Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. — oczami geologa · bitwy, bo ucieczkê utrudnia³y podmok³e...
3
Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. — oczami geologa Dariusz Ga³¹zka*, Leszek Marks* Bitwa pod Grunwal- dem to jedno z najbar- dziej znanych wydarzeñ w historii Polski i jedna z najwiêkszych bitew póŸnego œredniowiecza. By³a ona zaczynem ce- mentuj¹cym wieloletni¹ koegzystencjê w ramach wspólnego pañstwa licz- nych narodów ¿yj¹cych od dorzecza górnej Wis³y i dolnej Warty na zachodzie po dorzecze Dniepru na wschodzie, od Morza Ba³tyckiego na pó³nocy po Morze Czarne na po³udniu. Odniesione wów- czas zwyciêstwo armii polsko-litewskiej nad armi¹ zakonu krzy¿ackiego by³o równie¿ efektem zastosowania przez Jagie³³ê i Witolda strategii wzorowanej na wschodniej tra- dycji prowadzenia walki, polegaj¹cej miêdzy innymi na du¿ej ruchliwoœci oddzia³ów oraz nieanga¿owaniu siê g³ównodowo- dz¹cego (w tym wypadku króla) w bezpoœredni¹ walkê. Na bitwê pod Grunwaldem warto spojrzeæ równie¿ oczami geologa (por. Ga³¹zka & Marks, 1997). Wprawdzie podczas plano- wania i realizowania przedsiêwziêæ militarnych nie brano w owym cza- sie pod uwagê budowy geologicz- nej i rzeŸby terenu, ale w ostatecz- nym rachunku wielokrotnie okazy- wa³o siê, ¿e w³aœciwoœci terenu dzia³añ wojennych odgrywa³y ca³- kiem znacz¹c¹ rolê. Po koncentracji w rejonie Czer- wiñska wojska sprzymierzone wkro- czy³y na ziemie pañstwa krzy¿ac- kiego 9 lipca 1410 r., z zamiarem jak najszybszego dotarcia do Mal- borka (Nadolski, 2003). Pod Kurzêt- nikiem drogê zast¹pi³a im armia krzy¿acka, blokuj¹c ufortyfikowa- ny wczeœniej bród przez Drwêcê. W tej sytuacji marsz dolin¹ tej rze- ki ku pó³nocy nie mia³by wiêkszego sensu, bowiem zachodnia flanka armii sprzymierzonych by³aby ca³y czas ods³oniêta i tym samym nara¿ona na atak, a w dodatku i tak wczeœniej czy póŸniej trzeba by by³o przekroczyæ Drwêcê. Jagie³³o zawróci³ wiêc swoje wojska i for- sownym, powrotnym marszem wzd³u¿ Welu przez Lidzbark Wel- ski, a nastêpnie wzd³u¿ doliny gór- nej Wkry (Dzia³dówki) dotar³ do Dzia³dowa (ryc. 1). Dopiero tam, po miniêciu kompleksów leœnych po³udniowego sk³onu garbu lubawskiego oraz jezior i podmok³oœci na jego obrze¿eniu, skierowa³ swe wojska ku pó³nocy, zamierzaj¹c obejœæ Drwêcê od Ÿróde³. Pocz¹tkowo mia³ zamiar przedostaæ siê przesmykiem pomiêdzy jeziorami d¹browskimi do traktu olsztyneckie- go, jednak zdobycie, spl¹drowanie i spalenie przez Pola- ków 13 lipca warownego miasta D¹brówno z zamkiem krzy¿ackim przyhamowa³o dalszy marsz ku pó³nocy, a ³una na niebie i nieliczni uciekinierzy zaalarmowali wojska zako- nu, biwakuj¹ce w tym czasie w rejonie Lubawy. Po jednodniowym odpoczynku w obozie nad jeziorem Wielka D¹browa wojska Jagie³³y i Witolda — po nocnej burzy i w nadal padaj¹cym deszczu — wyruszy³y o œwicie 15 lipca 1410 r. Obesz³y od po³udnia jezioro Wielka D¹bro- wa, a nastêpnie uda³y siê traktem ku wschodowi przez Leszcz i Jankowice, czyli skrajem po³udniowego obrze¿e- nia misy wytopiskowej, po³o¿onej na zapleczu sto¿ka mar- 26 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007 *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4; 00-975 Warszawa; [email protected]; [email protected] L. Marks D. Ga³¹zka 200km Wroc³aw £ódŸ Kraków Gdañsk Warszawa Bug San Odra Warta Wis³a Krzy¿acy Wojska polsko-litewskie cytowane miejscowoœci jeziora i rzeki 10km Ryc. 1. Dzia³ania obu stron w dniach od 9 do 15 lipca 1410 r., wed³ug Nadolskiego (2003) na podk³adzie mapy Reymanna (1838), przedstawiaj¹cej stan z oko³o 1810 r. — zmodyfikowane
Transcript of Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. — oczami geologa · bitwy, bo ucieczkê utrudnia³y podmok³e...
Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. — oczami geologa
Dariusz Ga³¹zka*, Leszek Marks*
Bitwa pod Grunwal-dem to jedno z najbar-dziej znanych wydarzeñw historii Polski i jednaz najwiêkszych bitewpóŸnego œredniowiecza.By³a ona zaczynem ce-mentuj¹cym wieloletni¹koegzystencjê w ramachwspólnego pañstwa licz-nych narodów ¿yj¹cych
od dorzecza górnej Wis³y i dolnej Warty na zachodzie podorzecze Dniepru na wschodzie, od Morza Ba³tyckiego napó³nocy po Morze Czarne na po³udniu. Odniesione wów-czas zwyciêstwo armii polsko-litewskiej nad armi¹ zakonukrzy¿ackiego by³o równie¿ efektem zastosowania przezJagie³³ê i Witolda strategii wzorowanej na wschodniej tra-dycji prowadzenia walki, polegaj¹cej miêdzy innymi nadu¿ej ruchliwoœci oddzia³ów oraznieanga¿owaniu siê g³ównodowo-dz¹cego (w tym wypadku króla) wbezpoœredni¹ walkê.
Na bitwê pod Grunwaldemwarto spojrzeæ równie¿ oczamigeologa (por. Ga³¹zka & Marks,1997). Wprawdzie podczas plano-wania i realizowania przedsiêwziêæmilitarnych nie brano w owym cza-sie pod uwagê budowy geologicz-nej i rzeŸby terenu, ale w ostatecz-nym rachunku wielokrotnie okazy-wa³o siê, ¿e w³aœciwoœci terenudzia³añ wojennych odgrywa³y ca³-kiem znacz¹c¹ rolê.
Po koncentracji w rejonie Czer-wiñska wojska sprzymierzone wkro-czy³y na ziemie pañstwa krzy¿ac-kiego 9 lipca 1410 r., z zamiaremjak najszybszego dotarcia do Mal-borka (Nadolski, 2003). Pod Kurzêt-nikiem drogê zast¹pi³a im armiakrzy¿acka, blokuj¹c ufortyfikowa-ny wczeœniej bród przez Drwêcê.W tej sytuacji marsz dolin¹ tej rze-ki ku pó³nocy nie mia³by wiêkszegosensu, bowiem zachodnia flankaarmii sprzymierzonych by³abyca³y czas ods³oniêta i tym samymnara¿ona na atak, a w dodatku i takwczeœniej czy póŸniej trzeba byby³o przekroczyæ Drwêcê. Jagie³³ozawróci³ wiêc swoje wojska i for-sownym, powrotnym marszemwzd³u¿ Welu przez Lidzbark Wel-ski, a nastêpnie wzd³u¿ doliny gór-nej Wkry (Dzia³dówki) dotar³ do
Dzia³dowa (ryc. 1). Dopiero tam, po miniêciu kompleksówleœnych po³udniowego sk³onu garbu lubawskiego orazjezior i podmok³oœci na jego obrze¿eniu, skierowa³ swewojska ku pó³nocy, zamierzaj¹c obejœæ Drwêcê od Ÿróde³.
Pocz¹tkowo mia³ zamiar przedostaæ siê przesmykiempomiêdzy jeziorami d¹browskimi do traktu olsztyneckie-go, jednak zdobycie, spl¹drowanie i spalenie przez Pola-ków 13 lipca warownego miasta D¹brówno z zamkiemkrzy¿ackim przyhamowa³o dalszy marsz ku pó³nocy, a ³unana niebie i nieliczni uciekinierzy zaalarmowali wojska zako-nu, biwakuj¹ce w tym czasie w rejonie Lubawy.
Po jednodniowym odpoczynku w obozie nad jezioremWielka D¹browa wojska Jagie³³y i Witolda — po nocnejburzy i w nadal padaj¹cym deszczu — wyruszy³y o œwicie15 lipca 1410 r. Obesz³y od po³udnia jezioro Wielka D¹bro-wa, a nastêpnie uda³y siê traktem ku wschodowi przezLeszcz i Jankowice, czyli skrajem po³udniowego obrze¿e-nia misy wytopiskowej, po³o¿onej na zapleczu sto¿ka mar-
26
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4; 00-975 Warszawa; [email protected]; [email protected]
L. MarksD. Ga³¹zka
200km
Wroc³aw
£ódŸ
Kraków
Gdañsk
Warszawa
Bug
San
Odra
Warta
Wis³a
Krzy¿acy
Wojska polsko-litewskie
cytowane miejscowoœci
jeziora i rzeki
10km
Ryc. 1. Dzia³ania obu stron w dniach od 9 do 15 lipca 1410 r., wed³ug Nadolskiego (2003) napodk³adzie mapy Reymanna (1838), przedstawiaj¹cej stan z oko³o 1810 r. — zmodyfikowane
ginalnego Mosznicy (ryc. 2). Za Jankowicami wkroczy³yna przedpole poroœniêtych lasem wzgórz potê¿nego ci¹guprawie równole¿nikowych moren czo³owych. W Gardynacharmia polsko-litewska skrêci³a w trakt wij¹cy siê w rynniepolodowcowej, nieznacznie przekszta³conej przez górn¹Marózkê, i przez Turowo, Browinê i Ulnowo dotar³a dojeziora £ubieñ ko³o ósmej rano.
Deszcz w³aœnie przestawa³ padaæ i po 15-kilometrowymporannym marszu zamierzano zrobiæ postój, a król mia³wys³uchaæ codziennej mszy w namiocie postawionym nawysokiej krawêdzi po³udniowo-wschodniego krañca jeziora(Bratkowski, 1910). Po zachodniej stronie jeziora £ubieñrozci¹ga³a siê gmatwanina poroœniêtych lasem pagórków iwytopisk strefy marginalnej (ryc. 3). Na jego zachodniskraj zosta³y skierowane polskie oddzia³y ubezpieczaj¹ce.W tym samym czasie wojska krzy¿ackie forsownym mar-szem dotar³y do Grunwaldu (ryc. 1). Od tego czasu tempowydarzeñ uleg³o przyspieszeniu.
Bezpoœrednie starcie obu armii by³o nieuniknione —tym bardziej, ¿e zmierza³y do niego obie strony konfliktu— ale wybór pola bitwy pomiêdzy Stêbarkiem a £odwigo-wem nast¹pi³ zupe³nie przypadkowo. By³ to stosunkowoniewielki, otwarty obszar wysoczyzny, prawie ze wszyst-kich stron otoczony przez lasy, podmok³oœci i jeziora. W jegorejonie zgromadzi³o siê oko³o 60 tysiêcy uzbrojonych ludzi:armia polsko-litewska, licz¹ca oko³o 27 000 jazdy i 6 000piechoty, oraz wojska zakonne — oko³o 20 000 jazdy i6 500 piechoty. Obszar bitwy by³ po³o¿ony na wysoczyŸniepolodowcowej, na pó³nocnym sk³onie dzia³u wodnegopomiêdzy zlewniami Wis³y i Prego³y, biegn¹cym od Grun-waldu do £odwigowa. Wojska rozdziela³ tak zwany WielkiStrumieñ, p³yn¹cy w pobli¿u lasu i wpadaj¹cy do Marózkiw zabagnionej misie koñcowej na wschód od Stêbarka.Prawdopodobnie ze wzglêdu na zasilanie g³ównie wodamipowierzchniowymi Wielki Strumieñ prowadzi³ na ogó³
niewiele wody, a mo¿e nawet okreso-wo wysycha³ (obecnie jest zupe³niepozbawiony wody). Po ulewnej nocy z14 na 15 lipca mog³o w nim byæ jednaknieco wiêcej wody ni¿ zazwyczaj,podobnie jak we wszystkich obni¿e-niach i mokrad³ach w s¹siedztwie polabitwy, tym bardziej ¿e w owym czasiepoziom wód gruntowych zapewneznajdowa³ siê 1–2 m wy¿ej ni¿ obec-nie (por. Churski, 1994).
Wojska krzy¿ackie mog³y ³atworozwin¹æ siê do bitwy, natomiast woj-ska sprzymierzonych by³y rozci¹gniê-te wzd³u¿ traktu pomiêdzy Turowem aUlnowem. Potrzeba by³o sporo czasu,aby mog³y siê przegrupowaæ i przepra-wiæ przez bród na niewielkiej delcieutworzonej przez Marózkê przy jej ujœ-ciu do jeziora £ubieñ. Prawdopodobnie
poziom wody w jeziorze £ubieñ by³ oko³o 1 m wy¿szy ni¿dzisiaj, a wpadaj¹ca do niego, wówczas nieuregulowana,Marózka przep³ywa³a przez liczne, niewielkie i zarasta-j¹ce jeziora i tworzy³a rozlewiska (Churski, 1994). Nastêp-nie, poprzez pl¹taninê pagórków i zabagnionych obni¿eñwytopiskowych strefy marginalnej, ograniczaj¹cej odpo³udnia misê koñcow¹ na wschód od Stêbarka, chor¹gwiesprzymierzonych musia³y osi¹gn¹æ skraj kompleksu leœne-go. Wobec tego, znaj¹c po³o¿enie w³asnych wojsk, Jagie³³onie spieszy³ siê z rozpoczêciem bitwy. Kiedy zniecierpliwio-ny zw³ok¹ wielki mistrz krzy¿acki przys³a³ swoich wys³anni-ków, wzywaj¹c króla do walki i prowokacyjnie ofiarowuj¹cmu dwa nagie miecze, formowanie szyku bitewnego wojsksprzymierzonych by³o ju¿ bliskie zakoñczenia (por. D¹brow-
27
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007
obóz krzy¿acki
1km
rynny polodowcowe
równiny sandrowe
moreny czo³owe
wysoczyzna polodowcowa
wytopiska
suche dolinki i dolinki denudacyjne
jeziora i rzeki
Przemarsz i rozwiniêcie do bitwy:wojska krzy¿ackiewojska polskiewojska litewskiewojsk polsko-litewskich
obóz polsko-litewski
51
52
40
wojska krzy¿ackie
wojska polskie
wojska litewskie
lasy
jeziorai strumieniepodmok³oœci
1km
Ryc. 3. Rekonstrukcja krajobrazu rejonu Grunwaldu wpocz¹tkach XV wieku wed³ug Churskiego (1994), zmodyfikowa-ne; podano liczbê chor¹gwi
�
Ryc. 2. Przemarsz i rozwiniêcie wojsk dobitwy na tle geomorfologii rejonu Grun-waldu, wed³ug Nadolskiego (2003) orazGa³¹zki & Marksa (2006)
ski, 1920). Tote¿ ko³o po³udnia obie armie by³y gotowe dowalnego starcia: sta³y naprzeciwko siebie w odleg³oœci200–300 m, front obu wojsk rozci¹ga³ siê wzd³u¿ dolinyWielkiego Strumienia na d³ugoœci oko³o 3 km, a chor¹gwiesta³y w kolumnach uszykowanych w kilku rzutach na g³êbo-koœæ 2–3 km (ryc. 4A).
Ukszta³towanie terenu sprzyja³o wojskom krzy¿ackim,bo lewy brzeg doliny Wielkiego Strumienia górowa³ nadprawym, ale ju¿ w pierwszym starciu impet uderzenia wojsksprzymierzonych odrzuci³ szyki krzy¿ackie na odleg³oœæoko³o 800 m. Jednak¿e po godzinie uporczywej walkizacz¹³ narastaæ pop³och w czêœci skrzyd³a litewskiego iniektóre chor¹gwie krzy¿ackie ruszy³y za uciekaj¹cymi wpoœcig, rozsypuj¹c swe szyki (ryc. 4B). W historiografiilitewskiej (por. Juèas, 1999; Nik�entaitis, 1994) i bia³orus-kiej (por. Budyko, 1995; Charopka, 1994; Michajlovskaja,1985) ta ucieczka jest traktowana jako chytry wybieg,maj¹cy na celu rozbicie jednolitego szyku wojsk przeciw-nika, ale taka koncepcja jest zbudowana na bardzo kruchejpodstawie. Wœród uciekaj¹cych by³y równie¿ zaciê¿neoddzia³y czeskie.
Tak czy inaczej w wyniku energicznej interwencji ksiê-cia Witolda, a mo¿e równie¿ dlatego, ¿e ucieczkê utrud-nia³y mokrad³a w misie koñcowej na pó³noc od jeziora£ubieñ, czêœæ uciekaj¹cych zawróci³a i wspomo¿ona przezpolskie odwody, zada³a ciê¿kie straty pogoni krzy¿ackiej.Nastêpnie ponownie dotar³a na pole bitwy od strony Stê-barka, atakuj¹c od ty³u w³aœnie wprowadzony do walkiprzez wielkiego mistrza jego odwód 16 chor¹gwi i tymsamym przyczyniaj¹c siê do ostatecznego pogromu armiikrzy¿ackiej (ryc. 4C).
Po rozbiciu wojsk zakonu b³yskawicznie zdobyto obózkrzy¿acki, po³o¿ony w œrodku trójk¹ta pomiêdzy Grunwal-dem, Stêbarkiem a £odwigowem. Bitwa zakoñczy³a siêko³o siódmej wieczorem. Rozpocz¹³ siê wówczas poœcigza uchodz¹cymi w panice niedobitkami armii krzy¿ackiej.Czêœæ ucieka³a ku pó³nocy przez Frygnowo, ale wiêkszoœæwybra³a kierunek zachodni, przede wszystkim do Samina,a nastêpnie przez Wierzbicê lub Elgnowo do Lubawy (ryc. 1).Zginê³o wtedy zapewne wiêcej ludzi ni¿ w czasie samejbitwy, bo ucieczkê utrudnia³y podmok³e tereny i jeziora(D¹browski, 1920).
Literatura
BRATKOWSKI J. 1910 — Album jubileuszowy — Grunwald, szkichistoryczny. Polska Katolicka Ksiêgarnia Nak³adowa Zdzis³awaRzepeckiego i Ski, Poznañ: 381.BUDYKO M.I. 1995 — Zagadki historii. Literaturno-istorièeskie èsse.Nauka, Sankt-Petersburg: 381.CHAROPKA V.K. 1994 — Imya v Lyetapise. Polymya, Minsk: 370–384.CHURSKI Z. 1994 — Krajobraz Pól Grunwaldzkich w pocz¹tkach XVwieku. Studia Grunwaldzkie, 3: 15–31.D¥BROWSKI J. 1920 — Jan D³ugosz — Bitwa Grunwaldzka (z histo-rii Polski). Biblioteka Narodowa, 31 (1), Kraków: 142.GA£¥ZKA D. & MARKS L. 1997 — Szczegó³owa mapa geologicznaPolski 1:50 000, ark. D¹brówno, z objaœnieniami. CAG PIG.GA£¥ZKA D. & MARKS L. 2006 — Stanowisko 8 — Grunwald:pole bitwy w 1410 roku. [W:] Morawski W. (red.), XIII KonferencjaStratygrafia plejstocenu Polski, Maróz, 4–8 wrzeœnia 2006. Pañstw.Inst. Geol.JUÈAS M. 1999 — �algirio mûðis (The Battle of Tannenberg).Mokslas, Vilnius: 327.MICHAJLOVSKAJA L.L. 1985 — Grunval`dskaja bitva v svete narra-tivnych istoènikov. [W:] Vesnik Belaruskaha Dzjar�aunaha Universite-ta Imja V.I. Lenina. Naukova-tearetyèny èasopis, Seria 3: Historyja,filasofija, ekanomika, prava, 3: 22–25.NADOLSKI A. 2003 — Grunwald 1410. Dom Wydawniczy Bellona,Warszawa.NIK�ENTAITIS A. 1994 — Bitwa pod Grunwaldem w ocenie spo³eczeñ-stwa litewskiego XV–XVI stulecia. Studia Grunwaldzkie, 3: 7–14.REYMANN D.G. 1838 — Topographische spezialkarte von Deutsch-land 1:200 000. Blatt Osterode [33], Blatt Soldau [49]. Verlag C. Fle-ming, Berlin.
28
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007
jeziora, rzeki,strumienie
wioskii pogorzeliska
Krzy¿acy
Litwini
Polacy
A
B
C
Ryc. 4. Bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku; A–C — kolej-ne fazy bitwy (na podstawie ró¿nych autorów)
