.103,0 5,4Niemcy 17891,2 11,2 65326,5 17,0 179548,7 34,7 331.783,3 13,3 189.152,0 10,6Panama - - - - 166,1 0,0 - - - -Rosja 6459,2 4,0 2340,0 0,6 554,9 0,1 154,5 0,0 416,0 0,0USA 24037,0 15,0 26277,7 6,8 24649,8 4,8 42.381,3 1,7 31.207,0 1,7Szwajcaria 7999,8 5,0 2868,2 0,7 2247,1 0,4 4.550,8 0,2 36.605,0 2,0Szwecja 73,4 0,0 823,7 0,2 3840,7 0,7 53.679,4 2,1 23.498,0 1,3Tajwan - - - - 733,7 0,1 - - - -Wielka Bryt. 20720,7 13,0 35367,9 9,2 65735,2 12,7 124.786,1 5,0 66.351,0 3,7Włochy 686,8 0,4 251,8 0,1 94,7 0,0 1.147,9 0,0 4.067,0 0,2Pozostałe 5497,8 3,4 6754,5 1,8 276,5 0,1 688,0 0,0 - -Ogółem 159.832,8 100 383.869,3 100 51.7931,5 100 2.502.861,1 100 1.775.976,0 100


Duży import usług budowlanych realizowała także Wielka Bry-tania. Jej udział w 1995 r. oraz 1997 r. wynosił około 13%, zaśw 1996 r. – około 9%. Na czwartym miejscu utrzymywała się Fran-cja, ze wzrastającym udziałem kształtującym się na poziomie około10–14% przy końcu dekady. Rola pozostałych krajów była małoznacząca. Udział importu budownictwa dla działalności handlowej w

101

ogólnym imporcie budownictwa był znaczący i wynosił w 1995 r. –15,2%, w 1997 r. wzrósł do 18%, zaś w 2000 r. do 20%.

Transport i łączność. Rozmiary importu usług budowlanych re-alizowanych w transporcie i łączności w latach 1995-1997 nie byłyznaczące (tablica 11). W 1995 r. wyniosły one 28 mln zł, zaś w 1997r. wzrosły do 49 mln zł (wzrost prawie 2-krotny). Jednakże przykońcu dekady import ten zwiększył się bardzo znacząco (ponad 90-krotnie). I tak w 1998 r. wartość jego wyniosła 2,61 mld zł, w 1999 r.– 2,49 mld zł., zaś w 2000 r. – 2,60 mld zł.

Uległ także zmianie udział importu budownictwa do sektoratransportu i łączności, w ogólnym imporcie budownictwa. O ilew 1995 r. wyniósł on 3,5%, zaś w 1997 r. wzrósł do 5,2%, to w 1998r. udział ten wyniósł 39%, natomiast w 1999 r. spadł do 25% i 2000r. do 30%. W całym analizowanym okresie najważniejszym dostaw-cą były Stany Zjednoczone, z udziałem kształtującym się na pozio-mie 72% w 1995 r. i 76% w 1999 r. oraz 70% w 2000 r. Drugimdostawcą na początku okresu była Austria. Jednakże jej udział sys-tematycznie malał, z prawie 19% w 1995 r. do niespełna jednegoprocenta w 1997 r. i 0,3% w 1999 r. i prawie śladowego udziałuw 2000 r.

Miejsce Austrii zajęła w latach 1998-2000 Francja oraz Holandiai Niemcy. Udział Francji w 1998 r. wynosił 22%, zaś w latach 1999-2000 – 15%. Z kolei udział Holandii w 1998 r. ukształtował się napoziomie 11%, zaś w 1999 r. wyniósł – 6%, a w 2000 r. – 4,5%.Wzrastał udział Niemiec z 0,6% w 1995 r. do 9,5% w 2000 r.

102

Tablica 11. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 realizowanego w transporcie i łączności przezspółki z udziałem kapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Austria 5284,5 18,8 166,9 0,5 415,3 0,8 7.472,3 0,3 191,0 0,0Australia - - - - - - - - 516,0 0,0Cypr - - - - - - 6.416,0 0,3 3.766,0 0,1Francja - - - - - - 384.933,1 15,4 391.108,0 15,0Holandia 143173,6 5,7 118.300,0 4,5Kanada 2306,8 8,3 - - - - - - - -Niemcy 155,5 0,6 10,3 0,0 251,7 0,5 56.157,3 2,3 246.518,0 9,5Szwajcaria - - - - - - - - 1.028,0 0,0Szwecja - - - - - - 1.136,7 0,0 2.302,0 0,0USA 20264,0 72,3 31201,4 99,5 44938,6 91,6 1893732,5 75,9 1.837.181,0 70,6WielkaBryt.

- - - - 604,1 0,0 625,0 0,0

Włochy - - - 1.192,3 0,0 384,0 0,0Pozostałe - - - - 3474,0 7,1 570,3 0,0 - -Ogółem 28010,8 100 31378,6 100 49079,6 100 2495388,2 100 2.602.426,0 100


Nieruchomości. W porównaniu z sektorem transportu i łącznościjeszcze mniej znaczący był w latach 1995-1998 udział importu usługbudowlanych w nieruchomościach (tablica 12). W 1995 r. wynosiłon 10 mln zł (1% ogólnej wartości importu usług budowlanych), zaśw 1998 r. wzrósł do 24 mln zł (0,4%). W 1999 r. wartość jego wy-niosła 230 mln zł, co stanowiło już 2,3%, zaś w 2000 r. – 695 mln zł(prawie 8% ogółu wartości importu usług budowlanych).

Liderem w dostawach usług budowlanych w sferze nieruchomo-ści były do 1999 r. Niemcy. Ich udział wzrastał z 14% w 1995 r. doprawie 41% w 1997 r. i 65,7% w 1999 r. (ponad 4-krotny wzrostw stosunku do 1995 r.). W 2000 r. wyprzedziła je Holandia z udzia-łem wynoszącym prawie 65%.

Wśród innych krajów znaczący jest także udział Francji. W im-porcie usług budowlanych udział Francji wzrósł z 5,3% w 1996 r. doprawie 20% w 1997 r., a następnie spadł do 2% w 2000 r. Na dal-szym miejscu znajduje się Wielka Brytania, z udziałem w 1999 r.wynoszącym 11,3%. Niestety w 2000 r. jej udział był znikomy.

103

Tablica 12. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 realizowanego w nieruchomościach przezspółki z udziałem kapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Austria 289,1 2,7 11,3 0,1 1268,1 8,2 - - 1.586,0 0,2Belgia - - 76,8 0,9 1110,6 7,2 351,4 0,2 X -Dania 3307,5 31,4 - - - - - - - -Finlandia - - - - - - 376,4 0,2 - -Francja - - 460,2 5,3 3033,1 19,6 2.234,9 1,0 15.834,0 2,2Holandia 1986,5 18,6 1006,5 11,6 2587,9 16,8 33.444,9 14,5 448.337,0 64,4Luksemburg - - - - - - 4.993,4 2,2 6.346,0 0,9Niemcy 1514,2 14,2 2545,8 29,5 6325,7 40,8 151.323,5 65,7 202.322,0 29,0USA 504,4 4,7 482,8 5,5 1014,8 6,5 2.853,3 1,2 1.045,0 0,1Szwajcaria 1828,2 17,2 119,0 1,4 18,6 0,1 6.999,2 3,0 12.292,0 1,8Szwecja - - - - 126,2 0,8 787,2 0,3 1.342,0 0,2Wielka Brytania 795,9 7,4 3970,5 45,7 - - 26.052,1 11,3 257,0 0,0Włochy 52,7 0,4 - - - - - - 973,0 0,1Pozostałe 369,2 3,4 - - - - 750,8 0,3 - -Ogółem 10647,7 100 8672,9 100 15485,0 100 230.167,1 100 695.650,0 100


Inne sekcje EKD. Śladowa jest wartość importu usług budowla-nych w sekcji EKD „Pozostała działalność gospodarcza”. W 1995 r.wyniósł on około 7 mln zł i na tym samym poziomie utrzymał się w1997 r., w 1999 r. wzrósł do 10 mln zł, zaś w 2000 r do 22 mln zł(tablica 13). Do największych dostawców należą tu Belgia, Niemcyoraz USA. Udział Austrii spadł z 50% w 1997 r. do około 13%w 1999 r. i 0,2% w 2000 r. Udział Belgii utrzymuje się na poziomie22–30%, zaś udział Niemiec wzrastał z 20% w 1995 r. do 46%w 1997 r. i na tym poziomie utrzymał się także w 1999 r. Jednakw 2000 r. spadł do 34%.

104

Tablica 13. Rozmiary i struktura geograficzna importu usług budowla-nych w latach 1995-2000 realizowanego w pozostałej działalności go-spodarczej przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego (w tys. zł)

Kraje 1995 % 1996 % 1997 % 1999 % 2000 %Austria 36,2 0,5 - - 3539,6 50,7 1.310,5 12,6 53,0 0,2Belgia 38,1 0,5 1172,4 22,5 - - 2.762,0 26,5 6.678,0 29,9Niemcy 1464,5 20,0 4060,3 77,5 3218,3 46,1 4.708,8 45,2 7.599,0 34,0Francja 26,6 0,4 - - - - 370,9 3,6 61,0 0,3Włochy 3,8 0,0 - - - - 623,3 6,0 116,0 0,5Luksemburg 24,8 0,3 - - - - - - - -Holandia 5270,1 71,8 - - - - 280,4 2,7 348,0 1,5USA 476,7 6,5 - - 91,0 1,3 282,2 2,7 7.202,0 32,3Pozostałe - - - - 219,0 3,1 83,0 0,8 - -Ogółem 7340,8 100 5237,7 100 6985,9 100 10.421,1 100 22.309,0 100


Niewielki jest też import usług budowlanych w innych sekcjachEKD (nośniki energii, pośrednictwo finansowe, edukacja, ochronazdrowia). W 1995 r. wartość tego importu wyniosła 7,3 mln zł, zaśw 1999 r. wzrosła do 10 mln zł. W 2000 r. import w tych sekcjach(wzrósł 3-krotnie w stosunku do 1995 r.) osiągnął wartość około 22mln zł.

3.2.3 Import usług budowlano-montażowych na tle alokacjinakładów inwestycyjnych spółek z udziałem kapitału zagranicz-nego

Udział importu usług budowlanych w ogólnej działalności inwe-stycyjnej spółek z udziałem kapitału zagranicznego wykazywałw analizowanym okresie nieznaczną tendencję wzrostową, za wyjąt-kiem 2000 r. O ile w 1995 r. wynosił on nieco ponad 20%, to w 1997r. wzrósł do 22,8%, w 1999 r. osiągnął poziom 32,4%, zaś w 2000 r.spadł do 25% (tablica 14). Z danych wynika, że relatywnie najwięk-szy był w 2000 r. udział importu usług budowlanych w inwestycjachtakich obszarów działalności jak: zaopatrzenie w energię (60,2%),hotele i restauracje (44,8%), obsługa nieruchomości (33,7%), handelhurtowy i detaliczny (33,3%), transport i łączność (26,3%). W dzia-łalności produkcyjnej największy import usług budowlanych miały

105

takie branże jak: wytwarzanie produktów chemicznych (33,4%),produkcja tkanin (33%), produkcja instrumentów muzycznych(31,5%) oraz garbowanie skór (31,2%).

Tablica 14. Udział importu usług budowlano-montażowych w nakła-dach inwestycyjnych spółek z udziałem kapitału zagranicznego w la-tach 1997-2000 (w %)

Wyszczególnienie 1997 r. 1998 r. 1999 r. 2000 r.Ogółem 22,8 26,5 32,4 25,0Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 9,4 14,5 15,6 10,4Górnictwo i kopalnictwo 36,9 26,5 14,4 -Działalność produkcyjna 22,8 20,1 29,1 22,2Zaopatrywanie w energię, gaz, wodę 23,8 87,9 66,3 60,2Budownictwo 27,2 21,0 43,3 12,6Handel hurtowy i detaliczny 32,0 36,6 47,8 33,3Hotele i restauracje 57,5 59,4 36,8 44,8Transport i łączność 20,4 38,7 31,6 26,3Pośrednictwo finansowe 0,3 0,9 0,2 1,3Obsługa nieruchomości 9,0 8,9 29,9 33,7Edukacja 0,0 - 70,5 19,6Ochrona zdrowia i opieka społeczna 14,3 5,1 - 11,6Pozostała działalność 17,8 19,5 15,2 16,6Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Z analizy technicznej struktury nakładów inwestycyjnych (wyod-rębnienie robót budowlano-montażowych i pozostałych nakładówinwestycyjnych, w tym głównie zakupów z ogólnych nakładów in-westycyjnych) spółek z udziałem kapitału zagranicznego wynika(tablica 15), że nie potwierdzają się wcześniejsze obserwacje o ma-lejącym imporcie usług budowlanych w rolnictwie (z 28% w 1995 r.do 9,4% w 1997 r.), nośnikach energii (z 60,6% w 1995 r. do 23,8%w 1997 r.), nieruchomościach (z 12,5% w 1995 r. do 9% w 1997 r.)oraz o śladowym poziom importu usług budowlanych występującymw edukacji.

106

Tablica 15. Struktura techniczna nakładów inwestycyjnych spółekz udziałem kapitału zagranicznego w latach 1995-2000 (w %)

1995 1996 1997 1999 2000

Wyszczególnienie

Importusługbud-mon-taż.

Pozo-stałenakła-

dy


Pozo-stałena-

kłady


Pozo-stałena-

kłady


Pozo-stałena-

kłady


Pozo-stałena-

kłady

Ogółem 20,4 79,6 22,5 77,5 22,8 77,2 32,4 67,6 25,0 75,0Rolnictwo 28,2 71,8 18,3 83,7 9,4 90,6 15,6 84,4 10,4 89,6Górnictwo 36,3 63,7 23,8 76,2 36,9 63,1 14,4 85,6 15,4 84,6Dział. produkcyjna 21,2 78,8 21,5 78,5 22,8 77,2 29,1 70,9 22,2 77,8Nośniki energii 60,6 39,4 0,0 100,0 23,8 76,2 66,3 33,7 60,2 39,8Budownictwo 24,1 75,9 23,1 76,9 27,2 72,8 43,3 56,7 12,6 87,4Handel i naprawy 18,9 81,1 34,1 65,9 32,0 68,0 47,8 52,2 33,3 66,7Hotele, restauracje 55,4 44,6 48,5 51,5 57,5 42,5 36,8 63,2 44,8 55,2Transport 12,4 87,6 13,4 86,6 20,4 79,6 31,6 68,4 26,3 73,7Pośred. finansowe 0,0 100,0 0,7 99,3 0,3 99,7 0,2 99,8 1,3 98,7Nieruchomości 12,5 87,5 16,7 83,3 9,0 91,0 29,9 70,1 33,7 66,3Edukacja 0,0 100,0 0,0 100,0 0,0 100,0 70,5 29,5 19,6 80,4


W 2000 r. zaszły istotne zmiany. O ile chodzi o edukację, to na-stąpił zasadniczy przełom. Sekcja ta stała się w 1999 r. liderem,z udziałem robót budowlanych wynoszącym 70,5% (w 2000 r. –19,6%). W przypadku rolnictwa wystąpiło odwrócenie tendencjii powrót w 1999 r. do udziału nieco niższego od uzyskanego w 1996r. W sektorze nośników energii nie tylko powstrzymano tendencjespadkowe w udziale importowanych robót budowlanych, lecz uzy-skano w latach 1999-2000 wyniki nawet lepsze od tych z 1995 r.Wreszcie w nieruchomościach nastąpiło w latach 1999-2000 takżeprzełamanie tendencji spadkowego udziału importu robót budowla-nych, występującego od 1995 r., poprzez pond dwukrotny jegowzrost (do prawie 34%).

107

3.3. Bariery ograniczające eksport i import usług budowla-nych

3.3.1. Bariery w eksporcie usług budowlanych

Bariery w eksporcie usług budowlanych wynikające z przepisówi procedur krajowych, zakazów i ograniczeń sprzedaży. Główne ba-riery ograniczające eksport usług budowlanych przedstawionow tablicy 16.

Tablica 16. Bariery ograniczające eksport usług budowlanych

Lp. Typ bariery Udział w %1. Różnorodność norm technicznych i wymogów jakościowych 202. Ograniczony dostęp do rynku budowlanego 193. Ograniczenia dotyczące przepływu siły roboczej 114. Procedury biurokratyczne dotyczące ustalania cen i płatności 95. Wymagania dotyczące certyfikacji i norm technicznych obiektów bud. 96. Kontrola celna i stawki celne za sprzęt budowlany 97. Korupcja 3

Źródło: Opracowano na podstawie badań ankietowych przeprowadzonychprzez M. Kosteckiego i M. Nowakowskiego, Bariery regulacyjne w ekspor-cie usług (z punktu widzenia polskich eksporterów), „Ekonomista”, nr 5z 1999 r.

Normy techniczne i wymogi jakościowe (20% wskazań) stano-wią często sztuczną barierę dla firm budowlanych działających wkrajach UE. Niektórzy respondenci wskazywali, że normy technicz-ne stosowane przez miejscowe władze w stosunku do eksporterów zregionu Europy Środkowej bądź ich sprzętu, były bardziej restryk-cyjne niż normy międzynarodowe. Towarzyszyła temu często nie-chęć do otwarcia rynku.

Restrykcyjne warunki do prowadzenia działalności budowlanej(19% wskazań) szczególnie w krajach unijnych stanowią częstąpraktykę administracji lokalnej mimo, że rynki budowlane tych kra-jów są formalnie otwarte dla eksporterów zagranicznych. W Niem-czech polscy eksporterzy usług budowlanych działają głównie jakopodwykonawcy w stosunku do miejscowych przedsiębiorstw. Winnych krajach unijnych sytuacja jest podobna.

108

Ograniczenia dotyczące siły roboczej (11% wskazań) dotycząw niektórych krajach unijnych (np. w Niemczech) konieczności sto-sowania płac minimalnych dla pracowników budownictwa, co pod-nosi koszty usługi budowlanej, uzyskiwania pozwoleń na pracę,certyfikacji wykształcenia i doświadczenia zawodowego, stosowaniaostrych wymogów w zakresie bezpieczeństwa socjalnego i ochronyzdrowia, które często dyskryminują pracowników zagranicznych.

Niekorzystne ustalenia cenowe i stosowany system płatności po-datków prowadzi do ograniczeń w konkurencji cenowej, przepisówdotyczących działalności banków oraz systemu finansów (9% wska-zań). Liczni eksporterzy usług budowlanych odczuwali skutki dzia-łania monopoli na rynkach zagranicznych i nieformalnych porozu-mień firm budowlanych ograniczających konkurencję. Niektóre krajestosują opłaty administracyjne jako środek zniechęcający do czaso-wego zatrudnienia za granicą wykwalifikowanych pracownikówbudowlanych w ramach kontraktów. Różnice w przepisach podatko-wych odnoszących się do zagranicznych firm budowlanych na rynkuunijnym traktowane są jako czynnik prowadzący do eliminacjiprzedsiębiorstw spoza Unii bądź ich pracowników.

3.3.2. Bariery dotyczące importu usług budowlanych do Pol-ski

Z badania koniunktury gospodarczej (prowadzonej przez GUS18)firm z udziałem kapitału zagranicznego w 2000 r. wynika, że wśródbarier dotyczących importu usług budowlanych do Polski możnawskazać na cztery ich grupy:

1) bariery popytowe (niedostateczny popyt budowlany na rynkukrajowym i zagranicznym oraz występowanie importu konkurencyj-nego),

2) bariery podażowe (brak wykwalifikowanych pracowników,niedobór materiałów i półfabrykatów budowlanych z przyczyn poza-finansowych),

18 K. Marczewski, Wynika badania inwestorów zagranicznych metodą

testów koniunktury, w: Inwestycje zagraniczne w Polsce, Instytut Ko-niunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2001.

109

3) bariery finansowe (niekorzystne warunki kredytowe, trudnościw uzyskaniu kredytu, wysokie stopy procentowe),

4) bariery systemowe (niejasne i niespójne przepisy prawa orazniekonsekwentne procesy prywatyzacyjne).

Najsilniej odczuwaną barierą był niedostateczny popyt budowla-ny na rynku krajowym (odczuwało go 70% badanych firm) i zagra-nicznym (45% badanych firm). Na niejasne przepisy prawa narze-kało 30% firm. Podobne utrudnienia dotyczyły konkurencyjnegoimportu usług budowlanych (także 30% respondentów). Niezado-walające warunki kredytowe dotyczyły 20% respondentów, zaś brakipracowników, niedobory surowcowe i powolna prywatyzacja byłyniekorzystne dla 2-5% respondentów.

Dwie pierwsze grupy barier można określić jako związane zfunkcjonowaniem rynków produktów i czynników produkcji bu-dowlanej, dwie następne zaś jako bariery związane z funkcjonowa-niem sfery instytucjonalnej gospodarki.

Oceniając bariery w eksporcie i imporcie budownictwa możnazatem powiedzieć, że mają one zupełnie odmienny charakter. Barierydotyczące eksportu budownictwa wynikają z protekcyjnej politykipartnerów Polski, uniemożliwiającej de facto wchodzenie na rynkibudowlane krajów UE. Z kolei w zakresie importu budownictwa doPolski, ten typ barier systemowych w ogóle nie występuje. Oznaczato pełną asymetrię w dostępie do rynków budowlanych w Polsce i wkrajach unijnych. Z kolei w Polsce szczególnie silnie odczuwane sąbariery popytowe oraz niejasne przepisy prawa.

Analiza kształtowania się syntetycznego wskaźnika międzynaro-dowej pozycji konkurencyjnej zagranicznych przedsiębiorstw bu-dowlanych w Polsce, integrującego oceny dotkliwości wszystkichbarier, dowodzi, że mimo iż przy końcu lat dziewięćdziesiątych na-stąpiło pogorszenie konkurencyjności, to miały one nadal przewagęnad pozycją polskich firm budowlanych działających w Polsce (sza-cowaną na około 10%).

110

3.4. Bilans obrotów usługami budowlanymi

3.4.1. Ogólna wartość importu usług budowlanych do PolskiWedług NBP wartość importu usług budowlanych zrealizowane-

go przez przedsiębiorstwa zagraniczne w 1995 r. wyniosła 45 mlnUSD (111 mln zł po kursie 2,4680 zł za 1 dolar USA). Wielkośćkosztów ponoszonych przez wymienione przedsiębiorstwa importu-jące usługi budowlane w Polsce w 1995 r. osiągnęła kwotę 28 mlnUSD (69 mln zł). Według danych GUS wartość importu usług bu-dowlanych wykonanego w 1995 r. przez spółki z udziałem kapitałuzagranicznego wyniosła 1.048 mln zł. Tak więc łączna wartość im-portu budownictwa do Polski w 1995 r. wyniosła 1.159 mln zł (111mln zł+1.048 mln zł).

W 1996 r. wartość importu usług budowlanych zrealizowanegow Polsce przez przedsiębiorstwa zagraniczne wyniosła 88 mln USD(253 mln zł po kursie 2,8755 zł za 1 dolar USA). Wielkość kosztówponiesionych przez wyżej wymienione przedsiębiorstwa realizująceusługi budowlane w kraju wyniosła 44 mln USD (126 mln zł). Wtym samym roku wartość importu usług budowlanych wykonanychprzez spółki z udziałem kapitału zagranicznego wyniosła 1.835 mlnzł. Łączna wartość importu usług budowlanych w 1996 r. wyniosławięc 2.088 mln zł (253 mln zł + 1.835 mln zł). Należy zauważyć, żew stosunku do 1995 r. wzrosła ona prawie dwukrotnie.

W 1997 r. kwota wydatków z tytułu importu usług budowlanychwykonanego w kraju przez przedsiębiorstwa zagraniczne wyniosła63 mln USD (207 mln zł po kursie 3,2808 zł za 1 dolar USA), nato-miast wielkość kosztów ponoszonych przez wyżej wymienioneprzedsiębiorstwa świadczące usługi budowlane w Polsce osiągnęłakwotę 29 mln USD (95 mln zł). Z kolei wartość importu usług bu-dowlanych zrealizowanych przez spółki z udziałem kapitału zagra-nicznego wyniosła 2.884 mln zł. Stąd łączna wartość importu usługbudowlanych w 1997 r. wyniosła 3.091 mln zł (207 mln zł + 2.884mln zł). W stosunku do 1995 r. import usług budowlanych w 1997 r.wzrósł prawie trzykrotnie, natomiast w stosunku do 1996 r. – prawieo 50%.

111

W 1998 r. wartość importu usług budowlanych zrealizowanychw kraju przez przedsiębiorstwa zagraniczne wyniosła 273 mln USD(954 mln zł po kursie 3,4937 zł za 1 dolar USA), tj. wzrosła w sto-sunku do 1997 r. ponad czterokrotnie, natomiast wielkość kosztówponoszonych przez te przedsiębiorstwa, wykonujące usługi budow-lane w Polsce osiągnęła kwotę 85 mln zł. Z kolei wartość importuusług budowlanych wykonanych przez spółki z udziałem kapitałuzagranicznego wyniosła 6.646 mln zł. Stąd łączna wartość importuusług budowlanych w 1998 r. wyniosła 7.600 mln zł (954 mln zł +6.646 mln zł). Oznacza to, że w relacji do 1995 r. import usług bu-dowlanych wzrósł ponad sześciokrotnie, natomiast w stosunku do1997 r. – 2,5-krotnie.

W 1999 r. wartość importu usług budowlanych zrealizowanychw kraju przez przedsiębiorstwa zagraniczne wyniosła 374 mln USD(1.484 mln zł licząc po kursie 3,9675 zł za 1 dolar USA), tj. wzrosław stosunku do 1998 r. o 55%, natomiast wielkość kosztów ponoszo-nych przez te przedsiębiorstwa, wykonujące usługi budowlane wPolce wyniosła 153 mln zł.

Z kolei wartość importu usług budowlanych zrealizowanychprzez spółki z udziałem kapitału zagranicznego wyniosła w 1999 r. –10.080 mln zł. Zatem łączna wartość importu usług budowlanychw 1999 r. wyniosła 11.564 mln zł (1.484 mln zł + 10.080 mln zł).W stosunku do 1995 r. import usług budowlanych wzrósł w 1999 r.prawie dziesięciokrotnie, zaś w relacji do 1998 r. o 50%.

W 2000 r. wartość importu uzyskanego przez przedsiębiorstwazagraniczne w Polsce wyniosła 317 mln USD ( 1.372 mln zł liczącpo kursie 4,3298 za 1 dolar USA), tj. zmalała w stosunku do 1999 r.o 8%, natomiast wielkość kosztów ponoszonych przez te przedsię-biorstwa wykonujące usługi w Polsce wyniosła 775 mln zł (za grani-cą 602 mln zł). Z kolei wartość importu usług budowlanych wyko-nanego przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego wyniosła w2000 r. – 8.893 mln zł. Stąd łączna wartość importu usług budowla-nych w 2000 r. wyniosła 10.265 mln zł (1.372 mln zł + 8.893 mlnzł). W relacji do 1995 r. import usług budowlanych wzrósł w 2000 r.prawie dziewięciokrotnie, natomiast w relacji do 1999 r. spadł o13%.

112

3.4.2. Udział importu usług budowlanych spółek z kapitałemzagranicznym w ogólnej wartości importu usług budowlanych doPolski

Wartość importu budownictwa do Polski realizowanego przezprzedsiębiorstwa zagraniczne w latach 1995-2000 ma tendencjęwzrastającą (z 111 mln zł w 1995 r., 126 mln zł w 1996 r., 207 mlnzł w 1997 r., 954 mln zł w 1998 r., 1.484 mln zł w 1999 r. poza ro-kiem 2000 gdzie jego wartość spadła i wyniosła 1.372 mln zł. War-tość importu w 2000 r. była ponad jedenastokrotnie wyższa niż w1995 r. oraz dziesięciokrotnie wyższa niż w 1996 r.

Wzrasta także wartość importu realizowanego przez spółkiz udziałem kapitału zagranicznego. W 1995 r. kupiono usługi bu-dowlane o wartości 1.048 mln zł, w 1996 r. import wyniósł 1.834mln zł, w 1997 r. – 2.884 mln zł, w 1998 r. – 6.646 mln zł, w 1999r.– 10.080 mln zł oraz w 2000 r. – 8.893 mln zł. Wartość importurealizowanego przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego w2000 r. była ponad ośmiokrotnie wyższa niż w 1995 r. i prawie pię-ciokrotnie wyższa niż w 1996 r.

Wzrostowi importu usług budowlanych realizowanego przezfirmy zagraniczne oraz spółki z udziałem kapitału zagranicznegotowarzyszy wzrost ogólnej wartości importu usług budowlanych wanalizowanym okresie. W 1995 r. wyniósł on 1.159 mln zł, w 1996 r.– 2.088 mln zł, w 1997 r. – 3.091 mln zł., w 1998 r. ogólna wartośćimportu usług budowlanych wyniosła około 7.600 mln zł., w 1999 r.– 11.564 mln zł oraz w 2000 r. – 10.265 mln zł. Ogólna wartość im-portu usług budowlanych wzrosła w 2000 r. (w stosunku do 1995 r.)prawie dziewięciokrotnie, natomiast w stosunku do 1999 r. spadłao 13%.

Udział importu usług budowlanych realizowanego przez spółkiz kapitałem zagranicznym w ogólnej wartości importu budownictwaw analizowanym okresie jest wiodący i wynosił:

1995 r. – 90%,1996 r. – 94%,1997 r. – 93%,

113

1998 r. – 87%,1999 r. – 87%,2000 r. – 87%.

3.4.3. Saldo obrotów usługami budowlanymi Polski

Dane GUS. Według danych GUS wartość eksportu usług bu-dowlanych z Polski w 2000 r. wyniosła 2.119 mln zł. Wartość im-portu usług budowlanych w tym samym roku wyniosła 10.265 mlnzł. Stąd saldo obrotów w 2000 r. jest ujemne i wynosi 8.146 mln zł.

W 1999 r. wartość eksportu usług budowlanych z Polski wynio-sła 2.169 mln zł. Wartość importu usług budowlanych wyniosła wtym samym roku 11.564 mln zł. Saldo obrotów w 1999 r. jest więcujemne i wynosi 9.395 mln zł. W 1998 r. wartość eksportu usługbudowlanych wyniosła 2.468 mln zł, zaś wartość importu usług bu-dowlanych – 7.600 mln zł. Saldo obrotów było więc w 1998 r. takżeujemne i wyniosło 5.132 mln zł.

W 1997 r. wartość eksportu usług budowlanych z Polski wynio-sła 2.674 mln zł, podczas gdy import usług budowlanych wyniósł wtym samym okresie 3.106 mln zł. Z porównania obu tych wielkościwynika, że wystąpiła nadwyżka importu nad eksportem w wysokości432 mln zł. Z kolei w 1996 r. wartość eksportu usług budowlanychwyniosła 3.146 mln zł, zaś import usług budowlanych wyniósł 2.088mln zł. Powstała więc nadwyżka eksportu nad importem w wysoko-ści 1.058 mln zł. Wreszcie w 1995 r. produkcja budowlano-montażowa zrealizowana poza granicami kraju wyniosła 2.939 mlnzł, zaś import usług budowlanych do Polski – 1.159 mln zł. Nad-wyżka eksportu nad importem wyniosła 1.790 mln zł.

Z powyższych danych wynika, że od 1997 r. Polska posiadałarosnącą nadwyżkę importu nad eksportem usług budowlanych (w1997 r. wyniosła ona 432 mln zł, w 1998 r. – 5.132 mln zł, w 1999 r.– 9.395 mln zł), w 2000 r. – 8.146 mln zł stając się w ten sposóbnetto importerem usług budowlanych.

114

Dane NBP. Według danych NBP19 przychody Polski z tytułueksportu usług budowlanych w 2000 r. wyniosły 296 mln USD(1.287 mln zł po kursie 4,3298 zł za jednego dolara), natomiast im-port usług budowlanych zrealizowanych przez przedsiębiorstwa za-graniczne w Polsce wyniósł 317 mln USD (1.372 mln zł).

Koszty importu usług budowlanych wykonywanych w krajuprzez przedsiębiorstwa zagraniczne wyniosły 179 mln USD (775 mlnzł), natomiast wielkość kosztów ponoszonych przez polskie przed-siębiorstwa świadczące usługi budowlane za granica osiągnęła kwotę139 mln zł (602 mln zł).

W 2000 r. wartość przychodów ogółem z tytułu obrotów usłu-gami budowlanymi zamknęła się kwotą 475 mln USD (2.062 mlnzł). Składają się na nie kwoty przychodów osiągnięte za granicą wwysokości 296 mln USD (1.287 mln zł) powiększone o koszty pono-szone w Polsce przez przedsiębiorstwa zagraniczne w wysokości 179mln USD (775 mln zł). Wielkość rozchodów osiągnęła kwotę 456mln USD (2.004 mln zł). W ich skład wchodzą koszty z tytułuświadczonych przez polskie firmy usług budowlanych za granicą wwysokości 317 mln USD powiększone o wielkość wypłat z tytułuusług budowlanych wykonanych w Polsce przez przedsiębiorstwazagraniczne w wysokości 139 mln USD. Saldo było ujemne i wynio-sło 19 mln USD (475 mln USD – 456 mln USD = 19 mln USD, costanowi 82 mln zł).

Bilans obrotów usługami budowlanymi za 2000 r. opracowanyprzez NBP nie uwzględnia importu realizowanego przez spółki zudziałem kapitału zagranicznego w wysokości 10.265 mln zł. Stądpełny import usług budowlanych wyniósł 11.637 mln zł (1.372 mlnzł + 10.265 mln zł). Skorygowane saldo jest ujemne i wynosi 10.350mln zł (1.287 mln zł – 11.637 mln zł = 10.350 mln zł).

Licząc jak dla 2000 r. w 1999 r., skorygowane saldo było ujemnei wyniosło – 10.765 mln zł, w 1998 r. – 5.811 mln zł, zaś w 1997 r. –891 mln zł. Dla 1996 r. skorygowane saldo było dodatnie i wyniosło2.196 mln zł, podobnie jak w 1995 r. gdy wyniosło 5.748 mln zł. 19 Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów za-

granicznych Rzeczypospolitej Polskiej za 1999 r., NBP, Warszawa 2000.

115

Skorygowane dane statystyczne NBP dotyczące obrotów usłu-gami budowlanymi potwierdzają pojawiające się nowe tendencjewychwycone przez statystyki GUS. Od 1997 r. Polska stała się nettoimporterem usług budowlanych.

Z przeprowadzonej analizy importu usług budowlanych do Pol-ski w latach 1995-2000 wynikają następujące wnioski:

1) W analizowanym okresie wystąpiły w Polsce nowe tendencjew obrocie usługami budowlanymi (odwrotne do wcześniej występu-jących), a mianowicie z jednej strony – spadał poziom eksportuusług budowlanych (z 2.939 mln zł w 1995 r. do 2.119 mln zł w2000 r.), z drugiej zaś – rósł poziom importu usług budowlanych doPolski (z 1.159 mln zł w 1995 r. do 10.265 mln zł w 2000 r.).

5) Spadek eksportu usług budowlanych można wytłumaczyćdekoniunkturą na światowych rynkach budowlanych, w tym także narynku Unii Europejskiej, który jest głównym obszarem naszej eks-pansji eksportowej (około 80% eksportu) w zakresie usług budowla-nych. Wzrost importu usług budowlanych do Polski można wytłu-maczyć napływem inwestycji bezpośrednich do Polski, których im-port usług budowlanych jest efektem.

6) Nowe tendencje w obrocie usługami budowlanymi spowo-dowały, że po raz pierwszy w okresie powojennym Polska z ekspor-tera netto usług budowlanych stała się od 1997 r. importerem nettousług budowlanych.

116

Rozdział IVPrzedsiębiorstwa na rynku budowlanym

i poziom ich konkurencyjności

Efektywność funkcjonowania budownictwa zależy od dwóchgłównych czynników:

– mechanizmów ekonomicznych i systemu regulacji prawnychtworzących podstawę dla działalności firm budowlanych,

– możliwości adaptacyjnych przedsiębiorstw budowlanych wyni-kających ze znajomości obowiązujących reguł rynkowych orazumiejętności i niezbędnych do tego kompetencji.

Odzyskanie przez przedsiębiorstwa budowlane swobody gospo-darczej po 1989 r. nie nauczyło ich automatycznie odpowiednichnowych zachowań, właściwych dla firm funkcjonujących w gospo-darce rynkowej. Klasycznym przykładem niekompetencji rynkowejfirm budowlanych jest nieumiejętność strategicznego myślenia, do-konywania długookresowych wyborów i prowadzenia konsekwent-nych działań zmierzających do osiągnięcia założonych celów. Tym-czasem właściwa strategia przedsiębiorstw budowlanych ma klu-czowe znaczenie dla ich przetrwania po przystąpieniu Polski do UE.

Czy zbliżająca się integracja z europejskim rynkiem budowla-nym pomoże czy przeszkodzi polskim menedżerom budownictwa wzdobyciu tych umiejętności? Jakie warunki muszą być spełnione, abypolskie przedsiębiorstwa budowlane, wielkie i małe były w staniesprostać wyzwaniu europejskich potentatów budowlanych? Jaką rolęw przygotowaniu polskich firm budowlanych do rywalizacji w zdo-bywaniu kontraktów ma do odegrania administracja centralna i lo-kalna? Czy można skorzystać z doświadczeń europejskich firm bu-dowlanych? Które z tych doświadczeń nadają się do wykorzystaniaw polskich warunkach? Są to pytania, przed którymi stoją polskie

117

firmy budowlane oraz centralna i lokalna administracja budowlana wbieżącej dekadzie.

Określenie i analiza problemów z jakimi spotykają się firmy bu-dowlane (duże i małe) powinna być punktem wyjścia dla działańmających na celu eliminowanie barier rozwojowych budownictwai wskazania na te obszary, które wymagają szczególnej interwencjize strony administracji centralnej i regionalnej.

4.1. Największe firmy budowlane na Liście 100 „MuratorPlus”

Lista 100 największych przedsiębiorstw budowlanych zostałasporządzona po raz pierwszy w 1997 r. (za rok 1996). Jest ona ze-stawieniem informacji o największych przedsiębiorstwach i firmachbudowlanych oraz z najbliższego otoczenia budownictwa. Przedsta-wione informacje są uzyskiwane w drodze dobrowolnej ankietyzacjifirm budowlanych. 20

4.1.1. Firmy o najwyższych przychodach ze sprzedaży

Przedsiębiorstwa na Liście 100 uszeregowane są według wartościprzychodów ze sprzedaży w badanym roku (tablica 17). Analiząporównawczą objęto rankingi firm budowlanych z roku 1996 oraz2000. Średni „wiek” dużych firm budowlanych w 1996 r. wynosił 23lata (w 2000 r. – 28 lat). Z rankingu w 1996 r. wynika, że najstarszez nich powstały w 1945 r. (wg danych z 2000 r. jedna firma zostałautworzona w 1937 r.). W okresie lat 1945 – 1950 i w latach pięćdzie-siątych powstało po 18 firm (z rankingu w 2000 r. wynika, że w tychsamych przedziałach czasowych powstało odpowiednio 14 oraz 23przedsiębiorstwa).

Według rankingu z 1996 r. w latach sześćdziesiątych i i siedem-dziesiątych powstało 5 firm, zaś wg rankingu w 2000 r. – 17.Z pierwszego badania wynika, że z lat osiemdziesiątych pochodzi 21

20 B. Wyżnikiewicz, Pierwsza LISTA 100, „Przedsiębiorca Budowlany”, nr

10/1997.

118

przedsiębiorstw, a z lat po 1990 r. – 30 (wg danych z 2000 r. odpo-wiednio – 13 oraz 31). Oznacza to, że rośnie znaczenie firm młod-szych, utworzonych w latach sześćdziesiątych oraz siedemdziesią-tych.

Tablica 17. Ranking największych firm budowlanych w 2000 r. wedługprzychodów ze sprzedaży

Ko-lej-

nośćNazwa przedsiębiorstwa

Rokzało-żenia

Nazwisko prezesa /dyrektora

Formawłasno-ści*)

Przycho-dy ze

sprzed.(mln zł)

1. Hochtief Polska sp. z o.o. 1996 Uwe Wiltfang 540 875,52. Strabag Polska sp. z o.o. 1994 Jerzy Binkiewicz 450 688,83. Exbud Skanska S.A., Kielce 1977 Leszek Walczyk 540 610,54. Budimex S.A., Warszawa 1968 Marek Michałowski 400 600,85 Mitex S.A., Kielce 1988 Janusz Baryła 400 588,86. Warbud S.A., Warszawa 1992 Jarosław Popiołek 540 534,37. Echo Investment S.A., Kielce 1994 Andrzej Majcher 400 524,78. Mostostal Warszawa S.A., Warszawa 1951 Neil Balfour 540 452,39. Budimex Unibud S.A., Warszawa 1999 Jan Mikołuszko 400 449,810 Mostostal Export S.A., Warszawa 1982 Michał Skipietrow 400 436,120. PeBeKa S.A., Lubin 1960 Bolesław Gerber 140 235,530. Insbud S.A, Warszawa 1945 M. Maliszewski 400 139,540. Pebex S.A., Łódź 1992 Ryszard Gozdek 400 119,250. Elektromontaż Rzeszów S.A., Rzeszów 1968 Marian Burda 400 105,060. Budexpol Skanska sp. z o.o., Wrocław 1982 Andrzej Medyński 400 76,070. PBM Południe S.A, Warszawa 1945 Kazimierz Romański 400 64,380. Przemysłówka Łódź S.A., Łódź 1951 Krzysztof Fidala 400 50,990. Complex S.A., Kraków 1990 Wojciech Kocon 400 41,4100. Energomontaż – Płn. Bełchatów sp. z o.o. 1992 Jerzy Chruściel 400 31,1

*) Formy własności przedsiębiorstw oznaczono za pomocą trzech cyfr, podanych w kolejnościnajwiększych udziałów: 1 – jednoosobowa spółka skarbu państwa, 2 – państwowa, 3 – ko-munalna, 4 – prywatna, 5 – zagraniczna, 8 – NFI.Źródło: dane z „Listy 100” za 2000 r.

Na Liście 100 są (z nielicznymi wyjątkami) najważniejsze pol-skie firmy. W ciągu pięciu lat w grupie liderów zaszły bardzo po-ważne zmiany. Z pierwszej dwudziestki z 1996 r. na liście z 2000 r.

119

zabrakło: Polimexu-Cekopu (był drugi), Energopolu-Trade (3.), Hy-drobudowy-6 (6.), Stolarki Wołomin (7.), Mostostalu Kraków (9.),Hydrotrestu Kraków (11.), Energomontażu Północ (13.), PEMUG-uz Katowic (15.), Budimexu Poznań (16.), Mostostalu Płock (17.),Budo-Hurtu z Łodzi (18.), Mostostalu Gdańsk (19.), oraz PBSz zBytomia (20.). Pojawiło się natomiast w to miejsce wiele nowychfirm. W poprzednich latach o pierwszeństwo walczyły Exbud S.A. iBudimex S.A., osiągające zbliżone przychody. W 2000 r. największeprzychody wykazały dość nieoczekiwanie Hochtief Polska sp. z o.o.oraz Strabag Polska sp. z o.o.

Na Liście 100 w 2000 r. znacznie więcej niż w rankingu z 1996r. było dużych firm (licząc wartość sprzedaży). W 1996 r. setna firmamiała przychody ze sprzedaży wynoszące 6,3 mln zł, w 1999 r. –12,8 mln zł, zaś w 2000 r. – 31,1 mln zł (dla skrajnych lat wzrost 5-krotny). Barierę 100 mln zł przychodów w 1996 r. przekroczyło17 firm, w 1999 r. – 46 firm, zaś w 2000 r. – 54 firmy.

4.1.2. Przedsiębiorstwa z najwyższym poziomem zysków

Zyskowność przedsiębiorstw budowlanych (relacja zysku doprzy-chodów ogółem21) jest stosunkowo wysoka, jedna z wyższychw gospodarce. Wynika to z relatywnie niskiego poziomu konkurencjina rynku budowlanym, utrzymującego się nadal "rynku producenta"oraz dyktatu cenowego przedsiębiorstw, nie powiązanego dostatecz-nie z poziomem wydajności pracy. Średnia zyskowność netto naLiście 100 ukształtowała się w 1996 r. na poziomie około 3,5%.

Średnia wartość zysku brutto wyniosła w 1996 r. – 4,3 mln zł,a zysk netto 2,9 mln zł. Największą zyskowność netto w 1996 r.uzyskał Energopol–Trade w wysokości 24,6%, natomiast Budostal –Kraków jako jedyny miał zyskowność ujemną w wysokości (–5,3%).

21 Wyróżnia się poziom zyskowności brutto i netto. Różnicę między zy-

skiem brutto i zyskiem netto stanowi podatek dochodowy.

120

Tablica 18. Liderzy w wśród firm budowlanych pod względem zyskow-ności w 2000 r.

Kolej-ność

Naliście

Nazwa przedsiębiorstwa Zyskowność netto (w %)

1. 89 Fabud S.A., Siemianowice Śl. 13,92. 7 Echo Investment S.A., Kielce 9,53. 51 Mosty Płock S.A., Płock 8,74. 10 Mostostal Export S.A., Warszawa 8,55. 18 Elektrobudowa S.A., Katowice 8,16. 4 Budimex S.A., Warszawa 7,87. 67 Pedim S.A., Szczecin 7,08. 5 Mitex S.A., Kielce 6,29. 85 Barma sp. z o.o., Sosnowiec 6,010. 28 J.W.Construction sp. z o.o. 6,0

Źródło: Jak w tab. 17.

Średnia wartość zysku brutto wyniosła w 1996 r. – 4,3 mln zł,a zysk netto 2,9 mln zł. Największą zyskowność netto w 1996 r.uzyskał Energopol–Trade w wysokości 24,6%, natomiast Budostal –Kraków jako jedyny miał zyskowność ujemną w wysokości (–5,3%).

W 2000 r. średnia zyskowność netto firm na Liście 100 wyniosła2,4% (w 1999 r. – 2,7%, patrz tablica 18). Generalnie można więcpowiedzieć, że w analizowanym przedziale czasowym średnia zy-skowność netto największych firm budowlanych miała tendencjespadkowe (spadek o 1,1 punktu procentowego). Wysokie wskaźnikizyskowności osiągały na ogół firmy znajdujące się przy końcu ran-kingu. Najwyższą zyskowność w 2000 r. miał Fabud z SiemianowicŚląskich (13,9%, pozycja 89), ale aż trzy firmy z pierwszej dziesiątkiznalazły się na liście najbardziej zyskownych.

4.1.3. Liderzy grup kapitałowych

Lista liderów grup kapitałowych w budownictwie tworzona jestod 1998 r., ponieważ grupy te w szerszym zakresie zaczęły powsta-wać w tym właśnie okresie. W 1999 r. przewaga grupy kapitałowejExbud (obecnie Exbud Skanska) nad grupą Budimex (liczona warto-

121

ścią przychodów ze sprzedaży) wynosiła 77%, ale w 2000 r. zmalałajuż do 3,2% (tablica 19). Na trzecim miejscu ponownie znalazł sięMostostal Eksport. Te trzy firmy stanowiąc, czołówkę wśród grupkapitałowych, mają łącznie 50% udziału w przychodach ze sprzeda-ży oraz 51% udziału w liczbie zatrudnionych. Nic nie wskazuje nato, aby w ciągu najbliższych kilku lat sytuacja miała się zmienić.Znamienne jest, że wśród grup kapitałowych tylko dwie z nich(Exbud Skanska oraz Mostostal Warszawa) są tworzone przy udzialezachodniego kapitału, reszta zaś jest własnością wyłącznie rodzime-go kapitału.

Tablica 19. Największe grupy kapitałowe w budownictwie w 2000 r.

Lp. WykonawcaRokpo-

wstania

Liczbazależnychpodmiotów

Przychodyze sprzeda-ży w 2000 r.

(mln zł)

Zysknetto

(mln zł)

Liczbazatrud-nionych

1. Grupa Exbud Skanska, Kielce 1991 19 2.443,1 –129,9 12.8462. Grupa Budimax, Warszawa 1999 19 2.368,2 32,3 8.9743. GK Mostostal Eksport 1991 19 1.120,8 15,9 7.4434. GK Mostostal Warszawa 1993 15 803,0 44,9 3.8915. Mostostal Zabrze – Holding S.A. 1992 21 721,3 5,2 4.3916. GK Mitex 1996 11 603,2 28,8 8667. GK Mostostal Siedlce S.A, Siedlce 1995 6 544,7 11,2 3.6208. GK Budimex Unibud S.A., Warszawa 2000 3 536,5 9,4 1.9199. Przed. Robót Inżynier. S.A., Holding 1951 12 473,5 14,2 2.01110. GK PIA Piasecki, Katowice 1995 9 470,8 15,3 1.89411. GK Energopol – 7 S.A., Poznań 1995 4 365,5 2,6 2.48812. GK Echo Investment S.A., Kielce 1995 51 351,2 55,1 10913. GK Mostostal Gdańsk S.A., Gdańsk 1998 8 289,8 –1,9 1.86114. GK Polnord S.A., Gdańsk 1998 6 251,1 4,6 55615. GK Instal Kraków S.A., Kraków 1990 4 168,4 7,6 1.19916. Prochem S.A. 1994 15 119,7 –0,7 56717. GK Pekabex S.A., Poznań 1992 4 116,2 –1,5 65518. Grupa Inwest. Hossa S.A., Gdynia 1999 1 105,0 4,4 44519. Gr. Warm. Przed. Budowl. Olsztyn 1992 10 98,1 0,4 86920. Fabud S.A. – Siemianowice Śl. 1998 5 33,4 4,0 399

Źródło: Jak w tab. 17.4.1.4. Najwięksi realizatorzy budownictwa mieszkaniowego

122

Na liście największych realizatorów powierzchni mieszkanio-wych znajdują się zarówno deweloperzy, jak i wykonawcy. Z przy-gotowywanej listy 20 realizatorów powierzchni mieszkaniowych dlalat 1997-1998 prym wiódł Inbud S.A., Mława (51 tys. m2) oraz Bu-dlex, Toruń (31 tys. m2). Ostatni na liście Energopol – 7 realizowałprawie 2 tys. m2).

Tablica 20. Liderzy budownictwa mieszkaniowego w 2000 r.

Kolej-ność

Naliście Wykonawca

Pow. użytkowamieszkań (tys. m2)

1. 28 J.W. Construction sp. z o.o., Warszawa 122,02. 9 Budimex Unibud S.A. Warszawa 81,23. 5 Mitex S.A., Kielce 77,04. 82 PeBeRol Chojnice sp. z o.o. 72,05. 52 Dombud S.A., Katowice 56,26. 73 PBP Mat, Wrocław 50,37. 30 Insbud S.A., Warszawa 44,18. 6 Warbud S.A., Warszawa 40,09. 7 Echo Inwestment S.A., Kielce 33,410. 15 PIA Piasecki S.A., Kielce 30,311. 21 Energomontaż – Północ, S.A., Warszawa 27,212. 14 Energopol – 7 S.A., Poznań 25,213. 58 Budlex sp. z o.o., Toruń 22,914. 41 Progress Construction – Holding S.A., Warszawa 22,015. 95 Ciroko sp. z o.o., Szczecin 18,516. 72 Iławskie Przedsiębiorstwo Budowlane sp. z o.o., Iława 15,817. 83 Budopol – Wrocław, S.A., Wrocław 14,018. 93 Posbau S.A., Poznań 12,419. 25 Montex S.A., Lublin 12,320. 40 Pebex S.A., Łódź 11,4

Źródło: Jak w tab. 17.

Z kolei na liście w 2000 r. przodował deweloper J.W. Construc-tion (122 tys. m2) budujący głównie na obrzeżach stolicy (tablica20). W stosunku do Inbudu powierzchnie mieszkalne wykonaneprzez J.W. Construction w 2000 wzrosły ponad 2-krotnie. Na drugimmiejscu uplasował się Budimex Unibud, który zrealizował w 2000 r.

123

81 tys. m2. Ostatni na liście w 2000 r. Pebex wykonał 11 tys. m2, tj.ponad 5-krotnie więcej niż Energopol – 7, ostatni w 1998 r. Na liściew 2000 r. lider z lat 1997-1998 Inbud Mława zajął siódme miejsce,zaś wicelider Budlex Toruń zajął miejsce trzynaste.

4.1.5. Najwięksi eksporterzy budownictwaW ostatnich pięciu latach w działalności eksportowej najwięk-

szych przedsiębiorstw budowlanych objętych rankingiem obserwu-jemy nieznaczną tendencję wzrostową. Wskazują na to zarównobezwzględne wartości sprzedaży na eksport, jak i udział eksportuw przychodach. O ile w 1995 r. wartość eksportu usług budowlanychdziesięciu największych eksporterów wyniosła 723 mln zł, to w 2000r. wzrosła ona do 821 mln zł (tj. o 13,5% – tablica 21). W połowie latdziewięćdziesiątych liderami w eksporcie usług budowlanych byłEnergopol – Trade oraz Exbud (łączny udział tych firm w eksporcie10 liderów wyniósł 66%), zaś w 2000 r. liderami były: Budimex,Mostostal Siedlce i Chemobudowa, oraz Exbud zajmujący dopieroczwarte miejsce. Łączny udział tych czterech firm w rynku wyniósłtylko 64%, tj. spadł o 2 punkty procentowe, mimo że liczba liderówsię podwoiła.

Tablica 21. Liderzy eksportu budownictwa w 2000 r.Kolej-ność

Naliście

Nazwa przedsiębiorstwa Wartość eksportu w mln zł

1. 4 Budimex S.A., Warszawa 165,02. 11 Mostostal Siedlce S.A., Siedlce 138,43. 16 Chemobudowa - Kraków S.A., Kraków 121,24. 3 Exbud Skanska S.A., Kielce 103,95. 21 Energomontaż – Północ S.A.,Warszawa 69,16. 13 Mostostal Zabrze – Holding S.A., Zabrze 59,97. 55 Naftobudowa S.A., Kraków 48,58. 61 Projprzem S.A., Bydgoszcz 45,59. 23 Mostostal Gdańsk S.A., Gdańsk 38,110. 33 Instal Kraków S.A., Kraków 32,7

Źródło: Jak w tab. 17.Największe przedsiębiorstwa budowlane nadal wykazują słabą

zależność między wartością eksportu usług budowlanych i udziałem

124

eksportu w przychodach, a wielkością firm mierzoną wartością przy-chodów ze sprzedaży. O ile w 1995 r. wśród największych eksporte-rów znalazły się 3 przedsiębiorstwa o największych przychodach(Energopol –Trade, Exbud, Mostostal Warszawa, to w 2000 r. naj-więksi eksporterzy pogorszyli swoją pozycję wśród przedsiębiorstwo największych przychodach: (Budimex (4), Mostostal Siedlce (11),Chemobudowa (16).

Jeszcze gorzej wypadają duże firmy w rankingu pokazującymudziały w eksporcie usług budowlanych. W 2000 r. tylko trzy dużefirmy znalazły się w pierwszej dwudziestce liderów eksportu (w1995 r. dwie firmy), co oznacza, że największe firmy specjalizują sięgłównie w sprzedaży na rynek krajowy, a intensywnie eksportująniektóre mniejsze przedsiębiorstwa.

4.1.6. Zmiany struktury odbiorców usług budowlanych

Źródło: Na podstawie danych jak wyżej.

Zmieniła się struktura odbiorców usług budowlanych (rys. 23poniżej). Zmalał udział odbiorców państwowych z prawie 29,8% do9,7%, wzrósł natomiast udział przedsiębiorstw prywatnych krajo-wych z 19,7% w 1996 r. do 38,4% w 2000 r., co nie jest specjalnym

R ys. 23 S truktura odbiorców us ług budow lanych (% )

05

1 01 52 02 53 03 54 04 5

pańs

twow

e

prywatn

e kraj

owe

zagra

niczn

e

teren

owe

spółd

zielni

e

centr

alna

komun

alne

osob

y fizy

czne

19962000

125

zaskoczeniem. Udział pozostałych grup odbiorców w rynku usługbudowlanych nie był znaczący.

4.1.7. Charakterystyka funkcji produkcji dla przedsiębiorstworaz branż budowlanych

Funkcja produkcji jest to funkcja opisująca zależność pomiędzyczynnikami produkcji a wielkością produkcji. W praktyce, w więk-szości przypadków analizę ogranicza się do rozpatrywania wpływunakładów dwóch podstawowych czynników produkcji – majątkuprodukcyjnego (kapitału) i pracy żywej (patrz założenia metodolo-giczne – Załącznik 1). Szacowanie parametrów funkcji produkcji dlawybranych przedsiębiorstw oraz branż budowlanych odbywało sięprzy założeniu zmienności przychodów z działalności budowlanejwzględem skali produkcji budowlanej, co oznacza, że oszacowanemierniki technicznej efektywności zawierają w sobie efekt skali.

Mierniki technicznej efektywności dla poszczególnych przedsię-biorstw i branż zostały obliczone, jako stosunek produkcji obserwo-wanej do produkcji hipotetycznej, wyznaczonej przez wartości gra-nicznej funkcji produkcji, przy obserwowanych proporcjach nakła-dów czynników produkcji sumujących się do jedności.

Mierniki technicznej efektywności dla grup przedsiębiorstw, wposzczególnych branżach, wyznaczono jako średnią z indywidual-nych efektywności, ważoną udziałami przedsiębiorstw w produkcjibudowlanej. Wyniki analiz przedstawiono w tablicy 22.

Z przeprowadzonych analiz wynika, że poszczególne rodzajebranż budowlanych charakteryzują się zróżnicowaną intensywnościąkapitałową. Relatywnie mniejsze znaczenie posiada ona w budow-nictwie ogólnym, produkcyjno-usługowym oraz pozostałym (robotywodno-melioracyjne i leśne). Oznacza to, że w tych rodzajach bu-downictwa relatywnie większe znaczenie w funkcji produkcji od-grywa czynnik ludzki (stan i struktura zatrudnienia).

126

Tablica 22. Parametry funkcji produkcji dla wybranych branż budow-lanychWyszczególnienie Intensywność

kapitałowaEfekt skali Elastyczność

substytucjiWyraz

wolny wmodelu

Budownictwo ogólne 0,469 0,453 0,826 9015Roboty instalacyjne w bud. ogólnym 0,750 0,849 0,606 374Budowa sieci energetycznych i teleko-munikacyjnych

0,876 0,676 0,471 493

Roboty wodno-melioracyjne i leśne 0,447 0,517 0,738 1027Budownictwo produkcyjno-usługowe 0,488 0,601 1,223 2723Roboty instalacyjne w bud. prod.- usług. 0,789 0,605 0,413 2023

Źródło: P. Woźniak, Z. Żółkiewski, Techniczna efektywność produkcji wprzemyśle i budownictwie, Zakład Badań Statystyczno-EkonomicznychGUS, Warszawa 1993.

Z kolei dwukrotnie wyższą wagę posiada intensywność kapita-łowa w wybranych rodzajach budownictwa specjalistycznego (bu-dowa sieci energetycznych i telekomunikacyjnych) oraz w robotachinstalacyjnych prowadzonych w budownictwie ogólnym i produk-cyjno-usłu-gowym. W tych dziedzinach budownictwa rola czynnikaludzkiego w funkcji produkcji jest odpowiednio mniejsza.

Generalnie można powiedzieć, że budownictwie ogólnym(mieszkaniowym i towarzyszącym) oraz w budownictwie produk-cyjno-usługowym realizowany jest inny typ postępu technicznego(typ kapitałooszczędny) w porównaniu z budownictwem specjali-stycznym związanym z infrastrukturą techniczną (typ kapitałochłon-ny).

Ważne spostrzeżenia wynikają także z realizowanego efektuskali w produkcji budowlanej. Wpływ tego czynnika jest istotnywtedy, gdy wartość jego przekracza jeden. Generalnie można powie-dzieć, że w analizowanych branżach budowlanych efekt skali nie jestznaczący, co w przypadku budownictwa nie jest zaskoczeniem. Naj-większy wpływ efektu skali na wyniki ekonomiczne występuje wprzedsiębiorstwach wykonujących roboty instalacyjne oraz w przed-siębiorstwach związanych z budową sieci energetycznych i teleko-munikacyjnych. Najmniejszy z kolei dotyczy budownictwa ogólnegooraz robót wodno-melioracyjnych i leśnych.

127

Ważne znaczenie posiada wreszcie elastyczność substytucji po-między kapitałem i pracą (stopień zastępowalności kapitału – pracą).Najmniejsza elastyczność substytucji ma miejsce przy budowie siecienergetycznych i telekomunikacyjnych oraz w robotach instalacyj-nych, największa zaś w budownictwie produkcyjno-usługowym.Wyraz wolny w modelu nie posiada interpretacji ekonomicznej leczinterpretację matematyczną jako czynnik skalujący parametry funkcjiprodukcji.

4.2. Spółki budowlane na Giełdzie Papierów Wartościowych

Rynek giełdowy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej róż-ni się znacznie od rynku papierów wartościowych Unii Europejskiej.Kapitalizacja rynkowa akcji w Polsce (jako procent PKB) wynosi20%, gdy tymczasem w USA i innych wysoko rozwiniętych krajachUE dochodzi do 140% PKB. Rynek papierów dłużnych funkcjonują-cy w Polsce od 1991 r. jest zdominowany przez instrumenty pań-stwowe (udział skarbu państwa w liczących się parkietach europej-skich nie przekracza 10%, natomiast w Giełdzie Papierów Warto-ściowych –GPW – 98%), a rynek korporacyjnych papierów dłuż-nych praktycznie nie istnieje. Jednak mimo tych problemów obser-wujemy rozwój rynku giełdowego.

O ile liczba spółek notowanych na GPW wzrosła z 9 w 1991 r.do 225 w 2000 r. (wzrost 25-krotny) to liczba spółek budowlanychzwiększyła się w tym okresie z 1 (Exbud) w 1991 r. do 38 spółek w2000 r. Udział spółek budowlanych notowanych na GPW w 1991 r.wynosił 11%, zaś w 2000 r. – 17%. Sektor budowlany należy zatemdo najliczniej reprezentowanych na Giełdzie Papierów Wartościo-wych.

Klasyfikacja przedsiębiorstw budowlanych stosowana przez war-szawską giełdę nie pokrywa się z Europejską Klasyfikacją Działal-ności (EKD), wywołując wątpliwości analityczne dotyczące ocenysektora budowlanego na giełdzie. Obok przedsiębiorstw zajmującychsię budownictwem ogólnym (EKD 45.2) oraz budownictwem spe-cjalistycznym (EKD 45.3) w klasyfikacji przyjętej na warszawskiejgiełdzie występują firmy developerskie (Echo Investment – EKD

128

70.1), projektowe i doradcze, takie jak np. Prochem, MostostalExport, Mitex (EKD 74.2), a także firmy produkujące materiały bu-dowlane (Mostostal Siedlce – EKD 28.1). Ze względu na specyfikętych firm, porównywanie ich z typowymi firmami budowlanymimoże być nie w pełni uzasadnione.

Na giełdzie warszawskiej zainteresowaniem ze strony zarównoinwestorów instytucjonalnych, jak i indywidualnych cieszy się jedy-nie około 10% spółek. Spółki małe i średnie pozostają praktyczniepoza polem zainteresowania inwestorów. Do grupy spółek wywołu-jących największe zainteresowanie wśród inwestorów należą przedewszystkim: banki, spółki informatyczne, telekomunikacyjne oraz zbranży chemicznej. Tylko nieliczne spółki budowlane są notowane wsystemie ciągłym. Z nich liczą się jedynie Budimex, Echo Invest-ment oraz Exbud.

4.2.1. Wyniki finansowe spółek budowlanych notowanych nagiełdzie

Z analizy kondycji finansowej giełdowych spółek budowlanychza lata 1997-2000 wynika, że rósł nadal – choć w malejącym tempie– zarówno poziom aktywów spółek i wielkość kapitałów własnych,jak i poziom zadłużenia. Pogarszały się wszystkie wskaźniki ekono-micznej efektywności spółek.

Aktywa 38 spółek budowlanych notowanych na giełdzie na ko-niec 2000 r. wyniosły blisko 6,9 mld zł (wzrost o 20% w porównaniuz 1999 r., o 63,9% w porównaniu z 1998 r. oraz ponad 2-krotnywzrost w stosunku do 1997 r.), zaś kapitały własne wynosiły 2,8 mldzł (wzrost o 1,9% w stosunku do 1999 r., o 21% do 1998 r., oraz o82% w relacji do 1997 r.). Przychody netto ze sprzedaży wzrosływ 2000 r. w porównaniu z 1999 r. o 7,2%, lecz w odniesieniu do1997 r., zostały one prawie podwojone – tablica 23.

129

Tablica 23. Dane finansowe firm budowlanych na GPW w latach 1997 -2000 (mln zł, %)

Wyszczególnienie 1997 1998 1999 2000Aktywa 3.074 4.192 5.748 6.872Kapitał własny 1.537 2.310 2.743 2.797Przychody netto ze sprzedaży 4.629 5.869 7.578 8.123Zysk netto 229 274 312 2,8Zadłużenie 49,0% 58,6% 94,0% 117,2%Bieżąca płynność 1,85 1,62 1,38 1,31Szybka płynność 1,58 1,32 1,11 1,01Stopa zysku operacyjnego 7,5% 7,2% 5,5% 4,2%Stopa zysku brutto 14,1% 14,0% 12,6 9,9%Rentowność sprzedaży netto 6,5% 5.0% 3,8% 1,1%ROE 16,7% 12,7% 10,9% 3,2%ROA 7,9% 7,33% 5,4% 1,4%

OBJAŚNIENIA:Aktywa. Jest to majątek firmy. W jego skład wchodzi: (a) majątek trwały,(b) majątek obrotowy oraz (c) rozliczenia międzyokresowe. Kapitał własny. Jest on wielkościowo jednoznaczny z wartością księgowąspółki. W skład tego kapitału wchodzą: (I) kapitał podstawowy,(II) należne, lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitału podstawowego(wielkość ujemna), (III) kapitał zapasowy, (IV) kapitał rezerwowy z aktu-alizacji wyceny, (V) Pozostałe kapitały rezerwowe, (VI) nie podzielonywynik finansowy z lat ubiegłych, (VII) wynik finansowy netto roku obro-towego. Kapitał podstawowy to w spółkach akcyjnych – kapitał akcyjny.Przychody netto ze sprzedaży. Wartość sprzedaży (obrotów) firmy po-mniejszona o obowiązkowe obciążenia.Zysk netto. Jest to różnica między przychodami i kosztami przedsiębior-stwa z całokształtu działalności, skorygowana o saldo strat i zysków nad-zwyczajnych oraz tzw. obowiązkowe obciążenia, głównie podatek docho-dowy.Wskaźnik zadłużenia. Stosunek sumy zobowiązań firmy (długotermino-wych i krótkoterminowych) do jej kapitału własnego.Wskaźnik bieżącej płynności. Iloraz majątku obrotowego spółki i jej zo-bowiązań krótkoterminowych. Majątek obrotowy stanowią: zapasy, należ-ności i rozliczenia, papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, środkipieniężne

130

Wskaźnik szybkiej płynności. Iloraz majątku obrotowego pomniejszonegoo istniejące zapasy i zobowiązania krótkoterminowe. Wskaźnik bieżącej iszybkiej płynności informuje o zdolności firmy do pokrywania swoichzobowiązań.Stopa zysku operacyjnego. Stosunek zysku z działalności operacyjnej doprzychodów netto ze sprzedaży. Wskaźnik obrazujący procentowy udziałzysku operacyjnego, czyli tego z podstawowej (statutowej) działalności, wcałości jej sprzedaży (obrotów).Stopa zysku brutto. Iloraz przychodów netto ze sprzedaży pomniejszo-nych o koszty wytwarzania produkcji sprzedanej do tych przychodów.Rentowność sprzedaży netto. Stosunek zysku netto do przychodów nettoze sprzedaży. Wskaźnik ten obrazuje, jaka procentowo część obrotów firmyzamieniana jest ostatecznie, na pozostający do podziału zysk (np. dywiden-dy, zwiększenie kapitału własnego).ROE (Return on Equity). Zwrot z kapitału własnego lub stopa zyskownościzainwestowanych kapitałów. Iloraz zysku netto osiągniętego przez firmę wdanym okresie do jej kapitału własnego. Wskaźnik ten jest jednym z naj-bardziej syntetycznych mierników wykorzystania kapitałów w przedsię-biorstwie. Obrazuje efektywność działalności operacyjnej, finansowej imajątkowej firmy.ROA (Return on Assets). Zwrot z aktywów, iloraz zysku netto do akty-wów, czyli majątku firmy. Wskaźnik efektywności gospodarowania całymmajątkiem przedsiębiorstwa.Źródło: dane z „Rzeczpospolitej” za lata 1997-2000.

Łączny zysk netto spółek budowlanych za 2000 r. wyniósł 2,8mln zł. W porównaniu z 1999 r. zysk ten spadł o połowę, zaś w od-niesieniu do 1998 r. zmniejszył się on 100-krotnie. Liczby te infor-mują o skali załamania efektywności funkcjonowania giełdowychfirm budowlanych w 2000 r. Jest to rezultat zbyt wysokich kosztówsprzedaży towarów i usług budowlanych oraz niskiej konkurencyj-ności giełdowych firm budowlanych na rynku krajowym w stosunkudo funkcjonujących na tym rynku firm zagranicznych. W wynikutego na 38 firm budowlanych 13 miało straty, a 21 wyniki gorsze niżprzed rokiem.

W celu zrekompensowania spadku zysku netto w badanym okre-sie firmy zaciągały długoterminowe zobowiązania, co spowodowało,

131

że wzrósł 3-krotnie wskaźnik zadłużenia, z 49% w 1997 r. do 117%w 2000 r. W latach 1997-2000 pogorszyły się wszystkie wskaźnikiefektywnościowe giełdowego sektora budowlanego. Wskaźnik ROEobrazujący syntetyczne wykorzystanie kapitałów w przedsiębior-stwie spadł 5-krotnie, wskaźnik ROA charakteryzujący efektywnośćgospodarowania całym majątkiem przedsiębiorstwa spadł ponad 5-krotnie, wskaźnik rentowności sprzedaży netto obrazujący efektyw-ność działalności gospodarczej spółki spadł 6-krotnie, rentownośćzysku operacyjnego wskazująca na udział zysku z działalności sta-tutowej (podstawowej) w obrotach spadła o 78%. Zmalała takżezdolność firm do pokrywania swoich zobowiązań wyrażanych przypomocy wskaźnika bieżącej płynności (o 41%) oraz szybkiej płyn-ności (o 50%).

4.2.2. Analiza porównawcza wskaźników ekonomicznychwiodących spółek budowlanych na giełdzie

Sektor firm budowlanych notowanych na warszawskiej giełdziejest silnie zróżnicowany nie tylko pod względem profilu działalności.Istotne różnice dotyczą poziomu aktywów, kapitału własnego spółek,przychodów, wyników finansowych spółek oraz efektywności ichdziałania.

Aktywa i kapitał własny spółek. Pod względem wielkości ak-tywów, obrazujących wartość majątku firmy, pierwsze miejsce zaj-muje Budimex z majątkiem wynoszącym 880 mln zł (tablica 24). W2000 r. majątek ten wzrósł o 50% w porównaniu do 1999 r. Budimexzajmuje także pierwsze miejsce pod względem wartości kapitałuwłasnego (wartości księgowej spółki wynoszącej 553.427 tys. zł).Wartość kapitału własnego Budimexu wzrosła w 2000 r. w porów-naniu do 1999 r. o ponad 40%.

Na drugim miejscu uplasował się Echo Investment z aktywamio wartości 827 mln zł (w 2000 r. wzrosły one o 47% w porównaniuz 1999 r.) i kapitałem własnym wynoszącym 204 mln zł (wzrost o34% w stosunku do 1999 r.). Warto wspomnieć, że lider z 1998 r.

132

Exbud posiada aktywa o wartości 767 mln zł i kapitał własny – 259mln zł, co daje mu dopiero trzecią lokatę w rankingu z 2000 r.

Tablica 24. Ranking spółek budowlanych na giełdzie według wartościaktywów i kapitału własnego w 2000 r. (tys. zł, %)

Lp. Nazwa spółki Aktywaw tys. zł

Zmiana do1999

Kapitał własnyw tys. zł

Zmiana do1999

1. BUDIMEX 880.432 50,2 553.427 41,52 ECHO INVESTMENT 827452 47,1 203.800 34,33 EXBUD 766.704 4,6 259.233 –30,94. MOSTOSTAL EXPORT 519.389 0,6 256.803 25,55. MOSTOSTAL ZABRZE 364.559 31,6 209.853 78,66. ENERGO PÓŁŃOC 257.660 43,5 118.649 –3,47. PIA PIASECKI 247.751 43,0 59.991 19,78. MITEX 246.459 10,4 92.245 84,737. BUDOPOL 23.853 36,2 10.184 5,438. ELKOP 21.354 –3,7 13.066 2,9

Źródło: Na podstawie danych „Rzeczpospolitej” z 19 lutego 2001 r.

Na ostatnim miejscu listy rankingowej pod względem wartościmajątku firmy notowanego na giełdzie (38 pozycja) znajduje sięspółka Elkop z majątkiem – 21 mln zł (jest on 42-krotnie mniejszyniż wartość majątku Budimexu). W stosunku do 1999 r. wartość tegomajątku spadła o 3,7%. Tuż przed Elkopem na 37 miejscu uplasowałsię Budopol z aktywami – 23 mln zł (wzrost do 1999 r. o 36,2%).

Przychody netto ze sprzedaży. Utrzymująca się od 1999 r. de-koniunktura w sektorze budowlanym spowodowała, że spółki miaływ 2000 r. o 25% niższe przychody ze sprzedaży niż w 1999 r. Ob-serwowano dalszy spadek marż, niższą kontraktację, trudności ześciągnięciem należności oraz dłuższy cykl w operacjach środkamiobrotowymi. W zakresie przychodów netto ze sprzedaży w 2000 r.wiodący był Exbud (610.547 tys. zł – tablica 25). W porównaniu z1999 r. przychody tej spółki spadły o 2,4%. Na drugim miejscu znaj-dował się Budimex (600.579 tys. zł), którego przychody w stosunkudo 1999 r. wzrosły o ponad 11%.

133

Tablica 25. Ranking spółek budowlanych notowanych na giełdzie wgprzychodów netto ze sprzedaży w latach 1999 – 2000 (tys. zł, %)

Lp. Nazwa spółki 2000 r. 1999 r. dynamika1. EXBUD 610.547 625.148 –2,42. BUDIMEX 600.579 536.876 11,23. MITEX 589.666 467.192 26,24. WARBUD 534.284 422.670 26,45. ECHO INVESTMENT 524.680 272.032 92,96. MOSTOSTAL WARSZAWA 452.340 481.649 –6,57. MOSTOSTAL EXPORT 436.018 388.114 12,37. MOSTOSTAL SIEDLCE 359.000 265.216 35,38. MOSTOSTAL ZABRZE 327.273 441.251 –34,837. BUDOPOL 48.484 47.962 1,038. EBI 12.410 11.755 5,6

Źródło: Jak w tablicy 15.

Ostatnia w rankingu spółka EBI miała przychody netto w 2000 r.w wysokości 12.410 tys. zł. Wzrosły one w stosunku do 1999 r.o 5,6%. W porównaniu do Exbudu i Budimexu spółka EBI miałaprzychody netto prawie 50-krotnie mniejsze.

Zysk netto. Najwyższy zysk netto w 2000 r. wśród spółek noto-wanych na giełdzie miał Budimex (56.265 tys. zł – tablica 26). Byłon o 127% wyższy od zysku netto osiągniętego w 1999 r. w wysoko-ści 24.779 tys. zł. Tuż za Budimexem uplasował się MostostalExport z zyskiem w wysokości 56.019 tys. zł. Kolejnymi pod wzglę-dem osiągniętego zysku netto są dwie spółki Michała Sołowowa:Mitex oraz Echo Investment. Należy szczególnie zwrócić uwagę nabardzo dobre wyniki Mitexu, który zanotował wzrost zysku netto ażo 107% w porównaniu z 1999 r. Było to możliwe dzięki efektywnymzmianom struktur organizacyjnych.

134

Tablica 26. Ranking spółek budowlanych wg zysku netto w latach 1999- 2000 (tys. zł, %)

Lp. Spółka 2000 r. 1999 r. dynamika1. BUDIMEX 56.265 24.779 127,12. MOSTOSTAL EXPORT 56.019 31.458 78,03. ECHO INVESTMENT 52.089 42.338 23,04. MITEX 39.737 19.225 106,75. WARBUD 15.449 24.146 –36,06. MOSTOSTAL SIEDLCE 11.498 11.697 –1,77. MOSTOSTAL GDANSK 10.007 9.343 7,18. PIA PIASECKI 9.885 6.961 42,037. BETONSTAL –87.434 3.424 -38. EXBUD –103.537 24.766 -


Do gospodarczych „niespodzianek” w budownictwie należy zali-czyć stratę zanotowaną w 2000 r. w spółce Exbud, a wynoszącą103.537 tys. zł. Spółka ta zaliczana w ubiegłych latach do liderówrynku giełdowego i jednego z największych potentatów budowla-nych, znalazła się na końcu rankingu spółek budowlanych wg zyskunetto. Do przyczyn zaistniałej sytuacji należy zaliczyć: efekty złegozarządzania spółką oraz restrukturyzację firmy (grupa Exbudu składasię z licznych mniejszych podmiotów). W podobnej sytuacji znalazłosię osiem innych spółek, w tym: Betonstal (–87,4 mln zł), MostostalWarszawa (–54,0 mln zł), GPRD (–13,7 mln zł), Elektrobudowa (–5mln zł), KBBP (–7,4 mln zł), Energoaparatura (–6,0 mln zł), Espe-bepe (–2,5 mln zł) oraz Instal Lublin (–2,2 mln zł).

Złe wyniki Betonstalu w 2000 r. spowodowały, że sąd rejonowyw Warszawie ogłosił upadłość Betonstalu. Nietrafione kontrakty i złezarządzanie wpędziły firmę w spiralę długów, z której, wobec zde-cydowanych roszczeń wierzycieli, nie udało się jej wydobyć.

135

4.2.3. Procesy konsolidacji firm na rynku budowlanymi giełdowym

Polski rynek budowlany można zaliczyć do jednego z najbardziejrozdrobnionych sektorów. Obecnie działa na nim około 214 tys. firmbudowlanych, jednak nawet największe z nich zdobyły zaledwiekilkuprocentowe udziały w rynku (licząc wartością produkcji bu-dowlanej). W 2000 r. udział Exbudu w rynku budowlanym wyniósł4,78%; Budimexu – 4,17%; Mostostalu Export – 2,39%; MostostaluWarszawa – 1,43; Mitexu – 1,13; Mostostalu Siedlce podobnie jakPIA Piasecki – 1,04%. Duże rozmiary branży przy niewielkich wwiększości firmach budowlanych, wpływają niekorzystnie na ichkonkurencyjność. Od pewnego czasu (druga połowa lat dziewięć-dziesiątych) zaobserwować można istotne zmiany strukturalne wsektorze budowlanym, spowodowane zachodzącymi procesami kon-solidacji (fuzje, przejęcia itp.).

W procesach konsolidacji można wyróżnić dwie fazy: (1) konso-lidację spółek wokół liderów oraz (2) konsolidację liderów. O ilepierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych można traktować jako okrestworzenia się publicznego rynku giełdowego dla firm budowlanych,o tyle drugą połowę tej dekady charakteryzował proces konsolidacjispółek budowlanych wokół liderów. W końcu tego okresu (lata1998-2000) rozpoczął się proces konsolidacji liderów budowlanych.

W 2000 r. działało na rynku budowlanym kilkanaście dużychgrup kapitałowych, z których kilka ma znaczenie wiodące. Do naj-większych grup kapitałowych w budownictwie (przyjmując kryte-rium zatrudnienia) można zaliczyć: Exbud (kontrolujący BaumaNovejfa, Kieleckie Przedsiębiorstwo Robót Mostowych, Hydrotrest,Rzeszowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych), Budimex (skupiłwokół siebie takie spółki jak Mostostal Kraków, Budimex Poznańczy Dromex – silną firmę budownictwa drogowego), Mostostal Eks-port (posiada udziały w firmach o profilu finansowym – Compensa,Bankowe Towarzystwo Leasingowe itp.), Mostostal Warszawa (sku-pia Mieleckie Przedsiębiorstwo Budowlane, Mostostal Płock, Wro-bis, Elektrim Fermstal) oraz Mostostal Zabrze (kontroluje Biprohut,Elektromontaż 3, Gliwickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemy-słowego oraz Mostostal Surface Protection)..

136

W fazie konsolidacji wokół liderów budowlanych można wyod-rębnić trzy modele. Pierwszy z nich polega na wykupywaniu pol-skich firm budowlanych przez zachodnich potentatów. Największepolskie firmy budowlane pozyskały już inwestorów strategicznych. Itak szwedzka Skanska nabyła 94% udziałów w Exbudzie, hiszpańskiFerrovial posiada 58,4% kapitału akcyjnego Budimexu, równieżhiszpańska Acciona ma 24% udziału w Mostostalu Warszawa, nato-miast Budokor i Hydrobudowa 6, są kontrolowane przez znaną nie-miecką firmę Hochtief AG.

Wśród innych firm zagranicznych należy wymienić amerykańskikoncern Flour Daniel BV, który objął 27% walorów Prochemu.Brytyjski koncern PIP Managers Limited posiada w swoim pakieciewiększość akcji dwóch polskich spółek giełdowych: Mostostalu Sie-dlce (55,26% udziałów) oraz Naftobudowy (58,25% akcji).

Drugi model konsolidacji polega na wykupywaniu przez przed-siębiorstwa udziałów w prywatnych i prywatyzowanych firmachbudowlanych i zakładanie spółek zależnych. Ten model konsolidacjistosował w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych Budimex,Exbud, Mostostal Export oraz Elektrim. W drugiej połowie lat dzie-więćdziesiątych ten model konsolidacji stosował Exbud (kupującudziały Bauma Novejfa), Pia Piasecki (od NFI Piast i innych naro-dowych funduszy inwestycyjnych odkupił 60% pakietów akcjitrzech spółek budowlanych) oraz Mostostal Zabrze i Mostostal War-szawa. Także Budimex nabył w 2000 r. większościowy (60,17%)pakiet walorów Mostostalu Kraków. Obecnie planowana jest fuzjaobu tych firm.

Trzeci model konsolidacji to podpisywanie przez firmy budow-lane umów o współpracy lub wspólnym inwestowaniu. Umowy owspółpracy podpisał przykładowo Pia Piasecki oraz Polnord i Exbudz Mostostalem Warszawa. Wspólne inwestycje w „trzecią firmę”łączą Mostostal Kraków, Mostostal Siedlce oraz Prochem (są oneudziałowcami Mostostalu Stalowa Wola) oraz Elektrobudowę i Mo-stostal Zabrze (wspólny wykup udziałów w PI Biprohut).

W obliczu otwarcia krajowego rynku budowlanego na pełnąkonkurencję ze strony zachodnich firm budowlanych, polskie grupykapitałowe przy końcu lat dziewięćdziesiątych zaczęły rozważać

137

możliwość połączenia sił i środków mniejszych grup kapitałowych zwiększymi. W 1998 r. rozpoczął się proces konsolidacji liderów.Pierwszą taką konsolidację przeprowadził Exbud wykupując 7,25%akcji Budimexu. Podobne działania w kierunku konsolidacji liderówrozpoczął PIA Piasecki i Polnord, a także Mostostal Warszawa iMostostal Płock. Połączenie sił PIA oraz Polnordu z początku pole-gało na wspólnej realizacji kontraktów. Jednak w przyszłości niewykluczone są związki kapitałowe. Mostostal Warszawa kupującakcje Mostostalu Płock miał na celu stworzenie związku strategicz-nego.

Proces konsolidacji firm budowlanych znajduje się dopiero wewstępnym etapie przekształceń organizacyjnych. Większe firmybudowlane mają 2–3% udział w rynku. W rankingach 500 najwięk-szych firm krajowych Exbud, pod względem wartości obrotów, znaj-duje się dopiero w ósmej dziesiątce. Tak więc jak na warunki polskieExbud nie jest firmą dużą. W Europie Exbud znajduje się dopiero wczwartej dziesiątce największych firm budowlanych. Aby zwiększyćznaczenie Exbudu na rynku europejskim, jego potencjał winienwzrosnąć 2 - 5-krotnie. Podobnie jest z innymi firmami budowlany-mi.

4.2.4. Znaczenie GPW dla sektora budowlanego i kierunkizmian w tym zakresie

Rynek kapitałowy w Polsce odgrywa bardzo skromną rolę wgromadzeniu i przepływie kapitału dla potrzeb branży budowlanej.Fundusze zebrane na nim w latach 1997-2000 umożliwiły sfinanso-wanie zaledwie 1,6% inwestycji związanych z rozwojem budow-nictwa, co oznacza, że rynek ten nie jest faktycznym barometremkoniunktury budowlanej, stanowiąc tym samym jego największąsłabość.

Potrzeby finansowe przedsiębiorstw budowlanych zaspokajanesą najczęściej przez sektor bankowy i bezpośrednie inwestycje za-graniczne. Sytuacja ta powoduje, że spółki budowlane wycofują sięz parkietu giełdy. W latach 1999 – 2000 kilka spółek budowlanychfunkcjonujących w ramach publicznego obrotu kapitałami wycofało

138

się z giełdy. W 1999 r. odeszły z giełdy Unibud oraz Budimex Po-znań, zaś w 2000 r. Mostostal Kraków. Spółki te szukały dodatko-wych kapitałów poprzez łączenie się z partnerami z branży budowla-nej o lepszej kondycji finansowej, tj. z Budimexem zajmującymczołowe miejsca w rankingu. Wśród największych spółek takżeExbud zapowiedział swoje odejście z parkietu.

Do innych negatywnych zjawisk na warszawskiej giełdzie należyzaliczyć spadek giełdowych debiutów. W 1997 r. na parkiecie noto-wanych było 30 budowlanych spółek publicznych, w 1998 r. –34 spółki, w 1999 r. – 37 spółek, a w 2000 r. liczba spółek publicz-nych zwiększyła się per saldo o jedna spółkę, tj. do 38.

MSP budowlane notowane na giełdzie (typu Elkop czy Ebi),mają problemy z utrzymaniem się na parkiecie. Nie przybywa takżena giełdzie nowych MSP budowlanych. Przyczyną tego zjawiska jestto, że niewiele MSP budowlanych ma tak naprawdę coś do zaofero-wania potencjalnym inwestorom. Giełda jest miejscem dla ambit-nych spółek z długoterminowymi planami ekspansji. Tymczasem naparkiet wchodzą często firmy budowlane nie mające jasno sprecy-zowanych planów rozwojowych. Zdarza się to często w przypadkuprywatnych spółek budowlanych, gdzie debiut na giełdzie służy ak-cjonariuszom do korzystnej sprzedaży posiadanego pakietu akcji.Taka strategia musi budzić niechęć potencjalnych inwestorów. Mi-nęły bowiem czasy, kiedy status spółki publicznej MSP budowlanymułatwiał dostęp do kapitału czy kredytów.

W przypadku niewielkich spółek obecność na giełdzie nie otwie-ra łatwiejszego dostępu do kapitału. Spółkom słabym, nawet w okre-sie hossy, trudno jest ulokować kolejne emisje, zwłaszcza gdy pozy-skane środki mają być przeznaczone na spłatę zadłużenia.

Analiza funkcjonowania GPW poprzez pryzmat spółek budowla-nych prowadzi do następujących konkluzji:(a) duże prywatne firmy budowlane nie są zbytnio zainteresowane

wejściem na GPW (zniechęca je słaba koniunktura budowlana,wysokie koszty wejścia na parkiet i nieopłacalne na nim trwa-nie),

(b) w celu poprawy warunków działania uczestników giełdy należydoprowadzić do jej sprywatyzowania,

139

(c) ponieważ główny strumień podaży akcji na giełdzie (prywaty-zacja) zaczyna się kurczyć, należy wypracować mechanizmyotwarcia jej na nowe firmy w tym MSP,

(d) słaby przepływ informacji, brak konsolidacji firm nadzorującychgiełdę, wysokie opłaty wejścia na giełdę przy malejącym popy-cie na akcje podważyły wiarygodność giełdy.Jej odbudowa związana jest m.in. ze skonsolidowaniem nadzoru

nad rynkiem giełdowym, przywróceniem równorzędności warunkówstartu wszystkim uczestnikom rynku giełdowego w tym akcjonariu-szom oraz z istotnym obniżeniem wysokich opłat związanych zfunkcjonowaniem giełdy.

4.3. Sektor MSP w budownictwie

Zgodnie z definicją przyjętą przez Komisję Europejską, do grupymałych i średnich przedsiębiorstw (MSP) zalicza się te, których za-trudnienie jest niższe niż 250 osób, obroty są niższe niż 40 mln EURlub ogólny wynik nie osiąga 27 mln EUR przy jednoczesnej ekono-micznej niezależności firmy.

W Polsce w dokumencie „Małe i średnie przedsiębiorstwa w go-spodarce narodowej. Polityka wobec małych i średnich przedsię-biorstw”22 przez małe przedsiębiorstwo rozumie się firmę, w którejpracuje do 50 osób, a średnie – gdy zatrudnienie wynosi od 51 do250 osób.

4.3.1. Liczba i poziom aktywności MSP budowlanych

W 2000 r. liczba przedsiębiorstw aktywnych wynosiła 205.047(58% ogółu zarejestrowanych firm). Z kolei w 1995 r. udział firmaktywnych kształtował się na poziomie 54%, a więc w 2000 r. byłwyższy tylko o 4 punkty procentowe (tablica 27).

22 Dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów 6 czerwca 1995 r.,

protokół ustaleń nr 19/95, MPiH, Warszawa, maj 1995 r., s. 13.

140

Tablica 27. Liczba MSP budowlanych aktywnych gospodarczow 2000 r.

Liczba przedsiębiorstw aktywnychWyszczególnienie ogółem zatrudnienie

0–49zatrudnienie

50–249zatrudnienie

>249BUDOWNICTWO 205.047 202.858 1.928 261 Sektor publiczny 356 112 223 21 Sektor prywatny 204.691 202.746 1.705 240


W ogólnej liczbie aktywnych przedsiębiorstw budowlanych dosektora MSP należało w 2000 r. – 204.786 jednostek, co stanowiło99,86% ogółu tych przedsiębiorstw Z ogólnej liczby aktywnychprzedsiębiorstw budowlanych w 2000 r. tylko 356 (1,7%) zaliczałosię do sektora publicznego (z tego MSP stanowiły 335 jednostki),natomiast 204.691 (98,3%) do prywatnego (z tego do sektora MSPnależało 204.451 jednostek).

4.3.2. Poziom zatrudnienia i jego struktura w sektorze MSP

W 2000 r. w budownictwie było zatrudnionych 813.536 osób (w1995 r. – 827,4 tys., spadek o 1,7%), z czego 53.402 pracowało wsektorze publicznym (6,5%), zaś w sektorze prywatnym 760.134osób (93,5% – tablica 28). W sektorze MSP pracowało na początku2000 r. ponad 672 tys. osób, co stanowiło 82% ogółu zatrudnionych.

141

Tablica 28. Poziom i struktura zatrudnienia w MSP budowlanych w2000 r.

z tego w przedsiębiorstwach zatrudniającychdo 49 osób

z tegoWyszczególnienie ogółemrazem do 9 10–49

50–249osób

powyżej249 osób

BUDOWNICTWO 813. 536 456.297 290.755 165.542 216.407 140.832 sektor publiczny 53.402 6.991 217 6.774 28.308 18.103 sektor prywatny 760.134 449.306 290.538 158.768 188.099 122.729

Źródło: Dane GUS.

Pomiędzy rokiem 2000 i 1995 można zaobserwować wzrostudziału małych i średnich firm budowlanych, w ogólnym poziomiezatrudnienia w budownictwie, o 6 punktów procentowych. Odbyłosię to kosztem spadku udziału zatrudnienia w sektorze publicznym z10,5% (1995 r.) do 4,3% (2000 r.) oraz wzrostu zatrudnienia w sek-torze prywatnym z 69,0% (1995 r.) do 78,5% (2000 r.).

Tablica 29. Struktura zatrudnienia w MSP budowlanych na tle całejgospodarki w latach 1995-2000 (%)

1995 2000Wyszczególnienie ogó-

łemdo 9 10 –

4950–249

>249 ogó-łem

do 9 10 –49

50–249

>249

GOSPODARKA 100,0 18,5 19,5 19,8 42,2 100,0 26,3 15,9 23,3 34,5 Sektor publiczny 50,6 - 5,1 11,2 34,3 36,5 0,6 4,9 10,6 20,4 Sektor prywatny 49,4 18,5 14,4 8,6 7,9 63,5 25,7 11,0 12,7 14,1BUDOWNICTWO 100,0 22,7 30,6 23,4 23,3 100,0 35,7 20,3 26,7 17,3 Sektor publiczny 17,8 - 1,0 6,6 10,2 6,6 0,0 0,8 3,6 2,2 Sektor prywatny 82,2 22,7 2968 16,8 13,1 93,4 35,7 19,5 23,1 15,1


Z analizy struktury zatrudnienia w MSP budowlanych na tle całejgospodarki w latach 1995-2000 wynika (tablica 29), że udział sekto-ra MSP ma tendencję wzrastającą zarówno w gospodarce ogółem (z58% w 1995 r. do 64% w 2000 r.), jak i w budownictwie (z 77%w 1995 r. do 82% w 2000 r.), przy czym w budownictwie udział tenbył zarówno w 1995 r. jak i w 2000 r. wyższy o około 18 punktówprocentowych niż w gospodarce ogółem.

142

W badaniach statystycznych uwzględnia się także występowanieszarej strefy gospodarczej związanej z funkcjonowaniem małychprzedsiębiorstw prywatnych. Szacuje się, że na początku 2000 r.w szarej strefie w gospodarce pracowało 715 tys. osób, z czegookoło 80 tys. osób pracowało w budownictwie. Stanowiło to 13,1%osób zatrudnionych w małych przedsiębiorstwach budowlanych.W 1995 r. udział ten wynosił 15,4%.

4.3.3. Sytuacja finansowa MSP budowlanychPodstawowym wskaźnikiem oceniającym sytuację finansową

przedsiębiorstw prowadzących pełną księgowość jest rentownośćobrotu brutto i netto.23 W 2000 r. rentowność obrotu brutto wyniosła1,7%. W porównaniu z 1995 r., kiedy to rentowność brutto wyniosłaokoło 4% (była ona najwyższa w okresie lat dziewięćdziesiątych),rentowność osiągnięta w 1999 r. zmalała prawie trzykrotnie. Wśródprzedsiębiorstw budowlanych rentowność brutto w 2000 r. wyniosła2,3% i była niższa od rentowności z 1998 r. (4,8%) o 2,5 punktuprocentowego. W porównaniu do rentowności brutto osiągniętej wskali całej gospodarki, rentowność w budownictwie była wyższa 2-3krotnie w zależności od wielkości przedsiębiorstwa.

Z kolei rentowność obrotu netto przedsiębiorstw budowlanych natle gospodarki przedstawiono w tablicy 13. Wynika z niej, że firmybudowlane charakteryzują się również wyższym poziomem rentow-ności netto niż przedsiębiorstwa w całej gospodarce. Dotyczy tozarówno sektora publicznego jak i prywatnego.

23 Wskaźnikiem rentowności obrotu brutto i netto nazywamy wyrażoną w

procentach relację odpowiednio wyników finansowych brutto i netto doprzychodów z całokształtu działalności. W przedsiębiorstwach prowadzą-cych pełną księgowość różnica przychodów i kosztów z całokształtudziałalności stanowi wynik działalności gospodarczej. Jeśli wynik ten jestskorygowany o saldo strat i zysków nadzwyczajnych, nazywany jest wy-nikiem finansowym brutto. Po odjęciu od wyniku finansowego bruttoobowiązkowych obciążeń otrzymuje się wynik finansowy netto.

143

Tablica 30. Wskaźniki rentowności netto w MSP budowlanych na tlecałej gospodarki w latach 1995-2000 (%)

ogółem zatrudnienie10–49

zatrudnienie50–249

zatrudnienie> 250Wyszczególnienie

1995 1998 2000 1995 1998 2000 1995 1998 2000 1995 1998 2000GOSPODARKA 1,8 0,6 0,5 0,9 2,0 0,5 1,4 1,3 1,7 2,4 –0,3 –0,1Sektor publiczny 2,0 –1,4 –0,3 –6,5 2,4 –2,6 1,6 –0,2 1,0 2,2 –1,6 –0,4Sektor prywatny 1,7 1,4 0,8 1,2 2,0 0,7 1,4 1,5 1,7 2,7 1,0 0,1BUDOWNICTWO 1,6 3,0 1,1 1,0 4,1 1,9 1,5 3,2 1,4 2,1 2,0 0,3Sektor publiczny –2,2 0,7 –2,1 -15,7 –0,5 –2,3 –2,2 1,5 –1,4 –0,6 –0,3 –3,4Sektor prywatny 2,6 3,2 1,3 1,9 4,2 2,0 2,6 3,5 1,7 3,2 2,3 0,5


4.3.4. Wielkość nakładów inwestycyjnych i poziom nowocze-sności MSP

Przy końcu poprzedniej dekady w budownictwie wystąpiło ga-snące tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych. O ile w 1998 r.wzrosły one w porównaniu do roku poprzedniego 25,6% to w 2000r. spadło prawie czterokrotnie (licząc w cenach stałych) w porówna-niu z 1998 r. i wyniosło 7,4%.

W 2000 r. nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jednego za-trudnionego (w cenach bieżących) w skali gospodarki wyniosły:w małych prywatnych przedsiębiorstwach 7 tys. zł, w średnich pry-watnych – 14,3 tys. zł, a w dużych prywatnych – 18,4 tys. zł. Po-równując te dane do nakładów inwestycyjnych ponoszonych w bu-downictwie, można zauważyć, że są one średnio 2–3-krotnie niższeniż w skali całej gospodarki oraz czterokrotnie niższe w odniesieniudo maszyn i urządzeń (tablica 31).

W poszczególnych grupach przedsiębiorstw sytuacja jest zróżni-cowana. W przypadku małych przedsiębiorstw budowlanych nakładyinwestycyjne są o 50% niższe niż w skali całej gospodarki. W grupieprzedsiębiorstw średnich różnica na niekorzyść firm budowlanychwynosi 25%, zaś w grupie dużych przedsiębiorstw różnica jest ponadczterokrotna, także na niekorzyść przedsiębiorstw budowlanych.Sumując można powiedzieć, że przedsiębiorstwa budowlane prowa-dzą bardzo niekorzystną politykę inwestycyjną. Jest to tym bardziej

144

dziwne, że poziom rentowności tych firm jest 2-5 -krotnie wyższy odprzedsiębiorstw w skali gospodarki, tj. umożliwia gromadzenie środ-ków na sfinansowanie nakładów inwestycyjnych. Świadczy to takżeo małej innowacyjności polskiego budownictwa stanowiąc złą pro-gnozę dla tych firm budowlanych, po zintegrowaniu kraju z UE .

Tablica 31. Nakłady inwestycyjne na 1 zatrudnionego w MSP budowla-nych na tle gospodarki w 2000 r. (tys. zł, ceny bieżące)

Rynek ogółem Z tegoRynek publiczny Rynek prywatnyWyszczególnienie ogół

-em 0–4950 –249 >249 ogół-

em 0–4950–249 >249

ogółem 0–49

50–249

>249

GOSPODARKA 12,2 7,0 14,3 18,4 14,7 10,4 6,8 17,2 11,6 6,9 16,1 19,5budynki i budowle 5,3 3,7 6,6 6,8 6,8 7,2 3,4 7,6 4,9 3,6 7,3 6,0maszyny i urzą-dzenia 5,0 1,7 4,9 9,6 5,8 2,3 2,2 7,1 4,7 1,7 5,6 11,8środki transportu 1,7 1,5 2,4 1,6 1,6 0,8 1,1 1,8 1,7 1,5 2,7 1,4BUDOWNICTWO 6,6 5,5 10,6 4,1 5,7 19,5 3,1 4,6 6,7 5,3 11,8 4,0budynki i budowle 3,7 3,7 5,4 1,2 4,0 18,0 1,8 2,0 3,7 3,5 6,0 1,1maszyny i urzą-dzenia 1,7 0,9 2,9 ],3 1,3 0,9 1,0 2,1 1,7 0,9 3,2 2,3środki transportu 0,8 0,7 1,0 0,5 0,3 0,4 0,3 0,4 0,8 0,8 1,1 0,6


4.3.5. Rola MSP budowlanych w handlu zagranicznym

W strukturze eksportu MSP udział firm budowlanych nie jestznaczący, a ponadto spadł dwukrotnie i w 2000 r. wynosił – 0,9%, wporównaniu z 1,7% w 1995 r. Wartość eksportu MSP budowlanychobniżyła się ze 147,9 mln USD w 1995 r. do 126,9 mln USD w 2000r.24 Jednym z powodów zmniejszenia eksportu usług budowlanychbył wzrost protekcjonizmu na rynku niemieckim. Ograniczenia do-

24 M. Guzek, J. Biskup, Z. Wołodkiewicz, Średnioroczne zmiany handlu

zagranicznego małych i średnich przedsiębiorstw w latach 1995, 1998,1999. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2000.

145

tknęły przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, jako pod-mioty finansowo słabsze.

Eksport najmniejszych firm budowlanych (zatrudniających do9 osób) zmniejszył się z 56,5 mln USD w 1995 r. do 29,1 mln USDw 2000 r., tj. o 94,2%. W przypadku firm małych, zatrudniającychod 10 do 49 osób, także nastąpiło zwiększenie eksportu z 53,8 mlnUSD do 64,1 mln USD, tj. o 19,1%. Zmniejszenie wartości eksportuwystąpiło w firmach średnich, zatrudniających od 50 do 249 osób, z37,6 mln USD w 1995 r. do 33,5 mln USD, tj. o 12,2% w 2000 r.Podsumowując można stwierdzić, że w latach 1995-2000 w ekspor-cie budownictwa MSP nastąpiło dwukrotne zmniejszenie jego roz-miarów przy nieznacznym wzroście znaczenia firm małych.

W latach 1995-2000 zaobserwować można było szybką, ponad-przeciętna dynamikę importu usług firm działających w budownic-twie. W latach 1995-2000, przy wzroście całego importu o 87%,import małych i średnich firm budowlanych podniósł się trzykrotnie.W rezultacie tego nastąpił wzrost udziału przedsiębiorstw budowla-nych w ogólnym imporcie MSP z 1,4% w 1995 r. do 2,2% w 2000 r.

W grupie najmniejszych firm budowlanych import wzrósł prawiedwukrotnie (z 83 mln USD w 1995 r. do 138 mln USD w 2000 r.),w grupie firm małych o 20% (z 93 mln USD w 1995 r. do 113 mlnUSD w 2000 r.), zaś w grupie firm średnich import wzrósł ośmio-krotnie (z 51 mln USD w 1995 r. do 409 mln USD w 2000 r.).

Analiza salda obrotów MSP w porównaniu z całym saldem han-dlu zagranicznego Polski prowadzi do wniosku, że prawie całe saldoujemne kraju powstało w badanym okresie w grupie MSP. Saldoobrotów handlu zagranicznego MSP budowlanych w 2000 r. byłoujemne i wyniosło 500 mln USD. W relacji do 1995 r. dynamikaujemnego salda MSP sektora budowlanego wyniosła 614%. Udziałsalda MSP budowlanych w saldzie ogółem w 2000 r. był niewielkii wyniósł około 3,5%.

4.4. Ocena konkurencyjności przedsiębiorstwa budowlanego

Jedna z najprostszych spotykanych w literaturze ekonomicznejdefinicji stwierdza, że konkurencyjność oznacza sprzedawanie usług

146

budowlano-montażowych z zyskiem – zarówno w kraju, jak i zagranicą. Definicja ta jest na tyle uniwersalna, że można ją odnieśćzarówno do wytwórcy jak i gospodarki.25 Z badań W. D. Jorgensonawynika, że 28% przyrostu konkurencyjności związane jest z poprawąjakości siły roboczej, 30% ze wzrostu jakości kapitału trwałego,a 24% można przypisać badaniom naukowym.26

W niniejszej pracy pod pojęciem konkurencyjności budownictwabędziemy rozumieć zdolność przedsiębiorstw budowlanych do przy-stosowywania się do zmieniających się warunków, tak wewnętrz-nych, jak i zewnętrznych, w celu utrzymania lub poprawy pozycjiprzedsiębiorstwa na rynku. Wśród cech charakteryzujących konku-rencyjność budownictwa można wymienić:

– dużą koncentrację finansowo-usługową wielkich przedsię-biorstw budowlanych oraz elastyczną współpracę z małymi i średni-mi firmami budowlanymi,

– sprawną organizację i nowoczesny system zarządzania, wła-ściwy stopień koncentracji produkcji budowlanej, jej powiązanie zesferą badań rozwojowych i marketingowych, elastyczność procesówprodukcyjnych, zdolność do ustawicznego rozwoju oraz wysokokwalifikowaną kadrę.

Poziom konkurencyjności budownictwa jest pojęciem warto-ściującym, określającym pewien stan faktyczny na tle stanu pożąda-nego, lub uznanego za lepszy. Pomiar konkurencyjności budownic-twa jest zawsze miarą relatywną i jej określenie wymaga informacjinie tylko o badanym budownictwie krajowym lecz także informacjiw przekroju świata lub jego regionów (krajów).27

25 J. Bossak, W. Bieńkowski, International Competitiveness: Basic Con-

cepts. Referat na Międzynarodowe Seminarium Konkurencyjności, (ma-szynopis powielony), Warszawa 1990.

26 W. D. Jorgenson, Investing in Productivity Growth, w: Technology andEconomics, National Academy Press, Washington 1991.

27 Informacje wykorzystane w pracy, tam gdzie nie podano ich źródła po-chodzą z Rocznika Statystyki Międzynarodowej GUS z 1997 r. Informa-cje tam zawarte podane są zgodnie z klasyfikacją ONZ-ISIC (Internatio-nal Standard Industrial Classification of all Economic Activitities), co za-pewnia ich porównywalność.

147

Głównymi układami odniesienia dla budownictwa w Polsce jestpoziom konkurencyjności budownictwa w krajach Unii Europejskiej(rynek budowlany z którym się integrujemy) oraz w krajach CEFTA(rynek budowlany w którym funkcjonujemy).

Należy także podkreślić, że celem mierzenia konkurencyjnościbudownictwa, jest w pierwszym rzędzie określenie kierunków i natę-żenia zmian charakteryzujących go wskaźników, a nie ich poziomuabsolutnego. Mierzeniu konkurencyjności budownictwa na tle kra-jów UE oraz krajów CEFTA przyświecają dwa cele:

• jeden z nich ma walor czysto poznawczy,• drugi polega na dostarczeniu bieżącej informacji dla polityki

budowlanej w różnych jej przekrojach (skala makro i mikro).

4.4.1. Ocena konkurencyjności czynnika pracy w budownic-twie

Obecnie sektor budownictwa jest uważany za źródło zatrudnieniaosób o niskich kwalifikacjach i nisko opłacanych, zatrudnienia nie-pewnego i niebezpiecznego. Sektor budownictwa na ogół nie zatrud-nia pracowników o wyższych kwalifikacjach, co stwarza trudnościfirmom, które chcą rozwijać i wdrażać nowe technologie. Ponadtoprogramy szkoleniowe często nie są dostosowane do wyposażeniapracowników w technologie, którymi się posługują na budowie.Trzymanie się przestarzałych praktyk rzemieślniczych i sztywnorozgraniczonych płac oraz tradycyjnych dyscyplin zawodowych,utrudnia edukację siły roboczej zdolnej do pracy z różnymi techno-logiami, tworzącymi budynki i konstrukcje o niskim koszcie i wyso-kich parametrach jakościowych.

Do czynników wpływających na poziom i jakość pracy w bu-downictwie można zaliczyć:

– aktywność zawodową w budownictwie,– liczbę zatrudnionych,– wykształcenie,– wydajność pracy,– poziom wynagrodzeń,– wypadkowość w budownictwie.

148

Wskaźnik aktywności zawodowej w budownictwie. Z analizystruktury ludności aktywnej zawodowej (udział zatrudnionych wbudownictwie w odsetkach, do ogólnego poziomu zatrudnienia wgospodarce danego kraju) w latach 1985-2000 wynika, żew budownictwie jest ona zróżnicowana i kształtuje się następująco:w Hiszpanii wynosi 10%, w Japonii – 9,7%, w Słowacji – 9,4%,w Austrii – 8,7%, w Korei Pd. – 8,5%, w Portugalii – 8,2%, we Wło-szech – 7,8%, na Węgrzech – 7,0%, w Niemczech – 6,6%, w USA –6,3%, w Rumunii – 5,6%, w Bułgarii – 5,2% i w Słowenii – 4,4%.Na tym tle wskaźnik dla Polski wynosi 5,3%. Oznacza to, że poziomaktywności zawodowej w budownictwie w Polsce należy do jednegoz niższych w świecie. W porównaniu do Hiszpanii i Japonii jest onprawie dwukrotnie niższy, zaś wśród krajów Europy Środkoweji Wschodniej jest on porównywalny z Rumunią, Bułgarią i Słowenią.

Poziom zatrudnienia. Przyjmując za kryterium porównania po-ziom zatrudnienia w budownictwie, rynek budowlany krajów UniiEuropejskiej jest pięciokrotnie większy od rynku krajów CEFTA.Poziom zatrudnienia w budownictwie krajów Unii Europejskiej wy-nosi około 10 mln osób,28 zaś zatrudnienie w budownictwie krajówCEFTA kształtuje się na poziomie około 2,4 mln osób. Największypotencjał, pod względem zatrudnienia, na unijnym rynku budowla-nym mają Niemcy (3,4 mln osób, co stanowi 34% ogółu zatrudnio-nych w budownictwie krajów UE).

Z uwagi na rozwijającą się kooperację gospodarczą pomiędzybudownictwem niemieckim i budownictwem krajów CEFTA (wramach inwestycji zagranicznych) warto nadmienić, że poziom za-trudnienia w budownictwie krajów CEFTA jest o 41% niższy odstanu zatrudnienia w budownictwie niemieckim. Relatywnie wysokipoziom zatrudnienia występuje także w budownictwie włoskim – 1,6mln osób oraz francuskim – 1,5 mln osób i hiszpańskim – 1,1 mlnosób. Łącznie zatrudnienie w budownictwie tych trzech krajów wy- 28 Obliczono na podstawie "Rocznika Statystyki Międzynarodowej", GUS,

Warszawa 2002.

149

nosi 4,1 mln osób i jest porównywalne z poziomem zatrudnienia wbudownictwie niemieckim.

Wśród krajów CEFTA największe zatrudnienie w budownictwiema Polska (około 0,81 mln osób). W dalszej kolejności znajdują się:Czechy – 0,46 mln, Rumunia – 0,6 mln, Węgry – 0,2 mln, Słowacja– 0,2 mln oraz Słowania – 0,05 mln osób.

Wykształcenie. Decydującym czynnikiem wzrostu konkuren-cyjności w budownictwie staje się wykształcenie ludzi. Potrzebnejest ono nie tylko po to, by rozwijać nowoczesne technologie bu-dowlane, ale także żeby je stosować na budowie. Tymczasem z po-równania systemów kształcenia kadr dla budownictwa w Polsce (iinnych krajach tego regionu) z systemami stosowanymi w krajachUnii Europejskiej wynika, że polski system nie tylko nie przystaje dowymogów stawianych absolwentom pracującym w budownictwie,działającym na warunkach rynkowych, zgodnie z wymogami UniiEuropejskiej, ale wykazuje tendencje przeciwne do światowych tren-dów i kierunków modernizacji kształcenia.29 Zachodnie programyedukacyjne przenoszą punkt ciężkości zakresu edukacji z problema-tyki technicznej (głównie konstrukcyjnej), charakterystycznej dlapolskiej szkoły kształcenia inżynierów budowlanych, na zagadnieniaekonomiczno-produkcyjne budownictwa.

Wydajność pracy. Budownictwo należy do sektorów gospodar-ki, które charakteryzują się względnie niską wydajnością pracy. Ni-skie tempo wzrostu wydajności pracy w porównaniu z przemysłemprzyczyniło się do względnego podniesienia kosztów budownictwa.Na przykład w okresie 1970-1985 wydajność w budownictwie euro-pejskim wzrastała średnio o 0,9% rocznie, tzn. mniej niż w przemy-śle gdzie była ona ponad dwukrotnie wyższa. W okresie 1985-2000wzrost wydajności był jeszcze niższy o połowę, a w niektórych kra- 29 K. Cieszyński, Baza i instrumenty dostosowania systemu edukacji kadr

dla budownictwa do warunków rynkowych z wykorzystaniem doświadczeńWspólnot Europejskich, Fundacja Edukacji Menedżerskiej Budownictwa,Warszawa 1996.

150

jach (USA, Austria, Norwegia) nastąpił spadek. Jeszcze gorzej byłow przypadku Polski.

Postawą do oceny wydajności pracy w budownictwie jest war-tość produkcji budowlano-montażowej. Na rynku unijnym kształto-wała się ona w 2000 r. na poziomie 820 mld USD, zaś na rynku bu-dowlanym krajów CEFTA wyniosła 25 mld USD.30 Produkcja bu-dowlano-montażowa realizowana w Niemczech wyniosła w tymokresie 182 mld USD, co stanowi 24% ogólnej wartości produkcjibudowlano-montażowej krajów unijnych. Ponadto produkcja ta byłaprawie ośmiokrotnie większa w porównaniu do produkcji budowla-no-montażowej krajów CEFTA.

Oceniając na tej podstawie wydajność pracy w budownictwie (li-czoną wartością produkcji przypadającej na jednego zatrudnionegow budownictwie) można stwierdzić, że w krajach Unii Europejskiejbyła ona przeciętnie siedmiokrotnie wyższa niż w krajach CEFTA.Na rynku unijnym kształtowała się ona w 2000 r. przeciętnie na po-ziomie 76.000 USD, zaś w krajach CEFTA wyniosło 11.000 USD.W budownictwie niemieckim wydajność pracy w tym okresie wy-niosła 53.500 USD, co oznacza, że była ona 4,8-krotnie wyższa niżw krajach CEFTA i 43% niższa od przeciętnej wydajności w krajachUnii Europejskiej.

W poszczególnych krajach CEFTA wydajność pracy w budow-nictwie kształtowała się w 2000 r. następująco: w Polsce – 7.185USD, w Czechach – 18.372 USD, na Węgrzech 22.929 USD, wSłowacji –19.367 USD, a w Słowenii nawet 37.500 USD. Oznaczato, że wydajność pracy w budownictwie w Polsce była od prawietrzech do pięciu razy niższa niż w innych krajach CEFTA. Wynikato głównie ze złej organizacji pracy w budownictwie oraz słabegotechnicznego uzbrojenia pracy.

30 Przeliczeń dokonano przy następujących kursach walutowych z 2000 r.:

1 USD = 4,34 PLN; 38,6 CZK; 282,1 HUF; 46,2 SKK; 222,2 SIT; 21.692ROL. Wszystkie wyliczenia wskaźników efektywnościowych oparte są nacenach bieżących i średniorocznych kursów odpowiednich walut.

151

Wynagrodzenie. Płace w budownictwie krajów Unii Europej-skiej są średnio dziesięciokrotnie wyższe w porównaniu z płacami wkrajach CEFTA. Przeciętne wynagrodzenie nominalne w krajachUnii Europejskiej kształtowało się następująco: w budownictwieniemieckim wynosiło w 2000 r. – 3080 USD miesięcznie, w budow-nictwie francuskim – 1752 USD, w budownictwie belgijskim – 2320USD, w budownictwie angielskim – 2560 USD. Z kolei w krajachCEFTA wynagrodzenie w 1995 r. wynosiło: w Polsce – 240 USD, wSłowacji – 234 USD, w Słowenii – 570 USD, w Czechach – 327USD, na Węgrzech – 197 USD w Rumunii – 34 USD.

Wypadkowość przy pracy. Z analizy ofiar śmiertelnych przypracy w budownictwie (liczonej na 1000 pracowników) wynika, żew niektórych krajach Unii Europejskiej jest on zbliżony do poziomukrajów CEFTA.

W Niemczech wynosił on w 2000 r. – 0,170; we Włoszech0,202; w Wielkiej Brytanii – 0,106; a w Polsce – 0,136; w Rumunii –0,220; w Słowacji – 0,240; w Słowenii – 0,148. W śród krajówCEFTA największy jest ten wskaźnik na Węgrzech – 0,305.

4.4.2. Ocena konkurencyjności poziomu techniczno-organiza-cyjnego w budownictwie

Organizacja budownictwa. Budownictwo, zarówno w krajachrozwiniętych jak i nowo uprzemysłowionych, jest tradycyjnie naogół działalnością lokalną i regionalną, w której łączone są lokalnemateriały i siła robocza na tle konkretnych miejscowych potrzebrynku. Często na budownictwo wpływają lokalne warunki geolo-giczne (oddziałują one na podaż materiałów budowlanych) oraz kli-matyczne (wpływają one na strukturę popytu budowlanego, np. innajest ona z tego powodu w Kanadzie i we Włoszech).

Struktura organizacyjna budownictwa jest taka, że niezależnie odstopnia rozwoju kraju, większość firm budowlanych to firmy bardzo

152

małe. Z badań Atkinsa wynika,31 że w państwach Unii Europejskiej97% firm na ogólną ich liczbę dochodzącą do 1,9 miliona zatrudniamniej niż 20 osób, natomiast 93% firm daje zatrudnienie poniżej10 osób.

Przeciętne MSP budowlane w krajach UE są 2-krotnie zaś duże5-krotnie większe (ze względu na poziom zatrudnienia) niż w Polsce.Stawia to polskie firmy w bardzo niekorzystnej sytuacji z punktuwidzenia ich konkurencyjności w relacji z firmami zachodnimi.

Pod względem udziału małych i średnich przedsiębiorstw bu-dowlanych w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych w krajachUE (tablica 32) czołowe miejsce zajmuje Wielka Brytania (21,5%)oraz Portugalia (15,5%). Z kolei najmniejszy udział posiadają MSPbudowlane w byłych Niemczech Zachodnich (9,3%), we Włoszech(9,5%) oraz Luksemburgu (8,1%). Na tym tle małe i średnie firmybudowlane w Polsce należą do drugiej grupy krajów (z udziałemwynoszącym 9,8%).

Tablica 32. Udział MSP budowlanych w ogólnej liczbie polskich pod-miotów gospodarczych na tle krajów UE (w %)Lp. Kraj Udział w %1. Belgia (1991) 11,92. Dania (1991) 14,53. Francja (1990) 13,94. Hiszpania (1991) 11,95. Luksemburg (1991) 8,16. Niemcy (1990) 9,37. Portugalia (1991) 15,58. Wielka Brytania (1991) 21,59. Włochy (1989) 9,510. Polska (1996) 9,8

Źródło: Warunki prowadzenia działalności gospodarczej przez MSP wPolsce i krajach UE, PARP, Warszawa 2001.

31 W.S. Atkins, Strategies for the European Construction Sector, Office for

Official Publication of the European Communities, Brussels 1998.

153

Rynki budowlane, zarówno w krajach Europy Zachodniej jak iEuropy Środkowej, są podzielone na segmenty, zgodnie z rodzajemświadczonych usług budowlanych: budownictwo mieszkaniowe,usługowe, przemysłowe, budownictwo lądowe i wodne, prace pu-bliczne i naprawy, konserwacja oraz ulepszenia.

Struktura tych segmentów, mierzona udziałem robót budowla-nych przez nie wykonywanych jest inna w Polsce niż w krajach UE,z uwagi na poziom budownictwa mieszkaniowego (jego udział jestkilkukrotnie mniejszy), jak i z uwagi na udział prac remontowych (wPolsce jest on około dwukrotnie mniejszy).

Najmniejsze firmy budowlane działają zwykle na rynkach lokal-nych. Większość z nich świadczy usługi budowlane przy wykorzy-staniu technologii „tradycyjnych”. Firmy średnie zwykle działają narynkach regionalnych i krajowych. Firmy duże działają na rynkachkrajowych i międzynarodowych. Niektóre MŚP specjalizują się wposzczególnych rodzajach świadczonych usług budowlanych i zwią-zanych z nimi technikach, a niektóre z nich są innowacyjne.

W tym ostatnim przypadku firmy krajowe są mniej innowacyjne,należałoby tu raczej mówić o efekcie naśladownictwa.

Nakłady inwestycyjne. Nakłady brutto na środki trwałe w bu-downictwie w krajach UE oraz w krajach CEFTA są zróżnicowane.Najwyższy udział nakładów skierowanych do budownictwa w ogól-nej kwocie nakładów inwestycyjnych w 2000 r. był w Portugalii –6,1% oraz w Polsce – 4,1%. Relatywnie wysoki udział nakładów wbudownictwie był także we Włoszech – 2,5%, Danii – 2,6% orazFrancji – 2,1%. Brak jest porównywalnych statystyk z innych krajówCEFTA. W przypadku Polski budownictwo należy do jednych zbardziej niedoinwestowanych działów gospodarki w całym okresiepowojennym. Udział nakładów inwestycyjnych kierowanych dobudownictwa kształtował się przykładowo w latach osiemdziesiątychna poziomie około 2%. Wysoki udział nakładów inwestycyjnychkierowanych do budownictwa w latach dziewięćdziesiątych (od

154

4,3% w roku 1990 do 7,4% w 2000 r.)32 jest próbą nadgonienia po-wstałej przez dziesięciolecia luki.

Wielkość i struktura parku maszynowego. Załamanie eksportumaszyn budowlanych do b. ZSRR na przełomie lat osiemdziesiątychi dziewięćdziesiątych przyczyniło się do upadku krajowego przemy-słu maszyn budowlanych.33 Dysponując do końca lat osiemdziesią-tych potężnym potencjałem produkcyjnym, przemysł ten w latachdziewięćdziesiątych nie sprostał wyzwaniom konkurencji i nie był wstanie dopasować swej produkcji do potrzeb odbiorców (w zakresietyposzeregów maszyn, uniwersalizacji osprzętowienia, ekonomikiużytkowania itp.).

Krótkowzroczna polityka B+R nastawiona na realizację bieżą-cych zadań eksportu do b. ZSRR (narzucał on specjalne warunkitechniczne i normatywne dla eksportowanych maszyn) spowodowa-ła, że przemysł ten nie nadążał za światowym postępem technicz-nym. W efekcie tego krajowy przemysł maszyn budowlanych był zasłaby, aby wpłynąć na kształt polskiego rynku maszyn budowlanychw latach dziewięćdziesiątych. Skorzystały z tego zachodnie firmyprodukujące maszyny budowlane i przejęły kontrolę nad tym ryn-kiem.

Od 1989 r. GUS nie publikuje danych o stanie, wyposażeniui wykorzystaniu maszyn budowlanych. Informacje z tego zakresuuzyskiwane są na podstawie badań ankietowych oraz szacunków.Z danych szacunkowych z tego zakresu wynika, że na koniec 1996 r.było w Polsce 64.287 sztuk maszyn budowlanych, z czego34:

– koparek jednonaczyniowych – 11.060 szt.;– spycharek – 4.950 szt.;

32 L. Kałkowski, Majątek trwały w zapleczu budownictwa, "Problemy

Rozwoju Budownictwa", nr 2-3 z 1999 r.33 L. Rowiński, Pesymistycznie o roli polskiego budownictwa w związku z

integracją Polski z krajami Unii Europejskiej, "Problemy Rozwoju Bu-downictwa", nr 2-3 z 1999 r.

34 W. Miklewski, Ile maszyn w budownictwie?, "Problemy Rozwoju Bu-downictwa", nr 4 z 1998 r.

155

– ładowarek jednonaczyniowych – 1.740 szt.;– żurawi wieżowych – 2.080 szt.;– żurawi jezdniowych – 7.640 sztuk.Wskaźnik technicznego wyposażenia w maszyny (liczba maszyn

przypadająca na 1000 robotników na rok) wyniósł w 1966 r. – 110,0maszyn/1000 robotników. Odpowiedni wskaźnik dla Niemiec wyno-sił – 140,0 maszyn/1000 robotników i był najwyższy w Europie Za-chodniej. Oznacza to, że wyposażenie polskich robotników w ma-szyny budowlane jest o 21% gorsze niż robotników niemieckich.

Z analizy struktury parku maszynowego w budownictwie krajówUnii Europejskiej oraz krajów CEFTA wynika, iż struktura ta w oburegionach jest zróżnicowana. W krajach unijnych (głównie Niemcyi Austria) przeważa udział ładowarek i żurawi wieżowych (około30%), natomiast w krajach CEFTA stosowane są spycharki i żurawiejezdniowe (od 20% do 30% – tablica 33).

Oceniając poziom i strukturę podstawowego sprzętu maszyn bu-dowlanych w Polsce na tle Europy należy pamiętać i o tym, że sto-pień jego zużycia jest wysoki. Wskaźniki zużycia krajowego sprzętu(określa go stosunek procentowy wartości zużycia do wartości brut-to) w wielu ankietowanych przedsiębiorstwach dochodzą do 90%.Z badań wynika, że najlepsze wskaźniki mają żurawie wieżowe(około 20%), najgorsze zaś spycharki (około 90%). W stosunkowodobrym stanie technicznym są ładowarki (około 40%). Pozostałemaszyny mieszczą się w przedziale 60–70%.

Tablica 33. Struktura parku maszyn podstawowych w budownic-twie niektórych krajów UE i CEFTALp Nazwa maszyny Polska Czechy Słowacja Niemcy Austria Francja1 Koparki jednonaczyniowe 40,2 31,5 27,7 34,7 31,8 30,22 Spycharki 18,0 18,1 27,2 4,6 8,2 8,73 Zgarniarki 0,2 0,3 7,3 - 0,3 3,14 Ładowarki 6,3 11,2 2,4 32,2 26,6 30,25 Żurawie wieżowe 7,5 7,4 8,3 25,4 31,5 16,26 Żurawie jezdniowe 27,8 31,5 27,1 3,1 1,6 11,6

Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: Na podstawie roczników statystycznych poszczególnych krajów.

156

Innowacyjność w budownictwie. Innowacje technologiczne wbudownictwie (oceniane poprzez wprowadzanie nowych technologii,czy nowych wyrobów na rynek) mogą być spowodowane naśladow-nictwem i rywalizacją, przekazaniem i przyjęciem technik stosowa-nych gdzie indziej lub być wynikiem samodzielnego rozwiązywaniaróżnych problemów. Mogą być także wynikiem radykalnych przed-sięwzięć opracowania nowych produktów i procesów.

W przypadku polskiego budownictwa oraz budownictwa krajówEuropy Środkowej innowacyjność polega głównie na przejmowaniuzachodnich technik budowlanych, w ramach inwestycji zagranicz-nych realizowanych w tych krajach przy udziale krajowych firmbudowlanych w charakterze podwykonawców.

Innowacyjność w firmach budowlanych, po przejęciu zachodnichtechnik budowy, polega na małych doraźnych zmianach techniczno-organizacyjnych procesów budowlanych o charakterze adaptacyjnymoraz na przystosowaniu materiałów i ich komponentów. Wynika tobardziej z samej natury procesów budowlanych niż z celowej dzia-łalności B+R. Często prowadzi to do innowacji bezładnych, którychcelem niekoniecznie jest poprawa jakości i szybkości budowy orazobniżka kosztów.

Powstaje pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy. Jedną z nich jestmalejący poziom zatrudnienia w działalności B+R budownictwaw ciągu ostatnich kilkunastu lat. Poziom zatrudnienia ogółem wdziałalności B+R w polskim budownictwie według stanu na 31grudnia przedstawiał się następująco:

1985 – 3.484 osoby,1990 – 2.481 osób,1994 – 1.148 osób,1995 – 928 osób,1996 – 772 osoby,1997 – 691 osób,1998 – 610 osób,1999 – 594 osoby,2000 – 593 osoby.

157

Z zaprezentowanych tu danych wynika, że w latach 1985-2000poziom zatrudnienia w działalności B+R budownictwa spadł prawiesześciokrotnie. Spadkowym tendencjom zatrudnienia w zapleczubudownictwa towarzyszyła niska dynamika nakładów ogółem nadziałalność B+R budownictwa, w szczególności w latach 1994-1997:

1994 – 30.003,6 tys. zł,1995 – 24.732,0 tys. zł,1996 – 25.497,9 tys. zł,1997 – 29.403,7 tys. zł,1998 – 43.288,9 tys. zł,1999 – 51.696,3 tys. zł,2000 – 67.583,5 tys. zł.W efekcie tych niekorzystnych tendencji malała liczba wdraża-

nych patentów do produkcji. W 1990 r. zgłoszono w budownictwie4,7 tys. projektów wynalazczych i zastosowano 3,8 tys. projektów.Z kolei w 2000 r. zgłoszono w budownictwie 252 wynalazki, zaśuzyskano patenty w przypadku 113 wynalazków.

W badaniach nad poziomem innowacyjności przyjmuje się,35 żeprzedsiębiorstwo jest:

– silnie innowacyjne, gdy wprowadziło 4 innowacyjne przedsię-wzięcia w ciągu roku,

– średnio innowacyjne, gdy wprowadziło 3 innowacyjne przed-sięwzięcia w ciągu roku,

– słabo innowacyjne, gdy wprowadziło 1 lub 2 innowacyjneprzedsięwzięcia w roku.

W świetle powyższych kryteriów wynika, że polskie przedsię-biorstwa budowlane są znacznie poniżej słabej innowacyjności.

W przeciwieństwie do tego innowacyjność w budownictwie wy-soko rozwiniętych państw zachodnich oparta jest na planowychdziałaniach B+R i prowadzi do istotnych zmian w materiałach, kom-ponentach i urządzeniach. Działania te powodują na ogół odchodze-nie od tradycyjnych praktyk rzemieślniczych w stronę ulepszonychmetod techniki i montażu. 35 M. Korona, Innowacje produktowe i technologiczne w polskich przedsię-

biorstwach, "Gospodarka Planowa", nr 1 z 1995 r.

158

Główne innowacje w produktach sektora budowlanego w krajachUnii Europejskiej polegają na.36

• zmianach w urządzeniach i wyposażeniu na placu budowy.Opracowano systemy automatyzacji i maszyny programowane (ro-botyka) dla prac powtarzających się na budowach. Szeroko dostępnestały się mniejsze narzędzia ręczne o większej mocy, co zwiększyłoszybkość i dokładność prac konstrukcyjnych i zmniejszyło zapotrze-bowanie na zdolności manualne i ręczne podnoszenie przedmiotów;

• wprowadzaniu nowych materiałów, obejmujących tworzywasztuczne i żywice, złożone wyroby płytowe, stopy, materiały cera-miczne, środki chemiczne, środki czyszczące, farby i substancjeochronne. Opracowuje się również materiały biochemiczne do wyko-rzystania w procesach odnowy biologicznej i czyszczenia. Nowemateriały są na ogół lżejsze i łatwiejsze w użytkowaniu na placubudowy, często zwiększają estetykę i odporność fizyczną gotowegoobiektu;

• stosowaniu nowych technologii mocowania. Istnieje tenden-cja do standaryzacji i unifikacji zamocowań, umożliwiających szyb-kie dopasowanie i łączenie montowanych części, zamiast szlifowa-nia, wypełniania i kształtowania połączeń na placu budowy. Dąży siędo szybkiego łączenia, większej dokładności i tolerancji. Kolejnymważnym obszarem innowacji jest opracowanie i wykorzystywaniemocnych, szybko utwardzających się spoiw.

Nowe technologie dla poszczególnych składników budowlanychsą opracowywane zwykle przez producentów i testowane na budo-wach. Szczegółowe rozwiązania projektowe wdrażane są w firmachprodukcyjnych, zdolnych do wykonania i zbadania standardowychczęści składowych, wstępnie montowanych w fabrykach w podze-społy. W ten sposób produkuje się coraz więcej elementów budow-lanych i konstrukcyjnych, w celu minimalizacji prac na placu budo-wy. W efekcie prowadzi to do zwiększenia dokładności, szybkości,jakości konstrukcji oraz wydajności pracy.

36 D. Gann, Technology and Industrial Performance in Construction,

University of Sussex, 1997.

159

Międzynarodowy rynek budowlany istnieje w dziedzinie dużychprojektów inwestycyjnych i specjalistycznych programów rozwojo-wych. Ponadto istnieje dobrze rozwinięty międzynarodowy rynekmateriałów i wyrobów budowlanych. Firmy produkujące w tymsegmencie budownictwa są na ogół znacznie większe niż firmy bu-dowlane czy projektowe. Rozwój dalszych możliwości technicznychw międzynarodowych firmach projektowych i wykonawczych wzakresie budowy i doradztwa może zwiększyć eksport na rynki pozaobszarem Unii Europejskiej. Stopniowej integracji budowlanychrynków europejskich i harmonizacji norm technicznych, a takżeprywatyzacji towarzyszyła pewna liczba fuzji, nabywania i przej-mowania firm. W krajach Europy Zachodniej fuzje należą do po-wszechnych zjawisk. W Polsce proces ten rozpoczął się na początkulat dziewięćdziesiątych i trwa do chwili obecnej.

4.4.3. Sumaryczna ocena konkurencyjności polskiego bu-downictwa na podstawie analizy czynników produkcji budowla-nej

Przy formułowaniu zbiorczych ocen poziomu konkurencyjnościbudownictwa można stosować kryteria opisowe lub punktowe. Kry-teria punktowe mają przewagę nad kryteriami opisowymi, ponieważłatwiej jest opisać je statystycznie. W badaniu poziomu konkuren-cyjności innych dziedzin gospodarki lub nawet całych gospodarekstosowane są następujące kryteria punktowe:37

• działalność najmniej konkurencyjna = 1,• działalność średnio konkurencyjna = 3,• działalność najbardziej konkurencyjna = 5.W sumarycznej ocenie poziomu konkurencyjności poszczegól-

nych dziedzin polskiego budownictwa, jak i globalnej działalnościbudowlanej, na tle krajów UE oraz krajów CEFTA, wykorzystanezostaną obok analizy opisowej także powyższe kryteria punktowe.

Najbardziej syntetyczną miarą przebadanych dotychczas czynni-ków produkcji budowlanej wpływających na konkurencyjność bu-

37 Zob. D. Walewska: Jaka konkurencyjność Polski, ”Rzeczpospolita”, nr

82(4942) z 7 kwietnia 1998 r.

160

downictwa jest wydajność pracy. Można wyodrębnić sześć podsta-wowych elementów ją kształtujących tj.:

• przeciętny poziom umiejętności pracownika,• stopień rozwoju wiedzy budowlanej i jej technicznego zasto-

sowania,• organizacja procesu produkcji budowlanej,• rozmiary i efektywność środków produkcji budowlanej,• strukturę produkcji budowlanej,• warunki naturalne z uwagi na sezonowość produkcji budowla-

nej.Działanie wymienionych wyżej czynników wzrostu wydajności

pracy w budownictwie wiąże się ze sobą. Wydajność pracy w bu-downictwie jest określona przede wszystkim przez siłę produkcyjnąśrodków produkcji budowlanej. Z kolei siła produkcyjna środkówprodukcji budowlanej (niezależnych od poszczególnych pracowni-ków budowlanych) zależy od wyposażenia pracowników w maszynyi urządzenia (narzędzia) budowlane i od stanu organizacji pracy nabudowie.

Wydajność pracy w budownictwie zależy nie tylko od jego siłyprodukcyjnej, a więc od czynników obiektywnych, ale i od tego, jaksą faktycznie użytkowane oraz od czynników subiektywnych, tj.zależnych od samego pracownika. Do czynników subiektywnychwpływających na wydajność pracy w budownictwie, należą: kwalifi-kacje pracownika, intensywność pracy oraz naturalne uzdolnieniapracownika (jego ogólny rozwój, energia fizyczna i umysłowa).

Mając na uwadze wszystkie badane czynniki oraz przyjmowanekryteria punktowe w pomiarze konkurencyjności można przyjąć, żebudownictwo w Polsce jest przeciętnie 3 – 7-krotnie mniej konku-rencyjne niż w krajach Unii Europejskiej.

Do głównych czynników różnicujących, na naszą niekorzyść,należy zaliczyć: umiejętności pracownika, poziom wiedzy budowla-nej i jej zastosowanie w praktyce oraz poziom organizacji pracy nabudowie. Do czynników podobnych zalicza się warunki naturalneprowadzenia działalności budowlanej, natomiast do czynników zbli-żonych, rozmiary i strukturę środków trwałych w budownictwie oraz

161

strukturę produkcji budowlanej. Polska posiada zbliżoną konkuren-cyjność czynników produkcji budowlanej w stosunku do krajówCEFTA. Czynnikami wyróżniającymi polskie budownictwo jestskala działalności (wyższa wartość produkcji, zatrudnienia), nato-miast do czynników negatywnych należy włączyć czynniki efektyw-nościowe: niedostateczną wiedzę i jej zastosowanie w budownictwie.

4.5. Konkurencyjność firm krajowych i zagranicznych nakrajowym rynku budowlanym

4.5.1. Poziom koncentracji krajowych firm budowlanych i ichwpływ na poziom konkurencyjności

Znajomość przestrzennych układów organizacji produkcji bu-dowlanej ułatwia zrozumienie obecnego poziomu konkurencyjnościbudownictwa oraz zasad jego kształtowania w przyszłości. Przyj-mując za kryterium koncentrację (złożoność i konfigurację) zasobówbudowlanych w regionach dla oceny poziomu konkurencyjnościprodukcji budowlanej można wyróżnić dwa podstawowe typy regio-nów:

a) regiony, w których przewaga konkurencyjna budownictwa ba-zuje na pojedynczych zasobach budowlanych lub prostej ich konfi-guracji (niska koncentracja zasobów);

b) regiony, w których przewaga konkurencyjna budownictwa ba-zuje na złożonej konfiguracji zasobów budowlanych, synergii regio-nalnej ich wykorzystania i rosnącej roli czynników intelektualnych(wysoka koncentracja zasobów). Pomiędzy tymi regionami istniejeduża liczba układów pośrednich.

Pierwszy typ może być utożsamiany z niektórymi regionami (ob-szarami) peryferyjnymi, natomiast drugi typ może odpowiadać re-

162

gionom węzłowym. Regiony grupy „a” nie są miejscem generowaniainnowacji w budownictwie (dotyczą one głównie obszarów PolskiWschodniej). Ich rozwój warunkuje przede wszystkim zdolność doabsorpcji innowacji budowlanych.

Tak więc prokonkurencyjna polityka budowlana na tych terenachpowinna sprzyjać tworzeniu zachowań umożliwiających wprowa-dzanie innowacji budowlanych oraz organizować systemy transmisjidla jak najsprawniejszej dyfuzji innowacji z obszarów centralnych.Obszary centralne grupy „b” charakteryzuje zarówno zdolność dogeneracji, jak i absorpcji (region warszawski oraz region katowicki).Wartości te należy wzmacniać, jeśli chcemy realnie myśleć o pod-niesieniu międzynarodowej konkurencyjności budownictwa w Pol-sce.

Czynnikiem sprzyjającym wzrostowi konkurencyjności firm bu-dowlanych grupy „b” jest ich koncentracja poprzez konsolidacjęmajątku firm budowlanych. Największe z nich, m.in. Exbud, Budi-mex, Mostostal Export, czy Mostostal Warszawa, mają 1–4%udziału w rynku. Aby z powodzeniem uczestniczyć w krajowychprzetargach budowlanych ich wielkość jest optymalna. Brak jestjednak szans, aby firmy te mogły konkurować z powodzeniem naeuropejskim rynku budowlanym. Do tego potrzebny jest udział wrynku na poziomie 5–10%. Oznacza to, że potencjał budowlany tychfirm winien wzrosnąć od 2,5 – 5-krotnie.

Dla przykładu Exbud jest obecnie największą grupą budowlanąw Polsce i w krajach CEFTA. W ciągu ostatnich kilku lat zbudowanosilną grupę kapitałową, którą tworzy 30 przedsiębiorstw. W EuropieExbud znajduje się w czwartej dziesiątce największych firm budow-lanych.

Potrzebny jest jednak nadal dopływ zachodniego kapitału i tech-nologii, aby ta grupa kapitałowa znalazła się w gronie dziesięciunajwiększych firm budowlanych w Europie, co jest możliwe w ciągu5-7 lat.

163

4.5.2. Poziom konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowychdla budownictwa

Dla potrzeb niniejszej analizy posłużono się następującą klasyfi-kacją wyrobów zaopatrzeniowych dla budownictwa (branż pracują-cych na potrzeby budownictwa) w zależności od współczynnikaDRC:38

– konkurencyjne (DRC=<0,9);– o neutralnej konkurencyjności (0,9<DRC=<1,1);– o potencjalnej konkurencyjności (1,1<DRC=<1,5);– niekonkurencyjne (DRC>1,5 i/ lub DRC=<0).Analizę poziomu konkurencyjności wybranych branż zaopatrze-

niowych budownictwa w latach 1993-1995 przedstawiono w tabli-cach 34 i 35.

38 Wskaźnik konkurencyjności produkcji krajowej na rynku międzynaro-

dowym jest to wskaźnik kosztów czynników krajowych (domestic resour-ce cost - DRC).

164

Tablica 34. Poziom konkurencyjności wybranych branż pracują-cych na potrzeby budownictwa w 1995 r.EKD Nazwa branży DRC Domina-

cja39

BRANŻE KONKURENCYJNE2430 Produkcja farb, lakierów i podobnych substancji powłokowych 0,608 DP2626 Produkcja ogniotrwałych wyrobów ceramicznych 0,654 DP2811 Produkcja konstrukcji metalowych i ich części 0,678 MŚP2651 Produkcja cementu 0,690 DP2740 Produkcja metali szlachetnych i nieżelaznych 0,695 DP2611 Produkcja szkła 0,790 DP2630 Produkcja płytek ceramicznych 0,883 DP2652 Produkcja wapna 0,886 DP2822 Produkcja grzejników i bojlerów co. 0,894 MŚPBRANŻE O NEUTRALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2622 Produkcja ceramicznych wyrobów sanitarnych 0,912 DP1421 Wydobycie żwiru i piasku 0,928 DP2640 Produkcja cegły, dachówki i pozostała ceramika mat. budowlan. 0,934 MŚP2680 Produkcja wyrobów z kamienia 0,950 DP2862 Produkcja narzędzi ręcznych 0,953 MŚP2661 Produkcja wyrobów z betonu dla budownictwa 0,975 MŚP3130 Produkcja izolowanych drutów i przewodów 0,977 DP2666 Produkcja pozostałych wyrobów z betonu i gipsu 1,003 MŚP1412 Wydobywanie skał wapiennych, gipsu i kredy 1,021 MŚP2863 Produkcja zamków i zawiasów 1,078 MŚPBRANŻE O POTENCJALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2030 Produkcja drewnianych elementów konstrukcyjnych 1,212 MP2812 Produkcja metalowych elementów stolarki budowlanej 1,367 MŚP2721 Produkcja rur żeliwnych 1,384 DP2010 Cięcie i heblowanie drewna, impregnacja drewna 1,471 MŚPBRANŻE NIEKONKURENCYJNE3613 Produkcja mebli kuchennych 1,556 DP2710 Produkcja stali oraz stopów żelaza 1,587 DP2523 Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych dla budownictwa 1,615 MŚP2874 Produkcja złączy, śrub, łańcuchów i sprężyn 1,629 MŚP2722 Produkcja rur stalowych 1,734 DP

Źródło: Mapa ryzyka inwestycyjnego, Instytut Badań nad Gospodarką Ryn-kową, Warszawa-Gdańsk 1995. 39 Uwaga: Branża jest zdominowana przez MSP, DP lub MP, jeśli udział zatrudnie-

nia przekracza 50% odpowiednio w następujących grupach przedsiębiorstw: MSP- zatrudnienie do 250 osób, DP - powyżej 250 osób, MP - do 50 osób.

165

Tablica 35. Poziom konkurencyjności wybranych branż pracują-cych na potrzeby budownictwa w 1993 r.EKD Nazwa branży DRC Dominacja

BRANŻE KONKURENCYJNE`2811 Produkcja konstrukcji metalowych i ich części 0,627 MŚP2626 Produkcja ogniotrwałych wyrobów ceramicznych 0,814 DP2862 Produkcja narzędzi ręcznych 0,851 MŚP3130 Produkcja izolowanych drutów i przewodów 0,860 DPBRANŻE O NEUTRALNEJ KONKURENCYJNOŚCI1411 Wydobywanie kamienia dla potrzeb budownictwa 0,965 MŚP2822 Produkcja grzejników i bojlerów co. 0,981 MŚP2651 Produkcja cementu 0,984 DP2680 Produkcja wyrobów z kamienia 1,010 DP1421 Wydobycie żwiru i piasku 1,014 DP2661 Produkcja wyrobów z betonu dla budownictwa 1,071 MŚP2611 Produkcja szkła 1,075 DPBRANŻE O POTENCJALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2630 Produkcja płytek ceramicznych 1,129 DP2874 Produkcja złączy, śrub, łańcuchów i sprężyn 1,171 DP2812 Produkcja metalowych elementów stolarki budowla-

nej1,178 MŚP

2863 Produkcja zamków i zawiasów 1,196 MŚP2030 Produkcja drewnianych elementów konstrukcyjnych 1,206 MP2640 Produkcja cegły, dachówki i pozostałych ceramicz-

nych materiałów budowlanych1,209 MŚP

2666 Produkcja poz. wyrobów z betonu i gipsu 1,244 MŚP2622 Produkcja ceramicznych wyrobów sanitarnych 1,248 DP2523 Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych dla bu-

downictwa1,341 MŚP

2652 Produkcja wapna 1,449 DP2430 Produkcja farb i lakierów 1,471 DPBRANŻE NIEKONKURENCYJNE2722 Produkcja rur stalowych 1,639 DP1412 Wydobywanie skał wapiennych, gipsu i kredy 2,494 MŚP

Źródło: jak w tablicy 34.

Z informacji zawartych w tablicach 34 i 35 wynikają następującewnioski:

– w badanym okresie (lata 1993 oraz 1995) nastąpił ogólnywzrost konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych dla potrzebbudownictwa;

166

– wzrost konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych budow-nictwa przejawia się we wzroście zarówno liczby wyrobów zaopa-trzeniowych w poszczególnych grupach klasyfikacyjnych, jak i wzmianach poziomu współczynnika DRC;

– pomiędzy rokiem 1993 i 1995 nastąpił wzrost liczby branżkonkurencyjnych odpowiednio z pięciu do dziesięciu, branż o neu-tralnej konkurencyjności z siedmiu do dziesięciu. W tym samymokresie czasu zmalała liczba branż o potencjalnej konkurencyjności zjedenastu do czterech oraz wzrosła liczba branż niekonkurencyjnychz dwu do pięciu;

– bardziej skomplikowana sytuacja była w zmianach współczyn-nika DRC. W analizowanym okresie czasu nastąpił spadek współ-czynnika DRC przykładowo w takich branżach jak: produkcja ce-mentu (z 0,984 do 0,690), produkcja wyrobów z betonu (z 1,071 do0,975) oraz produkcja szkła (z 1,075 do 0,790). Wzrosła natomiastwartość współczynnika DRC w produkcji śrub (z 1,171 do 1,629)czy produkcji wyrobów z tworzyw sztucznych dla potrzeb budow-nictwa (z 1,341 do 1,615).

4.5.3. Ocena konkurencyjności firm zagranicznych na pol-skim rynku budowlanym

Lata dziewięćdziesiąte związane są z ekspansją kapitałową i bu-dowlaną firm zagranicznych na rynki krajów CEFTA w tym i rynekpolski. Z analiz przeprowadzonych dla lat 1995-1997 w Polsce wy-nika, że malejąca konkurencyjność polskich firm budowlanych narynkach zagranicznych. Jednocześnie na krajowym rynku budowla-nym większość firm polskich zetknęła się w różnym stopniu z ko-niecznością konkurowania z firmami budowlanymi z krajów UniiEuropejskiej (tablica 36).

167

Tablica 36. Ranking czynników wpływających na konkurencyjnośćfirm zagranicznych w ocenie polskich firm budowlanych w zależnościod wielkości firm

Lp. Cechy konkurencyjności firmzagranicznych

Wszyscyresponden-

ci

Respondencifirm dużych

Respondencifirm średnich

Respondencifirm małych

1. Przewaga kapitałowa 7,44 6,30 7,67 8,252. Dostęp do tanich kredytów 6,95 7,05 6,52 7,373. Dostęp do zleceniodawcy 6,36 5,60 6,57 6,754. Płynność finansowa 6,18 4,80 6,57 6,875. Reputacja firmy 4,79 3,10 5,43 5,256. Wysoka jakość robót 4,28 2,40 4,81 5,257. Warunki ubezpieczenia i

gwarancji 3,36 2,40 3,76 3,508. Niska cena ofertowa 3,00 3,70 2,71 2,87

Źródło: W. Werner, T. Jaworski, E. Wężyk, Konkurencyjność polskichprzedsiębiorstw budowlanych w warunkach pogłębiającej się integracjiz Unią Europejską, Instytut Gospodarki Materiałowej, Warszawa 1999.

Z danych zaprezentowanych w tablicy 36 wynika, że na poziomkonkurencyjności zagranicznych firm na krajowym rynku budowla-nym największe znaczenie (dla firm krajowych) posiada przewagakapitałowa firmy, dostęp do nisko oprocentowanych kredytów orazdostęp do zleceniodawcy. Względnie najmniejsze znaczenie posiadaniska oferta cenowa oraz warunki ubezpieczenia i gwarancji. Takieczynniki jak płynność finansowa, reputacja firmy czy jakość robótzakwalifikowane zostały w środkowej grupie kryteriów konkuren-cyjności firm zagranicznych.

4.6. Konkurencyjność firm krajowych na rynku międzynaro-dowym

4.6.1. Notowania polskich firm budowlanych na rynku mię-dzynarodowym

Wartość eksportu usług budowlanych realizowanego przez naj-większe firmy budowlane na świecie, w ciągu ostatnich kilkunastulat, została prawie podwojona z 74 mld USD w 1986 r. do 144 mldUSD w 1998 r. (tablica 37). Zaszły także istotne zmiany w udziale

168

poszczególnych regionów świata w wartości realizowanych usługbudowlanych. Na niezmienionej pozycji znajduje się jedynie udziałAmeryki Północnej (około 14%). W Afryce wartość produkcji bu-dowlanej wynosi od 1986 r. około 13 mld USD.

Wartość nowych kontraktów na roboty budowlano-montażowew 1998 r., zawartych przez 225 czołowych firm budowlanych narynkach światowych, według McGrow Hill, szacuje się na 144 mldUSD.40 Dla wielkich firm budowlano-montażowych najważniejszymrynkiem działalności pozostawał w 1998 r. nadal azjatycki rejonPacyfiku. Ich wartość wyniosła 43,2 mld USD w porównaniu do49,9 mld USD w 1996 r. Kontrakty azjatyckiego rynku stanowiły w1998 r. – 30% wszystkich międzynarodowych zleceń, gdy w 1996 r.– 33,5%.

Drugą co do wielkości, po Azji, pozycję na rynku usług budow-lanych utrzymała Europa, z terenu której 225 czołowych firm bu-dowlanych otrzymało zlecenia wartości 38,5 mld USD. Wartośćkontraktów europejskich stanowiła w 1998 r. – 26,7% wszystkichmiędzynarodowych kontraktów.

Tablica 37. Regionalne zróżnicowanie eksportu usług budowlanychnajwiększych firm budowlanych na świecie (mld USD)

Region 1986 1987 1988 1989 1990 1996 1998Afryka 13,2 9,0 10,1 14,3 15,2 12,0 13,0Azja 17,3 15,5 20,5 24,5 27,1 49,9 43,2Am.Łacińska 5,2 7,4 7,5 7,6 5,8 6,0 11,9Blisk Wschód 16,1 13,4 17,4 17,8 19,9 15,1 16,7Europa 11,9 17,2 19,4 25,4 30,4 45,8 38,5Am. Północ. 10,4 11,5 19,2 22,7 21,6 19,9 20,7Ogółem 73,9 73,9 94,1 112,5 120,0 148,7 144,0

Źródło: Information Technology and International Competitiveness: TheCase of the Construction Services Industry, UNCTAD, 1999 oraz "Engine-ering News Record", McGraw-Hill, za odpowiednie lata.

40 Światowe budowanie, "Boss-Gospodarka", nr 18 z 8 maja 1999 r.

169

W 1988 r. nastąpiła poprawa wartości usług budowlanych świad-czonych na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady, gdzie wiodącyzagraniczni wykonawcy realizowali kontrakty o wartości 20,7 mldUSD oraz Ameryki Łacińskiej, gdzie kontrakty opiewały na kwotę11,9 mld USD. Łącznie na terenie obu Ameryk wartość kontraktóww 1998 r. wynosiła 32,6 mld USD, co stanowiło 22,6% wszystkichmiędzynarodowych zleceń.

Kryzysowym tendencjom oparł się też rynek Bliskiego Wschodu,gdzie zrealizowano w 1998 r. kontrakty o wartości 16,7 mld USD.Wreszcie w Afryce umowy na roboty budowlane opiewały na kwotę13 mld USD. Tak więc łączna wartość kontraktów zawarta na terenieBliskiego Wschodu oraz Afryki wynosiła w 1998 r. – 29,7 mld USD,tj. 20,7% wszystkich międzynarodowych kontraktów.

Światowy rynek usług budowlanych zdominowany jest przez du-że firmy amerykańskie i japońskie. Przedsiębiorstwa tych krajównależą, pod względem obrotów, do największych firm budowlanychna świecie. W 1998 r. na firmy amerykańskie przypadały kontrakty owartości 38,3 mld USD. O połowę mniej pieniędzy (19 mld USD)zdobyli zajmujący drugie miejsce na tej liście Japończycy. Na kolej-nych lokatach uplasowali się Francuzi (15,3 mld USD), Brytyjczycy(13,8 mld USD), Niemcy (12,5 mld USD) i Włosi (10,5 mld USD).

Wartość eksportu usług budowlanych w Polsce w 1998 r. wynio-sła około 1 mld USD, co stanowi 0,7% światowego eksportu usługbudowlanych (w 1986 r. udział ten był ponad czterokrotnie więk-szy). W rankingu przedsiębiorstw budowlanych na świecie, z punktuwidzenia ich konkurencyjności, firmy polskie plasują się dopiero wtrzeciej setce. Przyczyną tego są relatywnie niewielkie rozmiary ob-rotów polskich firm, mała koncentracja kapitałowa, niski poziomtechniczny oraz mała elastyczność działania.

Nawet największe firmy budowlane z regionu CEFTA (w tymi polskie) w porównaniu z konkurencją z Niemiec czy Skandynawiitraktowane są co najwyżej jak spółki średniej wielkości. Największeniemieckie koncerny budowlane osiągają rocznie obroty rzędu 7–9mld USD. Europejskie holdingi średniej wielkości mają obroty napoziomie 3–4 mld USD. Największe firmy budowlane z krajówCEFTA mają roczne obroty rzędu 1,2–2,0 mld USD. W stosunku do

170

holdingów europejskich obroty największych polskich firm budow-lanych są dwu- trzykrotnie mniejsze, zaś w stosunku do firm bu-dowlanych o renomie światowej nawet ośmiokrotnie mniejsze. Po-prawa poziomu konkurencyjności polskich firm budowlanych zwią-zana jest z fuzją najbardziej konkurencyjnych firm. Proces ten możepomóc ujednolicić oferty poszczególnych holdingów, ograniczyćponoszone wydatki oraz pozwolić na zdobycie większego udziału wrynku.

Najlepsze firmy budowlane w Polsce uzyskują na intratnychkontraktach stopę zysku wynoszącą 6–7%. Zachodnie giganty bu-dowlane zadowalają się 3% i mniejszą stopą zysku, rekompensującniski zysk wielkością obrotów.

Aby sprostać konkurencji zachodniej firmy budowlane z Polskibędą również musiały pracować na podobnej granicy opłacalności.Wiele z nich już teraz realizuje stopę zysku w wysokości 3,5–4%, conie wystarcza na wymianę przestarzałych, zdezelowanych maszyn.Liczne mniejsze firmy, w celu zdobycia zamówień, stosują praktykidumpingowe i pracują poniżej granicy opłacalności. Nie ma więcmowy nie tylko o rozwoju, ale nawet o utrzymaniu dotychczasowegopotencjału.

Zarysowuje się także proces nawiązywania współpracy pomię-dzy firmami budowlanymi w grupie krajów CEFTA w celu przeciw-działania konkurencji ze strony firm budowlanych krajów Unii Eu-ropejskiej. Na węgierskim rynku budowlanym liderem jest MagyarEpito. Jego odpowiednikiem na polskim rynku budowlanym jestExbud SA. Zarządy tych firm zrozumiały, że w krajach Unii Euro-pejskiej firmy środkowoeuropejskie nie są oczekiwane z „otwartymirękami”. Umowa, którą podpisały ze sobą obie firmy w październiku1998 r. przewiduje, że firmy będą się informować o możliwościachwspółpracy przy realizacji kontraktów na rynkach europejskich.

171

4.6.2. Konkurencyjność obrotów usługami budowlanymiz Polski i innych krajów CEFTA na rynku budowlanym krajówUnii Europejskiej

Obroty na rynku budowlanym krajów Unii Europejskiej ocenianebyły w 1998 r. na 87 mld USD.41 Największy udział w rynku bu-dowlanym krajów UE mają Niemcy (26 mld USD – 29,9%). W dal-szej kolejności znajdują się: Francja (14,5 mld USD – 16,6%), Wiel-ka Brytania (10,3 mld USD – 11,8%), Włochy (9,1 mld USD –10,5%), Hiszpania (7,9 mld USD – 9,1%). Udział pozostałych kra-jów kształtuje się w wysokości 19,2 mld USD, co stanowi 22,1%wartości obrotów usługami budowlanymi w 1998 r.

Globalna wartość eksportu usług budowlanych krajów CEFTAna rynek budowlany krajów Unii Europejskiej w 1998 r. szacowanajest na poziomie 1,5 mld USD. W strukturze eksportu usług budow-lanych na rynek budowlany UE na pierwszym miejscu znajduje sięPolska, z wartością eksportu wynoszącą 1 mld USD (78,5% ogólnejwartości eksportu usług budowlanych).

Na drugim miejscu uplasowały się Węgry, które wyeksportowałyusługi budowlane o wartości 230 mln USD (17,8%). Eksport usługbudowlanych z pozostałych krajów CEFTA do UE ukształtował sięnastępująco: z Rumunii wyniósł 144 mln USD (10,8%), z Czech 60mln USD (7,5%), ze Słowacji 38 mln USD (4,1%) oraz ze Słowenii10 mln USD (1,3%).

Poziom importu usług budowlanych pochodzących z krajów UniiEuropejskiej na rynku budowlanym krajów CEFTA w 1998 r. sza-cowany był na poziomie około 1,1 mld USD. Oznacza to, że wystę-powała nieznaczna nadwyżka importu usług budowlanych nad eks-portem tych usług w wysokości 0,3 mld USD. Nadwyżka importunad eksportem usług budowlanych w obrotach krajów CEFTA zkrajami Unii Europejskiej wynika z wartości robót budowlano-montażowych realizowanych przez te kraje w ramach inwestycjibezpośrednich na terenie Europy Środkowej.

41 P. Stefaniak, Trudny wielki rynek budowlany Niemiec, "Boss-Gospo-

darka", nr 41 z 16 października 1999 r.

172

Udział krajów CEFTA na rynku budowlanym krajów Unii Euro-pejskiej był śladowy (w 1998 r. wynosił on 1,5%). Jeszcze mniejszybył udział Polski na tym rynku. W 1998 r. wynosił on 0,87%.Wpływają na to bariery ograniczające poziom konkurencyjnościeksportu usług budowlanych z Polski i innych krajów CEFTA.

173

Rozdział VEuropejski rynek budowlany i stopień dopasowa-

nia do niego polskiego rynku budowlanego

5.1. Charakterystyka rynku budowlanego w krajach UE

5.1.1. Wielkość i struktura rynku budowlanego

W 1999 r. produkcja budowlana w krajach UE, zdaniem Euro-construct, wyniosła blisko 803 mld EUR, a w 2000 r. – 817 mldEUR (wzrost o 1,7%). Stanowi to około 11% PKB w Unii Europej-skiej i 5,6% wartości dodanej. Według klasyfikacji unijnej budow-nictwo jest największym sektorem przemysłowym, wyprzedzającpod tym względem przemysł chemiczny i spożywczy. Niestety bu-downictwo charakteryzuje się relatywnie niskim wzrostem wydajno-ści pracy. W latach 1970-2000 wydajność w sektorze budowlanymwzrastała przeciętnie o 0,9% rocznie podczas gdy w innych gałę-ziach gospodarki wzrost ten wyniósł 2,3%. Sektor budowlany matakże podstawowe znaczenie pod względem wytwarzania dóbr inwe-stycyjnych, generując 58% majątku trwałego brutto. W stosunku doJaponii produkcja budowlana krajów UE jest większa o 10%, w sto-sunku do Stanów Zjednoczonych o 30%. Kraje Unii Europejskiej sąnajwiększym światowym eksporterami usług budowlanych. Udziałzachodnich firm europejskich w rynku światowym wynosi 60%.Zmiany dynamiki produkcji budowlanej krajów UE przedstawiono wtablicy 40.

Pod względem zatrudnienia budownictwo jest największymsektorem gospodarki. Zatrudnienie w nim znajduje 8,8 mln osób, tj.około 7% ogółu zatrudnionych. Ponadto przy pracach projektowychzatrudnionych jest 0,8 mln osób, przy wytwarzaniu produktów bu-dowlanych znajduje zatrudnienie 2,5 mln osób, natomiast w innychsektorach gospodarki pracujących na rzecz budownictwa pracuje14,3 mln osób. Tak więc w krajach Unii Europejskiej ponad 26 mln

174

pracowników jest związanych bezpośrednio lub pośrednio z budow-nictwem. Wzrost zatrudnienia w sektorze budowlanym daje dwu-krotny wzrost zatrudnienia w sektorach pracujących na rzecz bu-downictwa.

Tablica 40. Dynamika produkcji budowlanej w krajach UEw latach 1993-2002 (w %)Wyszczególnienie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

*1. Budownictwo –2,3 2,3 1,4 0,8 0,8 1,6 3,3 2,3 –0,3 0,31.1 Mieszkaniowe 0,7 4,6 1,7 0,1 1,7 1,2 2,2 2,1 –2,2 –0,41.1.1 Nowe 3,2 6,1 –1,1 –2,1 3,0 –0,9 1,1 1,1 –3,9 –1,21.1.2 Remonty i konserwacja –1,2 2,8 5,5 3,1 1,7 2,9 3,6 4,3 –0,5 0,61.2 Budownictwo niemieszkalne –6,3 –1,3 0,9 1,7 –0,4 1,6 3,6 2,7 2,3 1,71.2.1 Prywatne –7,9 –2,0 2,1 4,0 1,3 2,1 4,0 3,2 2,7 1,31.2.2 Publiczne –2,9 0,2 –1,5 –2,8 –3,3 0,6 3,0 1,4 1,1 2,72. Inżynieria lądowa i wodna –2,2 –1,6 –1,4 –2,5 –0,1 –0,4 4,3 2,6 3,1 2,4(1+2) Budownictwo ogółem –2,4 1,8 0,9 0,1 0,6 1,3 3,3 2,3 0,1 0,6

*) Prognoza.Źródło: Raport FIEC nr 45.

W strukturze wartościowej robót budowlano-montażowych kra-jów UE do czołówki w sektorze budowlanym zaliczają się: Niemcy(24%), Francja (15%), Włochy (14%) i Wielka Brytania (13%)Hiszpania (7%). Ich udział w europejskim rynku budowlanym wyno-si około 74%. Pozostałe kraje unijne partycypują w rynku budowla-nym w wysokości 26%, w tym udział pozostałych krajów unijnych zEuropy Zachodniej wynosi 16%, zaś krajów unijnych Europy Pół-nocnej – 10%. Wart podkreślenia jest fakt malejącego udziału bu-downictwa niemieckiego na rynku budowlanym krajów UE. Na po-czątku lat dziewięćdziesiątych udział ten wynosił około 40%, zaśprzy końcu dekady zmalał do 24% (spadek o 14 pkt. procentowych zpowodu załamania się koniunktury budowlanej oraz poszerzaniaUnii o nowe kraje).

W strukturze robót budowlano-montażowych w 2000 r. najwięk-szy udział w budownictwie europejskim mają prace renowacyjnei konserwatorskie (35%), budownictwo mieszkaniowe (24%), bu-

175

downictwo inżynieryjne (21%) oraz budownictwo o innym przezna-czeniu 20%).

W strukturze organizacyjnej budownictwa znaczącą rolę speł-niają małe i średnie przedsiębiorstwa. Na ogólną liczbę 1,9 mln firm,niemal 97% stanowią małe firmy zatrudniające do 20 pracowników,natomiast 93% firm daje zatrudnienie poniżej 10 osób. EuropejskaFederacja Przemysłu Budowlanego (FIEC) traktuje małe i średniefirmy budowlane w sposób priorytetowy. Organizacja ta utworzyłaspecjalną grupę roboczą, której celem jest ochrona interesów małychfirm w polityce gospodarczej Unii Europejskiej. Grupa ta opowiadasię za:

– zmniejszeniem stawki VAT od usług budowlanych charaktery-zujących się dużym nakładem robocizny,

– podjęciem działań mających na celu utworzenie znacznej licz-by miejsc pracy (m.in. poprzez redukcję stawek VAT) w celu ogra-niczenia “pracy na czarno” w sektorze budowlanym (głównie niele-galnych imigrantów).

W krajach Unii Europejskiej rozwinięty jest także nielegalny ry-nek pracy w budownictwie (“praca na czarno”). Eksperci FIEC wy-różniają następujące formy tego rodzaju pracy:

– pomoc sąsiedzką wykonywaną za wynagrodzeniem,– wykonywanie usług budowlanych przez wykwalifikowaną fir-

mę bez uiszczania podatków, oraz opłat na ubezpieczenia społecznea zleceniodawca nie płaci VAT,

– legalnie działające firmy nie zgłaszają wszystkich wykonywa-nych robót budowlanych,

– zatrudnianie na stanowiskach pracy osób mających inne do-chody (zasiłek dla bezrobotnych, emerytura itp.).

Głównym powodem pracy nie zadeklarowanej jest chęć poprawywłasnych dochodów oraz redukcja kosztów świadczenia usług bu-dowlanych. W Niemczech przemysłowi budowlanemu przypisuje sięokoło 60% dochodów z pracy nielegalnej. W Austrii ocenia się, żesektor budowlany obejmuje około 40% dochodów (około 7 mldEUR) nielegalnej gospodarki. Panuje zgodny pogląd, że najbardziejpodatne na nielegalną pracę w krajach unijnych jest budowa nowychmieszkań prywatnych oraz ich modernizacja.

176

We Francji "pracę na czarno" świadczy się głównie w mieszkal-nictwie. Ocenia się, że 75% pracy niezadeklarowanej w budownic-twie, skupione jest w tym sektorze. Z każdych 100 F wydanychw mieszkalnictwie 5 franków jest wydatkowane nielegalnie, nato-miast w pozostałych sektorach budowlanych zaledwie 1 F. W Hisz-panii szacuje się, że prace niezadeklarowane stanowią 30% docho-dów budowlanego sektora renowacyjnego.

Komisja Europejska uważa, że stawka VAT ma istotne znaczeniew ograniczaniu "pracy na czarno" oraz w tworzeniu nowych miejscpracy. W wyniku tego przedstawiła dyrektywę Rady (nr1999/85/WE), która umożliwia, w razie wydania zezwolenia przezRade UE, eksperymentalne stosowanie przez państwa członkowskie(do 31 grudnia 2002 r.), obniżonej stawki VAT na usługi praco-chłonne, w tym i budowlane.42 Na tym tle wspomniany FIEC szacu-je, że gdyby kraje UE zdecydowały się na obniżenie stawki VAT dlaprac remontowo-konserwatorskich do 6% , to zatrudnienie w tymsektorze budownictwa wzrosłoby o 30 tys. osób (z 240 tys. do 270tys. osób).

Stawki VAT określa dyrektywa Rady 77/388/EWG. Załącznik Hdo tej dyrektywy postanawia w pkt. 9, że państwa członkowskiemogą stosować obniżoną stawkę VAT w stosunku do sprzedaży,budowy i remontów domów mieszkalnych w ramach prowadzonejpolityki socjalnej.

Zła sytuacja w budownictwie stała się jednym z głównych argu-mentów aby rozpocząć powtórne negocjacje Polski z UE, mające nacelu uzyskanie zgody na stosowanie w okresie przejściowym 7- pro-centowego VAT, zamiast 22%. Tak wysoki poziom VAT wpłynienajbardziej na dalsze ograniczenie popytu mieszkaniowego, co jestszczególnie niekorzystne. Polska bowiem ze wskaźnikiem 306mieszkań na tysiąc mieszkańców znajduje się na jednym z ostatnich

42 A. Paszyński, Budownictwo polskie na tle budownictwa krajów Unii

Europejskiej, w materiałach konferencyjnych: "Dostosowanie polskichprzepisów budowlanych do systemu obowiązującego w UE", Mrągowo,24-26 maja 2000 r.

177

miejsc w Europie. W krajach zachodniej Europy wskaźnik ten wyno-si między 440 a 480 mieszkań na 1000 osób.

Pod koniec marca 2002 r. Rząd zamykając rozdział negocjacyjnypn. Podatki zgodził się tym samym na wprowadzenie 22% VATw budownictwie po wejściu Polski do UE. 28 kwietnia 2002 r. Rządpodjął decyzję powrotu do negocjacji z UE w sprawie podatku VATw budownictwie i postanowił wystąpić o okres przejściowy na po-dobnych warunkach jak Słowenia i Czechy, którym takie okresyzostały przyznane.

5.1.2 Stopień konsolidacji europejskiego rynku budowlanego

Realizacja na terenie innych krajów UE (np. Niemiec) dużychprzedsięwzięć budowlanych przy współpracy z partnerami unijnymijest wyrazem pewnego stopnia konsolidacji rynku europejskiego.Obecnie nie można jeszcze mówić o występowaniu jednolitego ob-szaru prawnego na europejskim rynku budowlanym, zakładanymprzez twórców UE. Funkcjonujące dyrektywy budowlane na tymrynku powinny zapewnić powstanie rynku budowlanego bez dys-kryminacji. Przy ocenie sytuacji prawnej na europejskim rynku bu-dowlanym należy uwzględniać zarówno przepisy prawa UE, jak iprzepisy budowlane obowiązujące w poszczególnych krajach człon-kowskich UE.

Długookresowe strategiczne partnerstwo. Na poziomie przed-siębiorstwa budowlanego istnieje możliwość wyboru każdej z ogól-nie znanych form kooperacji. Połączenie europejskich przedsię-biorstw budowlanych jest możliwe poprzez nabycie udziałów współkach z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkach komandyto-wych, w których wspólnikiem osobiście odpowiedzialnym jest spół-ka z o.o. oraz spółka akcyjna. Partnerzy z różnych krajów mogą tak-że założyć wspólne przedsiębiorstwo budowlane o jednej z wyżejwskazanych form prawnych. Wybór formy prawnej zależy głównieod przepisów prawa podatkowego kraju, w którym zlokalizowanajest dana firma.

Europejskie prawo spółek nie przewiduje na razie możliwościutworzenia ponadnarodowego przedsiębiorstwa budowlanego na

178

terenie UE, z wyjątkiem EWIV (Europejskiej Wspólnoty InteresówGospodarczych), ponieważ do tej pory nie udało się uchwalić ocze-kiwanej od lat ustawy o europejskiej spółce akcyjnej (Euro AG) zpowodu sprzeciwu Hiszpanii. Forma ta została utworzona w 1989 r. idotychczas była rozpowszechniona w budownictwie w ograniczo-nym zakresie.

EWIV jest spółką osobową (charakterem swoim zbliżona dokonsorcjum), której celem jest ułatwienie prowadzenia działalnościgospodarczej firmom wchodzącym w jej skład. W budownictwieforma ta ułatwia realizację projektów, które mogą być zrealizowanetylko dzięki takiej współpracy. Poza obszarem UE nie ma formyprawnej podobnej do EWIV. Współpraca jest wtedy możliwa po-przez zakup przedsiębiorstwa lub jego udziałów. Po spełnieniu wa-runków lokalnych jest możliwość utworzenia „spółki córki”.

Współpraca przy realizacji konkretnego obiektu. Planując re-alizację konkretnego przedsięwzięcia budowlanego przedsiębiorstwana terenie krajów UE mogą związać się z lokalnym przedsiębior-stwem krajowym, tworząc spółkę. We Francji i Belgii może to byćna przykład forma “Association Momentanée”. Z kolei w Niemczechistnieje możliwość powołania jawnej spółki w celu realizacji kon-kretnej umowy o działo – ARGE, najczęściej w formie spółki prawacywilnego. Formy te różnią się więc w poszczególnych krajach. Na-turalnie istnieje także w tym przypadku możliwość nawiązaniawspółpracy w formie EWIV lub po prostu występowanie w rolipodwykonawcy.

W przypadku współpracy z przedsiębiorstwami nie należącymido UE najkorzystniejszym rozwiązaniem jest powołanie spółki wcelu realizacji wspólnego projektu w formie spółki kapitałowej.

5.1.3 Strategie firm i ochrona rynku budowlanegoTypy firm budowlanych w krajach UE. Firmy budowlane

w krajach UE można podzielić na trzy rodzaje, tj.:– małe i średnie firmy mające obroty roczne do 50 mln EUR i

zatrudnienie do 250 pracowników,

179

– duże firmy posiadające obroty w granicach 3 – 4 mld EURi zatrudniające do 1500 pracowników oraz

– wielkie firmy budowlane mające obroty roczne w granicach 7–8 mld EUR i zatrudnienie powyżej 1500 osób.

Wśród działających na rynku budowlanym krajów UE małychi średnich firm budowlanych (97% wszystkich firm), można wyróż-nić z kolei cztery podstawowe ich typy:

• „klasyczne” przedsiębiorstwo budowlane,• firmy specjalistyczne,• firmy wykonujące kompleksowe usługi (np. budynki pod

klucz),• firmy „do wszystkiego” (brak specjalizacji). Związki pomiędzy wielkością firmy a wartością produkcji

budowlanej. Mimo, że udział małych i średnich przedsiębiorstwbudowlanych w krajach UE, w ogólnej liczbie przedsiębiorstw bu-dowlanych wynosi 97%, to szacuje się, że ich udział w ogólnej war-tości produkcji budowlanej tego regionu wynosi tylko około 36%. Zkolei udział dużych i wielkich firm budowlanych w ogólnej liczbiefirm budowlanych wynosi 3%, zaś udział w wartości produkcji bu-dowlanej szacowany jest na około 64%. Prawidłowości te potwier-dza także przykładowa analiza udziału różnej wielkości firm bu-dowlanych i ich produkcji budowlanej w Szwecji (rys. 25) w ogólnejlicznie przedsiębiorstw i globalnej wartości tej produkcji.

Opcje strategiczne firm budowlanych. Przewiduje się dwaskrajne podstawowe scenariusze rozwoju sytuacji na europejskichrynkach budowlanych w przyszłości, w związku z ich konsolidacją:rozwój protekcjonistyczny oraz rozwój liberalny: 43

Scenariusz 1 – rozwój protekcjonistyczny. Głównym założe-niem tego scenariusza jest oczekiwany w najbliższych latach proceskonsolidacji europejskiego rynku budowlanego. Będzie to miałobardzo bolesne skutki głównie dla małych i średnich firm budowla-

43 K. Wischhof, Strategie przedsiębiorstw budowlanych średniej wielkości

w Europie, Europejski Kongres Budowlany: "Którędy do Europy?", 18lutego 2000, Berlin.

180

nych oraz budowlanego rynku pracy. Na unijnym rynku budowla-nym, charakteryzującym się wysokim poziomem płac (10–15 krotniewyższym niż w krajach CEFTA), oraz wysokim zróżnicowaniempłac w budownictwie poszczególnych krajów UE (około 2-krotnymw przypadku różnic między np. Niemcami i Francją).

Źródło: The new building market, Raport of The Swedish Industries’Building Group, Stockholm, 1998.

W celu zmniejszenia ryzyka związanego z tymi tendencjami, po-

dejmowane są nieformalne próby ochrony własnego rynku pracy,polegające na tworzeniu sztucznych barier dostępu dla zagranicz-nych oferentów usług budowlanych. Przykładowo na holenderskimrynku budowlanym partnerzy współpracują zespołowo i bardzo ści-śle ze sobą, często przez wiele lat. W międzyczasie powstały liczne“zamknięte” zespoły budowlane, często działające jako bariera ryn-kowa wobec pozostałych zainteresowanych przedsiębiorstw. W sto-sunku do przedsiębiorstw z krajów CEFTA jest tendencja objęcia ichkrajowym (lokalnym) systemem płac, w cele zniwelowania różnicpłacowych występujących w obu regionach (płace stanowią niemal50% kosztów w działalności budowlanej).

Rys. 24 Struktura budownictwa w Szwecji w 1998 r. Względna liczba przedsiębiorstw

i wartości produkcji wg w ielkości przedsiębiorstw

010203040

2-4 5-910

-1415

-2425

-7475

-99

100-7

49

750-1

499

1500

-

Liczbaprzedsiebiorstw (%)W artość produkcji(%)

181

Scenariusz 2 – rozwój liberalny. Liberalny scenariusz prze-kształceń europejskiego rynku budowlanego jest oparty na założeniurealizacji docelowych założeń integracji europejskiej. Podkreśla sięw nim przede wszystkim szanse wynikające z różnic w poziomiekwalifikacji, kosztów itp. W wyniku międzynarodowej konkurencjiw budownictwie, pojawiają się nowe mechanizmy podziału pracy,polegające na rozdzieleniu prac inżynieryjno-projektowych od wła-ściwego wykonawstwa. Prace wykonawcze zlecane są coraz częściejzagranicznym niedrogim podwykonawcom. W ten sposób wykorzy-stywane są regionalne różnice kosztowe.

W obliczu podejmowanych przez UE działań w celu pełnej inte-gracji europejskiej nie ma możliwości trwałego zamknięcia europej-skiego rynku budowlanego (wariant protekcyjny). Krajowe działaniarestrykcyjne wobec firm zagranicznych mogą jedynie opóźnić mo-ment integracji tego rynku (wariant liberalny). Nie oznacza to jed-nak, że w perspektywie pierwszej dekady nowego wieku nastąpiotwarcie przymkniętego europejskiego rynku budowlanego oraz, żew tym okresie należy wykluczyć działania protekcyjne. Wynika to, zjednej strony, ze sprzeczności pomiędzy ograniczonym popytembudowlanym i silnie rozwiniętym potencjałem produkcyjnym bu-downictwa oraz z drugiej strony, ze względnie niskiej konkurencyj-ności europejskiego rynku budowlanego (na tle światowego rynkubudowlanego), co wzmacniać może jego protekcyjną ochronę.

W świetle przewidywanych tendencji rozwoju rynku budowla-nego krajów UE w perspektywie obecnej dekady oraz koniecznościadaptacji do nowej sytuacji po otworzeniu się UE na niektóre krajeCEFTA w połowie tej dekady (w tym zapewne i Polski), poszcze-gólne typy przedsiębiorstw budowlanych znajdą się w różnych stra-tegicznych sytuacjach rynkowych. W relatywnie najlepszej sytuacjiznajdą się firmy wielkie i duże, zaś w najgorszej firmy typu: "kla-syczne" przedsiębiorstwo budowlane oraz firma "do wszystkiego".

Brak ścisłego profilu działalności, oraz wyraźnych atutów w sto-sunku do konkurencji powoduje, że w aktualnej kondycji firmy te zpewnością nie wytrzymają konkurencji otwierającego się rynkuusług budowlanych. Dlatego firmy te stoją przed problemem zmiany

182

realizacji swych celów strategicznych oraz znalezienia innej pozycjina rynku. Polegać to mogłoby na:

• przekształceniu w profesjonalną firmę (przy utrzymaniu spe-cjalności kluczowej) działającą w określonym segmencie rynku bu-dowlanego, lub dla potrzeb określonych klientów,

• rozwój firmy w kierunku przedsiębiorstwa specjalistycznego zezmianą zakresu specjalności kluczowej, w kierunku specjalnościnajbardziej poszukiwanej.

Firmy specjalistyczne oraz świadczące usługi kompleksoweznajdują się w relatywnie lepszej sytuacji. Nie oznacza to jednak, żei tu nie są potrzebne zmiany. Postęp osiągnąć tu można poprzez ra-dykalną poprawę wewnętrznych procesów organizacyjnych, aktywnezarządzanie finansami i konsekwentną kontrolę wszystkich działów ibudów oraz minimalizację kosztów.

Zarysowane klasyfikacje firm budowlanych z krajów UE orazmożliwe ich strategie działania w obecnej dekadzie są charaktery-styczne także, ogólnie rzecz biorąc, dla polskich firm budowlanych.W stosunku do firm z krajów UE firmy polskie są o tyle w gorszejsytuacji, że mają one mniejsze doświadczenie w funkcjonowaniu namiędzynarodowym rynku budowlanym oraz charakteryzują się kil-kukrotnie mniejszą konkurencyjnością w relacji do firm europej-skich. Dlatego też firmy te obok wdrażania przepisów i norm unij-nych winny dopasować także swój potencjał i profil działalności doprzewidywanych warunków, które mogą występować na rynku eu-ropejskim w przyszłości. Odnosi się to także do zmiany systemowo-organizacyjnej otoczenia budownictwa (laboratoria, biura projektówitp.).

5.2 Normy europejskie, aprobaty techniczne i dyrektywy bu-

dowlane

Europejska integracja techniczna w zakresie budownictwa opartajest na trzech zasadach:

1) wzajemnym uznawaniu wyrobów budowlanych, tzn. wyroba-mi tymi można w zasadzie dokonywać obrotu w całej UE,

183

2) zapobieganiu tworzenia barier technicznych w obrotach wyro-bami budowlanymi (służyła temu dyrektywa Rady i Parlamentu Eu-ropejskiego 98/34/WE w sprawie ustanowienia procedury informa-cyjnej w zakresie norm i przepisów technicznych),

3) harmonizacji technicznej w budownictwie; rezolucja z 7 maja1985 r. dotycząca „nowego podejścia” do harmonizacji norm i prze-pisów technicznych zbudowała strategię, która:

• ogranicza harmonizację do wprowadzenia wymagań podsta-wowych dla zapewnienia wymogów bezpieczeństwa, zawartych wdyrektywach;

• zobowiązuje kraje członkowskie do opracowania odpowiednichprzepisów technicznych spójnych z ustaleniami UE;

• powierza zadanie opracowania zharmonizowanych norm tech-nicznych kompetentnym organom;

• stwierdza, ze normy zharmonizowane są dobrowolne. 5.2.1. Normy europejskie

Normy europejskie wyrobów budowlanych mają status zaleceńlub dobrowolnych ustaleń technicznych, które stają się wiążące pozatwierdzeniu, np. w umowie lub specjalnym akcie legislacyjnymalbo wykonawczym. Normy europejskie mają służyć stworzeniueuropejskiego systemu jednolitych norm. Normy te są opracowywa-ne na polecenie Komisji Europejskiej. Rozróżnia się normy A, nor-my B oraz normy Bh.

Normy A – to normy dotyczące projektowania i wykonania bu-dynków i budowli. Normy te należy brać pod uwagę podczas ujed-nolicania przepisów ustaw, rozporządzeń i aktów administracyjnych.Takimi normami A są np. “eurokodeksy” bezpieczeństwa konstruk-cyjnego budowli metalowych, betonowych, drewnianych czy muro-wanych.

Normy B – to normy dla wyrobów, określające właściwości po-szczególnych wyrobów lub ich rodzin, na podstawie których możnauznać, iż spełniają one wymagania podstawowe. Normy te obejmująrównież metody prowadzenia badań, kryteria zgodności i atestacjęzgodności.

184

Normy Bh – to normy przeznaczone dla horyzontalnych metodprowadzenia badań, tj. metod prowadzenia badań, które mają zasto-sowanie do szerokiego zakresu wyrobów. Takimi normami Bh są, naprzykład, normy określające metody przeprowadzania badań podczastestów przeciw pożarowych.

Opracowywaniem i wydawaniem zharmonizowanych norm eu-ropejskich na wyroby budowlane zajmuje się Europejski KomitetNormalizacji (CEN) oraz Europejski Komitet Normalizacji Elektro-mechanicznej (CENELEC). Instytucje te opracowują normy europej-skie zwane EN, które nie występują bezpośrednio w obrocie wyro-bami budowlanymi, lecz ukazują się jako normy krajowe (np. PN-EN) na podstawie decyzji krajowych komitetów normalizacyjnych.

Opracowywanie norm należy do komitetów technicznych CEN(tabl. 41). Tablica 41. Wykaz komitetów technicznych CEN zajmujących siębudownictwem CEN/TC33 Drzwi, okna, okiennice i wyposażenie budynków CEN/TC38 Trwałość materiałów drewnianych i pochodnych CEN/TC50 Słupy i złącza latarni CEN/TC51 Cement i wapno budowlane CEN/TC53 Przejściowe wyposażenie obiektu CEN/TC67 Płytki ceramiczne CEN/TC72 Automatyczne systemy wykrywania ognia CEN/TC88 Materiały i wyroby termoizolacyjne CEN/TC89 Właściwości termiczne budynków i składników budynków CEN/TC99 Pokrycie ścian CEN/TC104 Beton (właściwości użytkowe, wytwarzanie, stosowanie i kryteria zgodności) CEN/TC112 Panele drewniane CEN/TC124 Budowle drewniane CEN/TC125 Murarstwo CEN/TC126 Właściwości akustyczne wyrobów budowlanych i budynków CEN/TC127 Bezpieczeństwo przeciwpożarowe w budynkach CEN/TC128 Pokrycia dachowe kładzione nieciągle i okładziny ścienne CEN/TC129 Szkło w budynkach CEN/TC134 Elastyczne i tekstylne pokrycia podłogowe CEN/TC135 Wykonawstwo budowli stalowych CEN/TC154 Kruszywa CEN/TC163 Urządzenia sanitarne CEN/TC166 Kominy CEN/TC167 Konstrukcyjne elementy nośne

185

CEN/TC175 Okrąglaki i tarcica CEN/TC177 Prefabrykowane elementy zbrojone gazobetonu ciśnieniowego lub lekkiego

betonu z kruszywa o otwartej strukturze CEN/TC178 Elementy chodnikowe i krawężnikowe CEN/TC189 Materiały włókiennicze i do zastosowań ziemnych CEN/TC191 Stałe systemy przeciwpożarowe CEN/TC217 Powierzchnie do zastosowań sportowych CEN/TC226 Urządzenia drogowe CEN/TC227 Materiały drogowe CEN/TC229 Prefabrykowane wyroby betonowe CEN/TC241 Gips i wyroby gipsowe CEN/TC246 Kamienie naturalne CEN/TC250 Europejskie regulacje konstrukcyjne CEN/TC254 Elastyczne wodoszczelne arkusze blachy CEN/TC277 Sufity podwieszone CEN/TC284 Szklarnie CEN/TC288 Wykonawstwo szczególnych robót geotechnicznych CEN/TC297 Wolno stojące kominy przemysłowe CEN/TC303 Listwy podłogowe CEN/TC314 Asfalt mastyksowy do uszczelnień CEN/TC315 Sale widowiskowe CEN/TC323 Podwyższone podłogi CEN/TC325 Zapobieganie przestępczości poprzez planowanie urbanistyczne i projektowa-

nie architektoniczne Źródło: Dane CEN.

Komitety techniczne (TC – Technical Committee) sporządzają:• projekty norm europejskich (prEN),• Normy europejskie (EN),• wstępne normy europejskie (ENV),• dokumenty zharmonizowane (HD),• normy europejskie zharmonizowane z dyrektywą o wyrobach

budowlanych hEN,• raporty CEN (CR) Z kolei Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych (ETSI)

opracowuje:• europejska normę telekomunikacyjną (ETS),• projekt ETS (PrETS),• tymczasowe ETS (I-ETS),• projekt I-ETS (PrI-ETS),• raport techniczny ETSI (ETR).

186

Efektem pracy europejskich organizacji normalizacyjnych (wgstanu na marzec 2000) jest około 14,5 tys. dokumentów normaliza-cyjnych, w tym około 8.000 norm (tablica 42 i 43). Tablica 42. Struktura zbioru europejskich dokumentów normalizacyj-nych

Wyszczególnienie CEN CENELEC CEN/CENELEC Razem EN – norma europejska 4894 2084 47 7025 PrEN – projekt EN 3910 846 41 4798 HD – dokument harmonizacyjny 6 381 1 388 PrHD – projekt HD 4 39 - 43 ENV – przednorma europejska 321 37 34 392 CR – raporty 72 - - 72

Źródło: Dane CEN/CENELEC. Tablica 43. Struktura zbioru norm telekomunikacyjnych

Wyszczególnienie Liczba dokumentów ETS – europejska norma telekomunikacyjna 978 PrETS – projekt ETS 140 I-ETS – tymczasowe ETS 120 PrI-ETS – projekt I-ETS 14 ETR – raport techniczny ETSI 375

Źródło: Dane ETSI.

We wszystkich krajach UE istnieje niezwykle rozbudowanakrajowa sieć przepisów i norm technicznych. Normalizacja europej-ska współgra z tymi sieciami krajowymi. Jednak prosta zamiananormy krajowej na normę europejską byłaby możliwa tylko wtedy,gdy struktury norm były zbliżone oraz gdyby nie występowały wza-jemne współzależności i odwołania do innych norm krajowych. Nie-stety takich norm praktycznie nie ma. Dlatego też kraje UE muszaprowadzić ujednolicanie przepisów ustaw oraz aktów wykonaw-czych i administracyjnych.

Polska przed przystąpieniem do UE musi dokonać pełnej inte-grację w dziedzinie normalizacji. Przed przystąpieniem Polski do UEPolski Komitet Normalizacyjny winien uzyskać pełne członkostwow CEN (Europejski Komitet Normalizacyjny) oraz CENELEC (or-ganizacja zajmująca się normalizacją elektroniczną). Instytucje te

187

określiły 9 warunków, które winny być spełnione, aby uzyskać statusczłonka. Polska nie wszystkie te warunki wypełnia w stopniu wy-starczającym.44 Na koniec lipca 2002 r. realizacja tych warunkówbyła następująca:

Warunek 1: Musi istnieć Układ Europejski pomiędzy UE a kra-jem kandydującym, określający okres przejściowy przed przystąpie-niem do UE. Warunek ten jest spełniony na mocy Układu Stowarzy-szeniowego z 16 grudnia 1991 r.

Warunek 2: Proces zbliżania krajowego systemu normalizacyj-nego do systemu istniejącego w UE winien osiągnąć taki stopień,aby istniały ściśle określone ramy prawne gwarantujące istnieniedobrowolnej normalizacji oraz, aby system krajowy był w pełnifunkcjonalny. Dla pełnej realizacji tego warunku niezbędne jestwdrożenie dyrektywy Wspólnot Europejskich – 98/34/WE ustalającejprocedurę notyfikacyjną i procedurę przekazywania informacji doty-czących norm i przepisów technicznych (zmieniona dyrektywą98/48/WE). Harmonogram wdrożenia dyrektywy przedstawiono wuchwale nr 133/95 Rady Ministrów45.

Warunek 3: CEM/CEMELEC ma zaświadczyć, że organizacjakandydująca jest w swoim kraju uznana jako kompetentna w odnie-sieniu do wszystkich dziedzin wchodzących w zakres jej działalnościi jest z nimi powiązana merytorycznie. W Polsce funkcje krajowejorganizacji ds. normalizacji pełni Polski Komitet Normalizacyjny,natomiast w zakresie badań i certyfikacji funkcję taką pełni Polskie

44 J. Marcinek, Stan harmonizacji polskich norm budowlanych z normami

europejskimi, materiały z konferencji: "Dostosowanie polskich przepisówbudowlanych do systemu obowiązującego w UE", Mrągowo, 24-26 maja2000 r.

45 Uchwała nr 133/95 (nie publikowana) w sprawie realizacji zobowiązańwynikających z Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszeniemiedzy RP, z jednej strony, a WE i ich państwami członkowskimi z dru-giej strony, w zakresie dostosowania prawa polskiego do stanu prawnegoUE oraz w związku z koniecznością podjęcia prac nad wdrożeniem zale-ceń “Białej Księgi” Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania kra-jów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji zJednolitym Rynkiem Unii Europejskiej.

188

Centrum Badań i Certyfikacji. Pełna realizacja tego warunku wyma-gła nowelizacji ustawy o normalizacji, która wchodzi w życie z po-czątkiem 2003 r.

Warunek 4: Instytucje przyjęte do CEN/CENELEC będą po-krywać stawki członkowskie bez pomocy UE lub EFTA. Składkaafiliancka wynosi około 50 tys. USD, i po uzyskaniu członkostwamoże wzrosnąć do 500 tys. USD. Warunek jest realizowany.

Warunek 5: Organizacja kandydująca musi uczestniczyć wewszystkich pracach CEN/CENELEC. Aktualnie na ogólną liczbę 372badań w CEN, Polska uczestniczy w 125 (34%), natomiast na ogólnąliczbę 98 badań w CENELEC Polska uczestniczy w 27 (28%). Po-wyższe udziały wskazują jak wiele jest jeszcze w tym zakresie dozrobienia.

Warunek 6: Instytucja kandydująca musi posiadać odpowiedniąstrukturę informatyczną i telekomunikacyjną umożliwiającą współ-działanie z CEN/CENELEC. Pełna realizacja tego warunku jestzwiązana z uzyskaniem stałej siedziby przez Biuro PKN, powołanedo tych zadań.

Warunek 7: W dniu przystąpienia do CEN/CENELEC afiliantwinien mieć wprowadzonych co najmniej 80% europejskich doku-mentów normalizacyjnych oraz wycofane wszystkie normy krajowesprzeczne z wprowadzonymi. Dla Polski jest to trudny warunek.Zbiór EN i ETS liczy około 8000 pozycji. Obecnie zostało wdrożo-nych około 5700 norm (71%). Liczba dokumentów normalizacyj-nych wzrasta z prędkością około 1100 norm rocznie. Warunek po-wyższy ma być spełniony w 2003 r.

Warunek 8: Kandydat musi być przygotowany do uczestnictwaw procesie notyfikacji w ramach prac na szczeblu krajowym. Waru-nek jest spełniony. Procedura notyfikacji wynikająca z przepisówdyrektywy 98/43/WE – w sprawie ustanowienia procedury informa-cyjnej w zakresie norm i przepisów technicznych jest w Polsce reali-zowana.

Warunek 9: Kandydat musi zaświadczyć, że obecne (planowa-ne) prawodawstwo krajowe w zakresie ochrony praw własności in-telektualnej umożliwi właściwe wdrażania na szczeblu krajowympolityki CEN/CENELEC dotyczące ochrony praw autorskich i prawdotyczących wykorzystania tak elementów dokumentów krajowych

189

jak i norm krajowych. Realizacja tego warunku będzie możliwa dospełnienia po wejściu w życie ustawy o normalizacji na początku2003 r.

Struktura zbioru PN budowlanych, liczącego obecnie około1.820 norm jest następująca: 1115 PN (własnych), 572 PN-EN (wtym 63 PN-EN ISO) oraz 99 PN-ISO. W 1998 r. w ramach przeglądui analiz norm Normalizacyjne Komisje Problemowe (NKP) wycofałynormy nieaktualne. Dla usprawnienia przestarzałych norm (18norm), dotyczących warunków wykonania i odbioru robót budowla-nych, ma być powołana w NKP Komisja ds. Kwalifikacji i Przedsię-biorstw i Procesu Budowlanego. Jak do tej pory jednostki tej niepowołano.

Spośród istniejących 973 EN dla budownictwa wprowadzono dozbioru Polskich norm 583 (PN-EN), co stanowi 60,0%. Do wdroże-nia pozostało 390 EN. Wskazuje to na konieczność poniesienia du-żego wysiłku organizacyjnego i finansowego w następnych latach.

5.2.2. Europejskie aprobaty techniczne (EAT)

Dla wyrobów budowlanych o charakterze innowacyjnym, nieprzewidzianych do normalizacji, zharmonizowanym ustaleniemtechnicznym może być europejska aprobata techniczna (tablica 44).Europejska aprobata techniczna jest pozytywną oceną technicznąprzydatności wyrobu budowlanego do zamierzonego stosowania,uzależnioną od spełnienia wymagań podstawowych przez obiektybudowlane, w których wyrób jest stosowany.

190

Tablica 44. Kryteria oceny przydatności tradycyjnych i innowacyjnychwyrobów budowlanych

Kryteria oceny wyrobu Wyroby tradycyjne Wyroby innowacyjne Właściwości technicznewyrobu

Zharmonizowane Normy Europejskiewyrobów (normy przedmiotowe)

Metody badań wyrobu Normy przedmiotowe lub odrębne normyokreślające metody badań

Zasady projektowania Normy dotyczące obciążeń, normy okre-ślające zasady projektowania

Europejska AprobataTechniczna

Zasady wykonywania robótbudowlanych

Normy “czynnościowe”, praktyka i tradycjabudowlana, warunki wykonywania i odbiorurobót bud.

Zasady użytkowania kon-serwacji i napraw

Tradycja, dotychczasowe doświadczenia

Źródło: Działalność europejskich organizacji ds. aprobat technicznych,ITB, Mrągowo, 2000 r.

Z informacji zawartych w tablicy 5 wynika, że europejska apro-

bata techniczna wyrobu obejmuje szeroki zakres życia wyrobu odprojektowania do jego użytkowania i napraw.

EAT może być przyznana:• wyrobom, na które nie ma ani europejskiej normy zharmoni-

zowanej, ani uznanej normy krajowej, ani też zlecenia na opracowa-nie normy zharmonizowanej i w stosunku do których Komisja Euro-pejska uznała, że norma albo w ogóle nie może, albo jeszcze niemoże być opracowana,

• wyrobom, które znacznie się różnią od europejskich normzharmonizowanych albo uznanych norm krajowych,

• w szczególnych przypadkach, gdy wydało zlecenie na opraco-wanie normy zharmonizowanej lub gdy Komisja Europejska stwier-dziła, że można opracować normę zharmonizowaną, a przewidywanyczas oczekiwania na opracowanie normy jest zbyt długi.

Jednostką upoważnioną do udzielania EAT jest Europejska Or-ganizacja ds. Aprobat Technicznych (European Organisation forTechnical Approvals – EOTA), utworzona 10 października 1990 r.W pracach EOTA uczestniczy sześć organizacji o zasięgu europej-skim, reprezentujących kluczowe obszary sektora budowlanego:

191

CEPMC – Europejska Rada Producentów Wyrobów Budowla-nych (Council of European Producers of Materials for Construction),

FIEC – Europejska Federacja Przemysłu Budowlanego (Europe-an Constraction Industry Federation),

AEEBC – Europejskie Stowarzyszenie Inspektorów Budowla-nych (Associacion of European Building Surveyors),

EBC – Europejska Konfederacja Budowniczych (European Buil-ders Confederation),

UEPC – Europejska Unia Inwestorów i Budowniczych Domów(European Union of Developers and House Builders),

EFBWW – Europejska Federacja Budowniczych i Stolarzy (Eu-ropean Federation of Building and Wood Workers).

Ponadto EOTA współdziała z Komisją Europejską i Stałym Ko-mitetem Budownictwa (odpowiedzialnymi za wprowadzenie dyrek-tyw budowlanych i decydujący o zakresie działania EOTA), CENoraz CENELEC celu uniknięcia dublowania działań oraz sprawnegoprzejścia od aprobat technicznych do normalizacji.

EOTA ma także zgodę Komisji Europejskiej na udzielanie euro-pejskich aprobat technicznych dla niektórych rodzajów wyrobówbudowlanych bez konieczności uprzedniego opracowania wytycz-nych. Taka procedura wymaga przeprowadzenia uzgodnień pomię-dzy jednostkami, co do wspólnych zasad oceny aprobacyjnej, w od-rębnym dokumencie.

W kraju szczegółowe zasady udzielania aprobat technicznychi postępowania aprobacyjnego oraz wykaz jednostek organizacyj-nych upoważnionych do ich wydania ustala rozporządzenie MinistraSWiA z dnia 5 sierpnia 1998 r. w sprawie aprobat technicznych orazjednostkowego stosowania wyrobów budowlanych (Dz. U. Nr107/98, poz. 679). Aprobaty techniczne dla wyrobów, dla którychwydano europejską aprobatę techniczną, udzielane są w Polsce wtrybie uproszczonym, ograniczonym do weryfikacji właściwościużytkowych wyrobu określonego w EAT, pod kątem ich zgodności zwymaganiami przepisów polskich.

192

5.2.3. Zasady dotyczące wprowadzenie na rynek wyrobówbudowlanych

W celu wyeliminowania barier technicznych utrudniających ob-rót wyrobami budowlanymi wydana została dyrektywa o wyrobachbudowlanych (DWB) pod numerem 89/106/EWG z 21 grudnia 1988r. znowelizowaną dyrektywą 93/68/EWG z 22 lipca 1993 r. W świe-tle tych regulacji producent określonego wyrobu budowlanego musipoddać go ocenie zgodności, którą przeprowadza się zgodnie z okre-śloną procedurą. Celem tego postępowania jest oznaczenie wyrobuznakiem CE.

Wg dyrektywy o wyrobach budowlanych znak CE oznacza, że:1. wyrób jest zgodny z właściwymi normami krajowymi wpro-

wadzającymi normy zharmonizowane, których wykaz opublikowanow Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, lub

2. są zgodne z europejską aprobatą techniczną, wydaną w trybieokreślonym w rozdz. III DWB oraz zgodnie z powszechnie obowią-zującymi zasadami postępowania określonymi w Decyzji Komisjiz 17 stycznia 1994 r. (Dziennik Urzędowy, L17,20.01.1994),

3. są zgodne z krajowymi ustaleniami technicznymi, które –zgodnie z procedurą przewidzianą w art. 4, ust. 3 DWB – bazują nadomniemaniu zgodności z wymaganiami podstawowymi obiektówbudowlanych w takim zakresie, w jakim nie wprowadzono dla nichnorm zharmonizowanych (państwa UE ogłaszają wykaz tych krajo-wych ustaleń technicznych, a Komisja Europejska publikuje je wDzienniku Urzędowym).

Jeśli kraj UE lub Komisja Europejska uzna, że norma zharmoni-zowania nie jest całkowicie zgodna z wymaganiami podstawowymidyrektywy DWB, przedstawia sprawę Stałemu Komitetowi Budow-nictwa oraz Komitetowi ds. Norm i Regulacji Technicznych. Biorącpod uwagę opinię Komitetu, Komisja Europejska zawiadamia krajeUE, czy daną normę należy wycofać z listy ogłoszonej w dziennikuUrzędowym UE.

Podczas gdy inne dyrektywy dotyczące wyrobów (np. dyrektywao odpowiedzialności za wyrób – 85/374/EWG) ukierunkowane są nasame wyroby, to w dyrektywie DWB wymagania podstawowe okre-ślają są dla obiektów (robót), które zostały wzniesione (świadczone)

193

z użyciem wyrobów o charakterystyce DWB. Wymagania podsta-wowe dla obiektów obejmują:

1. nośność i stateczność,2. bezpieczeństwo pożarowe,3. higienę, zdrowie i środowisko,4. bezpieczeństwo użytkowania,5. ochronę przed hałasem,6. oszczędność energii i izolacyjność termiczną.Na podstawie powyższych wymagań określane są niezbędne ce-

chy, jakie powinny mieć wyroby, aby mogły nadawać się do okre-ślonego wykorzystania. Zależność między wymaganiami podstawo-wymi dla obiektów budowlanych a ustaleniami technicznymi dlawyrobów podają dokumenty interpretacyjne (ogłaszane w DziennikuUrzędowym Wspólnot Europejskich, w części C nr 62 z 28 lutego1995 r.). Dokumenty interpretacyjne:

• nadają ostateczną formę wymaganiom podstawowym i uszcze-gółowiają je, np. wskazując klasy i poziomy;

• wskazują korelację pomiędzy wymaganiami stosowanymi wo-bec obiektów a cechami wyrobów;

• określają cechy wyrobów i ich klasy, które należy brać poduwagę w ustalaniu technicznych warunków.

Ważną rolę w zakresie stosowania przepisów DWB odgrywaStały Komitet Budownictwa. Do szczegółowych jego zadań należy:

• zatwierdzanie dokumentów interpretacyjnych,• określanie klas wymagań,• podejmowanie decyzji o systemach atestacji zgodności,• uznawanie krajowych ustaleń technicznych (zamiast europej-

skich ustaleń technicznych). Wprowadzenie dyrektywy o wyrobach budowlanych spowodo-

wało konieczność jej zharmonizowania z normami europejskimi(EN) na wyroby budowlane oraz z wydawaniem wytycznych doeuropejskich aprobat technicznych (EAT). Mechanizm harmonizacjijest następujący:

• określenie wymagań podstawowych dla obiektów budowla-nych zgodnie z dyrektywą o wyrobach budowlanych – 89/106/EWG;

194

• opracowanie dokumentów interpretacyjnych do sześciu powyż-szych wymagań podstawowych, ustalających klasy i poziomy wy-magań i sposób ich powiązania z wymaganiami stawianymi wyro-bom budowlanym;

• wydanie zlecenia przez Komisję Europejską na opracowaniezharmonizowanego ustalenia technicznego. Jeśli wyrób jest trady-cyjny, to zlecenie otrzymuje CEN, jeśli natomiast wyrób jest inno-wacyjny – zlecenie otrzymuje EOTA;

• wydanie normy europejskiej w przypadku wyrobu tradycyjne-go lub wytycznych do europejskich aprobat technicznych dla wyrobuinnowacyjnego;

• ogłoszenie przez Komisję Europejską normy EN za zharmoni-zowaną z dyrektywą 89/106/EWG – hEN dla wyrobu tradycyjnegolub wydanie europejskiej aprobaty technicznej (EAT) przez jednost-kę aprobującą EOTA dla wyrobu innowacyjnego.

Mechanizm harmonizacji norm technicznych z dyrektywą o wy-robach budowlanych jest więc procesem skomplikowanym. Dlategodo końca marca 2000 r. żadna norma europejska nie została ogłoszo-na przez Komisję Europejską za normę zharmonizowaną z DWB. Dopełnego zharmonizowania rynku wyrobów budowlanych potrzebabędzie ponad 600 norm przedmiotowych i około 1.500 norm zwią-zanych (opisujących metody badań). Do końca 2000 r. ogłoszonookoło 70 norm zharmonizowanych dla wyrobów budowlanych.

Po ogłoszeniu zharmonizowanego z DWB ustalenia techniczne-go, wyrób budowlany będzie mógł być umieszczony na rynku euro-pejskim tylko wtedy, gdy odpowiednia procedura atestacji (tablica45) wykaże jego zgodność z tym ustaleniem (wydany zostanie do-kument deklaracji zgodności lub certyfikat zgodności – CE).

Dyrektywa zaleca stosowanie następujących poziomów (syste-mów) atestacji zgodności:

• certyfikacja zgodności wyrobu przez upoważnioną jednostkęcertyfikującą (system 1 lub 1+);

• deklaracja zgodności wyrobu wydana przez producenta napodstawie:

– własnych badań i certyfikacji fabrycznej kontroli produkcji(system 2 lub 2+);

195

– wstępnych badań wyrobu wykonywanych przez upoważnionelaboratoria i własną kontrolę fabryczną produkcji (system 3);

– wyłączenie badań producenta i fabrycznej kontroli (system 4). Wybór systemu certyfikacji dla danego wyrobu leży w gestii

Komisji Europejskiej. Jest on uzależniony od rodzaju wyrobu, ro-dzaju funkcji, które on spełnia, prawdopodobieństwa występowaniawad wyrobu itp.

Tablica 45. Procedura atestacji zgodności z dyrektywą DWB

Systematestacji

zgodności -poziom

Rodzajdokumentu

atestacjizgodności

Wstępnebadaniawyrobu

Badaniasondażowepróbek wfabryceprzez

producenta

Badaniasondażowe

przezupoważ-

nionąjednostkę

Fabrycznakontrolaprodukcji

przezproducenta

Inspekcjafabrycznejprodukcji

przezjednostkęupoważ-

nioną

Ciągłynadzór

produkcjiprzez

jednostkęupoważ-

nioną 1+ Certyfikat Upoważ-

nionajednostkacertyfikują-

ca

X X X X X

1 Certyfikat jw. X - X X X 2+(opcja a) Deklaracja Producent X - X X* - 2+(opcja b) Deklaracja Producent - - X X* X*

2 Deklaracja Producent - - X X* - 3 Deklaracja Upoważ-

nionajednostka

- - X - -

4 Deklaracja Producent - - X - -

* Certyfikacja prowadzona przez upoważnioną jednostkę. Źródło: Działalność europejskich organizacji..., op. cit.

Podstawy formalno-prawne dopuszczenia wyrobów budowla-

nych do obrotu w Polsce, stwarzają następujące przepisy: 1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. Nr

89, poz. 414 ze zm.) precyzująca główne założenia systemu legaliza-cji wyrobów budowlanych;

2. Rozporządzenia wykonawcze do ustawy – Prawo budowlane:

196

• Rozporządzenie MSWiA z dnia 5 sierpnia 1998 r. w sprawieaprobat i kryteriów technicznych oraz jednostkowego stosowaniawyrobów budowlanych (Dz. U. Nr 107, poz. 679), określające:

– szczegółowe zasady i tryb dopuszczania wyrobów budowla-nych do jednostkowego stosowania w obiekcie budowlanym,

– szczegółowe zasady udzielania, uchylania lub zmiany aprobattechnicznych i zasady odpłatności z tego tytułu,

– jednostki organizacyjne upoważnione do wydawania aprobattechnicznych,

– zakres oraz zasady i tryb opracowywania i zatwierdzania kryte-riów technicznych;

• Rozporządzenia Ministra SWiA z dnia 31 lipca 1998 r.w sprawie systemów oceny zgodności, wzoru deklaracji zgodnościoraz sposobu znakowania wyrobów budowlanych dopuszczonych doobrotu i powszechnego stosowania (Dz. U. Nr 113, poz. 728), okre-ślające:

– systemy oceny zgodności wyrobu budowlanego z PN lub apro-batą techniczną,

– wzór deklaracji zgodności dla wyrobów budowlanych, – sposób znakowania wyrobów budowlanych, dopuszczonych do

obrotu;• Rozporządzenie Ministra SWiA z dnia 24 lipca 1998 r.

w sprawie wykazu wyrobów budowlanych nie mających istotnegowpływu na spełnienie wymagań podstawowych oraz wyrobów wy-twarzanych i stosowanych wg uznanych zasad sztuki budowlanej(Dz. U. Nr. 55, poz. 250 ze zmianami), określająca listę wyrobówbudowlanych, które nie podlegają procedurom dopuszczającym wy-roby budowlane do obrotu i powszechnego stosowania w budow-nictwie (art. 10, ust. 2, pkt. 1 ustawy – Prawo budowlane);

3. Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 r. o badaniach i certyfikacji(Dz. U. Nr 55, poz. 250 ze zmianami) oraz przepisy wykonawcze dotej ustawy, określające m.in. zasady i tryb certyfikacji zgodności,certyfikacji na znak bezpieczeństwa oraz wykaz wyrobów budowla-

197

nych podlegających obowiązkowej certyfikacji na znak bezpieczeń-stwa;

4. Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji (Dz. U. Nr 55,poz. 251 ze zmianami), określająca: zasady działalności normaliza-cyjnej, opracowania i stosowania PN, w tym na wyroby budowlaneoraz przepisy wykonawcze do tej ustawy, w szczególności ustalającewykazy norm wprowadzonych do obowiązkowego stosowania;

5. Rozporządzenie Ministra SWiA z dnia 22 kwietnia 1998 r.w sprawie wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej, któremogą być wprowadzone do obrotu i stosowania wyłącznie na pod-stawie certyfikatu zgodności (Dz. U. Nr 55, poz. 362), określającewykaz wyrobów, w tym wyrobów budowlanych, dla których wyma-gane jest uzyskanie certyfikatu zgodności.

Polski system dopuszczania wyrobów budowlanych do obrotui stosowania pokrywa się zasadniczo z przepisami unijnej dyrekty-wy.46 Ze względu na dużą zbieżność struktury polskich przepisówdotyczących wyrobów budowlanych z uregulowaniami unijnymimożliwe było stworzenie mechanizmów pozwalających na stopnio-we wprowadzanie europejskich ustaleń technicznych, zharmonizo-wanych norm europejskich i aprobat technicznych do krajowegosystemu.

W przyszłości winny być wprowadzone, oparte na przepisachdyrektywy DWB, systemy atestacji zgodności wskazane w odpo-wiednich decyzjach Komisji Europejskiej. Wiązać się to będzie zkoniecznością zmian (wprowadzenie wymaganej fabrycznej kontroliprodukcji, dokumentowania jakości, tworzenia branżowego zapleczalaboratoryjnego) zakresu obowiązków jednostek pracujących w sys-temie oceny zgodności i potrzebą dostosowania krajowych przepi-sów w tym zakresie.

Niezbędne też będą działania dostosowawcze ze strony produ-centów wyrobów budowlanych i jednostek naukowo-badawczychbudownictwa. Chodzi tu o stworzenie odpowiedniej infrastrukturybadawczej (budowa zaplecza laboratoryjno-badawczego budownic- 46 Polski system dopuszczania do obrotu i stosowania wyrobów budowla-

nych, MSWiA, Warszawa 1998.

198

twa i promocja działań wprowadzających elementy systemu jakości).Dyrektywa wymaga bowiem, aby producent w ramach fabrycznejkontroli produkcji, dysponował lub miał dostęp do odpowiedniowyposażonego laboratorium i prowadził bieżące badania i odbiórzgodnie z ustaleniami unijnymi. Jednostki naukowo-badawcze wPolsce spotkają się także, po przystąpieniu do UE, z konkurencjąunijnego zaplecza naukowego dokunujacego aprobat i certyfikacji.Powoduje to konieczność wzmocnienia krajowej infrastruktury orazrozbudowy laboratoriów.

Proces wprowadzania przepisów dyrektywy 89/106/EWG dopolskich przepisów oparty jest on na następujących założeniach:

1) Pełne, wdrożenie przepisów dyrektywy 89/106/EWG do pol-skich przepisów budowlanych, nastąpi z chwilą uzyskania przezPolskę pełnego członkostwa w UE.

2) Do czasu uzyskania pełnego członkostwa w Unii Europejskiejfunkcjonować będzie dotychczasowy system dopuszczania wyrobówbudowlanych do obrotu i stosowania w budownictwie (system kra-jowy). System ten w odniesieniu do wyrobów budowlanych przezna-czonych do powszechnego stosowania będzie ewoluował w miarępowstawania zharmonizowanych norm europejskich i wytycznychEOTA w kierunku systemu legalizacji wyrobów budowlanych okre-ślonego w dyrektywie 89/106/EWG, szczególnie w zakresie wyma-gań stawianych wyrobom.

3) Po uzyskaniu pełnego członkostwa w UE, funkcjonować będąw Polsce dwa równoległe systemy dopuszczania wyrobów budowla-nych do obrotu i powszechnego stosowania w budownictwie:

- system europejski (oznaczenie wyrobów znakiem CE) w pełnizgodny z dyrektywą 89/106/EWG,

- system krajowy (oznaczenie wyrobów znakiem budowlanym),oparty generalnie na dotychczasowych zasadach, systematyczniedoskonalony w kierunku zbliżenia do rozwiązań zawartych w dy-rektywie 89/106/EWG.

- dla wyrobów, do których po przystąpieniu Polski do UE ist-nieć będą zharmonizowane normy europejskie, przetransponowanedo krajowego systemu lub wytyczne EOTA dla europejskich aprobat

199

technicznych, będzie możliwe stosowanie systemu europejskiego,z zachowaniem okresu przejściowego, w którym producent będziemógł wybrać, czy stosuje się do systemu krajowego, czy europej-skiego. Koniec okresu współistnienia dwóch systemów wyznaczarozporządzenie ministra właściwego do spraw architektury i budow-nictwa, określające listę wyrobów, dla których jedyną i właściwądrogą wprowadzenia ich na rynek polski, jest system europejski.

4) Zasady i tryb dopuszczania wyrobów budowlanych do jed-nostkowego stosowania w obiekcie budowlanym, określone w art. 10ust. 3 ustawy Prawo budowlane (Dz. U. z 2000 r., Nr 106, poz. 1126)zostaną po wejściu Polski do UE niezmienione.

5.2.4. Dyrektywy dotyczące zamówień publicznych

Obecnie obowiązują następujące dyrektywy: – dyrektywa 93/36/EWG z dnia 14 czerwca 1993 r. w sprawie

koordynacji procedur przyznawania kontraktów na dostawy publicz-ne,

– dyrektywa 93/37/EWG z dnia 14 czerwca 1993 r. w sprawiekoordynacji procedur przyznawania kontraktów na roboty publiczne(wraz ze zmieniającą ją dyrektywą 97/52/WE),

– dyrektywa 93/38/EWG z 14 czerwca 1993 r. w sprawie koor-dynacji procedur zawierania kontraktów z jednostkami działającymiw sektorach gospodarki wodnej, energetycznej, transportu i teleko-munikacji (wraz ze zmieniającą ją dyrektywą 98/4/WE),

– dyrektywa 92/50/EWG z dnia 18 czerwca 1992 r. w sprawiekoordynacji procedur przyznawania kontraktów na usługi publiczne,

– dyrektywa 92/13/EWG z dnia 25 lutego 1992 r. w sprawie ko-ordynacji prawa, rozporządzeń oraz przepisów administracyjnychzwiązanych ze stosowaniem prawa Wspólnoty do procedur zamó-wień publicznych w odniesieniu do instytucji zajmujących się do-stawami wody, energii, elektrycznej, transportem i telekomunikacją.

– dyrektywa 89/665/EEC z dnia 21 grudnia 1989 r. koordynującaprzepisy ustaw, aktów normatywnych niższego rzędu oraz przepisyadministracyjne dotyczące stosowania procedur odwoławczych

200

w realizacji kontraktów publicznych na dostawy dóbr i wykonanierobót,

– dyrektywa 2001/78/WE zawierająca załącznik IV do dyrekty-wy 93/36/EWG, załącznik IV, V i VI do dyrektywy 93/37/EWG,załącznik III i IV do dyrektywy 92/50/EWG oraz załącznik XII doXV, XVII oraz XVIII do dyrektywy 93/38/EWG.

Jak wynika z tzw. Zielonej Księgi47 przygotowanej przez Komi-sję Europejską dla państw stowarzyszonych, celem prawnej regulacjizamówień publicznych w UE jest wprowadzenie mechanizmu gwa-rantującego jawną i skuteczną konkurencję w ubieganiu się o kon-trakty na roboty budowlane, usługi i dostawy finansowane ze środ-ków publicznych oraz na usługi w zakresie użyteczności publicznej.Konkurencja w zakresie zamówień publicznych stwarza przedsię-biorstwom budowlanym równe szanse na wygranie przetargów, zaśspołeczeństwu zapewnia efektywniejsze wydatkowanie funduszypublicznych.

Dyrektywy UE dotyczą procedur zawierania umów przez insty-tucje administracji rządowej i lokalnej, osoby prawa publicznego (sąto finansowane ze środków publicznych osoby prawne powołane wcelu zaspokojenia potrzeb publicznych, nie prowadzące działalnościgospodarczej nastawionej na zysk).

Zasadniczym kryterium w rozwiązaniach unijnych jest wartość,jaką musi przekroczyć dany kontrakt, aby był uznany za zamówieniepubliczne w rozumieniu przepisów. W dyrektywach UE progi te sąstosunkowo wysokie i wynoszą: w zakresie robót budowlanych –5 mln EUR, w przypadku dostaw – 200 tys. EUR, względnie 130 tys.EUR z uwagi na członkostwo GATT, w przypadku usług – 200 tys.EUR. Natomiast w odniesieniu do robót, dostaw i usług w tzw. sek-torach użyteczności publicznej (wodnym, energetycznym, transpor-towym i telekomunikacyjnym) za minimalną wartość przyjęto: wprzypadku robót budowlanych – 5 mln EUR, zaś w pozostałychprzypadkach 600, względnie 400 tys. EUR. Dyrektywy UE dotyczą 47 “Zielona Księga” - zamówienia publiczne w Unii Europejskiej - w po-

szukiwaniu rozwiązań, Komunikat zatwierdzony przez Komisję Europej-ską w dniu 27 listopada 1996 r. na wniosek Komisarza M. Monti.

201

tylko przedsięwzięć największych, o znaczeniu przekraczającymgranice jednego kraju członkowskiego. We wszystkich krajach UEobowiązują przepisy krajowe, regulujące tryb zamówień o wartościponiżej progów określonych w dyrektywach.

W kwestii skuteczności wdrażania procedur przyznawania kon-traktów (w oparciu o dyrektywy), występują dwa problemy, którewciąż nie zostały rozwiązane:

1. Stopień wdrożenia dyrektyw w poszczególnych krajach UEjest zróżnicowany (niewystarczające i niekompletne wdrożenie dy-rektyw);

2. Słaby nacisk położono na terminowość wdrożenia i zbieżnośćcen. Nie spełniło do tej pory oczekiwań zwiększenie liczby oferen-tów przy kontraktach oraz sposób wejścia publicznego sektora im-portującego usługi i wyroby na rynek unijny.

Dyrektywy o zamówieniach publicznych w UE zawierają katalogprocedur dokonywania zamówień publicznych. Dyrektywy dopusz-czają trzy tryby: „procedurę otwartą” (równoznaczną z przetargiemnieograniczonym – ofertę mogą składać wszyscy zainteresowanidostawcy usług), „procedurę negocjacyjną” (negocjacje z zachowa-niem konkurencji) oraz „procedurę ograniczoną”. Dyrektywy umoż-liwiają wybór pomiędzy procedurą otwartą i ograniczoną. Zastoso-wanie „procedury negocjacyjnej” możliwe jest tylko w ściśle okre-ślonych przypadkach. W tych procedurach zamawiający sam wybie-ra dostawców usług i negocjuje warunki kontraktu z jednym lubwiększą liczbą takich dostawców. W przypadku „procedury ograni-czonej” oferty mogą składać tylko dostawcy zaproszeni przez zama-wiającego.

Niezależnie od wybranej procedury, pierwszym etapem postę-powania jest opublikowanie ogłoszenia o zamówieniu i kryteriachwyboru oferty (w Official Journal of the European Communities).Kryteria, na których zamawiający może oprzeć zawarcie kontraktu,są następujące:

a) decyduje wybór oferty najkorzystniejszej ekonomicznie – za-stosowanie różnych kryteriów dotyczących kontraktu, na przykład:jakość, walory techniczne, charakterystyki estetyczne i funkcjonalne,

202

serwis techniczny oraz usługi w późniejszym terminie, data dostar-czenia, okres dostarczenia lub okres zakończenia, cena, lub

b) decyduje najniższa cena. Zamawiający usługi muszą zapewnić brak dyskryminacji w

traktowaniu różnych dostawców usług. Dla każdego zawartego kon-traktu zamawiający winien sporządzić pisemny raport, który musizawierać:

• nazwę i adres zamawiającego, przedmiot i wartość kontraktu;• nazwy dopuszczonych kandydatów lub oferentów oraz przy-

czyny ich wyboru;• nazwy odrzuconych kandydatów oraz przyczyny ich odrzuce-

nia;• nazwę wygrywającego oferenta oraz przyczyny, dla których

wybrano jego ofertę oraz, jeśli jest znana, część kontraktu, jaką wy-brany oferent zamierza podzlecić osobom trzecim;

• dla procedur negocjacyjnych – podanie okoliczności, któreusprawiedliwiają zastosowanie tych procedur (np. brak ofert w pro-cedurze otwartej). Raport taki lub jego główne elementy są przeka-zywane do Biura Urzędowych Publikacji Wspólnot Europejskich.

W środowisku budowlanym w Polsce Ustawa o zamówieniachpublicznych (Dz. U. z 1998 r., Nr 76, poz. 344 ze zm.) wywołujewiele kontrowersji. Najwięcej uwag dotyczy niedostatecznegouwzglę-dniania w Ustawie specyfiki zamawiania robót budowlanychi usług projektowych (ustawa ukierunkowana jest głównie na zakupymateriałów oraz różnego rodzaju nośników infrastruktury technicz-nej, gdy tymczasem zamówienia związane z robotami budowlanymiobejmują około 70% środków przeznaczonych na zamówienia pu-bliczne). Szczególny niepokój budzi przyjęcie rygorystycznych za-sad dotyczących wyboru trybu przetargu i określenia podmiotu za-mówienia. Nie uwzględnia ona także wstępnej kwalifikacji wyko-nawców. Brak jest także obowiązkowego ubezpieczenia od odpo-wiedzialności cywilnej uczestników procesu inwestycyjnego. Zda-niem Izby Projektantów Budownictwa najlepszym rozwiązaniem

203

byłoby przygotowanie odrębnej ustawy o zamawianiu robót i usługbudowlanych.48

5.2.5. Europejskie standardy kwalifikacji przedsiębiorstwbudowlanych

Komisja Europejska wystawiła zlecenia (M/084) dla CEN orazCENELEC na opracowanie i wdrożenie Systemu Kwalifikacji Przed-siębiorstw Budowlanych. Dla przedsiębiorstw budowlanych funk-cjonujących na rynku zamówień publicznych opracowano zasady ichkwalifikacji (projekt normy CEN o oznaczeniu prEN 45xxx). Kwali-fikacja to ma usprawnić proces doboru przedsiębiorstw budowlanychdo wartości zamówienia publicznego. Zasady kwalifikacji w zależ-ności od wymogów zamówienia budowlanego przedstawia tablica46.

Przedsiębiorstwo występujące z wnioskiem o dokonanie jegokwalifikacji winno spełnić następujące kryteria administracyjno-prawne:

1. Jest wpisane do rejestru handlowego lub innej urzędowej ewi-dencji podmiotów gospodarczych, zgodnie z jego prawem krajo-wym.

2. Nie jest podmiotem upadłym ani też nie znajduje się w trakciepostępowania upadłościowego lub procesu likwidacji.

3. Nie zalega z płatnością obowiązkowych składek na ubezpie-czenie społeczne i z płatnością podatków.

4. Osoby reprezentujące przedsiębiorstwo w okresie ostatnich 5lat nie były skazane prawomocnym wyrokiem za przestępstwo po-pełnione w związku z kierowanym przedsiębiorstwem oraz nie byływinne przekazywania nieprawdziwych informacji dla potrzeb kwali-fikacji.

Przewiduje się ponadto dwa kryteria finansowe kwalifikacji:5. Przedsiębiorstwo winno posiadać dodatnią wartość kapitałów

własnych (równych wartości aktywów netto). 48 K. Krassowski, Projektowanie budowlane w Polsce i krajach UE, w

materiałach Konferencji "Dostosowanie polskich przepisów budowlanychdo systemu obowiązującego w UE", Mrągowo, 24-26 maja 2000 r.

204

6. Wskaźnik płynności bieżącej, mierzony relacją aktywów bie-żących do zobowiązań bieżących winien być w wysokości minimal-nej 0,5.

Tablica 46. Zasady kwalifikacji przedsiębiorstw budowlanych z punktuwidzenia wartości zamówienia

Klasa wartościzamówienia ojakie ubiegać

się możeprzedsiębior-

stwo

Wartość zamó-wienia o jakieubiegać się

może przedsię-biorstwo (w tys.

EURO)*

Średnie roczneprzychody zesprzedaży w

ostatnich trzechlatach (tys.

EURO)

Sumarycznawartość trzech

zamówień(objętych

referencjami) zostatnich pięciu

lat

Minimalneśrednie rocznezatrudnienie wokresie ostat-nich trzech lat

Średnia, rocznaliczba personelutechnicznego (w

poziomiekompetencji 3-5) w ostatnichtrzech latach

A 0-500 0-500 500 2 1B 0-1.000 501-1.000 1.000 4 1C 0-2.500 1.001-2.500 2.500 8 2D 0-5.000 2.501-5.000 5.000 12 2E 0-10 000 5.001-10.000 10.000 18 3F 0-150.000 10.001-15.0000 15.000 36 6G >150.000 >150.000 200 000 75 >6

Źródło: CEN.

Procedura kwalifikacyjna przedsiębiorstwa nie powinna trwaćdłużej niż 3 miesiące od złożenia kompletnej dokumentacji. Pozy-tywne przeprowadzenie kwalifikacji zakończone zostanie wydaniemcertyfikatu kwalifikacyjnego. Wydany certyfikat będzie ważny naczas nieokreślony. Przewiduje się natomiast weryfikację dokonanejkwalifikacji. Weryfikacja kompetencji przedsiębiorstwa, innych niżtechniczne, odbywać się będzie co roku, natomiast kompetencjitechnicznych, co pięć lat. Efektem weryfikacji będzie decyzja oprzedłużeniu, rozszerzeniu lub zawężeniu zakresu, zawieszeniu lubunieważnieniu kwalifikacji. Przedsiębiorstwo zobowiązane będzie dozgłoszenia organowi kwalifikacyjnemu, w okresie 20 dni, informacjio:

– zmianach danych w rejestrze handlowym lub w innych urzę-dowych ewidencjach podmiotów gospodarczych,

– zmianach w zakresie sposobu reprezentacji przedsiębiorstwa,– zaprzestaniu działalności,– wszczęciu postępowania upadłościowego.

205

Projekty norm EN poświęcają wiele uwagi wymaganiom stawia-nym organom kwalifikacyjnym. Ranga tego organu wynika z faktu,że podmiot ten, uznany za kompetentny i zdolny do przeprowadzeniakwalifikacji na podstawie standardów europejskich (norm EN) po-winien być zgłoszony do Komisji Europejskiej, przy czym jego na-zwa zostanie opublikowana w trybie urzędowym.

Struktura organizacyjna organu kwalifikacyjnego składa sięz trzech elementów:

• komitetu kwalifikacyjnego posiadającego kompetencje doty-czące: przyznawania, odmawiania, przedłużania, rozszerzania, zawę-żania, zawieszania, lub unieważniania certyfikatu kwalifikującego;

• komitetu wykonawczego, dokonującego bieżących działańw ramach przyjętych procedur kwalifikacji;

• komitetu odwoławczego, do którego przedsiębiorstwo możeadresować zarzuty w stosunku do decyzji i działań komitetu kwalifi-kacyjnego.

Weryfikacja organów kwalifikacyjnych winna odbywać się co3 lata.

W Polsce ma być powołany w NKP49 Zespół ds. KlasyfikacjiPrzedsiębiorstw i Procesu Budowlanego. Do chwili obecnej NKP niepowołały takiego zespołu, ponieważ nie zgłosiła się żadna jednostkazainteresowana finansowaniem takiego przedsięwzięcia. Świadczyto, że rynek usług budowlanych, finansowany ze środków publicz-nych, jest na niższym etapie rozwoju, niż rynek unijny.

5.3. Projektowanie i realizacja inwestycji budowlanych Ochrona własności intelektualnej, do której zalicza się efekty

projektowania, zawarta jest w Konwencji Berneńskiej z 1886 r. orazjej kolejnych nowelizacjach (ostatnia miała miejsce w Paryżu w1971 r.). Art. 2. tej konwencji określa charakter dzieła budowlanego

49 Normalizacyjne Komisje Problemowe (NKP) są kolegialnymi organami

wykonawczymi Polskiego Komitetu Normalizacyjnego w Polsce.

206

i jego składników oraz chroni jego elementy, tj. samo dzieło archi-tektoniczne, rysunki, szkice, mapy itp.

5.3.1. Projektowanie budowlane

W krajach Unii Europejskiej koszt projektowania wynosi około8–10% nakładów inwestycyjnych. Określając wartość produkcjibudowlanej w 2000 r. na 817 mln EUR, można przyjąć, że wartośćusług projektowych w 1999 r. wyniosła około 80 mld EUR. W po-szczególnych krajach unijnych prawa i obowiązki projektanta bu-dowlanego nie są traktowane jednakowo. W procesie projektowaniabudowlanego wiodącą rolę spełnia architekt. Na ogół jest on organi-zatorem zespołów projektowych, ma decydujący wpływ na kształtdziała budowlanego oraz jako kierownik budowy kontroluje jejprzebieg.

W Niemczech projektant jest zaangażowany do przebiegu całegoprocesu budowlanego – od projektowania do jego realizacji. Jegorola w procesie budowlanym jest uregulowana administracyjnie.50

Niemcy przypisują duże znaczenie architektonicznej stronie dziełabudowlanego. Porządek w kształtowaniu przestrzeni, kultywowanyprzez wiele lat, odgrywa ważną rolę i dzisiaj.

We Francji rola architekta w ostatnim czasie wzrosła. Do 1994r. rola projektanta ograniczała się często do przygotowania projektuwstępnego oraz uzyskania pozwolenia na budowę. Od połowy 1994r. przejął on kontrolę, podobnie jak w Niemczech, nad całym proce-sem budowlanym.51

W Wielkiej Brytanii rola architekta jest szczególnie podkreślo-na. W warunkach angielskich architekt-projektant występuje jakoprzedstawiciel inwestora od przejęcia terenu aż do oddania obiektupod klucz.

50 T. Biliński, J. Czachorowski, Rola projektanta w procesie budowlanym w

Polsce i Niemczech, "Wiadomości", nr 1 z 2000 r. 51 Spójność i tożsamość przestrzeni, Wydawnictwo Kongresowe Kongresu

Architektury Polskiej, Gdańsk 1998.

207

W Polsce odpowiedzialność projektanta za jakość i efekt pro-jektu określa art. 20 Prawa budowlanego. Rękojmia projektantaogranicza się tylko do przedmiotu umowy. Z treści umowy powinnozatem jednoznacznie wynikać, kto jest konkretnie osobą kierującąrealizacją projektu. Odszkodowanie za niewykonanie lub nienależytewykonanie zobowiązań umownych może być określone na ogólnychzasadach odpowiedzialności kontraktowej. Ponieważ w ramach pro-jektu budowlanego opracowywane są także projekty branżowe (np.dotyczące infrastruktury), zakres odpowiedzialności tych projektan-tów nie został dostatecznie sprecyzowany, co stanowi istotny man-kament.

Ogólnie można stwierdzić, że w Polsce nie docenia się roli pro-jektowania i projektanta w procesie inwestycyjnym. Świadczy o tymcena, jaką uzyskuje się za opracowanie dokumentacji projektowej.Inwestor, wbrew swemu interesowi, dążąc do oszczędności ograni-cza koszt dokumentacji (stanowi ona od 1,5 do 2,5% nakładów inwe-stycyjnych, tj. 4–6-krotnie mniej niż w krajach UE). Aby usprawnićproces projektowania należy określić zasady przygotowania i organi-zacji inwestycji budowlanych realizowanych ze środków publicz-nych.

5.3.2. Prawa autorskie

Prawo autorskie w Niemczech reguluje Ustawa z dnia 9 września1965 r. o prawie autorskim i pokrewnych prawach ochrony z póź-niejszymi zmianami (Urheberrechtsgesetz). Ochrona praw autorskichw umowach o działo oparta jest o Prawo budowlane (zakres pod-miotowy dzieła) oraz prawa cywilnego (zakres przedmiotowy dzie-ła). Ważność praw autorskich wynosi 70 lat do śmierci autora.

We Francji stosowany jest rozszerzony zakres prawa autorskie-go. Przedmiotem ochrony są dodatkowo opracowane przez projek-tanta tabele, formularze, katalogi oraz szkice (podobnie jak w Danii,Szwecji oraz Finlandii). Czas ochrony praw autorskich wynosi 70lat od śmierci autora. Prawo nie zezwala na dokonywanie zmian,poprawek bez zgody autora. W Polsce prawa autorskie chroni Usta-wa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.

208

(Dz. U. Nr 24, poz. 83). Podobnie jak w innych krajach UE czaso-kres ochrony praw autorskich wynosi 70 lat od śmierci autora.

5.3.3. Wynagrodzenie prac projektowych

Studia, prace projektowe, zlecenie robót, nadzór budowlany sąna ogół wyceniane w relacji do wysokości kosztów budowy obiektu(urządzenia). W Niemczech honoraria ustalane są w wysokości 8–10% kosztów inwestycji (wg cennika HOAI). Przy wycenachgodzinowych stawki są następujące: główny projektant (37–80EUR), projektant (35–57 EUR), technik (30–42 EUR).

We Francji honoraria są zróżnicowane w zależności od stopniazłożoności inwestycji. Przy najniższym stopniu trudności honorariaustalane są w wysokości 4,48%, natomiast przy najwyższym stopniutrudności – 13,04%. W przypadku wycen godzinowych wynagro-dzenia za prace projektowe są negocjowane.

W Wielkiej Brytanii koszty prac projektowych wynoszą od 6%do 12% ogólnych kosztów budowy. Przy wycenach godzinowychkoszty usług starszego projektanta wynoszą 50 GBP, zaś projektanta40 GBP.

W Polsce nie ma aktualnie obowiązujących cenników prac pro-jektowych. Stosowane są dwie środowiskowe metody wyceny pracprojektowych:

1) środowiskowe zasady wyceny prac projektowych Izby Pro-jektowania Budowlanego. Umożliwiają one wycenę wszystkich sta-diów prac projektowych;

2) zasady wycen prac projektowych SARP dla obiektów archi-tektoniczno-urbanistycznych (procent od kosztów inwestycji).

Obok tego stosowane jest wynagrodzenie oparte o czas pracyi uzgodnioną stawkę godzinową.

Plagą polskich biur projektów jest stosowanie cen dumpingo-wych za usługi projektowe. Związane jest to z walką konkurencyjnąo utrzymanie się na rynku. Aby temu przeciwdziałać Izba Architek-tów wprowadziła regulamin honorariów prac architekta.

209

5.3.4. Organizacja projektowania i realizacji inwestycji bu-dowlanych

W większości krajów UE skala inwestycji decyduje o organizacjiprocesu inwestycyjnego. Duże korporacje wykonawstwa budowla-nego są najchętniej angażowane przez inwestorów realizującychwielkie przedsięwzięcia inwestycyjne. Firmy te posiadają odpowied-ni kapitał, środki techniczne oraz sprawną organizację. Ich częściąskładową są przedsiębiorstwa projektowe, samodzielnie działające narynku.

W krajach UE nie występuje jednolita organizacja firm projek-towych. Ich różnorodność i organizacja uzależnione są od potrzebrynku i zakresu działania. Zazwyczaj firmy te zajmują się całościąprocesu budowlanego od projektowania do realizacji. Przykładowow Niemczech przeważają organizacje projektowe zatrudniające 100–200 osób. Baza danych oraz prace projektowe są wysoko zautomaty-zowane. Na rynku inwestycyjnym liczą się biura inżynierskie o zin-tegrowanym zakresie działania oraz szerokiej gamie świadczonychusług budowlanych.

We Francji przeważają pracownie zatrudniające 30–50 projek-tantów. Ich cechą jest niezwykła szczegółowość umów zawieranychz inwestorami. Liczącą pozycję zajmują biura projektowe ze znany-mi powszechnie nazwiskami projektantów-architektów.

W Wielkiej Brytanii charakterystyczną cechą organizacji pro-jektowych, często o zasięgu międzynarodowym, jest ich wysokaspecjalizacja. Zdarza się, że ta sama firma po zaprojektowaniu i re-alizacji obiektu zajmuje się jego eksploatacją.

W Austrii występuje rozdział projektowania koncepcyjnego odtechnicznego. Projektowanie techniczne jest mocno powiązane zwykonawstwem, zaś projektowanie koncepcyjne jest realizowaneprzez małe autorskie pracownie, prowadzone przez architektów. Dlageneralnego wykonawcy podstawowe znaczenie posiada koncepcjaarchitektoniczno-przestrzenna. Projekt techniczny ma charakter po-mocniczy przy realizacji obiektu.

W Polsce działa około 58 tys. firm architektonicznych, inżynie-ryjnych i pokrewnych oraz doradztwa technicznego. Osoby fizyczne

210

prowadziły 53,5 tys. jednostek (92%) z czego 99% to firmy zatrud-niające do 5 osób. Profesjonalnie projektowaniem budowlanym zaj-muje się około 1.700 firm. Ich struktura jest następująca: zatrudnie-nie do 10 osób ma 43% firm; zatrudnienie od 10 do 100 osób posiada45% firm a zatrudnienie powyżej 100 osób – 12 firm. Na organizacjęprocesu projektowania w Polsce niekorzystny wpływ wywierająnastępujące czynniki: niska stopa zysku (2–3%), bieżące obciążeniafinansowe, obowiązujący system podatkowy, powodujący zachwia-nie płynności finansowej firm, system naliczania składek od ubez-pieczeń (wzrost nakładu pracy), system wadiów i zabezpieczenienależytego wykonania umowy.

Obecnie w Polsce funkcjonuje dużo tradycyjnych biur projektów(30–50% wszystkich firm) zajmujących się jedynie projektowaniem.Jednostki takie nie mają możliwości utrzymania się na rynku w przy-szłości. Aby firmy te mogły utrzymać się na rynku, zasadne jest ichprzekształcenie w biura inżynierskie, oferujące pełny zakres usług odprojektu do realizacji obiektu. Ważnym zadaniem firm projektowychwinno być także zdobywanie europejskich certyfikatów jakości ISO9001 oraz Referencji Wiarygodności Technicznej.

5.3.5. Odpowiedzialność cywilna i rękojmia na rynku bu-

dowlanym Aby skutecznie konkurować na międzynarodowym rynku bu-

dowlanym, należy rozwiązać problem rękojmi budowlanej lub sze-rzej ujmując problem – odpowiedzialności cywilnej związanej zdziałalnością budowlaną. Głównym problemem pozostają tu ujaw-nione wady budowlane po odbiorze obiektu. Koszty ich usunięciamogą stanowić istotne obciążenie dla firmy budowlanej. Stąd znajo-mość uregulowań prawnych kraju w którym jest realizowany danyobiekt budowlany jest warunkiem tworzenia międzynarodowegorynku budowlanego.

W celu rozwiązania problemu rękojmi Komisja Europejska roz-ważała możliwość harmonizacji prawa budowlanego na rynku euro-pejskim (powołano w tym celu komisję “GAIPEC”), lecz nie przy-gotowano jeszcze odpowiedniej dyrektywy w tym zakresie.

211

Warto zwrócić uwagę na fakt, że odmienna sytuacja prawna po-wstaje w przypadku ujawnienia wad przed i po odbiorze usługi bu-dowlanej. W Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Włoszech roszcze-nie o usunięcie wad przed odbiorem jest roszczeniem o wypełnienieświadczenia. W Belgii, Holandii i Francji ulega ono przedawnieniupo 30 latach, we Włoszech w ciągu 20 lat, a w Hiszpanii po 15 la-tach. W przypadku Wielkiej Brytanii roszczenie to nie jest ograni-czone czasowo. W Niemczech wykonawca musi przed odbioremdzieła udowodnić, że dzieło zostało wykonane zgodnie z ustaleniamipodanymi w umowie.

Po odbiorze dzieła budowlanego we Francji występuje dziesię-cioletnia gwarancja na budynki i ich części nośne. W budownictwiewysokim rękojmia jest objęta obowiązkowym ubezpieczeniem (od1978 r.). Związana z tym dziesięcioletnia odpowiedzialność cywilnaobejmuje wszystkie rodzaje szkód. Elementy wyposażenia obiektuobjęte odbiorem mają dwuletni okres gwarancji.

W Belgii prawo o rękojmi jest podobne do francuskiego. Wprzypadku poważnych wad konstrukcyjnych wykonawca ponosiodpowiedzialność przez 10 lat. Z kolei w Niemczech rozróżnia sięwady ukryte i otwarte, co nie wpływa jednak na okres rękojmi (wy-nosi on 3 lata). Podobne rozwiązania obowiązują w Polsce.

Wzorem krajów UE niezbędne jest wprowadzenie obowiązkuubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej wszystkich uczestni-ków procesu inwestycyjnego. Żaden inwestor zachodni nie podpiszeumowy z projektantem, o ile nie przedstawi on polis ubezpieczenio-wych. Uregulowania wymaga także rola wykonawcy budowlanego.W rozumieniu Prawa budowlanego z 1994 r. wykonawca nie jestuczestnikiem procesu budowlanego. Był nim jednak wg Prawa bu-dowlanego z 1974 r.

W Hiszpanii obowiązuje dziesięcioletnia rękojmia za szkodypowstałe z tytułu wad konstrukcyjnych oraz piętnastoletnia rękojmiaz tytułu szkód wynikających z naruszenia umowy o dzieło.W Wielkiej Brytanii obowiązuje trzyletnia odpowiedzialność dlaumów zwykłych oraz dziesięcioletnia odpowiedzialność dla umównotarialnych. W Holandii dla drobniejszych wad odpowiedzialnośćwynosi 5 lat zaś dla poważniejszych 10 lat.

212

We wszystkich krajach unijnych w momencie odbioru końcowe-go inwestycji kończy się etap wykonawstwa i rozpoczyna etap rę-kojmi. Aby rozwiązać choćby częściowo zagadnienie rękojmi, wwielu krajach (Belgia, Francja, Hiszpania, Holandia) dopuszczalnyjest odbiór częściowy. Z kolei w Wielkiej Brytanii termin odpowie-dzialności liczony jest nie od momentu odbioru, lecz od chwili wy-konania usługi budowlanej. Wreszcie w Niemczech istnieje instytu-cja odbioru cichego, zgodnie z którym przyjmuje się, że nastąpiłodbiór, po upływie określonego terminu.

5.4. Czynnik ludzki w budownictwie

5.4.1. Kształcenie kadr w budownictwie

Główne tendencje kształcenia studentów w krajach UE polegająna tzw. kształceniu problemowym oraz kształceniu modułowym.Kształcenie problemowe to rozwiązanie przez studenta określonegoproblemu. Sposób rozwiązania tego problemu polega na przestudio-waniu wielu dyscyplin, przeprowadzeniu szczegółowych konsultacji,a często i na wykonaniu prototypu.

Z kolei kształcenie modułowe to przygotowanie w ramach dane-go kierunku studiów i specjalności bloku przedmiotów zwanychmodułami. Każdy moduł daje studentowi odpowiednią liczbę punk-tów. Student wybiera moduły względnie dowolnie, tak jednak abysuma punktów za nie dała pewne określone minimum.

Zachodnie programy edukacyjne przenoszą punkt ciężkości za-kresu edukacji z problematyki technicznej (głównie konstrukcyjnej),charakterystycznej dla polskiej szkoły kształcenia inżynierów bu-dowlanych, na zagadnienia ekonomiczno-produkcyjne budownictwa.

Inżynier budowlany na Zachodzie przygotowywany jest do roz-wiązywania całościowych problemów z zakresu zamierzeń budowla-nych, inwestycyjnych i gospodarki obiektami budowlanymi i inży-nierskimi oraz kierowania interdyscyplinarnymi zespołami ludzkimi,w przeciwieństwie do polskiego inżyniera-specjalisty, wyszkolonegow konkretnej budowlanej specjalności zawodowej (np. inżynier bu-downictwa lądowego) i kierującego jednorodnymi grupami ludzi.Inżynier zachodni ma wykształcone umiejętności twórczego, samo-

213

dzielnego działania w warunkach gospodarki rynkowej oraz kumu-lowania, odnawiania i modyfikowania wiedzy technicznej, ekono-micznej, organizacyjnej, prawniczej i administracyjnej związanej zbudownictwem.

Obecnie obserwuje się w krajach Unii Europejskiej odchodzenieod tradycyjnego systemu edukacji budowlanej opartej na „szkoleanglosaskiej”, charakteryzującej się oddzieleniem edukacji ogólno-teoretycznej w uczelniach, od procesu zdobywania certyfikatów(uprawnień, promocji)52. Preferowane jest obecnie pełne przygoto-wanie absolwentów do pełnienia zróżnicowanych funkcji w budow-nictwie, realizowane w państwach stosujących konsekwentnie sys-tem kształcenia „szkoły niemieckiej”.

Z porównania systemów kształcenia kadr dla budownictwa wPolsce z systemami stosowanymi w krajach Unii Europejskiej wyni-ka, że system polski nie tylko nie przystaje do wymogów stawianychabsolwentom pracującym w budownictwie, działającym na warun-kach rynkowych, zgodnie z wymogami Unii Europejskiej, ale wyka-zuje tendencje mało zbieżne ze światowymi trendami i kierunkamimodernizacji kształcenia.

Po wojnie wdrażane były tradycje „szkoły niemieckiej” w Pol-sce. Jednak w następnych latach nastąpił regres kształcenia w kie-runku teoretyczno-technicznym z rezygnacją nawet z praktyk stu-denckich. Z uwagi na brak ukształtowanych struktur samorządu go-spodarczego budownictwa nie jest możliwe jednocześnie uzyskiwa-

52 W przekroju międzynarodowym szczególną rolę wśród zawodów bu-

dowlanych przypisuje się profesjonalizmowi w wykonywaniu zawoduarchitekta. W latach 1993-1996 Międzynarodowa Unia Architektów(UIA) w ramach Komisji ds. Profesjonalnego Wykonywania Zawodu Ar-chitekta przygotowała “Uzgodnienia w sprawie zalecanych międzynaro-dowych standardów profesjonalizmu w wykonywaniu zawodu architekta”.Podczas Kongresu UIA w Barcelonie w 1996 r. Walne Zgromadzeniepodjęło uchwałę nadającą Uzgodnieniom charakter idei przewodnich dlaprac prowadzonych przez Unię. Po międzynarodowych konsultacjach po-prawiony tekst od 1996 r. stanowi uchwałę przyjętą do realizacji. Doku-ment ten ma być podstawa do licencjonowania i certyfikacji architektów.

214

nie pożądanego doświadczenia zawodowego, potwierdzonego certy-fikatem nabytych umiejętności.

Na tle ułomności związków nauki z praktyką wykształcił się teo-retyczno-techniczny typ kształcenia. Dla uzyskania kwalifikacji,niezbędnych do funkcjonowania na rynku budowlanym, koniecznejest kontynuowanie kształcenia na studiach „biznesu” lub w prywat-nych szkołach zarządzania.

Kierunki zmian w istniejącym modelu kształcenia inżynierówbudowlanych Polsce w celu dopasowania go do modelu występują-cego w krajach Unii Europejskiej polegać winny na:

• stworzeniu jednego spójnego systemu edukacji dla potrzeb bu-downictwa, likwidujący rozdział prawny, merytoryczny i organiza-cyjny szkolnictwa wyższego od pozostałych form szkolenia zawo-dowego;

• przyznaniu pełnej autonomii szkołom wyższym w zakresie:kierunku studiów, specjalności, profilu kształcenia; swobody anga-żowania i wymiany kadr dydaktycznych; swobody wchodzenia wróżne formy związków z samorządami terenowymi i gospodarczymi,samodzielności finansowej;

• porównywalności dyplomów absolwentów szkół i uczelni. 5.4.2 Kariera zawodowa inżyniera budowlanego

Główna różnica pomiędzy modelem kariery zawodowej inżynie-ra budowlanego w krajach UE i w Polsce polega na różnej roli sto-warzyszeń naukowo-technicznych w kształtowaniu profilu zawodo-wego młodego inżyniera i opieka nad jego rozwojem. W krajach UEstowarzyszenie ponosi odpowiedzialność za etos zawodu i poziomwykształcenia młodego inżyniera. Dlatego inżynier unijny jest zain-teresowany wstąpieniem do odpowiedniego stowarzyszenia i otrzy-mywania świadczeń jakie mu ono gwarantuje. W Polsce mechani-zmy te nie występują lub działają bardzo słabo.

Rola unijnego stowarzyszenia budowlanego polega na wpływa-niu na programy nauczania, ocenę uczelni, która formułuje osobo-wość młodego inżyniera, opiece nad praktykami, śledzeniu jegorozwoju, stopniowaniu pozycji w stowarzyszeniu i udzielaniu odpo-

215

wiednich licencji zawodowych, pomocy w poszukiwaniu pracy,określaniu poziomu wynagrodzeń, ochrony zdrowia i ubezpieczeńspołecznych.

W Polsce wpływ stowarzyszeń zawodowych (np. PolskiegoZwiązku Inżynierów i Techników Budownictwa, Polskiego ZwiązkuInżynierów i Techników Sanitarnych, Związku Mostowców Rzeczy-pospolitej Polskiej) na karierę zawodową inżyniera budownictwa jestznikomy. W okresie ustroju totalitarnego stowarzyszenia zawodowenie mogły mieć takiej pozycji, aby stworzyć lobby zawodowe wpły-wające na politykę państwa w zakresie poziomu kształcenia, upraw-nień zawodowych itp. Stąd wytworzyło się wiele budowlanych orga-nizacji zawodowych, które obecnie nie potrafią się zjednoczyć, abystworzyć lobby budowlane. Z tego też powodu organizacje te cierpiąna chroniczny brak środków na szerszą działalność zawodową.

Na około 100 tys. inżynierów budowlanych w Polsce do organi-zacji zawodowych należy około 20 tys. Oznacza to, że co piąty inży-nier budowlany w Polsce znajduje się w orbicie wpływów stowarzy-szeń zawodowych, gdy tymczasem we Francji udział ten wynosi stoprocent. Rozdzielenie kariery naukowej od kariery zawodowej, ba-riery profesjonalne pomiędzy różnymi typami inżynierów budowla-nych (konstruktorzy, instalatorzy, elektrycy, geodeci, architekci)sprawiają, że zaginął etos inżyniera budowlanego (obecnie kojarzonyjest on raczej z niską jakością pracy, złą organizacją, niedotrzymy-waniem terminów umownych itp.).

5.4.3. Rola samorządu budowlanego w reprezentowaniu

i kształtowaniu środowiska

Istnieją dwa modele funkcjonowania samorządu zawodowego: 1) tzw. model „francuski” – z przynależnością obligatoryjną –

stosowany w Niemczech, Francji, Grecji, Włoszech, Luksemburgu,Holandii, Hiszpanii, Austrii, Szwajcarii i Słowacji.

2) tzw. model „anglosaski” – z dobrowolną przynależnością –funkcjonujący w Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii, Portugalii, Irlandii,Finlandii, Szwecji i Norwegii, a także obecnie w Polsce, Czechachi na Węgrzech.

216

We Francji samorząd gospodarczy obejmuje trzy ogniwa: izbyhandlu i przemysłu (CCI), regionalne izby przemysłu i handlu(CRCI) oraz Stowarzyszenia Francuskich Izb Handlu i Przemysłu(ACFCI). Do podstawowego zakresu działalności izb należy:

• opracowywanie opinii do projektów aktów prawnych, któremają wpływ na środowisko przedsiębiorców,

• pośrednictwo pomiędzy środowiskiem gospodarczym a admi-nistracją państwową,

• dostarczanie informacji gospodarczych, prowadzenie arbitrażu,promowanie eksportu,

• prowadzenie szkolenia zawodowego i przekwalifikowania za-wodowego,

• promowanie interesów gospodarczych regionu. Samorząd gospodarczy w Wielkiej Brytanii jest typowym przy-

kładem tzw. modelu anglosaskiego, gdzie przynależność do izb jestdobrowolna. Stowarzyszenie Inżynierów Budownictwa jest z koleiczłonkiem Stowarzyszenia Brytyjskich Izb Handlowo-Przemysłowych (ABCC), działającego od 1861 r. Ze względu napogarszającą się sytuację gospodarczą oraz w obliczu wyzwań jed-nolitego rynku europejskiego struktura izb jest obecnie poddawanadostosowawczym zmianom. W latach 1991-1994 opracowano“Strategię Rozwoju Izb”. Jej celem było stworzenie sieci izb, któreświadczyłyby jednakowe usługi wspomagające biznes w WielkiejBrytanii. Do zakresu wykonywanych usług należy zaliczyć:

• dostarczanie informacji,• reprezentowanie interesów członków,• organizacja szkoleń,• prowadzenie bazy danych o zdarzeniach technicznych,gospodarczych i społecznych,• prowadzenie obrotu gospodarczego z zagranicą. Do źródeł finansowania samorządu brytyjskiego należy zaliczyć:• składki członkowskie,• dochody z legalizacji dokumentów,• sprzedaż różnego typu usług członkom i osobom niezrzeszo-

nym,

217

• prowadzenie szkoleń,• dotacje rządowe na finansowanie zleceń rządowych. W krajach UE działa Europejska Rada Inżynierów Budownictwa

(ECCE – European Council of Civil Engineers). Do Rady tej możebyć przyjęta jedna organizacja – stowarzyszenie – reprezentującekraj. Do zakresu działalności Rady należy:

• wzajemne uznawanie uprawnień zawodowych,• sprecyzowanie wymagań dotyczących wykształcenia inżynie-

rów i ich dokształcania,• badania naukowe i wdrożenia (R&D),• problematyka środowiska i zrównoważonego rozwoju,• komputeryzacja i technologie informatyczne,• zasady etyki zawodowej. W Polsce samorząd budowlany jest słaby organizacyjnie, zrzesza

niewielką liczbę członków i aktualnie nie jest w stanie pełnić funkcji,do realizacji których jest powoływany w krajach o gospodarce ryn-kowej. Obecnie w kraju w ramach samorządu gospodarczego działakilkanaście izb budowlanych o zasięgu regionalnym i ogólnopolskimoraz związek pracodawców budownictwa. Zasady działalności samo-rządów zawodowych architektów, inżynierów budownictwa orazurbanistów reguluje ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. (Dz. U. Nr 5,poz. 42), która weszła w życie 25 stycznia 2002 r.

Do bardziej aktywnych należy zaliczyć: Krajowa Izbę Budow-nictwa, Polską Izbę Przemysłowo-Handlową Budownictwa, PolskąIzbę Konstrukcji Stalowych, Związek Pracodawców Budowlanychoraz Korporację UNI-BUD. Kompetencje izb budowlanych nakła-dają się na siebie, co prowadzi do rywalizacji zamiast współpracy.Izby te zrzeszają od kilkudziesięciu do około 200 czynnych człon-ków, przy czym wiele przedsiębiorstw budowlanych jest członkiemkilku izb. Podjęta w 1995 r. próba integracji izb budowlanych wPolskiej Federacji Izb Budowlanych nie przyniosła oczekiwanychefektów. Instytucja ta grupuje około 1.100 podmiotów gospodar-czych na ponad 200 tys. firm budowlanych (0,5%) .

Słabość izb budowlanych jest wykorzystywana przez administra-cję i decydentów, widzących że nie mają partnerów samorządowych

218

z którymi mogliby konsultować sprawy środowiska i liczyć się z ichstanowiskiem. Ich miejsce zajmują kluby, rady i korporacje repre-zentujące wpływowych biznesmenów. Dlatego też należy liczyć sięze znaczącym oddziaływaniem zachodnich izb i przedsiębiorstwbudowlanych na stanowisko negocjacyjne ze strony UE w stosunkudo Polski, m.in. w tak ważnych sprawach jak: swoboda prowadzeniadziałalności budowlanej w krajach UE, uczestnictwo w przetargach,dostęp do rynku pracy czy swoboda przepływu siły roboczej.

5.4.4. Dyrektywy dotyczące BHP na budowie

Zasadnicze znaczenie w problematyce BHP ma dyrektywa Rady89/391/WE w sprawie poprawy BHP. Każdy kraj należący do Uniimusi zmodyfikować i dopasować własny system prawny w taki spo-sób, aby uwzględnić i spełnić wymagania danej dyrektywy. Organi-zacje nie spełniające tych minimalnych wymagań mogą zostać uka-rane.

Celem dyrektywy Rady 89/391/WE jest zapewnienie lepszejochrony pracowników poprzez zastosowanie różnego rodzaju środ-ków zapobiegających zagrożeniom środowiska pracy. Dyrektywareguluje podstawowe prawa i obowiązki pracodawców i pracowni-ków, zostały w niej określone także obowiązki państwa. Dyrektywaramowa zawiera delegację do opracowania dyrektyw szczegóło-wych.

Dyrektywy szczegółowe określające minimalne wymaganiaw zakresie BHP w branży budowlanej. Ramowa implementacjadyrektyw BHP do prawa polskiego odbyła się poprzez zmiany wustawie – Kodeks pracy (Dział X). Jej nowelizacja w 1996 r. zasad-niczo zbliżyła polskie prawo do prawa wspólnotowego. Prowadzonesą dalsze prace legislacyjne, zmierzające do doprowadzenia do pełnejzgodności ze standardami ustalonymi w dyrektywach wspólnoto-wych. Zakończenie tych prac przewidziane jest do dnia 31 grudnia2002 r.

Ustawodawstwo polskie jest obecnie całkowicie zgodne z:

219

• Dyrektywą Rady 89/391/WE o wprowadzeniu środków wcelu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia podczas pracy.Dyrektywa ta reguluje rolę partnerów społecznych w systemie BHP,

• Dyrektywą Rady 89/654/WE w sprawie minimalnych wy-magań BHP w miejscu pracy,

• Dyrektywą Rady 90/269/WE w sprawie minimalnych wy-magań zdrowia i bezpieczeństwa odnoszących się do obsługi ręcznej.

Polska występuje o okres przejściowy do dnia 31 grudnia 2005 r.w odniesieniu do dyrektywy Rady 89/655/WE (wyposażenie w na-rzędzia i maszyny) oraz 89/656/WE (wyposażenia ochrony indywi-dualnej). W obu przypadkach chodzi o urządzenia zainstalowaneprzed 31 grudnia 2002 r. Urządzenia zainstalowane po tym okresiewymogi te będą spełniać. Z wyłączeniem postanowień wskazanychwyżej, zgodność przepisów krajowych z postanowieniami dyrektywy89/656/WE o minimalnych wymaganiach w zakresie bezpieczeństwai ochrony zdrowia, dotyczących stosowania przez pracownikówśrodków ochrony indywidualnej w miejscy pracy, zapewniona zo-stanie do dnia 31 grudnia 2002 r. poprzez:

- uchwalenie ustawy w sprawie środków ochrony indywidual-nej,

- nowelizację rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjal-nej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów BHP,

- wydanie rozporządzenia w sprawie podstawowych wymagańBHP dotyczących środków ochrony indywidualnej.

Polska miała dostosować swoje ustawodawstwo do postanowieńdyrektywy rady 92/58/WE w sprawie minimalnych wymagań doty-czących znaków BHP w miejscu pracy do dnia 31 grudnia 2001 r. iw tym celu:

• uchwalona została w 2001 r. ustawa w sprawie substancjichemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84). Pozostałe rozporządzeniai normy będą wdrożone dopiero w 2002 r. Dotyczą one:

• znowelizowania rozporządzenia Ministra Pracy i PolitykiSocjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów BHP,

• wydania rozporządzenia w sprawie warunków technicznychdla urządzeń dźwigowych,

• dostosowania Polskich Norm:

220

- PN-92/N-01255: Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeń-stwa,

- PN-92/N-01256/01: Znaki bezpieczeństwa i ochrona prze-ciwpożarowa,

- PN-92/N-01256/02: Znaki bezpieczeństwa. Ewakuacja,- PN-93/N-01256/03 (zmienione przez PN-N-01256-3/A1):

Znaki bezpieczeństwa. Ochrona BHP w miejscu pracy,- PN-86/N-08014: Sygnały bezpieczeństwa w miejscu pracy.Dnia 20 września 2001 r. Minister Gospodarki wydał rozporzą-

dzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploata-cji maszyn i urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowla-nych i drogowych (Dz. U. Nr 1, poz. 118). Rozporządzenie touwzględnia następujące dyrektywy:

- 89/391/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększeniabezpieczeństwa pracy i poprawy zdrowia pracowników podczaspracy,

- 80/1107/EWG dotyczącą ochrony pracowników przed ryzy-kiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicznych,fizycznych i biologicznych,

- 89/654/EWG w sprawie minimalnych wymagań bezpieczeń-stwa i higieny pracy w miejscu pracy,

- 88/364/EWG w sprawie ochrony pracowników poprzez za-kaz stosowania szkodliwych czynników i/lub procesów produkcyj-nych,

- 86/188/EWG dotyczące ochrony pracowników przed zagro-żeniami związanymi z zarażeniem na hałas podczas pracy.

Dyrektywa regulująca BHP na tymczasowych i ruchomychplacach budowy. Przepisy Unii Europejskiej określiły system BHPw budownictwie jako przypadek szczególny. W latach osiemdzie-siątych opracowano projekt dyrektywy regulujący problemy BHPwystępujące na tymczasowych i ruchomych placach budowy (Dy-rektywa Rady 92/57/EWG), na długo zanim przyjęto ją formalnie w1992 r. Dyrektywa ta reguluje specyficzne problemy odnoszące siędo prac budowlanych i wprowadza pewien zakres czynności ze sferyzarządzania pracami budowlanymi, które nakładały obowiązki na

221

wszystkie strony zaangażowane w projektowanie, planowanie i pracebudowlane przy danej inwestycji. Dyrektywa zobowiązuje te stronydo poprawy BHP na budowie oraz zmniejszenia ryzyka zawodowegozwiązanego z utratą zdrowia.

Przepisy tej dyrektywy zostały przeniesione do ustawy Prawobudowlane w dniu 27 lipca 2001 (Dz. U. Nr 129, poz. 1439). Zmianydotyczą art. 18, ust 1; art. 20, ust 1, art. 21(dodatkowo), art. 22, ust3a i 3d; art. 23a (dodatkowo); art. 41, ust 4; art. 42 ust 3a (dodatko-wo), art. 45 ust 4 (dodatkowo). Dla art. 23a oraz art. 45 ust 4 i 5 nie-zbędne jest wydanie odpowiednich rozporządzeń, których obecniebrak.

W krajach UE przyjęcie dyrektywy 92/57/EWG miało ogromnywpływ na zarządzanie projektami budowlanymi (w przypadku Polskiwprowadzone dotychczas rozwiązania prawne mają charakter for-malny i nie stanowią przełomu w tym zakresie; nie stworzono bo-wiem spójnego mechanizmu zarządzania BHP na placu budowy).Przed wydaniem dyrektywy całkowitą odpowiedzialność za zdrowiei bezpieczeństwo osób zatrudnionych na budowach ponosił wyko-nawca. Dyrektywa poszerzyła katalog podmiotów odpowiedzialnychza wyżej wymienione kwestie o klientów i projektantów, którzyobecnie – podobnie jak wykonawcy – muszą wypełniać obowiązkimające na celu zapewnienie przez głównego wykonawcę bezpie-czeństwa na placu budowy.

5.5. Ceny w budownictwie

W unijnym sektorze budownictwa obowiązuje kosztowa formułaceny, uwzględniająca rzeczywistą cenę nabycia (wytworzenia) czyn-ników produkcji budowlanej, stosowana w dwu wariantach:

a) umowa w cenach stałych, przy której cenę ustala się po-przez rachunek kalkulacyjny kosztów z dnia zawarcia umowy. Jeśliw umowie jest klauzula umożliwiająca zmianę ceny, występuje wte-dy możliwość jej podniesienia;

b) umowa „koszty plus”, w ramach której cenę ustala się napodstawie cen nabycia czynników produkcji budowlanej z możliwo-ścią jej podniesienia o ustalony procent lub określoną stałą opłatę.

222

W polskim ustawodawstwie wprowadzono nową ustawę o ce-nach z 5 lipca 2001 r. (Dz. U. Nr 97, poz. 1050), która definitywnieuwolniła ceny w budownictwie od bezpośredniej ingerencji organówpaństwowych. Generalną zasadą tu przyjętą było wyeliminowanieróżnic w unormowaniach występujących w prawodawstwie polskimi krajów UE. Ma to zapewnić jednakowe warunki konkurencji ceno-wej na rynku budowlanym. Państwo zachowało jednak pośredniwpływ na ceny w budownictwie jako parametru równowagi popytu ipodaży, pieniężnego równoważnika wartości oraz miernika efektyw-ności.

Obecne sposoby ustalania cen w budownictwie nie muszą jużuwzględniać dotychczasowych zasad metodologicznych obowiązują-cych w poprzedniej ustawie o cenach z 26 lutego 1982 r. – Dz. U.Nr 7, poz. 52 ze zm. (metody kosztorysowania, uśrednianie nakła-dów rzeczowych, wzorcowe wskaźniki narzutu kosztów pośrednich,zysk, tradycyjne dodatki i dopłaty, definicje podstawowych pojęć –godzinowa stawka robocizny, cena materiału, cena pracy sprzętu,cena jednostkowa robót, zasady uwzględniania VAT w cenie koszto-rysowej, katalogi jednostkowych nakładów rzeczowych, przedmiar iobmiar robót, rodzaje kosztorysów itp.). Stąd obecnie należy każdo-razowo wskazać czy i wg jakich metod ma być opracowywanykosztorys w celu określenia ceny robót budowlanych. Prowadzi to dozupełnej dowolności, co w świetle rozwiązań unijnych jest nie doprzyjęcia.

Stąd nowe regulacje prawne wymagają wypracowania kompaty-bilnych rozwiązań wykonawczych, które umożliwią podobne funk-cjonowanie cen w budownictwie, jak w krajach UE. Dlatego, w celusprowadzenia tych systemów do porównywalności, należy53:

– wypracować metody kosztorysowania właściwe dla formuły„umowa w cenach stałych” i umowa „koszty plus”;

– stworzyć podstawę rzeczową do ustalania cen kosztorysowych,o powszechnej dostępności, w oparciu o polskie normy (lub aprobaty

53 R. Wójcicki, Ceny w budownictwie w świetle dostosowania polskiego

ustawodawstwa do norm i standardów europejskich, „Budownictwo iPrawo”, nr 3 z 2002 r.

223

techniczne), normy europejskie, polskie normy wprowadzające nor-my europejskie;

– wprowadzić definicje takich pojęć jak: dopłata i dodatek, rabatyi upusty dla budownictwa, pojęcie premii oraz ujednolicić „umowęo budowę” – ze stosowanym w Polsce pojęciem – „roboty budowla-ne”;

– skonkretyzować zindywidualizowany rachunek kosztów stałychi pośrednich;

– wypracować metody preliminarzowego wyliczania kosztów po-średnich jako składnika kosztów operacyjnych oraz sposób wylicza-nia i uwzględniania w cenie kwoty zysku;

stworzyć podstawy, zasady i metody w postaci „regulaminukosztorysowania”,

– spopularyzować te ustalenia przez izby budowlane i samorządygospodarcze.

224

Rozdział VIMożliwości rozwoju i warunki usprawnienia bu-

downictwa w Polsce do 2010 r.

Dla potrzeb gospodarczych sporządzane są różne prognozywzrostu ekonomicznego, co jest jednym z przejawów wydłużania sięekonomicznego horyzontu czasowego analiz. Prognozy te przygoto-wywane są na podstawie określenia możliwości rozwoju gospodarkii budownictwa, przy czym do analiz wybiera się czynniki warunku-jące wzrost produkcji i zmiany jej struktury oraz ustala się związkimiędzy tymi wielkościami.

W prognozach wykorzystywana jest często tzw. makroekono-miczna funkcja produkcji. Wspomniana metoda bada funkcjonalnezależności pomiędzy produkcją z jednej strony, a pracą, kapitałemi technicznym postępem z drugiej strony. Uwzględnia ona także sub-stytucję czynników produkcji, według tzw. funkcji Cobba – Dougla-sa lub funkcji CES (patrz Załącznik 1).

Mimo tak rozwiniętych narzędzi badawczych jakość prognoz niejest zadowalająca. Jest tak dlatego, ponieważ wszystkie parametryfunkcji produkcji podlegają ciągłym zmianom w górę i w dół zgod-nie ze zmianami cyklu koniunkturalnego. Jakość prognozy zależy odznajomości punktów przegięcia owych zmian (jednak trudno jest jedokładnie przewidzieć).

W pracy uwzględniono następujące prognozy:a) opracowane przez European Construction Research;b) przez Ministerstwo Finansów,c) Polską Akademię Naukd) przedstawiono możliwe kierunki rozwoju rynku budowlane-

go do 2010 r. w świetle powyższych prognoz oraz występującychuwarunkowań, w tym także z lat 2000-2002.

225

Mimo, że w prognozach tych nie uwzględniono spadku aktywno-ści polskiej gospodarki w latach 2000-2002 (sporządzane byływ latach 1995-1999), to ich wartość merytoryczna polega obecnie nawskazaniu barier rozwoju gospodarki i budownictwa, stanowiącjednocześnie wskazówkę jak rozwoju budownictwa nie można pro-gnozować poprzez prostą ekstrapolację.

6.1. Prognoza opracowana przez ECR

Prognoza rozwoju budownictwa w Polsce do 2010 r. opracowanaprzez European Construction Research należy do najbardziej zna-nych i cytowanych, dlatego też wymaga ona komentarza. Prognozata powstała w celu zachęty i zorientowania zagranicznych inwesto-rów, o możliwościach inwestowania w Polsce.

Budownictwo mieszkaniowe. Prognoza European ConstructionResearch przewiduje (rys. 1), że lata 1998-2010 charakteryzować siębędą przechodzeniem od gospodarki sterującej niskimi budżetowymidotacjami mieszkaniowymi i ograniczoną podażą mieszkań do mo-delu rynku opartego na popycie mieszkaniowym.54 Główną rolęspełniać tu będzie rozwój finansowania budownictwa oraz zmianasystemu organizacji rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Zakładasię, że w zakresie finansowania rynku mieszkaniowego ze środkówpublicznych dążyć się będzie do: przyciągania kapitału zagraniczne-go, zwiększenia rozmiarów i efektywności subwencji państwowych,ukierunkowania gmin na przejecie roli organizatora rynku i inicjatoraprocesów budowlanych.

W efekcie tych działań zakłada się, że nastąpi znaczny wzrostliczby budowanych mieszkań z około 80 tys. w 1998 r. do ponad 120tys. w 2001 r., 140 tys. w 2002 r., 160 tys. w 2004 r. i około 180 tys.w latach 2008-2010.

W sumie w latach 2001-2010 przewidziano wybudowanie około1.600 tys. mieszkań.

54 C. Lehrskov, P.Szczutowicz, The Construction of Poland 1998-2010, January

1997.

226

Budownictwo biurowe. Prognoza European Construction Rese-arch zakłada pięciokrotny wzrost rozmiarów budownictwa biurowe-go do 2010 r. w porównaniu z 1995 r. Budownictwo biurowe będzienajbardziej skoncentrowane w Warszawie, ponieważ tu skupia się90% popytu na powierzchnie biurowe. Rozwój budownictwa do2010 r. wspomagać będzie integracja Polski z NATO i Unią Euro-pejską oraz zapowiadane powołanie funduszy emerytalnych, rozwójtelekomunikacji i otwarcie w 2000 r. polskiego rynku dla zagranicz-nych towarzystw ubezpieczeniowych. Oznacza to, że Warszawautrzyma wiodącą pozycję na rynku biurowym do roku 2002 lub2003.

Źródło: Prognoza European Constraction Research.

Budownictwo hotelowe. Budownictwo hoteli w Polsce osią-gnęło w 1997 r. wartość około 640 mln zł i przewiduje się, że będziesukcesywnie wzrastać do około 2 mld zł (ceny z 1998 r.) w 2010 r.(wzrost 3,5-krotny). Budowane będą hotele o powierzchni 100 do110 tys. m2 . Do 2010 r. przewiduje się, że liczba ta ulegnie potroje-niu do 350-400 tys. m2. Szczególne nasilenie budownictwa hotelo-wego może wystąpić przy końcu bieżącej dekady, przy czym będą toprzede wszystkim hotele średniej klasy i motele.

Rys. 25 Prognoza rozwoju budownictwa mieszkaniowego do 2010 r. (w tys. mieszkań)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

wielorodzinnenie rejestrowanebud. 1-2 rodzinne

227

Budownictwo handlowe. Budownictwo handlowe jest obszaremszczególnego zainteresowania ze strony kapitału zagranicznegow ostatnich kilku latach i przewiduje się, że tendencja ta utrzyma siędo 2010 r. Od 1998 r. nastąpiło wzmożenie budownictwa przedsię-biorstw handlowych (głównie supermarketów), które jest najbardziejdynamicznym jego sektorem (stopa wzrostu w ostatnich latachkształtuje się tu na poziomie 48%).

Do 2010 r. zakłada się podwojenie liczby budowanych super-marketów i centrów handlowych. Przewiduje się, że będzie się tubudować w latach następnych po około 400-500 tys. m2 sklepów ołącznej wartości (w cenach z 1998 r.) 1,5–2,0 mld zł.

Budownictwo przemysłowe. Z punktu widzenia kubatury, bu-downictwo przemysłowe ma największy udział w sektorze budowla-nym Polski. Przewiduje się, że do 2010 r. w związku z przyjęciemPolski do UE tempo wzrostu budownictwa przemysłowego będziemiało tendencję wzrostową (o 50% w ciągu całego dziesięciolecia).Przyczyniać się będzie do tego spodziewany wzrost w gospodarceniemieckiej, a także wzrost gospodarki rosyjskiej. Mogłoby to wpły-nąć na poprawę możliwości eksportowych, jak również (poprzezrosnącą aktywność inwestycyjną zagranicznych spółek, które są zbytostrożne, aby odważyć się na wejście na rynek rosyjski, nadal nie-pewny i niestabilny), na dodatkowy dopływ zachodniego kapitału, zuwagi na powiększający się rynek zbytu oraz dogodne położeniegeograficzne Polski.

Do nowych dziedzin inwestowania w polskim przemyśle zaliczasię elektronikę, zaopatrzenie w energię i przemysł samochodowy.Także przemysł tytoniowy i spożywczy mają przed sobą dobre per-spektywy rozwoju – dzięki dotychczasowemu napływowi bezpo-średnich inwestycji zagranicznych. Gałęziami rokującymi wzrost sątakże przemysł maszynowy, chemiczny i produkcja leków.

Ocena wartości merytorycznej i przydatności prognozy Eu-ropean Construction Research. Dane wyjściowe do prognozy po-chodzą z lat 1995-1997 oraz przewidywanego wykonania 1998 r., a

228

więc z okresu najbardziej dynamicznego rozwoju gospodarki pol-skiej i budownictwa w latach dziewięćdziesiątych. Te dwie przesłan-ki (zainspirowanie zagranicznych inwestorów oraz dobry stan go-spodarki) zadecydowały, że prognoza ta zawiera bardzo optymi-styczne wskaźniki dynamiki wzrostu poszczególnych segmentówbudowlanych, a w praktyce mało realne.

Ponadto, branżowi eksperci budowlani nie orientują się w związ-kach budownictwa z ogólnymi makroproporcjami gospodarczymi.Nie przewidzieli bowiem, że od 1999 r. gospodarka wejdzie w fazępoważnego spadku aktywności gospodarczej i budowlanej, kryzysfinansów publicznych oraz istotne ograniczenie działalności inwe-stycyjnej.

Z powyższych przewidywań rozwoju sytuacji gospodarczejw Polsce w pierwszej połowie obecnej dekady wynika, że żadna zbranżowych prognoz European Construction Research do 2010 r. niemoże być uznana za realną. W budownictwie ogólnym niestety nienastąpiły zakładane zmiany systemowe i nie przewiduje się, że wy-stąpią one szybko.

W świetle tego przedstawione prognozy rozwoju budownictwamieszkaniowego są zawyżone przynajmniej o około 400–600 tys.mieszkań, tj. o około 30–40%. Zawyżone są także prognozy budow-nictwa biurowego (przewidywano prawie 5-krotny wzrost tego bu-downictwa) oraz budownictwa hotelowego (3,5-krotny wzrost).

W przypadku budownictwa produkcyjno-usługowego nastąpiłazasadnicza reorientacja priorytetów jego rozwoju w stosunku dozałożeń przyjętych przez European Construction Research do 2010 r.Według nowych założeń długookresowej strategii rozwoju Polski,przedstawionych przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych55

oraz PAN, w sferze produkcyjnej główny nacisk położony zostaniena rozwój przemysłów wysokiej techniki oraz technologii informa-cyj

55 Polska 2025 - długookresowa strategia rozwoju, RCSS, Warszawa, maj

2000 r.

229

nych, zamiast zakładanych przez European Construction Researchtradycyjnych dziedzin wytwórczości (przemysł tekstylny, odzieżo-wy, chemiczny i spożywczy).

W sektorze usług nie wystąpią prawdopodobnie tak dynamicznezmiany (dwukrotny wzrost) jak przewiduje European ConstructionResearch. Udział przychodów ze sprzedaży usług w przychodach zesprzedaży ogółem wyniósł w Polsce w 1998 r. – 36,6%, w tym usługrynkowych – 24,4%. W tym samym roku w krajach UE wyniósł61%, w tym usług rynkowych – 47%.

Według Komitetu Prognoz PAN do 2010 r. przewiduje się nie-znaczny wzrost udziału usług w sprzedaży ogółem do poziomu40,5% (wzrost o 4 punkty procentowe), w tym usług rynkowych do28,5% (wzrost także o 4 punkty procentowe).

Dynamicznego wzrostu można natomiast spodziewać się w przy-padku budownictwa specjalistycznego, czego z kolei nie przewidy-wało European Construction Research, zajmując się tą sferą budow-nictwa bardzo pobieżnie. Szczególnie ważną rolę ma tu do spełnieniarozwój infrastruktury energetycznej, telekomunikacyjnej, transpor-towej oraz ochrona środowiska. Dla skoordynowania prac w tymzakresie oraz z uwagi na ich strategiczne znaczenie dla kraju utwo-rzono w październiku 2001 r. specjalny resort do spraw infrastruktu-ry technicznej.

Oderwanie kierunków rozwoju budownictwa od podstawowychmakroproporcjji gospodarczych, nierealne założenia dotyczące roz-woju poszczególnych sektorów gospodarki, nietrafnie przyjęte zało-żenia, co do możliwych do zastosowania rozwiązań systemowychspowodowały, że prognoza ECR jest obecnie mało przydatna doprzewidywania kierunków rozwoju budownictwa w Polsce.

6.2. Prognoza Ministerstwa Finansów z 1999 r.

Wariant aktywny. Tempo wzrostu inwestycji i produkcji bu-dowlano-montażowej (pbm) w latach 1995-1998 było bardzo wyso-kie i wynosiło blisko 20% rocznie. Było to efektem gwałtownegonapływu inwestycji zagranicznych. Zakłada się, że udział tych inwe-

230

stycji w PKB winien się ustabilizować na poziomie około 5% PKB.Wraz z tą stabilizacją, aby utrzymać wysokie tempo wzrostu inwe-stycji w przyszłości, winien nastąpić wzrost oszczędności krajowych(z 15–20% PKB w latach 1991-1998 do 27–28% przy końcu pro-gnozy – rys. 26).


Przy obecnym poziomie stopy inwestycji (udział inwestycji wrelacji do PKB) możliwe długofalowe tempo wzrostu PKB wynosiokoło 4,5–5,5% rocznie. Podniesienie tego tempa wzrostu do pozio-mu pożądanego, tj. około 6–8%, wymaga zwiększenia stopy inwe-stycji krajowych z około 20% obecnie do około 30% w przyszłości.

Po uwzględnieniu inwestycji zagranicznych oraz inwestycji fi-nansowanych ze środków UE stopa inwestycji przy końcu okresuprognozy kształtowałaby się na poziomie około 34%.

Wszystkie te działania spowodują, że dynamika nakładów inwe-stycyjnych może utrzymać się na poziomie ponad 11% rocznie.Przewiduje się, że wartość nakładów inwestycyjnych przy końcuokresu prognozy (licząc w stosunku do 1998 r.) wzrośnie 3,6-krotnie. Zwiększony dopływ inwestycji wpłynąć może na 2-krotnepowiększenie wartości majątku trwałego w gospodarce. W strukturze

Rys. 26 Wariant aktywny. Relacje pomiędzy stopą inwestycji i produkcją budowlano-

montażową w latach 1996-2010 (%)

05

10152025303540

1966

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

0

5

10

15

20

Stopa inwestycjiPbm

231

majątku wartość maszyn i urządzeń może wzrosnąć 2,6-krotnie, na-tomiast dla budynków przewiduje się wolniejszy, bo 1,8-krotnywzrost.

Przy powyższych założeniach dynamika produkcji budowlano-montażowej może mieć wzrost (w stosunku do 1998 r.) na poziomie7% rocznie, w całym okresie prognozy.

Wariant ostrzegawczy. W wariancie aktywnym założonozwiększenie do 2010 r. udziału oszczędności krajowych w PKBo około 8–9 punktów procentowych i odpowiednie zmniejszenie rolibudżetu państwa w finansowaniu konsumpcji prywatnej za pomocątransferów do gospodarstw domowych. Natomiast w wariancieostrzegawczym przyjęto wzrost o 4–5 punktów procentowych udziałwydatków publicznych na subwencje dla podmiotów gospodarczychi gospodarstw domowych (wzrost do 48–50% PKB) i o tyle zmniej-szenie oszczędności i inwestycji krajowych.

Zmniejszenie udziału inwestycji w PKB o około 4 do 5% PKBpowoduje z jednej strony stabilizację stopy inwestycji na poziomieokoło 26% PKB w całym okresie prognozy, z drugiej zaś zmniejsze-nie długotrwałego wzrostu PKB o około 1 punkt procentowy, tj. dopoziomu 3–4% (rys. 27).

W wyniku tych procesów dynamika nakładów inwestycyjnychmoże utrzymać się na poziomie 3,5% rocznie do 2010 r. Ograniczo-ny dopływ inwestycji wpłynie tylko na 1,5-krotny wzrost majątkutrwałego w gospodarce. W strukturze tego majątku wartość maszyni urządzeń może wzrosnąć 1,8-krotnie, zaś wartość budynków 1,4-krotnie.

Przy powyższych założeniach, dynamika produkcji budowlano-montażowej może mieć wzrost na poziomie 3,7% rocznie, w całymokresie objętym prognozą.

232


Wariant pasywny. W wariancie pasywnym zakłada się utrzy-manie dotychczasowego tempa wzrostu PKB na poziomie 4–5% wcałym okresie prognozy. Udział sektora prywatnego w PKB rośniestopniowo z 65% do 75% w 2005 r. oraz do 90% w 2010 r. W wa-riancie aktywnym przyjmowano, że udział sektora prywatnego wPKB wzrośnie do 90% w 2005 r. Bez zmian miałby pozostać takżeudział wydatków publicznych w PKB (43–45%) oraz poziomoszczędności zarówno krajowych (20–21%), jak i zagranicznych (4–5%).

Przyjmuje się, że inwestycje przy końcu okresu prognozy wzro-sną 2-krotnie w stosunku do 1998 r. Spowoduje to wzrost stopy in-westycji z 26% w 2000 r. do prawie 31% w 2010 r. (rys. 28). Czyn-nikami wzrostu stopy inwestycji ma być zwiększenie się udziałuinwestycji sektora publicznego z 4,2% PKB w 2000 r. do 6,2% w2010 r. oraz inwestycji finansowanych ze środków UE z 0,6% PKBw 2000 r. do 2,7% w 2010 r. oraz mniejszego przyrostu (w stosunkudo wariantu aktywnego) prywatnych inwestycji krajowych z 16,2%do 17,9% PKB.

Rys. 27 Wariant ostrzegawczy. Relacje pomiędzy stopą inwestycji i produkcją budowlano-montażową w latach 1996-

2010 (%)

05

1015202530

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

0

5

10

15

20

Stopa inwestycjiPbm

233


Wszystkie te procesy spowodują spadek (licząc w stosunku do1998 r.) dynamiki nakładów inwestycyjnych w relacji do wariantuaktywnego z 10% do niecałych 6% w całym okresie prognozy. To-warzyszyć temu może 1,7-krotny wzrost wartości majątku narodo-wego w gospodarce (przy 2-krotnym wzroście w wariancie aktyw-nym). W strukturze tego majątku zakłada się 2-krotny wzrost warto-ści maszyn i urządzeń oraz 1,5-krotny wzrost wartości budynków (wwariancie aktywnym odpowiednio: 2,6-krotny oraz 1,8-krotnywzrost).

Przy tych założeniach dynamika produkcji budowlano-monta-żowej, w stosunku do 1998 r., może mieć wzrost na poziomie 5,9%w całym okresie prognozy (w wariancie aktywnym 7%).

Rys. 28. Wariant pasywny. Relacje pomiędzy stopą inwestycji i produkcją budowlaną w latach 1996-2010 (%)

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

Lata

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Stopa inwestycjiPbm

234

6.3. Prognozy Polskiej Akademii Nauk

6.3.1. Przekształcenia struktury budownictwa wynikające zezmian struktury gospodarki w Polsce do 2010 r. wg prognozyopracowanej przez Komitet Prognoz "Polska w XXI wieku "przy Prezydium PAN

Zakładane wskaźniki makroekonomiczne. Prognoza PAN po-święca relatywnie mało uwagi podstawowym makroproporcjomgospodarczym do 2010 r. Przedmiotem prognozy są dwa warianty.Przy szacowaniu tempa wzrostu gospodarczego w obu wariantachwychodzi się od średniorocznego tempa wzrostu produkcji przyj-mując ją na poziomie 4,6% (wariant I) oraz 6,9% (wariant II).56

Dla autorów prognozy warianty te nie są jednak wystarczającowiarygodne, dlatego też najbardziej prawdopodobny wydaje się wa-riant pośredni. W wyrażeniu arytmetycznym tempo wzrostu produk-cji dla tego wariantu (formalnie nie oznaczono go jako III) założonow wysokości 5,5–6,0%.

Przy szacowaniu tego tempa wzrostu produkcji sugerowano sięjednak nie tyle podstawowymi wskaźnikami makroekonomicznymilecz prognozą opracowaną przez Uniwersytet Łódzki.57

Dane zbiorcze dotyczące tempa wzrostu PKB dla obu wariantówwyprowadzono na podstawie studiów sektorowych. Przyjęto w tensposób, że tempo wzrostu w całej gospodarce wyniesie: w wariancieI – 4,4%, zaś w wariancie II – 6,7%. Nie sprecyzowano tempa wzro-stu inwestycji oraz stopy inwestycji dla okresu objętego prognozą.

Przewidywane zmiany w poziomie i strukturze produkcji bu-dowlano-montażowej. W przypadku sprawdzenia się przyjmowa-nych makroekonomicznych założeń rozwoju budownictwa, najwięk-szy wzrost wykazałaby produkcja budowlano-montażowa oraz pro- 56 A. Karpiński, S. Paradysz, J. Ziemiecki, Zmiany struktury gospodarki

w Polsce do roku 2010, ELIPSA, Warszawa 1999.57 W. Welfe, A. Welfe, W. Florczak, Można oczekiwać długotrwałego

wzrostu, „Rzeczpospolita” z 2 listopada 1998 r., s. 12.

235

dukcja sprzedana w gałęziach budowlanych oraz gałęziach pracują-cych na potrzeby budownictwa przedstawionych w tablicy 47.

Tablica 47. Projekcja dla branż najwyższego wzrostu produkcji bu-dowlanej oraz dla branż współpracujących z budownictwem do 2010 r.(ceny stałe)

Wskaźnik 2010 dla1996=100

Symbol EKDWyszczególnienie

Wariant I Wariant II45.23 Budowa autostrad, dróg, lotnisk i obiektów sportowych 580 62070.1 Firmy obrotu nieruchomościami 455 504

x Remonty i utrzymanie mieszkań 350 39090 Usługi komunalne 307 346

45.1 Przygotowanie terenów pod budowę 305 345x Budowa mieszkań 255 294

20.5 Produkcja wyrobów z drewna 235 27445.24 Budowa obiektów inżynierii wodnej 217 25620.2 Produkcja forniru, sklejek, płyt 208 24720.3 Produkcja stolarki budowlanej 185 22426 Produkcja wyrobów mineralnych 173 212

26.5 Produkcja cementu 159 19828.1 Produkcja elementów konstrukcyjnych 158 19726.4 Produkcja ceramicznych elementów budowlanych 122 16126.6 Produkcja wyrobów z cementu, betonu i gipsu 81 12027.1 Produkcja żeliwa i stali 71 110

F BUDOWNICTWO 172 211

Źródło: Opracowano na podstawie danych Ministerstwa Finansów orazpracy A. Karpińskiego, S. Paradysza, J. Ziomeckiego, Zmiany strukturygospodarki w Polsce do 2010 r., op. cit.

Średnie tempo wzrostu produkcji budowlanej w latach 1998-2010 w wariancie pierwszym wyniesie 4,3%, w wariancie drugim –5,9%. Najwyższe tempo rozwoju (wyższe niż przeciętne dla budow-nictwa) przewiduje się w obrocie nieruchomościami, budowie auto-strad, utrzymaniu i remoncie mieszkań, budownictwie mieszkanio-wym, przygotowaniu terenów pod budowę oraz w budownictwieobiektów inżynierii wodnej.

W branżach pracujących na zaopatrzenie budownictwa temporozwoju niższe od średniego przyjętego dla produkcji budowlanejzakłada się w produkcji cementu, produkcji elementów konstrukcyj-

236

nych, produkcji ceramicznych materiałów budowlanych, produkcjiwyrobów z cementu, betonu i gipsu oraz produkcji żeliwa i stali.W branżach tych przewiduje się zaspokojenie popytu budowlanego.

Wzrost produkcji budowlano-montażowej (w cenach stałych) z54 mld zł w 1996 r. do poziomu 93 mld zł (wariant pierwszy), 114mld zł (wariant drugi) w 2010 r. nie powinien spowodować zmianyudziału budownictwa w strukturze produkcji w skali gospodarki.

W 1996 r. udział ten wynosił – 8,94%, natomiast w 2010 r. wi-nien on spaść do 8,43% w wariancie pierwszym oraz 8,42% w wa-riancie drugim.

Zmiany w poziomie i strukturze zatrudnienia w budownic-twie. Przewiduje się niewielki wzrost zatrudnienia w poszczególnychwariantach rozwoju budownictwa do 2010 r. W wariancie pierw-szym może on wynieść – 2,4% (z 869 tys. osób do 890 tys. osób), aw wariancie drugim – 4,6% (do 909 tys. osób). Spodziewane przyro-sty zatrudnienia w budownictwie nie powinny spowodować znaczą-cej zmiany udziału budownictwa w strukturze zatrudnienia w skaligospodarki. Wręcz przeciwnie przewiduje się raczej spadek tegoudziału z 5,48% w 1996 r. do 5,31% w 2010 r. we wszystkich anali-zowanych wariantach.

Bardziej znaczący wzrost zatrudnienia przewiduje się natomiastw obsłudze nieruchomości. Obecnie w tej dziedzinie działalnościpracuje około 165 tys. osób. Do 2010 r. zatrudnienie może tu wzro-snąć od 60 tys. osób (wariant pierwszy) do 65 tys. osób (wariantdrugi).

Jeżeli utrzymałyby się tendencje z ostatnich lat, to najszybciejwzrastałaby liczebność następujących kategorii zawodów budowla-nych i pokrewnych:

– operatorzy maszyn (wzrost do 2010 r. w wysokości 20–25%),– robotnicy budowlani (7–12%),– kierownicy i operatorzy maszyn samojezdnych (5–10%).

237

Zmiany w poziomie i strukturze majątku trwałego w budow-nictwie. Dla oceny rozmiarów wycofywanego majątku trwałego wbudownictwie i gałęziach pracujących na rzecz budownictwa przy-jęto:

– klasyczną stopę likwidacji liczoną ze stopy amortyzacji,– po 2005 r. uwzględniono przyspieszoną likwidację części ma-

jątku budowlanego związaną ze zwiększonymi wymogami konku-rencyjności budownictwa po wejściu do UE.

Wartość środków trwałych w budownictwie wyniosła w 1996 r.około 16 mld zł. Przewiduje się, że w 2010 r. wartość majątku trwa-łego wyniesie: wg wariantu pierwszego – 22 mld zł (wzrost o 137%),wg wariantu drugiego – 29 mld zł (wzrost o 181%) – patrz tablica48.

Tablica 48. Rozmiary przyrostu i likwidacji majątku trwałego w bu-downictwie i nieruchomościach do 2010 r.

Likwidacja Przyrost środków z inwestycjiEKD Dziedziny działalnościWariant I Wariant II Wariant I Wariant II

F Budownictwo 109 145 137 181K Obsługa nieruchomości 18 29 56 89


Budownictwo charakteryzuje się najwyższym stopniem likwida-cji majątku trwałego, na tle całej gospodarki (43%), z uwagi na re-latywnie krótki cykl eksploatacji maszyn (6–8 lat). Do 2010 r. wwariancie pierwszym zostanie zlikwidowane 109% procent majątkubudowlanego, przyjmując za podstawę majątek istniejący już w 1996r. Z kolei w wariancie drugim zakłada się wymianę 145% majątku.

Budownictwo należy do tych działów gospodarki, które mimowzględnie wysokiego udziału produkcji budowlano-montażowej wogólnej wartości produkcji krajowej (8,94% w 1996 r.) ma relatyw-nie niski udział w wartości majątku. W 1996 r. wynosił on 1,04%.We wszystkich analizowanych wariantach rozwoju budownictwa do2010 r. udział ten tylko nieznacznie się podniesie (w warianciepierwszym do 1,05%, w wariancie drugim do 1,065%).

238

Budownictwo polskie, aby mogło sprostać wyzwaniom integra-cyjnym z firmami budowlanymi krajów UE winno znacząco przy-spieszyć proces wymiany maszyn i urządzeń, a w efekcie obniżyćprzeciętny wiek eksploatowanych maszyn. Chodzi tu o poprawę tegopodstawowego parametru określającego w poważnym stopniu po-ziom konkurencyjności budownictwa i jego sprawność technolo-giczną. Przeciętny czas eksploatacji maszyn w budownictwiezmniejszyłby się w 2010 r. do 5 lat w wariancie pierwszym, do 4,6roku w wariancie drugim, wobec 7,3 roku w 1996 r. w Polsce i 6,5roku średnio w krajach UE. Jest to kluczowy postulat dla budow-nictwa w Polsce, dla którego dopływ kapitału winien być jednym zzadań priorytetowych. Bez tego nie ma szans na zmianę poziomu istruktury majątku trwałego w gospodarce.

Zmiany w poziomie wydajności pracy i produktywności ma-jątku trwałego w budownictwie. Przedstawione wyżej obliczeniadotyczące produkcji budowlano-montażowej, zatrudnienia i wartościśrodków trwałych można wykorzystać do analizy wynikającego znich poziomu wydajności pracy (liczonej na jednego zatrudnionegoogółem) oraz produktywności majątku w budownictwie oraz w nie-ruchomościach (mierzonej wartością produkcji na 1 mln zł majątkutrwałego). Wyniki tego rachunku przedstawiają się następująco (ta-blica 49):

Tablica 49. Dynamika wydajności pracy i produkcyjności majątkutrwałego w budownictwie i obsłudze nieruchomości do 2010 r. (na tlegospodarki)

Wydajność pracy w 2010(1996=100)

Produktywność majątku 2010(1996=100)

EKD Dziedziny działalności

w. I w. II w. I w. IIF Budownictwo 168,6 219,7 121,9 129,3K Obsługa nieruchomości 117,5 139,4 121,7 129,2

Gospodarka ogółem 173,4 226,5 130,9 142,7


Z przedstawionych tu danych wynika, że zmiany poziomu wy-dajności pracy oraz produktywności majątku w budownictwie i ob-

239

słudze nieruchomości w okresie do 2010 r. są niższe niż w gospodar-ce ogółem. Jest to zrozumiałe ponieważ na wskaźniki te, w skaligospodarki, oddziałują silniej zmiany w pozostałych sferach gospo-darki (wydajność i produktywność jest tu znacznie wyższa). Budow-nictwo i związana z nim obsługa nieruchomości charakteryzują sięrelatywnie niskim poziomem tych wskaźników.

Ocena wartości merytorycznej prognozy. Oceniając wartośćmerytoryczną prognozy Komitetu Prognoz „Polska w XXI wieku”przy Prezydium PAN można stwierdzić, że do jej zalet należy zali-czyć pogłębione analizy zmian sektorowych w zakresie wielkości istruktury produkcji oraz usług, a także odpowiadających im parame-trów efektywnościowych.

Osiągnięte pod tym względem wyniki należą do rzadko spotyka-nych w tego typu opracowaniach. Do mankamentów z kolei należyzaliczyć słabe osadzenie badanych wariantów prognoz w systemiemakroproporcji gospodarczych (niepewność co do określenia ogól-nego tempa wzrostu gospodarczego, tempa wzrostu nakładów inwe-stycyjnych oraz poziomu zmian stóp inwestycyjnych – tych ostatnichdwu wskaźników w prognozie nie podano w sposób bezpośredni).

Nie przeprowadzono konsekwentnie prognozy w dwu warian-tach, zakładając słusznie, że wariant drugi ma charakter zbyt postu-latywny. Oznacza to jednak wadliwy dobór wariantów prognozy, cojest sporym uchybieniem merytorycznym.

6.3.2. Budownictwo w świetle strategii rozwoju Polski do2020 r. przedstawionej przez Komitet Prognoz „Polska 2000Plus” przy Prezydium PAN

Miejsce budownictwa w podstawowych makroproporcjachgospodarczych. Celem nadrzędnym w 20-leciu 2001-2020 ma byćmaksymalne zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę od krajów UE

240

pod względem poziomu PKB na 1 mieszkańca.58 Aby ten cel osią-gnąć zakłada się średnie tempo wzrostu PKB na poziomie 5–6%rocznie odpowiednio w dwu wariantach.

W wariancie I (tzw. realnym) wynosi ono dla całego okresu ob-jętego prognozą około 5%, zaś w wariancie II (tzw. optymistycz-nym) około 6% – tablica 50.

Tablica 50. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne rozwoju gospo-darki w latach 2001-2020 w ujęciu wariantowym (w %)

Indeks (2000=100)2001–2010 2011–20202010 2020

Wyszczególnienie

w. I w. II w. I w. II w. I w. II w. I w. IIPKB 5,1 5,6 4,4 6,0 165 172 254 324Spożycie indywidualne 4,8 4,9 3,6 5,6 160 161 227 277Spożycie zbiorowe 2,8 3,0 3,0 3,6 132 135 177 192Inwestycje 7,2 9,1 6,2 5,8 201 239 335 422Stopa inwestycji (nakoniec okresu) 27,3 31,3 26,7 27,9 - - - -Produkcja budowlana 4,9 7,1 5,4 6,3 161 198 277 334

Źródło: Strategia rozwoju Polski, op. cit.

Ocenia się, że realizacja powyższych wskaźników makroekono-micznych wymagałaby poniesienia nakładów inwestycyjnych wskali gospodarki w dwudziestoleciu w I wariancie w wysokości 6,3bln zł (w cenach z 1998 r.), a w II wariancie w wysokości 7,5 bln zł.

Zakładając udział robót budowlano-montażowych w nakładachinwestycyjnych w okresie objętym prognozą w wysokości około40%, łączną wartość produkcji budowlanej w 20-leciu można osza-cować na poziomie około 2,8 bln zł w wariancie I oraz około 3,4 blnzł w wariancie II.

W całym 20-leciu daje to średnioroczne tempo wzrostu produkcjibudowlanej w wariancie pierwszym na poziomie 5,4% i w warianciedrugim – 6,3%.

58 Strategia rozwoju Polski do roku 2020, Komitet Prognoz przy Prezydium

PAN, ELIPSA, Warszawa 2000.

241

Wielkość i struktura produkcji budowlanej na tle popytu in-westycyjnego i proporcji jego podziału do 2020 r. Wzrost nakła-dów inwestycyjnych, w cenach stałych, w 2020 r. w relacji do 2000r. wzniósłby w wariancie pierwszym 333%, zaś w wariancie drugim– 425%. Oznaczałoby to, że nakłady inwestycyjne do 2020 r. mo-głyby wzrosnąć trzykrotnie lub czterokrotnie.

Zapotrzebowanie na inwestycje oraz ich podział wpłynie nawielkość i strukturę produkcji budowlanej (tablica 51). W celu okre-ślenia struktury rozmieszczenia nakładów inwestycyjnych i produk-cji budowlanej wyodrębniono wśród nich 3 grupy, tj.:

a) inwestycje i produkcja budowlana, które wyrażają stałe prio-rytety polityki gospodarczej (rolnictwo, ochrona zdrowia, ochronaśrodowiska, infrastruktura transportowa, bezpieczeństwo energe-tyczne i obronność kraju);

b) inwestycje i produkcja budowlana, które wyrażają zmiennepriorytety polityki gospodarczej (edukacja i nauka, przemysły wyso-kiej techniki, technologia informacyjna i budownictwo mieszkanio-we);

c) inwestycje i budownictwo pozostałych rodzajów.

242

Tablica 51. Poziom i struktura produkcji budowlanej do 2020 r. (w mldzł, ceny z 1998 r.)

Łączna wartość p-bmw latach 2001-2020

20202000=100

Struktura w 2020r (%)

Wyszczególnienie

w I w II w I w II

Struktura wl. 1998-

2000 (%) w I w IIOgółem 2.830 3.400 277 334 100,0 100,0 100,0W tym: A. Roboty budowlaneobjęte stałym priorytetem 870 920 235 260 32,8 40,0 39,71. rolnictwo i żywność 150 155 195 200 4,9 6,1 6,32. ochrona zdrowia 60 65 335 345 4,0 3,5 3,23. środowisko 350 395 370 425 3,4 4,6 4,44. inf. transportowa 110 115 250 255 13,0 16,2 15,85. energetyka 190 180 190 195 7,1 9,1 9,46. obrona narodowa 10 10 138 147 0,4 0,5 0,6B. Roboty budowlane objętezmiennym priorytetem 1.190 1.510 382 621 23,9 30,7 32,57. edukacja i nauka 90 100 343 377 5,2 6,4 6,88. technologie informacyjne 390 520 615 856 0,4 0,8 1,29. poz. wysokie techniki 40 70 363 631 0,3 0,5 0,610. mieszkania 670 820 430 540 14,7 23,5 23,5C. Pozostałe roboty budowlane 770 970 210 263 43,3 29,3 27,8

Źródło: Opracowano na podstawie danych „Strategii rozwoju Polski do2020 r.” op. cit.

Z przedstawionych w tab. 51 danych wynika, że do roku 2020należy spodziewać się następujących zmian w strukturze produkcjibudowlanej:

a) zwiększenie udziału robót budowlanych, objętych stałym prio-rytetem polityki gospodarczej, z 32,8% (średnio z lat 1998-2000) dookoło 40% w obu wariantach;

b) zwiększeniu udziału robót budowlanych o zmiennych priory-tetach polityki gospodarczej z 23,9% (średnio z lat 1998-2000) do27–30% w wariancie I i do 32,5% w wariancie II.

c) zmniejszenia udziału w pozostałych, nie wymienionych wpriorytetowych, rodzajach robót z 43,3% (średnio z lat 1998-2000)do 27,8–29,3% w zależności od wariantu.

243

6.4. Porównanie podstawowych wskaźników rozwoju gospo-darki i budownictwa do 2010 r.

Ponieważ prognozowanie jest obarczone ryzykiem braku trafno-ści dlatego w celu jego ograniczenia przeprowadzono porównaniebadanych prognoz. Jak widać z poniższych zestawień wykazują oneznaczne różnice, dlatego wydaje się właściwe krytyczne podejście dotych prognoz, w celu wyboru wariantu lepszego.

Prognoza Ministerstwa Finansów. Opracowano także trzy wa-rianty rozwoju gospodarczego. W wariancie "aktywnym" założonopodniesienie tempa wzrostu do poziomu pożądanego tj. około 6–8%.Wymagałoby to zwiększenia stopy inwestycji z około 20% (w latach1995–1998) do około 34% w okresie objętym prognozą.

W wariancie "ostrzegawczym" przyjęto stabilizację stopy inwe-stycji na poziomie około 25,7% PKB w całym okresie prognozy.Wpłynęło to na zmniejszenie długotrwałego tempa wzrostu gospo-darczego do poziomu 3–4%.

Wreszcie w wariancie "pasywnym" założono utrzymanie tempawzrostu PKB na poziomie 4–5% w całym okresie prognozy. Założo-no wzrost stopy inwestycji z 26% w 2000 r. do prawie 31% w 2010r. Przy powyższych założeniach produkcja budowlana wzrastałabyśredniorocznie w wariancie "aktywnym" na poziomie 7%, w warian-cie "pasywnym" – 5,9%, natomiast w wariancie "ostrzegawczym" wtempie 3,7%.

Prognoza European Construction Research. Nie przedstawio-no wskaźników makroekonomicznych rozwoju gospodarczego. Pro-gnozy rozwoju budownictwa nie powiązano z rozwojem gospodarki.Średnioroczne tempo wzrostu produkcji budowlanej ogółem przyjętona poziomie 7,2%.

Prognoza PAN – "Polska w XXI wieku". Opracowano dwawarianty rozwoju gospodarczego. W wariancie I przyjęto średnio-roczne tempo gospodarczego na poziomie 4,4%, zaś w wariancie II6,7%. Nie opracowano wariantowych zmian stóp inwestycji w okre-sie objętym prognozą. Autorzy prognozy za realny uznają wariant Irozwoju gospodarczego. Wariant II ma charakter postulatywny. Po-

244

wyższe tempa wzrostu gospodarczego powodują, że produkcja bu-dowlana wzrastałaby w wariancie I średniorocznie na poziomie4,3%, zaś w wariancie II – 5,9%.

Prognoza PAN „Polska 2000 Plus”. Sporządzono dwa wariantyrozwoju gospodarczego, tj. wariant I (realny) oraz wariant II (opty-mistyczny). W wariancie realnym założono średnioroczne tempowzrostu PKB na poziomie 5,1%, zaś w wariancie optymistycznym wwysokości 5,6%. Realizacja powyższego tempa wzrostu wymagała-by stóp inwestycji (liczonych na koniec okresu prognozy) w wyso-kości odpowiednio 27,3 oraz 31,3% PKB.

Przy powyższych wskaźnikach wzrostu gospodarczego produk-cja budowlana wzrastałaby w wariancie I w średniorocznym tempiewynoszącym 4,9% oraz w wariancie II w średniorocznym tempie wwysokości 7,1%.

Porównanie wskaźników makroekonomicznych analizowanychprognoz rozwoju gospodarki i budownictwa przedstawiono w tablicy52.

Tablica 52. Porównanie podstawowych wskaźników z prognoz rozwojugospodarki i budownictwa do 2010 r. (w %)

MF ECR PAN „Polska 2000Plus”

Wyszczególnienie

w I w II w III - w I w II w I w IIPKB (wytworzony) 6-8,0 4-5,0 3-4,0 - 4,4 6,7 5,1 5,6inwestycje 11,3 5,9 3,5 - - - 7,2 9,1Udział inwestycji wPKB 33,7 30,8 25,7 - - - 27,3 31,3Produkcja budowlana 7,0 5,9 3,7 7,2 4,3 5,9 4,9 7,1

Źródło: opracowano na podstawie danych z badanych prognoz.

Zestawienie wskaźników zawartych w tablicy 52 może stanowićpodstawę do analizy trafności prognoz przy różnych uwarunkowa-niach społecznych i gospodarczych mających wpływ na tempo wzro-stu gospodarczego oraz odpowiadające mu tempo rozwoju budow-nictwa. Przy obecnych realiach gospodarczych (kryzys systemu fi-

245

nansów publicznych, wyraźne spowolnienie tempa wzrostu gospo-darczego itp.) nietrafne wydają się prognozy do 2010 r. zakładającetempo wzrostu gospodarczego znacznie wyższe niż 4%–4,5% śred-niorocznie. Stąd za realny można uznać obecnie wariant III (ostrze-gawczy) prognozy Ministerstwa Finansów, oraz wariant I prognozyPAN. W tych warunkach wariant I z prognozy „Polska 2000 Plus”może być traktowany jedynie jako wariant maksymalny (postulowa-ny).

6.5. Możliwy rozwój budownictwa do 2010 r. w świetle do-tychczasowych badań prognostycznych

6.5.1. Średniookresowe uwarunkowania rozwoju budownic-twa

Podstawowe znaczenie dla rozwoju budownictwa i gospodarkido 2010 r. mają prognozy krótkookresowe dla lat 2001-2005. Przed-stawiona przez rząd w styczniu 2002 r. strategia rozwoju gospodarkiPolski zakłada wzrost PKB w 2002 r. o 1%, w roku 2003 o 3,1% i w2004 r. o 4,9%. Na tym tle podstawowe wskaźniki rozwoju budow-nictwa do 2005 r. według przewidywań ASM – Centrum BadańAnaliz Rynku przedstawiają się następująco (tablica 53):Tablica 53. Prognoza dla sektora budowlanego na lata 2002-2005 (wa-riant bazowy, rok poprzedni = 100)

Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005Produkcja budowlana 97,0 103,5 105,0 104,8Wartość dodana w budownictwie 98,5 103,1 104,6 104,3Ceny produkcji budowlanej 101,2 101,4 101,5 102,0Nakłady brutto na środki trwałe w budownic-twie 97,8 102,6 104,5 104,6

Źródło: "Biuletyn Informacyjny Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast"nr 3 z 2002 r.

Realizacja powyższych dynamik w sektorze budowlanym spowo-duje, że wartość produkcji budowlano-montażowej do 2005 r. będzienastępująca (ceny z 2000 r.):

246

2000 r. – 91,9 mld zł,2001 r. – 85,5 mld zł,2002 r. – 82,9 mld zł,2003 r. – 85,8 mld zł,2004 r. – 90,1 mld zł,2005 r. – 94,4 mld zł.Oznacza to, że dopiero w 2005 r. możliwe będzie osiągnięcie

wartości produkcji budowlano-montażowej z 2000 r. Świadczy too skali załamania dynamiki produkcji budowlanej na przełomie wie-ków, większej niż na przełomie dekad z lat osiemdziesiątychi dziewięćdziesiątych.

6.5.2. Wpływ średniookresowych uwarunkowań na podsta-wowe proporcje gospodarcze do 2010 r.

Do analizy podstawowych makroproporcji rozwoju kraju do2010 r. wykorzystuje się z najbardziej aktualną dwuwariantową pro-gnozę opracowaną przez Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przyprezydium PAN. W prognozie tej założono, że średnioroczne tempowzrostu PKB wyniesie około 5–6% rocznie (w wariancie I wynio-słoby ono 5,1% zaś w wariancie II – 5,6%). Tempo wzrostu nakła-dów inwestycyjnych szacuje się na poziomie 7,2% w wariancie I iodpowiednio 9,1% w wariancie II. Stopa inwestycji w 2010 r. wy-niosłaby w wariancie I – 27,3%, zaś w wariancie II – 31,3%.

Ocenia się, że osiągnięcie takiego tempa wzrostu wymagałobyponiesienia nakładów inwestycyjnych, w wariancie I o wartości 3,7bln zł, natomiast w wariancie II w wysokości 4,7 bln zł. Oznaczałobyto wzrost nakładów inwestycyjnych, w cenach stałych z 1998 r., wroku 2010 w stosunku do roku 2000, w wariancie pierwszym do201%, a w wariancie drugim do 237%.

Mając jednak na uwadze przedstawione (w pkt. 6.5.1) średnio-okresowe uwarunkowania rozwoju gospodarki do 2010 r. w postacizałamania się dynamiki rozwoju gospodarczego w latach 2000-2001i przewidywań dotyczących lat 2002-2005 oraz ich konsekwencji dlapodstawowych makroproporcji do 2010 r. (autorzy prognozy PANtych uwarunkowań nie znali), można powiedzieć już obecnie, że

247

wariant II prognozy PAN staje się koncepcją mało realną, natomiastwariant I może być traktowany raczej jako prognoza pożądana.

6.5.3. Możliwe kierunki rozwoju budownictwa do 2010 r.

Na tle zarysowanych makroekonomicznych uwarunkowań roz-woju budownictwa do 2010 r. oraz podstawowych jego zadań przed-stawiono przewidywany poziom i strukturę produkcji budowlanej do2010 r. wg Strategii rozwoju Polski do 2020 r. (tablica 54).

Tablica 54. Poziom i struktura produkcji budowlanej do 2010 r. (mld zł,ceny z 1998 r.)

WyszczególnienieŁączna wartośćp-bm w latach

2000-2010

20102000=100

Struktura p-bmw latach 1998 -

2000

Struktura p-bmw 2010 r

w I w II w I w II w I w IIOgółem 1.640 2.020 161 198 100,0 100,0 100,0W tym: A. roboty bud.objęte stałym prioryte-tem

510 600 136 164 32,8 37,6 38,4

1. rolnictwo i żywność 110 120 121 130 4,9 5,2 5,82. ochrona zdrowia 35 40 194 217 4,0 3,8 3,63. środowisko 185 250 215 268 3,4 4,0 4,24. infrastrukturatransportowa

64 70 145 160 13,0 15,3 15,0

5. energetyka 110 113 110 123 7,1 8,9 9,26. obrona narodowa 6 7 117 129 0,4 0,5 0,6B. Roboty bud. objętezmiennym priorytetem 690 940 192 390 23,9 27,4 28,17. edukacja i nauka 55 65 198 237 5,2 5,6 5,88. techniki informacyj-ne

220 310 357 539 0,4 0,5 0,6

9. pozostałe technikizaawansowane

25 45 211 397 0,3 0,4 0,5

10. mieszkania 390 520 250 340 14,7 20,9 20,9C. Pozostałe roboty 440 480 122 166 43,3 35,0 33,5

Źródło: Opracowano na podstawie danych Strategii rozwoju Polski do 2020r., op. cit.

Z tabeli wynika, że w proporcjach pomiędzy różnymi wyżejwymienionymi grupami inwestycji i robót budowlanych należy spo-dziewać się do roku 2010 następujących zmian:

248

a) zwiększenie udziału robót budowlanych, objętych stałym prio-rytetem polityki gospodarczej, z 32,8% (średnio z lat 1998-2000) do37–38% w wariancie I i do 38–39% w wariancie II;

b) znacznego zwiększenia swobody wyboru, co znajduje wyrazw zwiększeniu udziału robót budowlanych o zmiennych priorytetachpolityki gospodarczej z 23,9% (średnio z lat 1998-2000) do 27-28%odpowiednio w wariancie I i wariancie II. Założono trzy głównepriorytety, którym przyznaje się strategiczne znaczenie w propono-wanych kierunkach rozwoju (techniki informacyjne i pozostałe tech-niki zaawansowane oraz budownictwo mieszkaniowe);

c) zmniejszenia udziału w pozostałych, nie wymienionych wpriorytetowych, rodzajach robót z 43,3% (średnio z lat 1998-2000)do 35% w wariancie I i do 33% w wariancie II;

W wariancie II najwyższy wzrost poziomu budownictwa do roku2010 w stosunku do roku 2000 wykazywałyby następujące rodzajerobót budowlanych:

d) w kompleksie technologii informacyjnych (ponad 3–5 krotnywzrost robót budowlanych), obejmujących telekomunikację i infor-matykę, co tłumaczy się kierunkiem współczesnego postępu techno-logicznego i koniecznością nadrobienia opóźnień;

e) w kompleksie budownictwa mieszkaniowego (2–3 krotnywzrost robót budowlanych), co wynika z wyjątkowo niskiej bazywyjściowej lat 1995-2000 oraz z powodu nadania temu zadaniu wy-sokiego priorytetu w ramach strategii;

f) w ochronie środowiska (ponad 2-krotny wzrost robót budow-lanych), co wynika z międzynarodowych zobowiązań Polski w ra-mach akcesji do UE oraz likwidacji opóźnień powstałych w ubie-głych latach;

g) w kompleksie przemysłów technik zaawansowanych (2–4krotny wzrost robót budowlanych), co częściowo tłumaczy się ko-niecznością odrobienia opóźnień z lat 1989-2000 oraz wysokiegotempa postępu technologicznego w tych dziedzinach;

h) w kompleksie edukacji i nauki (ponad 2-krotny wzrost robótbudowlanych), gdzie lokują się główne priorytety strategii, a głów-nym kierunkiem będzie komputeryzacja wszystkich szczebli naucza-

249

nia, co nie wymaga relatywnie wielkich robót budowlano-montażowych.

Relatywnie wolniejszego wzrostu robót budowlanych od ichwzrostu ogółem można oczekiwać do 2010 r. w takich działach ob-jętych stałym priorytetem, jak:

i) w kompleksie infrastruktury transportowej (1,5-krotny wzrostrobót budowlanych), gdzie można spodziewać się wysokich wydat-ków głównie na budowę autostrad, natomiast wolniejszego tempaprzyrostu robót budowlanych w transporcie kolejowym i morskim;

j) w kompleksie obronności kraju (1,2-krotny wzrost robót bu-dowlanych), gdyż podejmowane tu inwestycje będą miały główniecharakter nakładów na modernizację wyposażenia armii, a nie naroboty budowlane;

k) w kompleksie rolnym i wyżywienia (1,2-1,3 krotny wzrost ro-bót budowlanych), gdzie inwestycje budowlane będą związane zewznoszeniem obiektów dla gospodarki wielkotowarowej oraz z roz-wojem infrastruktury technicznej wsi;

l) w kompleksie bezpieczeństwa energetycznego (1,2-krotnywzrost robót budowlanych), gdzie podejmowane będą inwestycjebudowlane zmierzające do oszczędności zużycia paliw i energii orazintensyfikacji zużycia paliw odnawialnych.

Wolniejszego wzrostu robót budowlanych niż całości produkcjibudowlanej (1,2–1,7-krotny wzrost robót budowlanych do 2010 r.)można spodziewać się w pozostałych robotach budowlanych nieobjętych priorytetami stałymi i zmiennymi polityki gospodarczej.Wzrost robót budowlanych może dotyczyć głównie pośrednictwafinansowego oraz wybranych usług rynkowych. W tradycyjnychdziałach przemysłu ciężkiego, podlegających rekonstrukcji, nie nale-ży spodziewać się większych inwestycji budowlanych. W przemy-słach konsumpcyjnych, które główne inwestycje budowlane (moder-nizacja, przebudowa) mają już za sobą (lata 1993-1998), wzrost ro-bót budowlanych nie będzie zapewne tak dynamiczny jak dotych-czas.

250

6.5.4. Warunki usprawnienia mechanizmu rynkowego bu-downictwa

Do mocnych stron rynku budowlanego w Polsce można zaliczyć:korzystne położenie geograficzne, duże rozmiary rynku budowlane-go w tej części Europy, zróżnicowanie działalności produkcyjnej,dużą liczbę firm produkcyjnych i usługowych, kadrę naukową i ab-solwentów uczelni o profilu nowoczesnych technologii, koszty pracyniższe niż w krajach UE. Do jego słabych stron można zaliczyć:małą skłonność do oszczędzania, relatywnie niski poziom innowa-cyjności budownictwa i zarządzania nim, niedostatek instrumentówfinansowych dla MSP, niską zdolność przedsiębiorstw do samofi-nansowania inwestycji, bariery biurokratyczne oraz wysokie obcią-żenia podatkowe, słabą infrastrukturę techniczną kraju, małe umie-jętności do współpracy instytutów i firm krajowych z partneramizagranicznymi.

Dostosowania po stronie popytu budowlanego. Działaniazwiększające efektywny popyt to: poprawa kondycji gospodarki,wzrost oszczędności, promowanie Polski jako miejsca lokalizacjiinwestycji, tworzenie przyjaznego otoczenia do podejmowania inwe-stycji, stworzenie nowych rozwiązań prawnych dla wspierania inwe-stycji, ułatwianie dostępu do kredytów dla budownictwa, wzmocnie-nie działalności inwestycyjnej i budowlanej.

Poprawa kondycji gospodarki. Wielkość i struktura popytu bu-dowlanego jest uzależniona od dobrego stanu gospodarki. Poprawatego stanu wymaga działań w następujących obszarach: wzrostuoszczędności, koordynacji polityki monetarnej i fiskalnej z politykązatrudnienia oraz polityką kursową, ograniczenia deficytu finansówpublicznych, reformy systemu podatkowego i ceł (obniżanie obcią-żeń podatkowych dla przedsiębiorstw, stabilizacji systemu podatko-wego w średnim i długim okresie); wspierania rozwoju regionalnegoi eksportu oraz zakończenie restrukturyzacji i prywatyzacji gospo-darki.

251

Wzrost oszczędności. Aby osiągnąć cele inwestycyjne i bu-dowlane, inwestycje winny wzrastać z poziomu 25% PKB w latach1999-2001 do około 35% PKB w drugiej połowie bieżącego dziesię-ciolecia. Oszczędności krajowe uzyskiwane głównie przez przedsię-biorstwa, wynoszą obecnie około 20% PKB. Oszczędności zagra-niczne w postaci pożyczek oraz dopływu inwestycji bezpośrednichwynoszą około 5% PKB. Brakujące oszczędności w wysokościokoło 10% PKB winny pochodzić z sektora publicznego i prywatne-go oraz z zagranicy. Po wejściu Polski do UE transfery netto wynio-są około 2% PKB, by z czasem wzrosnąć do 3% PKB. Z uwagi naumacnianie się gospodarki na arenie międzynarodowej mogą wzro-snąć też bezpośrednie inwestycje zagraniczne.

Ponadto przedsiębiorstwa będą zapewne w większym stopniu ko-rzystać z kredytów zagranicznych na sfinansowanie swoich projek-tów inwestycyjnych. Łączny wzrost dopływu oszczędności zagra-nicznych winien wynieść około 3–4% PKB.59 Wydatki inwestycyjnew sektorze publicznym można będzie zwiększyć o 1% PKB w ciągunajbliższych kilku lat, aby następnie w drugiej połowie dekadyzwiększyć je do około 4–5% PKB. Udział sektora prywatnego wi-nien także kształtować się na poziomie 3–4% PKB. Oszczędności temogłyby być wsparte środkami z funduszy celowych oraz oszczęd-nościami własnymi obywateli na cele mieszkaniowe.

Ułatwienie dostępu do kredytów dla budownictwa. Moderni-zacja majątku trwałego MSP budowlanych związana jest z ułatwia-niem dostępu do nisko oprocentowanych kredytów. Rolą państwajest stymulowanie rozwoju małych i średnich firm budowlanychpoprzez zewnętrzne źródła finansowania, np. poprzez banki komer-cyjne, przy gwarancjach udzielanych przez publiczny fundusz roz-woju MSP. Rozważenia wymaga zatem wsparcie rozwoju lokalnychfunduszy poręczeń i gwarancji kredytowych oraz doradztwa, zwłasz-cza w zakresie eksportu budownictwa.

Wzmocnienie działalności inwestycyjnej i budowlanej. Dogłównych celów wzmocnienia działalności inwestycyjnej i budowla- 59 S. Gomułka, Recepta na wzrost, „Rzeczpospolita” z 21 grudnia 2001 r.

252

nej zalicza się: (a) wzrost inwestycji tworzących nowe miejsca pracy,(b) powiązanie działalności inwestycyjnej z innowacyjnością tech-nologiczną gospodarki zwiększającą jej konkurencyjność, (c) inwe-stowanie w regionach wymagających modernizacji, (d) wzrost inwe-stycji wpływających na poprawę stanu środowiska naturalnego.

Promowanie Polski jako miejsca lokalizacji inwestycji. Uży-teczny byłoby ściślejsze niż dotąd powiązanie działalności radcówhandlowych, PAIZ oraz przedsiębiorców w celu promocji Polskijako dobrego miejsca do lokalizacji inwestycji (promocja osiągnięćgospodarczych kraju oraz wybranych sektorów gospodarczych,możliwości prywatyzacyjnych itp.), promowanie wybranych regio-nów gospodarczych i ich zalet inwestycyjnych (przygotowanie in-formacji o regionach, promowanie inwestycji od podstaw w celuredukcji bezrobocia, promocja lokalnych marek) oraz promocja in-westycji w dziedzinach dotyczących innowacji technologicznych(przygotowanie bazy danych o tych dziedzinach oraz o potencjal-nych obszarach współpracy).

Tworzenie przyjaznego otoczenia dla podejmowania inwesty-cji. Proponowane działania polegałyby na: (a) tworzeniu systemuzachęt dla inwestorów, (b) dostosowaniu infrastruktury technicznejkraju do wymogów nowoczesnej gospodarki oraz (c) poprawa kli-matu dla prowadzenia działalności inwestycyjnej. Wprowadzaniesystemu zachęt dla inwestorów polegałoby na:

– określeniu warunków i form udzielania pomocy publicznejinwestorom,

– określeniu priorytetów inwestycyjnych,– przygotowanie ustawy o wspieraniu inwestycji.

Dostosowanie infrastruktury technicznej do wymogów nowocze-snej gospodarki polegałoby na: modernizacji i rozwoju sieci drogo-wej i kolejowej oraz dostosowaniu ich do standardów unijnych, po-prawie dostępu do portów morskich, rozbudowie portów lotniczychoraz poprawie transportu w miastach. Zmiana klimatu w podejmo-waniu działalności inwestycyjnej zmierzałaby do: dalszego przeglą-du prawa dotyczącego działalności inwestycyjnej i skoordynowaniago z przepisami krajowej polityki gospodarczej, dostosowania pol-

253

skiego systemu prawnego dotyczącego działalności inwestycyjnej dosystemu unijnego (w tym także w zakresie MSP) oraz uproszczeniaprocedur administracyjnych dla cudzoziemców podejmujących bez-pośrednie inwestycje w Polsce. W ogólnych zarysach chodziłoby opowrót do idei Rządowego programu popierania inwestycji uchwa-lonego w 2001 roku i zaniechanego w warunkach zapaści finansówpublicznych.60

Sposoby zwiększania inwestycji. Trzeba poszukiwać też dal-szych rozwiązań prawnych dla wspierania inwestowania w Polsce,skoordynowanych z prawem o działalności gospodarczej oraz o po-mocy publicznej dla przedsiębiorstw. Warunki udzielania zachętinwestycyjnych przedsiębiorstwom i sposoby monitorowania przy-znanej pomocy trzeba uczynić bardziej jasne i zmniejszyć w nichelement uznaniowości. Wśród instrumentów finansowych ważny jestsystem zachęt inwestycyjnych w postaci ulg i pomocy finansowej dlaprzedsiębiorstw w celu przygotowania infrastruktury pod inwestycje,kredyty oraz gwarancje dla przedsiębiorstw (tworzenie funduszyzwiększonego ryzyka). Systemy te należy powiązać z transferami zUE na rozwój regionów.

Dostosowania po stronie podaży budowlanej. Po stronie poda-ży działania winny mieć na celu: wspieranie rozwoju małych i śred-nich firm budowlanych, uelastycznienie rozwiązań w zakresie prawapracy i rynku pracy dostosowanego do specyfiki procesu budowla-nego oraz od sprawnego systemu edukacji wpływającej na wzrostwydajności pracy w budownictwie, dostosowanie profilu firm dopotrzeb klientów, wdrożenie systemów zarządzania jakością bu-dowlaną i ochroną środowiska.

Wspieranie rozwoju małych i średnich firm budowlanych.Konieczności szybkiego tworzenia nowych miejsc pracy w budow-nictwie w celu zmniejszania w nim rozmiarów „szarej strefy” sprzy-jają ułatwienia w zakładaniu oraz działaniu małych i średnich firm 60 Strategia zwiększenia inwestycji, dokument opracowany przez Minister-

stwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów 13 marca 2001 r.

254

poprzez upraszczanie wydawania zezwoleń, koncesji i kontyngentówdla tych firm, rozwój funduszy modernizacji terenów wiejskich, fi-nansujących budowę infrastruktury na tych obszarach oraz wspiera-jących prowadzenie działalności gospodarczej na tych terenach.Sprzyjałoby temu stworzenie publicznej służby bezpłatnej pomocyprawnej (zezwolenia na uruchomienie działalności, uzyskanie rego-nu, NIP, założenia konta bankowego itp.) przy zakładaniu firm naterenach wiejskich.

Uelastycznienie prawa pracy i rynku pracy poprzez uwzględ-nienie specyfiki budownictwa. Polskie regulacje dotyczące rynkupracy nie są dostosowane, tak jak w krajach UE, do firm o różnejwielkości i charakteru produkcji. Sytuacja na rynku budowlanymwymaga elastyczności, w tym zwłaszcza dostosowania rytmu pracydo zamówień na roboty budowlane. Tymczasem Kodeks pracysztywno reguluje ośmiogodzinny dzień pracy. W branży budowlanejpraca jest sezonowa. W zimie wydajność pracy spada o trzy czwartestanu normalnego. Dlatego w sezonie pracuje się po kilkanaście go-dzin dziennie. Pracownicy budowlani nie uskarżają się na ten stanrzeczy, ponieważ dochody w sezonie muszą starczyć na utrzymaniew całym roku.

Usprawnienie systemu edukacji. Istnieje olbrzymia luka po-między systemem edukacji i kwalifikacji pracowników budownictwaw Polsce i w krajach UE.61 Wadliwy system edukacji przyczynia siędo wzrostu kosztów działania firm budowlanych głównie poprzezniski stopień innowacyjności i przedsiębiorczości zatrudnionychpracowników prowadząc do niskiej wydajności pracy, obniżki zy-sków oraz utraty zdolności konkurencyjnej na rynku budowlanym.Warto zastanowić się nad wdrożeniem skutecznego programu wy-równywania szans rozwojowych dla wszystkich krajowych firmbudowlanych, w porównaniu z firmami zagranicznymi, zwłaszczadla MSP budowlanych. Konieczne jest także przekazanie odpowied-

61 E. Zawadzki, Europejski rynek budowlany, BSiE, Raport nr 186, gru-

dzień 2000 r.

255

nich środków na badania naukowe tak, aby zapewnić finansowaniebadań nad wdrożeniem nowych technologii budowlanych.

Konieczność przekształceń firm na rynku budowlanym.Świadomość problemów i konsekwencji przystąpienia Polski doeuropejskiego rynku budowlanego wśród krajowych menedżerówjest niska, szczególnie wśród małych firm budowlanych. Jak wyka-zują badania przeprowadzone na próbie 950 firm62 przez Cap GeminiErnst & Young większość menedżerów z firm najmniejszych zatrud-niających do 5 osób (63%), oraz małych i średnich (52%), nie jest wstanie określić, czy przewidywane na 2006 r. wprowadzenie euro,jako waluty obowiązującej w Polsce, leży w interesie ich firm. Więk-szość dużych firm (68%) planuje lub już rozpoczęła przygotowaniado uruchomienia tzw. programu eurotransformacji. W przypadkufirm małych i średnich, sytuacja jest dokładnie odwrotna. Przygoto-wań do zmian wewnątrz firm w związku z wprowadzeniem euro nierozpoczęło jeszcze 87% firm najmniejszych oraz 77% małych i śred-nich.

Zasadniczą rolę w procesach dostosowawczych budownictwa doeuropejskiego rynku budowlanego odegrają polskie przedsiębiorstwabudowlane. Zadaniem tych przedsiębiorstw będzie utrzymaniei zwiększenie, w warunkach liberalizacji przepływu usług budowla-nych i czynników produkcji budowlanej, elastyczności działaniai poprawy konkurencyjności na rynku europejskim. Będą one mu-siały obniżyć koszty produkcji budowlanej, wdrożyć nowoczesne,ofensywne techniki zarządzania i marketingu oraz pozyskać krajowyi zagraniczny kapitał dla sfinansowania inwestycji eliminującychlukę technologiczną między firmami polskimi i unijnymi.

Strategia dostosowawcza firm budowlanych w Polsce winnaprowadzić do wzrostu wydajności pracy, a w dziedzinach, w którychjest to niezbędne (wymiana przestarzałych maszyn i urządzeń bu-dowlanych, poprawa poziomu innowacyjności i wyszkolenia), doradykalnych działań restrukturyzacyjnych i dostosowawczych.

62 Polska - UE. Do transformacji przygotowują się nieliczni, „Rzeczpospo-

lita” z 16 stycznia 2002 r.

256

Kluczowe znaczenie mają działania dostosowawcze tak, aby pol-skie przedsiębiorstwa budowlane dokonały rachunku skutkówwprowadzenia zmian oraz dostosowały do nich swoje plany i działa-nia. Współpraca ze środowiskiem naukowym na tym polu mogłabybyć korzystna dla obu stron. Strategia dostosowawcza polskich firmbudowlanych powinna być oparta na zebraniu odpowiednich infor-macji i ocenie nowych możliwości rozwoju, jak i wzrostu poziomukonkurencji. W szczególności strategia ta winna uwzględniać:

• dopasowanie profilu działalności firmy do potrzeb określo-nych klientów poprzez radykalną poprawę organizacji pracy, wpro-wadzenie systemu konsekwentnej kontroli wszystkich działów i bu-dów oraz minimalizacji kosztów;

• opracowanie planów wykorzystania swobodnego dostępu dounijnego rynku budowlanego dla zwiększenia skali produkcji bu-dowlanej oraz przeprowadzenia zmian w zarządzaniu, które pozwoląna ekspansję rynkową. Dotyczy to w szczególności wdrażania sys-temów zarządzania jakością (ISO 9000) i ochrony środowiska (ISO1400), a także wdrażania najlepszych technologii budowlanych zpunktu widzenia ochrony środowiska oraz efektywności wykorzy-stania energii;

• opracowanie planów sfinansowania inwestycji niezbędnychdla sprostania zwiększonej presji konkurencyjnej, w tym równieżposzukiwania partnerów kapitałowych w kraju i za granicą;

• opracowanie średnio- i długookresowych planów zwiększeniawydajności pracy i poprawy konkurencyjności produkcji budowla-nej.

Uwagi końcowe

Kluczowym wyzwaniem, przed którym stoi polskie budownic-two jest udział w europejskim rynku budowlanym. Problemy stądwynikające są poważne i wymagają skoordynowanych działań, za-równo ze strony rządowej, jak i sektora budowlanego. Akcesja Pol-ski do UE stanowi z jednej strony – szansę dla naszego budownic-

257

twa, ale z drugiej – stwarza realne zagrożenie wysoką konkurencyj-nością zachodnich koncernów budowlanych.

Z uwagi na specyficzne cechy sektora budowlanego, jedną z naj-skuteczniejszych metod podwyższenia konkurencyjności budow-nictwa jest proefektywnościowa konsolidacja sektora budowlanego.W ciągu najbliższych lat konsolidacja polskich firm budowlanychbędzie jednym z najważniejszych narzędzi budowy poziomu konku-rencyjności na europejskim rynku budowlanym. Konsolidacja pro-efektywno-ściowa jest również skuteczną zaporą przed wrogimprzejmowaniem rynku i likwidacją konkurenta.

Warunkiem koniecznym, aby konsolidacja zapewniła równowa-gę konkurencyjną na zliberalizowanym rynku budowlanym jest:

• podniesienie stabilności ekonomicznej i technicznej przed-siębiorstwa poprzez zróżnicowane inwestycje kapitałowe oparte nawysoko sprawnych technologiach i dużych mocach jednostkowych,

• budowa aliansów rynkowych w ramach dopuszczalnychprawem UE,

• realizacja przemyślanej strategii odtworzenia majątku wy-twórczego ze względu na stan techniczny firm budowlanych orazkonieczność dotrzymania restrykcyjnych standardów jakościowychUE,

• uzyskanie obniżki kosztów produkcji budowlanej, zarównojako efekt synergii, ale również jako wynik zasadniczej restruktury-zacji odpowiadającej współczesnym wymogom konkurencyjnym.

Polityka państwa może również odegrać ważną rolę w promowa-niu i wspieraniu konkurencyjności budownictwa:

• Rozwój i promocja programów B+R. Chodzi tu o wspieraniebadań podstawowych w budownictwie i materiałoznawstwie, pro-mowanie zdolności do zrozumienia przyszłych rynków i technologiibudowlanych, np. w drodze badań prognozujących a także o takiekształtowanie otoczenia budownictwa, które sprzyja badaniom inter-dyscyplinarnym, związkom karier naukowych z praktyką oraz upo-wszechnianiu technologii, które przyczyniać się będą do poprawykonkurencyjności budownictwa.

258

• Rozwój kwalifikacji. Programy szkoleniowe na wszystkichszczeblach kształcenia muszą być zmodyfikowane i dostosowane doświatowych trendów w tym zakresie umożliwiając wprowadzanienowych technologii.

• Wzmocnienie konkurencji i promowanie integracji rynkubudowlanego. Wielkie firmy budowlane pozostają głównymi pod-miotami w promowaniu zmian technologicznych w budownictwielecz trudno im wygospodarować odpowiednie środki na moderniza-cję. Samorządy zawodowe wspierane przez aktywną politykę pań-stwową powinny organizować łatwo dostępne praktyki zagranicznedla młodych inżynierów (a nie tylko dla studentów) poprzez zawie-ranie stosownych umów.

• Polityka przydziału środków. W sektorze budownictwa rządpozostaje ważnym klientem, nabywając projekty, towary i usługibudowlane. Obszary te mogą być wykorzystane do stymulowaniaosiągnięcia lepszych wyników w poziomie konkurencyjności bu-downictwa na drodze jego zmian technicznych i organizacyjnych.Taka polityka budowlana winna być prowadzona właśnie w warun-kach konkurencji budownictwa (pod warunkiem usprawnienia sys-temu zamówień publicznych tak aby taniość oferty nie była jedynymkryterium w przetargu ale by uwzględniano nowoczesność propono-wanych rozwiązań).

• Polityka regulacyjna. Głównym problemem jest tu zniesienieasymetrii we wzajemnym dostępie firm do rynków budowlanychmiędzy krajami UE i krajami CEFTA.

Działania powyższe winny przywrócić stabilność procesów bu-dowlanych, efektywność działalności firm budowlanych oraz rynkubudowlanego.

259

Załącznik 1

Model opisujący zmiany wielkości i struktury produkcji,zatrudnienia, środków trwałych i postępu technicznego w budowni-ctwie

Sposób w jaki czynniki produkcji budowlanej (praca, kapitał,technologia) współdziałają w wytwarzaniu produkcji budowlanej, możnabardziej szczegółowo opisać przy wykorzystaniu funkcji produkcji, którapokazuje wielkość produkcji budowlanej wytworzonej przy danychnakładach czynników produkcji.63

Zależność funkcyjną typu:

,t),...,xf(xP ttt 21= (1)gdzie:

tP – wartość produkcji budowlanej w danej branży w momencie(okresie) t,

tix – wielkość (wartość) nakładów (zasobów) i–tego czynnikaprodukcji budowlanej w momencie t,

t – zmienna czasowa reprezentująca postęp techniczny, opisującą tech-niczno-ekonomiczne zależności między czynnikami produkcji a wielkościąotrzymanych usług budowlanych nazywamy funkcją produkcji budowlanej.Funkcja może być wykorzystana także dla pomiaru i porównania wydajno-ści czynników produkcji budowlanej oraz pozwala na określenie możliwo-ści substytucji tych czynników oraz postępu technicznego.

Jednym z mierników pozwalających na mierzenie wydajnościczynników produkcji jest elastyczność produkcji względem i–tego czynnikaprodukcji równa:

t

ti

ti

tktti P

xdx

,t),...,xdf(x)E(x ⋅= 1

63 Podobny model zastosowali P. Woźniak i Z. Żółkiewski, Techniczna

efektywność produkcji w przemyśle i budownictwie, Zakład Badań Staty-styczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Zeszyt 213, Warszawa 1994.

260

gdzie przez titkt ,t)/dx,...,xdf(x 1 oznaczyliśmy pochodną cząstkowąfunkcji produkcji względem i-tego czynnika produkcji.

Elastyczność produkcji informuje o ile % rośnie produkcja budowlanajeśli nakład i-tego czynnika produkcji w momencie t rośnie o 1%. Elastycz-ność jest więc wielkością bezwymiarową, co umożliwia porównywanie zajej pomocą wydajności różnych czynników produkcji budowlanej.

Jedną z postulowanych własności funkcji produkcji winna być jej jed-norodność. Funkcja produkcji jest jednorodna w stopniu (µ) jeśli:

,t),...,xf(xa,t),...,ax,axf(ax tktµ

tktt 121 =Stopień jednorodności funkcji jest miernikiem zespołowej wydajności

czynników produkcji. Możliwe są tu trzy sytuacje:1) jeżeli µ < 1 to produkcja rośnie wolniej niż nakłady – wystąpi zja-

wisko zmniejszających się przychodów,2) jeżeli µ = 1 to produkcja rośnie w tym samym tempie co nakłady –

wystąpi zjawisko proporcjonalnych przychodów,3) jeżeli µ > 1 to produkcja rośnie szybciej niż nakłady – wystąpi

zjawisko rosnących przychodów.

Sumując można powiedzieć, że w pierwszym przypadku mamy maleją-cą, w drugim stałą, w trzecim rosnącą zespołową wydajność czynnikówprodukcji budowlanej.

Ważnym zagadnieniem procesu produkcji budowlanej jest problem za-stępowalności w tym procesie jednego czynnika przez drugi. W zależnościod realizowanej techniki produkcji budowlanej czynniki produkcji łączą sięw różnych proporcjach. Zjawisko substytucji pozwala na wybór optymalnejw danych warunkach techniki budowlanej (np. techniki maksymalizującejprodukcję budowlaną przy danych zasobach czynników). Podstawowymproblemem związanym z substytucją czynników produkcji jest ustalenie wjakim stosunku zastępują się wzajemnie poszczególne czynniki produkcji ijakie są realne możliwości tej zastępowalności.

Odpowiedź na pierwsze pytanie daje krańcowa stopa substytucjiRij czynników (i) oraz (j) równa:

tj

tkt

ti

tktij dx

),...,xdf(x:dx

),...,xdf(xR 11−=

Informuje ona o ile należy zwiększyć nakłady czynnika (i), aby przyspadku nakładów czynnika (j) produkcja budowlana nie uległa zmianie.Następnym miernikiem pozwalającym na analizę problemu substytucji jest

261

elastyczność krańcowej stopy substytucji δij czynników (i) oraz (j) wyrażo-na wzorem:

tj

ti

ij

ij

tj

ti

ij

xxR

)d(Rxxd

δ ⋅

=

Współczynnik powyższy wyraża procentową zmianę relacji substytucjiXi/Xj w stosunku do procentowej zmiany stopy substytucji Rij. Im wyższyjest współczynnik elastyczności krańcowej stopy substytucji tym łatwiejszajest substytucja czynników produkcji. Istotnym zagadnieniem łączącym siębezpośrednio z procesem produkcji i znajdującym swe odbicie w funkcjiprodukcji budowlanej jest postęp techniczny. Przez postęp techniczny ro-zumie się w tym przypadku zjawisko wzrostu produkcji przy założeniustałych nakładów czynników produkcji. Znajduje to wyraz w zależności:

),t,...,xf(x,t),...,x,xf(x tkttktt 1121 +<

Uwzględnienie postępu technicznego w funkcji produkcji dokonuje sięw kolejnym okresie, np. przez uwzględnienie w funkcji produkcji zmiennejczasowej. Jako punkt wyjścia przyjmuje się dla budownictwa funkcję pro-dukcji typu CES (Constant Elasticity of Substitution – funkcja produkcji ostałej elastyczności substytucji). Dla trzech czynników produkcji budowla-nej (kapitał, zatrudnienie i postęp techniczny) ma ona następującą postać:

( )[ ] tb b-b

bt

-btt exbxbbP 40

322

21110 1 −−+= (2)

gdzie: ;b 10 1 << ;b 11 2 <<− 03 >b oraz:

tP – produkcja budowlana w danej branży,

1tx – środki trwałe mierzone ich wartością brutto i skorygowaneewentualnie wykorzystaniem czasu pracy, bądź zmianowością pracypodstawowych maszyn i urządzeń budowlanych,

2tx – zatrudnienie mierzone liczą zatrudnionych i skorygowaneewentualnie wskaźnikiem ilości przepracowanych roboczogodzin najednego zatrudnionego,

262

t – zmienna czasowa uwzględniająca postęp techniczny wbudownictwie,

e – krańcowa elastyczność produkcji budowlanej względem postęputechnicznego,

41,...,bb – parametry funkcji.Parametr b1 jest miernikiem intensywności kapitałowej analizowanego

procesu budowlanego i określa udział tego czynnika w produkcjibudowlanej. Parametr b2 jest miernikiem pozwalającym obliczyć krańcowąstopę substytucji czynników produkcji i elastyczność krańcowej stopysubstytucji. Wyrażają się one wzorami:

( )21

1

2

1

112

1b

t

t

xx

bbR

+−

⋅

−=

( )21

2

1

1

121 1

b

t

t

xx

-bb

R+−

⋅=

δ – elastyczność substytucji transformowana jest wg wzoru:

δ12 = δ21 = 21

1b+

Parametr b3 jest miarą stopnia jednorodności funkcji CES, a parametrb4 informuje o rodzaju postępu technicznego w budownictwie. Możliwe sątu trzy przypadki:

1) jeżeli b4 < 0 to przy niezmienionych nakładach produkcjabudowlana maleje, co świadczy o pogarszającej się organizacji produkcji iniepełnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych w budownictwie;

2) jeżeli b4 = 0 to postęp techniczny nie występuje;3) jeżeli b4 > 0 to przy niezmienionych nakładach produkcja rośnie,

co oznacza że występuje także wzrost postępu technicznego.Wartość parametru b4 interpretowana jest jako coroczny procentowy:a) wzrost produkcji budowlanej wskutek oddziaływania postępu

technicznego (gdy b4 > 0),b) spadek produkcji wskutek pogarszającej się organizacji i

warunków produkcji (gdy b4 < 0).Elastyczność produkcji względem poszczególnych czynników

produkcji dla funkcji CES można wyliczyć następująco:

263

( )( ) 22

2

2211

1131 1 -b

t-b

t

-bt

t x-bxbxbbxE

+= oraz

( ) ( )( ) 22

2

2211

2132 1

1-b

t-b

t

-bt

t x-bxbx-bbxE

+=

Suma elastyczności funkcji CES jest równa stopniowi jednorodności tejfunkcji (b3) tzn.:

( ) ( ) 321 bxExE tt =+

Zauważmy, że:

( )32

1

1

111

111 2

bxx

bbxE

b

t

tt

+

⋅

−=− oraz

( )32

1

1

112

111

2

bxx

-bbxE

-b

t

tt

+

⋅=−

co oznacza, że elastyczność funkcji CES zmienia się wraz ze zmianamitechnicznego uzbrojenia pracy. Jeżeli b2 > 0, to wraz ze wzrostemtechnicznego uzbrojenia pracy rośnie elastyczność produkcji budowlanejwzględem zatrudnienia, a spada względem majątku. Jeżeli b2 < 0, to wrazze wzrostem technicznego uzbrojenia pracy rośnie elastyczność produkcjibudowlanej względem majątku, maleje zaś elastyczność produkcjibudowlanej względem zatrudnienia. Przypadek b2 = 0 sprowadza funkcjęCES do funkcji Cobb-Douglasa.

Estymacji nieznanych parametrów funkcji CES można dokonać metodąJ. Kmenty.64 Polega ona na sprowadzeniu funkcji CES do postaci liniowejwzględem parametrów poprzez jej logarytmowanie i rozwinięcie wokółpunktu b2 = 0. W wyniku przekształceń otrzymamy zależność:

taInZaInxaInxaIn P tttt 432210 ++++=

gdzie: 64 Zob. W. Maciejewski, Ekonometria stosowana. Analiza porównawcza,

PWE, Warszawa 1980.

264

( )221 ttt InxInxZ −= ,

00 Inba = ,

131 bba = ,

( )132 1 bba −= ,

( )11233 121 bbbba −−= ,

44 ba = .Po oszacowaniu parametrów powyższej funkcji metodą najmniejszych

kwadratów można powrócić do funkcji wyjściowej (2) przyjmując:b0 = ea0

21

11 aa

ab+

=

+−=

2

3

1

32 2

aa

aab

b3 = a1 + a2.

Istnieją również inne metody szacowanie funkcji CES np. iteracyjnametoda Marquardta. Szerzej na ten temat piszą I. Kudrycka oraz A.Romejko.65

65 I. Kudrycka, A. Romejko, Własności funkcji produkcji CES i metody

szacowania parametrów, „Zeszyty metodyczne GUS”, nr 18, Warszawa1972.

265

Załącznik 2

Model opisujący zrównoważony wzrost budownictwa

W 1956 r. Robert Solow napisał artykuł, w którym wykorzystał neokla-syczny model wzrostu do analizy ścieżek wzrostu zrównoważonego.66 Trans-ponując dowód Solowa do sfery budownictwa można powiedzieć, że zrów-noważony wzrost w przypadku budownictwa ma miejsce wtedy, gdy siłarobocza i zasób środków trwałych w budownictwie oraz produkcja budowla-na rosną w tym samym tempie. Na ścieżce zrównoważonego wzrostu budow-nictwa stosunek środków trwałych do produkcji budowlanej jest równy sto-sunkowi stopy oszczędności na cele budowlane do stopy przyrostu siły robo-czej w budownictwie.

Jest to podstawowy warunek zrównoważonego wzrostu budownictwa.Warunek ten można zapisać w postaci:

K = s (3)

P n

Stosunek kapitału w budownictwie (K) do produkcji budowlanej (P) polewej stronie powyższego równania jest współczynnikiem kapitałochłonnościprodukcji budowlanej. Jest to wartość wszystkich przedsiębiorstw budowla-nych i ich wyposażenia w Polsce podzielona przez wartość produkcji budow-lanej realizowanej przez te przedsiębiorstwa w danym roku. Relacja (s/n) poprawej stronie równania (3) oznacza stosunek stopy oszczędności na celebudowlane do stopy wzrostu siły roboczej w budownictwie. Z równania (3)wynika, że gdy zmiany w budownictwie przebiegają zgodnie ze ścieżkązrównoważonego wzrostu, to współczynnik kapitałochłonności w budow-nictwie jest określony przez stosunek stopy oszczędności budowlanej dostopy wzrostu siły roboczej w budownictwie.

Przyjmijmy, że (sP – iloczyn stopy oszczędności na cele budowlane iprodukcji budowlanej ) jest większe od (nK – iloczyn stopy wzrostu siły ro-boczej w budownictwie), lub (K/P) mniejsze niż (s/n). Środki trwałe rosnąszybciej niż praca. W miarę jak każdy robotnik używa więcej kapitału, współ-czynnik kapitałochłonności (K/P) wzrasta aż do zrównania się z (s/n) i bu-downictwo wraca na ścieżkę stabilnego wzrostu. Załóżmy następnie, że gdy

66 R. M. Solow, A Contrybution to the Theory of Economic Growth,

„Quarterly Journal of Economics”, t. 70 (February 1956), s. 65-94.

266

(sP) jest mniejsze niż (nK) (lub K/P większe niż s/n) środki trwałe wzrastająwolniej niż praca i współczynnik kapitałochłonności zmniejsza się. Tak więcnawet wtedy gdy budownictwo znajduje się w sytuacji, w której równanie (3)nie jest spełnione, współczynnik kapitałochłonności zwiększa się lub zmniej-sza aż do przywrócenia warunków równania (3) i powrotu budownictwa naścieżkę wzrostu zrównoważonego.

267

Literatura wykorzystana w pracy

1. R. G. D. Allen, Teoria makroekonomiczna, PWN, Warszawa 1975.2. W. S. Atkins, Strategies for the European Construction Sector, Office

for Official Publication od the European Communities, Brussels, 1998.3. Bariery rozwoju budownictwa w Polsce, Materiały z konferencji zorgani-

zowanej w Senacie w grudniu 2001 r.4. T. Biliński, J. Czachowski, Stan prawny procesów budowlanych w Pol-

sce i w RFN, “Rynek Budowlany”, nr 1/ 2000.5. T. Biliński, J. Czachorowski, Rola projektanta w procesie budowlanym w

Polsce i Niemczech, "Wiadomości" – miesięcznik firm projektowych iorganizatorów inwestycji, nr 1/ 2000.

6. T. Biliński, Współczesna polityka mieszkaniowa państwa i kierunki jejmodyfikacji, „Sprawy Mieszkaniowe”, zeszyt 2-3/1999.

7. Branża budowlana w Polsce, referat Prezesa UMiRM na III Polsko-Niemieckie Forum Budowlane, Zielona Góra, 14 września 2000 r.

8. J. Bossak, W. Bieńkowski, International Competitiveness, Basic Con-cepts, Referat na Międzynarodowe Seminarium Konkurencyjności, War-szawa 1990 r. (maszynopis powielony).

9. Budownictwo mieszkaniowe w Polsce po 2000 r., Pierwsze Ogólnopol-skie Forum Budowlane, Krajowa Izba Budownictwa, Warszawa 2000.

10. K. Cieszyński, W poszukiwaniu rynkowego ustroju budownictwa,„Przegląd Budowlany” nr 5-12/1999.

11. K. Cieszyński, Baza i instrumenty dostosowania systemu edukacji kadrdla budownictwa do warunków rynkowych z wykorzystaniem doświad-czeń Wspólnot Europejskich, Fundacja Edukacji Menedżerskiej Budow-nictwa, Warszawa 1996 r.

12. W. Dominiak, Niedochodowe organizacje mieszkaniowe w wybranychkrajach o gospodarce rynkowej, Instytut Gospodarki Mieszkaniowej,Warszawa 1995.

13. Europejskie umowy o podzleceniach (“The European Sub-contractingContrakt”) z 1981 r.

14. Europejski statut głównych zleceniobiorców (“European Charter forMain Contractors) z 1992 r.

15. Engineering News Records, various issues, McGrow-Hill Inc. NewYork, 1989.

16. D. Gann, Technology and Industrial Performance in Construction,University of Sussex 1997.

268

17. B. Grabowski, Fundamentalne problemy polityki pieniężnej NBP, refe-rat na konferencję pt: "Polityka pieniężna a wyzwania krajowe i między-narodowe", Zalesie Górne, 14-15 czerwca 1999 r.

18. J. Grabowski, Wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania polskiegoeksportu usług budowlanych, "Studia i Materiały" nr 65, Instytut Ko-niunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1996.

19. M. Guzek, J. Biskup, Z Wołodkiewicz, Średnioroczne zmiany handluzagranicznego małych i średnich przedsiębiorstw w latach 1995, 1998,1999, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2000.

20. R. E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia, PWN, Warszawa 1995.21. Information Technology and International Competitiveness: The Case

od the Construction Services Industry, UNCTAD, 1999.22. W. D. Jorgenson, Investing in Produktivity Growth, w: Technology and

Economics, National Academy Press, Washington 1991.23. L. Kałkowski, Majątek trwały z zapleczu budownictwa, "Problemy

Rozwoju Budownictwa nr 2-3/1999.24. A. Karpiński, S. Paradysz, J. Ziemiecki, Zmiany w strukturze gospo-

darki w Polsce do 2010 r., ELIPSA, Warszawa 1999.25. B. Kierski, J. Kus, Kto powinien zarządzać budownictwem w Polsce?,

„Administrator”, nr 4/1998.26. W. Korecki, W. Rydzyk, L. Kałkowski, Związki budownictwa mieszka-

niowego z gospodarką narodową, Instytut Gospodarki Mieszkaniowej,Warszawa 1994.

27. M. Kostecki, M. Nowakowski, Bariery regulacyjne w eksporcie usług,„Ekonomista”, nr 4/1999.

28. Konkurencyjność sektora budowlanego, Komisja Europejska, Bruksela1997.

29. K. Krassowski, Projektowanie budowlane w Polsce i krajach UE, wmateriałach Konferencji "Dostosowanie polskich przepisów budowlanychdo systemu obowiązującego w UE", Mrągowo, 24-26 maja 2000 r.

30. H. Kulesza, Prognoza mieszkaniowa do 2010 r. Uwarunkowania spo-łeczne i ekonomiczne, Instytut Gospodarki Mieszkaniowej, Warszawa1996.

31. C. Lehrskov, P. Szczutowicz, The Construction of Poland 1998-2010,January 1997.

32. J. Marcinek, Stan harmonizacji polskich norm budowlanych z normamieuropejskimi, materiały z konferencji "Dostosowanie polskich przepisówbudowlanych do systemu obowiązującego w UE", Mrągowo, 24-26 maja2000 r.

269

33. St. Mayo, Mieszkalnictwo a gospodarka, The Urban Institute Consor-tium, Warszawa 1999.

34. W. Miklewski, Ile maszyn w budownictwie?, "Problemy Rozwoju Bu-downictwa", nr 4/1998.

35. A. Mc Morrow, S. Roger, General accounting around the world,University off Chicago Press, Chicago and London, 1999.

36. W. Niciuński, Czterdzieści pięć i dziewięć lat polityki mieszkaniowej wPolsce, „Sprawy Mieszkaniowe”, nr 2-3/1999.

37. Prognoza rozwoju budownictwa do 2010 r. z uwagi na materiały bu-dowlane produkowane przy użyciu mineralnych surowców odpadowych zgórnictwa i energetyki, praca zbiorowa pod kier. prof. B. Lewickiego, In-stytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego (PBZ-25-03),Warszawa 1995.

38. Polska 2025, długookresowa strategia rozwoju, Rządowe CentrumStudiów Strategicznych, Warszawa, maj 2000 r.

39. Przewodnik Wykonawczy do “Srebrnej Księgi”: Warunki Kontraktu naprzedsięwzięcia EPC pod klucz, European International Contractors,wrzesień 1999 r., tłumaczenie KPB “UNI-BUD” z 2000 r.

40. Polski system dopuszczania do obrotu i stosowania wyrobów budowla-nych, MSWiA, 1998.

41. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wlatach 1995-1996, Poska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Śred-nich Przedsiębiorstw, Warszawa, 1997.

42. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski do 2010 roku, CUP,Warszawa 1996.

43. Social Security Programs Throughout the World – 2000, Office ofResearch, Evaluation and Statistisc, USA, 2001.

44. Strategia zwiększenia inwestycji, dokument opracowany przez Minister-stwo Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów 13 marca 2001 r.

45. P. Stefaniak, Trudny wielki rynek budowlany Niemiec, "Boss -Gospodarka", nr 41 z 16 października 1999 r.

46. Strategie przedsiębiorstw budowlanych średniej wielkości w Europie,Europejski Kongres Budowlany: „Którędy do Europy?”, 18 lutego 2000r.

47. Strategii finansów publicznych i rozwoju gospodarczego Polski w la-tach 2000-2010, prognoza Ministerstwa Finansów, 1998.

48. Strategia rozwoju Polski do roku 2020, Komitet Prognoz przy prezy-dium PAN, ELIPSA, Warszawa 2000.

270

49. Spójność i tożsamość przestrzeni, Wydawnictwo Kongresowe KongresuArchitektury Polskiej, Gdańsk 1998.

50. M. Sochacki, Monitoring budowlany, za 1995, Instytut GospodarkiMieszkaniowej, Warszawa 1996.

51. Szara gospodarka w Polsce. Rozmiary, przyczyny, konsekwencje, Za-kład Badań Społeczno-Ekonomicznych GUS i PAN, Warszawa 1996.

52. D. Walewska, Jaka konkurencyjność Polski, „Rzeczpospolita” z 7kwietnia 1988 r., nr 82(4942).

53. Warunki dopuszczenia firm polskich do realizacji kontraktów usługo-wych w krajach UE, „Budownictwo i Prawo”, nr 2/2001.

54. W. Welfe, A. Welfe, W. Florczak, Można oczekiwać długotrwałegowzrostu, „Rzeczpospolita” z 2 listopada 1998 r., s. 12.

55. W. Werner, T. Jaworski, E. Wężyk, Konkurencyjność polskich przed-siębiorstw budowlanych w warunkach pogłębiającej się integracji z UniąEuropejską, Instytut Gospodarki Mieszkaniowej, Warszawa 1999.

56. K. Wischhof, Strategie przedsiębiorstw budowlanych średniej wielkościw Europie, Europejski Kongres Budowlany: Którędy do Europy? Berlin,18 lutego 2000 r.

57. B. Wyżnikiewicz, Lista 100, Przybywa średnich firm, „Rzeczpospolita”z 17 września 2001 r.

58. B. Wyżnikiewicz, Pierwsza LISTA 100, „Przedsiębiorca Budowlany”,nr 10/1997.

59. Wzrost bezrobocia niepokoi OECD, Polska zboczyła ze ścieżki rozwoju,„Prawo i Gospodarka” z 11 kwietnia 2001 r.

60. “Zielona Księga”, zamówienia publiczne w Unii Europejskiej, w poszu-kiwaniu rozwiązań; Komunikat zatwierdzony przez Komisję Europejskąw dniu 27 listopada 1996 r. na wniosek Pana M. Monti.

61. S. Zieleniewski, Polityka techniczna w budownictwie w okresie trans-formacj, ”Problemy Rozwoju Budownictwa”, nr 3-4/2000.

62. E. Zawadzki, Wielkość i struktura eksportu budownictwa w Polsce wlatach 80-tych i perspektywy na lata 90-te, "Materiały InformacyjneCentralnej Kadry Kkierowniczej" nr 16(165)87.

63. J. Żyżyński, Pieniądz a transformacja gospodarki, Wydawnictwo Uni-wersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.

Budownictwo polskie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej

Documents

Transcript of Budownictwo polskie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej