3

Spis treści

BUDOWA, CZYNNOŚCI ŻYCIOWE I HIGIENA ORGANIZMU CZŁOWIEKA

1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Miejsce człowieka w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Podstawowe elementy budowy ciała człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Części ciała człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2 SKÓRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Budowa i funkcje skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Higiena, choroby i uszkodzenia skóry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3 RUCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Szkielet i mięśnie oraz ich funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Wady postawy – przyczyny i zapobieganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Urazy aparatu ruchu oraz udzielanie pierwszej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

4 ODŻYWIANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Budowa i funkcje układu pokarmowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Zęby, ich rola i higiena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Higiena układu pokarmowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

5 ODDYCHANIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Budowa i funkcje układu oddechowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Higiena i choroby układu oddechowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Sztuczne oddychanie i masaż serca – pierwsza pomoc w nagłych wypadkach . . . . . . 89

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

6 KRĄŻENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Budowa i funkcje układu krwionośnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Skład i rola krwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Budowa i funkcje układu limfatycznego (chłonnego) i odporność organizmu . . . . . . 107

Higiena, choroby i uszkodzenia układu krążenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

57

Budowa i funkcje układu pokarmowego

Odżywianie to jedna z podstawowych czynności życiowych człowieka polegająca na dostarczaniu składników pokarmowych każdej żywej komórce organizmu. Odbywa się to za pośrednictwem układu pokarmowego, którego główną funkcją jest pobie-ranie wody i pokarmu, trawienie go, czyli rozłożenie na proste związki przyswajalne przez organizm, wchłanianie składników pokarmowych oraz usuwanie niestrawio-nych resztek.

Układ pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelita cien-kiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica, jelita grubego, odbytu oraz dużych gruczołów – ślinianek, wątroby i trzustki.

Przewód pokarmowy to długa rura, rozpoczynająca się jama ustną, a  zakończona odbytem. Pokarm przesuwa się przez przewód pokarmowy, ulegając rozdrobnieniu i trawieniu.

Pokarm zostaje najpierw pogryziony, połknięty, a  następnie trawiony. Zawarte w nim węglowodany, białka i tłuszcze są trawione w różnych częściach układu pokar-mowego. W jamie ustnej, pod wpływem śliny, są częściowo trawione węglowodany. W żołądku, pod wpływem soków żołądkowych, są trawione białka. W dwunastnicy, pod wpływem wydzielin trzustki, są trawione węglowodany, białka i tłuszcze.

Do dwunastnicy wydzielana jest też przez wątrobę żółć, która ułatwia trawienie tłusz-czów. Wątroba pełni też dodatkową funkcję: są w niej rozkładane wszystkie szkodliw e substancje, które dostają się do organizmu, np. alkohol.

W jelicie cienkim trawione są ostatecznie wszystkie składniki pokarmowe. Następnie są one wchłaniane do krwi, która dostarcza je do wszystkich komórek ciała.

Budowę układu pokarmowego oraz rolę poszczególnych jego części przedstawia rysunek.

4 Odżywianie

58

4 Położenie i rola poszczególnych części układu pokarmowego

jama ustna – gryzienie, żucie, nawilżanie pokarmu i wstępne trawienie węglowodanów pod wpływem śliny

ślinianki – gruczoły produkujące ślinę

gardło

przełyk

żołądek – częściowe trawienie białek pod wpływem soków żołądkowych

wątroba – wydzielanie substancji niezbędnych do prawidłowego trawienia tłuszczów

trzustka – wydzielanie substancji niezbędnych do trawienia węglowodanów i tłuszczów

odbyt – usuwanie kału z organizmu

dwunastnica – część jelita cienkiego, w którym zachodzi dalsze trawienie węglowodanów, białek oraz tłuszczów pod wpływem wydzielin trzustki

jelito cienkie – ostateczne trawienie białek i tłuszczów oraz wchłanianie do krwi wody i produktów trawienia węglowodanów, białek i tłuszczów

jelito grube – wchłanianie wody, tworzenie kału z niestrawionych resztek pokarmowych

59

W wyniku trawienia powstają proste cząsteczki, z których potem od nowa są tworzo-ne związki konieczne do budowy i funkcjonowania organizmu.

Strawiony pokarm zostaje wchłaniany do naczyń krwionośnych oplatających jelito cienkie. Powierzchnia chłonna jelita jest bardzo duża, dzięki silnemu pofałdowaniu i po-kryciu palczastymi wyrostkami, tzw. kosmkami jelitowymi.

Proste cząsteczki, na które zostały rozłożone składniki pokarmowe, są niesione przez krew i dostarczane do każdej komórki naszego ciała. W komórkach pod wpływem róż-nych czynników chemicznych i w obecności tlenu odbywa się oddychanie komórkowe – skomplikowany proces utleniania prostych cząsteczek. Prowadzi on do uzyskania ener-gii potrzebnej do wykonywania różnych czynności życiowych, np. pracy mięśni i ruchu czy przeprowadzania procesów myślowych w mózgu. W procesie tym powstaje też cie-pło niezbędne do utrzymania stałej temperatury ciała człowieka.

Zbędne, a nawet szkodliwe produkty powstałe w wyniku przemiany materii i ener-gii, np. dwutlenek węgla czy mocznik, są przekazywane do krwi i usunięte z organizmu przez odpowiednie narządy.

Część pokarmu, która nie została strawiona, np. łuski zbóż, nasiona, łupiny owoców, przesuwa się do jelita grubego, a następnie przez odbyt, w postaci kału, jest usuwana na zewnątrz.

Dostarczenie komórkom składników pokarmowych i  ich dalsze przetworzenie wymaga współpracy układu pokarmowego z  układem oddechowym, wydalniczym i krwionośnym.

Wewnętrzna ściana jelita cienkiego jest pokryta kosmkami jelitowymi

Kosmek jelitowy

naczynia limfatyczne

tętnica

żyła

nerw

kosmki jelitowe

Ćw

icze

nia

60

Przedstaw drogę pokarmu włożonego do jamy ustnej. Wpisz w wolne pola, w odpowiedniej kolejności, nazwy narządów tworzących układ pokarmowy. Pokoloruj pola z narządami mającymi wpływ na trawienie pokarmu.

jama ustna

Połącz i pokoloruj takim samym kolorem odpowiednie pola tak, aby obie części wypowiedzi stanowiły prawdziwe zdanie.

... jest usuwany na zewnątrz w postaci kału.

Trawienie to... Niestrawiony pokarm ... .

... jest wchłaniany przez krew i dostarczany każdej komórce naszego ciała.

... rozkładanie pokarmu na proste związki przyswajalne przez organizm.

Strawiony pokarm ... .

1

2

61

Wypełnij tabelę.

Składniki pokarmowe

Miejsce ich trawienia

Miejsce ich wchłaniania

węglowodany

tłuszcze

białka

Uzupełnij zdanie wyrazami z ramki.

oddychanie komórkowe • krwi • energia • usuwane • ciepło

Strawiony pokarm jest wchłaniany z jelita cienkiego do ,

płynącej w naczyniach krwionośnych, oplatających jelito i niesiony do każdej

żywej komórki naszego ciała. W komórkach, w obecności tlenu, odbywa się

, w którego wyniku wyzwala się

potrzebna do wykonywania różnych czynności życiowych organizmu. Powstaje też

, konieczne do utrzymania stałej temperatury ciała.

Zbędne i szkodliwe produkty tego procesu są

z organizmu przez odpowiednie narządy.

3

4

93

Uzupełnij zdania właściwie dobranymi zakończeniami z ramki.

Układ oddechowy człowieka składa się z 

.

Rolą układu oddechowego jest

.

Powietrze wychodzące z płuc wprawia w drgania

.

Kaszel jest spowodowany

.

Zakaźne choroby szerzące się przez drogi oddechowe to:

.

Przed niektórymi chorobami zabezpieczają .

Palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia, ponieważ do płuc jest wprowadzany

dym, który zawiera

.

Prawidłowemu funkcjonowaniu układu oddechowego sprzyjają

.

Nagłe zatrzymanie oddychania i krążenia krwi w organizmie wymaga natychmia-stowego podjęcia .

Zakończenia do uzupełnienia zdań podane w przypadkowej kolejności:• szczepienia ochronne.• nosa, gardła, krtani, oskrzeli i płuc.• chorobą górnych dróg oddechowych lub podrażnieniem ich obcym ciałem. • umożliwienie wymiany gazowej – tlenu i dwutlenku węgla – między

komórkami ciała a środowiskiem.• grypa, krztusiec (koklusz), odra, ospa wietrzna, błonica (dyfteryt), gruźlica.• sztucznego oddychania.• nikotynę i inne szkodliwe substancje.• struny głosowe, które są źródłem dźwięków, składających się na mowę.• czyste powietrze i sprawność fi zyczna.

1

Sprawdzian

94

Czynności wykonywane podczas sztucznego oddychania umieszczone w ramce wpisz w koła w odpowiedniej kolejności, kierując się strzałkami.

2

Sprawdzian

Czynności podczas sztucznego oddychania ułożone w przypadkowej kolejności:• zaciśnięcie nosa i uchylenie ust;• ułożenie ratowanego na twardym podłożu;• przyłożenie ust i wdmuchiwanie powietrza do płuc;• oczyszczenie nosa i jamy ustnej;• wdmuchiwanie powietrza do płuc;• udrożnienie dróg oddechowych ratowanego przez odchylenie jego głowy do tyłu;• rytmiczne uciskanie klatki piersiowej w środkowej części mostka – na każde

2 oddechy 30 ucisków.

101

Skład i rola krwi

Krew jest jedyną tkanką w organizmie człowieka, która występuje w stanie płynnym. W ciele dorosłego człowieka krąży 4,5–5 litrów krwi.

Krew składa się z: osocza, czerwonych krwinek (erytrocytów), białych krwinek (leu-kocytów) oraz płytek krwi (trombocytów).

Budowę krwi i rolę jej składników przedstawia rysunek.

Osocze stanowi więcej niż połowę objętości krwi. Składa się głównie z wody, w której są rozpuszczone substancje pokarmowe wchłonięte z jelit, produkty przemiany materii i energii oraz hormony. W osoczu pływają też główne składniki krwi.

Czerwone krwinki to najliczniejsza grupa komórek krwi. W 1 mm3 krwi zdrowe-go człowieka jest ich 4–5 milionów. Tworzą się one w szpiku kostnym znajdującym się wewnątrz kości. Najważniejszym składnikiem erytrocytów jest czerwony barw-nik – hemoglobina, która umożliwia przenoszenie tlenu z pęcherzyków płucnych do wszystkich komórek ciała, odbieranie z nich dwutlenku węgla i oddawanie go w płu-cach. W ten sposób czerwone krwinki odgrywają istotną rolę w oddychaniu komórko-wym oraz przemianie materii i energii.

osocze – płyn, w którym pływają składniki krwi

Skład krwi

białe krwinki – chronią organizm przed chorobami

czerwone krwinki – transportują tlen i dwutlenek węgla

płytki krwi – w razie uszkodzenia naczynia tworzą skrzep zamykający naczynie

102

6Białe krwinki są wytwarzane głównie w szpiku kostnym. W 1 mm3 krwi zdrowego

człowieka znajduje się 5–7 tysięcy białych krwinek. Jest kilka rodzajów białych krwinek. Wszystkie pełnią w organizmie funkcję obronną.

Jedne bezpośrednio pochłaniają i unieszkodliwiają chorobotwórcze zarazki. Dzięki in-nym organizm uzyskuje odporność na choroby. Wytwarzają one odpowiednie przeciw-ciała, które mają zdolność zapamiętywania, rozpoznawania oraz niszczenia zarazków atakujących organizm. Gdy do organizmu wtargnie, np. wirus powodujący grypę, prze-ciwciała przeciwko tej chorobie rozpoznają go i zniszczą.

Po pochłonięciu zarazków białe krwin-ki giną. Obumarłe krwinki, zniszczone zarazki i uszkodzone tkanki ciała tworzą gęsty, żółty płyn, zwany ropą. Miejsce w tkankach wypełnione ropą nazywa się ropniem.

Płytki krwi biorą udział w  procesie krzepnięcia krwi. W 1 mm3 krwi znajdu-je się ich około 300–500 tysięcy. Szybkie zatrzymywanie krwotoku jest bardzo ważne, ponieważ każda utrata krwi po-woduje szkody w organizmie, a  ubytek dużej ilości krwi może spowodować na-wet śmierć.Biała krwinka pochłaniająca bakterie

bakterie (pomarańczowe)

biała krwinka (żółta)

Różne rodzaje białych krwinek

różne rodzaje białych krwinek

Na zdjęciu obok różnych rodzajów białych krwinek są widoczne czerwone krwinki (w kolorze czerwonym) i płytki krwi (małe, nieregularne)

103

Ogromna rola krwi w  organizmie spowodowała, że lekarze w  leczeniu niektórych chorób zaczęli stosować transfuzję, czyli zabieg polegający na przetaczaniu pew-nej ilości krwi lub jej składników. Transfuzja krwi ma na celu wymianę krwi na zdrową lub uzupełnienie krwi w  organizmie w  przypadku dużej jej utraty przez chorego, np. podczas operacji. Krew do transfuzji musi być wszechstronnie zbadana i odpowiednio przygotowana.

Krew każdego człowieka ma indywidualne cechy. Wyróżniono cztery podstawowe gru-py krwi: A, B, AB i 0 (zero). W praktyce podział na grupy jest znacznie bardziej skompliko-wany. Wyróżnia się wiele podgrup i różnych cech, np. obecność czynnika zwanego Rh. Jed-ni ludzie ten czynnik mają i wtedy przy grupie krwi jest dodatkowe oznaczenie Rh+(plus), inni go nie mają i jest to oznaczone jako Rh– (minus). Dlatego podczas przetaczania krwi, oprócz przestrzegania zgodności w grupach podstawowych, zwraca się uwagę na zgod-ność czynnika Rh.

UWAGA!Znajomość obecności czynnika Rh jest ważna dla kobiet ciężarnych. Zdarza się, że występuje niezgodność Rh matki i płodu. Jest to niebezpieczne, gdy matka ma Rh–, a płód Rh+. Wtedy dochodzi do tzw. konfl iktu serologicznego. Może on spowodo-wać powikłania w przebiegu ciąży. Dlatego kobiety ciężarne powinny być pod stałą kontrolą lekarza. Te, u których stwierdzono konfl ikt serologiczny, muszą systema-tycznie wykonywać zlecone badania i przyjmować odpowiednie leki.

UWAGA!Jeśli zauważymy, że zatrzymanie krwawienia po skaleczeniu trwa długo, a krzepnięcie krwi jest bardzo powolne, powinniśmy natychmiast zgłosić się do lekarza.

Powstawanie skrzepu

W razie uszkodzenia naczynia krwionośnego płytki krwi wraz z włóknami białka przylegają do uszkodzonych miejsc, zlepiają się i tworzą skrzep, który zamyka uszkodzone naczynie, tworząc „korek”.

104

6Osoba Jest odbiorcą Jest dawcą dla osób

z krwią grupy A krwi grupy A, 0 z krwią grupy A, AB

z krwią grupy B krwi grupy B, 0 z krwią grupy B, AB

z krwią grupy AB krwi grupy A, B, AB, 0 z krwią grupy AB

z krwią grupy 0 krwi grupy 0 z krwią grupy A, B, AB, 0

Krew ratuje życie ludziom podczas operacji w  szpitalach, ciężko chorym i  rannym w wypadkach. Przy tak dużym zapotrzebowaniu jej ilość w banku krwi (miejscu, gdzie się ją przechowuje), jest stale niewystarczająca. Każdy dorosły i w pełni zdrowy człowiek, bez uszczerbku dla swojego zdrowia, może zostać dawcą krwi. W ten sposób przyczyni się do ratowania życia innym. Krew można oddać w stacji krwiodawstwa lub innych miejscach specjalnie do tego przygotowanych.

Pobieranie krwi w stacji krwiodawstwa

To ciekaweObecnie w szpitalach najczęściej prze-tacza się biorcom krew tej samej grupy, co dawca, albo krew grupy 0. Zazwy-czaj przetacza się tylko niektóre skład-niki krwi, np. tylko krwinki czerwone albo tylko płytki krwi.

Schemat przetaczania krwi