Kuba Snopek

BiElajEwozaBytEk

przyszłości

Kuba Snopek

B i e l a j e w o: z a By t e k p r z ys z ł o ś c i

S p i S t R e ś c i

Wstęp do polskiego wydania 7 Wstęp 13 i Nowe Czeriomuszki: eksperyment 17 ii Chruszczow architekt, Chruszczow artysta 29 iii Księstwo Prigowa 47 iv Jakow Biełopolski: architekt nowego świata 59 v Konceptualny mikrorajon 79 vi Nowa definicja zabytku 101 vii Bielajewo Forever? 109

7

Wstęp do polskiego Wydania

Czym opowieść o moskiewskim blokowisku o nie-wiele mówiącej nazwie Bielajewo może zainte-resować polskich czytelników? Niektórych zacie-

kawi studium radzieckiej betonowej architektury, będące jednocześnie przyczynkiem do opisu genezy PRL-owskich wielkich osiedli. Innych zaintrygują szalone grafiki i wier-sze konceptualisty Dmitrija Prigowa, dotychczas słabo w Polsce znane — a szkoda. Jeszcze innych zafrapują wy-imki z historii ZSRR, na przykład anegdotyczna opowieść o Chruszczowie-architekcie.

Ja jednak uparłem się, aby książka ukazała się w Polsce, z zupełnie innego powodu.

Bielajewo nie jest bowiem tekstem ani o architektu-rze, ani o sztuce, ani o polityce. To książka o ochronie za-bytków — dziedzinie, która ma nad Wisłą długą tradycję i w której mamy olbrzymie dokonania i doskonałą repu-tację. Co więcej: koncentruję się w niej na zabytkach póź-nego modernizmu, a więc na temacie, który moim zda-niem jest w Polsce szczególnie aktualny.

U podstaw jego aktualności leży paradoks. Z jednej strony, nasze osiągnięcia w dziedzinie rekonstrukcji i re-stauracji architektury są ogromne. Odbudowa warszaw-skiej Starówki i centrów innych miast po wojnie to działa-nia uważane powszechnie za wzorzec. Na Zachodzie mówi się z szacunkiem o „polskiej szkole konserwacji zabytków”, a nasi specjaliści cieszą się ogromną renomą. Z drugiej strony, w ciągu ostatnich kilku lat właśnie w Polsce doszło do bezmyślnego zniszczenia wielu skarbów tzw. drugiej

8

fali modernizmu. Najgłośniejsze było oczywiście wybu-rzenie warszawskiego Supersamu i katowickiego dworca, ale to tylko wierzchołek góry lodowej. W całym kraju bu-dynki były rozbierane i przebudowywane, fasady ociep-lane grubą warstwą styropianu, balkony zabudowywane, eleganckie detale zastępowane lichą tandetą. Skalę tego barbarzyństwa zrozumiemy dopiero za kilka lat, gdy późny modernizm stanie się powszechnie cenionym stylem w ar-chitekturze. Dziś obrońców tego nurtu jest niewielu, choć jego popularność stale rośnie.

Lecz nawet kiedy to się stanie, nie ma pewności, że naj-cenniejsze modernistyczne budynki uda się zachować. Po-wojenny modernizm to architektura skrajnie odmienna od wszystkiego, co wznoszono wcześniej — różniąca się skalą, metodami budowlanymi, a nawet stojącą za nią filozo-fią i sposobem projektowania. Procedury i metody, które doskonale sprawdzały się w konserwacji przedwojennych obiektów, okażą się nieadekwatne do nowych wyzwań. Po-wojenna architektura stalinowska (której przykłady są te-raz entuzjastycznie wpisywane na listy zabytków) to ostatni styl operujący klasycznymi formami architektonicznymi i urbanistycznymi oraz tradycyjnymi materiałami — i jest również ostatnim, który można chronić za pomocą trady-cyjnych metod. W debacie publicznej już wspomina się nieśmiało o ochronie warszawskiej Ściany Wschodniej albo wrocławskiego placu Legionów. W tych konkretnych przypadkach można będzie jeszcze się spierać o oryginal-ność założeń — choć na przykład wspomniany plac Legio-nów otaczają typowe budynki z tzw. wielkiego bloku. Ale co będzie, jeśli ktoś pokusi się, by zaproponować ochronę warszawskiego Ursynowa? Osiedle to ma bezsprzeczne za-lety i architekci zgadzają się, że zostało zaprojektowane wzorcowo. Jednak ze względu na typowy, powtarzalny charakter domów zupełnie nie nadaje się na klasycznie ro-zumiany „zabytek”.

Bielajewo: zabytek przyszłości jest próbą zrozumienia, jak w tych nowych realiach zidentyfikować nieoczywistą wartość powojennej architektury — i jak ją chronić. Jest próbą odpowiedzi na pytanie: co konkretnie w niedalekiej przyszłości będzie zabytkiem?

Powojenne osiedla osiągnęły tak wysoki poziom uni-fikacji, że podobny miejski krajobraz możemy znaleźć w miejscach tak różnych jak Warszawa i Nowy Jork, Paryż i Władywostok. Zamiast Bielajewa możemy sobie wyobra-zić Osiedle Tysiąclecia, Popowice czy Nową Hutę; zamiast opisywanych w książce artystów-konceptualistów — fil-mowców, plakacistów czy śląskich raperów. Niech więc niewiele mówiące moskiewskie nazwy własne, nieznane postacie i abstrakcyjne dla polskiego czytelnika wydarze-nia staną się po prostu metaforą możliwości drzemiących w przestrzeni powojennej architektury.

Problem ochrony architektury późnego modernizmu ma wymiar uniwersalny: prefabrykowane osiedla były budowane na całym świecie. I choć ich architektura jest identyczna, życie na tych osiedlach może się radykalnie różnić. Na zdjęciu: miasteczko zbudowane dla rosyjskich inżynierów w Pasacaballo na Kubie. Foto: Kuba Snopek.

„Będziesz tam, gdzie nawet gdybyś zapragnął po dojrzałym namyśle, nie znalazłbyś się”.

Dmitrij Aleksandrowicz Prigow, Maksymy najczystszego unikania mędrca

bieliajewowskiego Dmitrija Aleksandrowicza

13

Wstęp

Bielajewo. Osiedle mieszkaniowe, które na pierw-szy rzut oka nie różni się niczym od innych dzielnic Moskwy. Nieskończona przestrzeń naszpikowana

sylwetkami prostych betonowych bloków. Między nimi — morze bujnej zieleni, choć brak tu właściwie klasycznie zdefiniowanych parków czy skwerów. Nieliczne wyłożone płytkami chodniki łączy pajęcza sieć wydeptanych ście-żek. Gdzieniegdzie widać dziwaczne place zabaw, doka-zujące dzieciaki i pilnujące ich babcie. Tuż obok na ławce ktoś popija piwo. Nużąco jednostajne elewacje oraz próby ich urozmaicenia: chaotycznie pomalowane i zabudowane balkony, tu ktoś wystawił antenę, tam fantazyjnie umoco-wał klimatyzator. Każdy dostępny kawałek asfaltu zamie-nił się w parking, a na rogach ulic wyrosły kioski i sklepiki. Jak każda tego typu sypialniana dzielnica, Bielajewo rów-nież nie zapada głęboko w pamięć, jest zwyczajne, nijakie, wręcz nudne — nie do odróżnienia od innych.

A jednak zdarzył się dzień, kiedy wszystko się zmieniło. Znana jest nawet dokładna data: było to 2 listopada 2003 roku. Mimo zimowej aury, która zazwyczaj pogłębia jesz-cze poczucie beznadziei, tamtego poranka Belajewo stało się Miejscem przez duże „M”: okolicą ciekawą i pełną cie-płej atmosfery. Właśnie tego dnia rosyjski poeta-konceptu-alista Dmitrij Aleksandrowicz Prigow (sam zresztą miesz-kający w jednym z tamtejszych bloków) urządził sobie po

„swoim” Bielajewie przechadzkę. Spacer Prigowa był nie-codziennym przedstawieniem: poeta wykorzystał go, by podzielić się swoimi wspomnieniami i przemyśleniami. Zatrzymywał się w miejscach szczególnej wagi i odczyty-wał w nich swoje wiersze. Prigowowi (zwanemu także Bie-lajewskim Księciem) towarzyszyło około 70 osób, a poeta

14

wierszami, opowieściami i anegdotami wypełniał prze-strzeń ich codziennego życia, która dotąd pozostawała anonimowa.

W miarę przemierzania kolejnych odcinków szlaku, co-raz bardziej jasne stawało się, że w Bielajewie mieszkało niegdyś wiele sław, zwłaszcza przedstawicieli świata sztuki. Prigow pokazywał, gdzie dokładnie żyli pisarz Jewgienij Po-pow, artysta Boris Orłow, filozof Jewgienij Sziffers i wielu innych. Po każdym wspomnianym nazwisku następowała opowieść związana jakoś z okolicą, z określoną datą czy też konkretnym utworem. Bielajewski Książę przywracał także pamięć o przeszłości niektórych miejsc. W małej sali wystawowej na ulicy Profsojuznej (obecnie jest to lokalna galeria sztuki Bielajewo) w 1987 roku mieściło się Stowa-rzyszenie Twórcze Ermitaż, założone przez wybitnego ku-ratora i krytyka Leonida Bażanowa. W tamtym czasie był to jeden z najważniejszych ośrodków na mapie życia arty-stycznego stolicy. Przypadek bielajewskiego kina Witiaź jest natomiast bardziej skomplikowany — tam rzeczywi-stość przeplata się z lokalną mitologią. Według miejskiej legendy w latach siedemdziesiątych Witiaź był przystanią kina alternatywnego, szanujący się kinomani pielgrzymo-wali doń z centrum Moskwy, a może nawet całego Związku Radzieckiego. Niestety brak na to twardych dowodów. Do-kumentacja z tamtych czasów przepadła, a wspomnienia osób, które mogą to pamiętać, są bardzo mgliste.

W czasie spaceru Prigowa na anonimowe budynki pa-dało nagle nowe światło — stawały się scenerią opowie-ści, wydarzenia kulturalnego czy też tłem życia miejscowej osobistości. Każdy trawnik między blokami, skoro tylko został wspomniany w wierszu, natychmiast nabierał wagi. Dzięki zastrzykowi kultury szara okolica przez moment jaś-niała blaskiem, któryś z jednakowych domów przez chwilę stawał się wyjątkowy, a leżące odłogiem połacie ziemi na-pełniały się znaczeniami. Zmienił się radykalnie sposób,

15

w jaki widzieli osiedle jego mieszkańcy — uczestnicy prze-chadzki. W ciągu jednego dnia Prigow umieścił Bielajewo w nowym kontekście i zmusił swoich sąsiadów, aby poczuli głębię drzemiącą w tym pozornie monotonnym i mało wy-razistym krajobrazie.

Choć na pierwszy rzut oka spacer Dmitrija Aleksandro-wicza jawi się jako wydarzenie stricte artystyczne, to jed-nak było ono istotne także z punktu widzenia architektury. Słowa poety wchodziły bowiem w interakcję z przestrze-nią, dodając jej wartości. Organizatorzy spaceru Prigowa, grupa Moskultprog, zastanawiali się, jakie są relacje po-między architekturą modernizmu a sztuką konceptualną. Dla mnie, architekta badającego modernizm i szukającego nowych sposobów jego ochrony, pytanie to ma znaczenie kluczowe. Szczególnie istotne wydaje mi się zrozumie-nie, jaki stosunek miał Prigow do tego kanciastego, prefa-brykowanego krajobrazu, w którym mieszkał. Podobnie jak architekci, poeta i artysta Prigow na swój własny spo-sób analizował i przeobrażał miejską tkankę — możliwość uzupełnienia tradycyjnego podejścia do architektury per-spektywą artysty jest niezwykle kusząca. Czy istnieje moż-liwość bardziej trwałego zespolenia architektury z kulturą, czyli świata materialnego z tym nieuchwytnym?

Pytania te mają uniwersalne znaczenie. XX wiek, era szybkiego uprzemysłowienia budownictwa, sprawił, że miasta na całym świecie zaczęły coraz bardziej się do sie-bie upodabniać. Dziś swoje półwiecze obchodzą pierw-sze osiedla z wielkiej płyty, będące szczytowym osiągnię-ciem prefabrykacji i standaryzacji. Pięćdziesiąt lat to także okres, kiedy mieszanka nagromadzonych wspomnień, no-stalgii i patyny każe się zastanowić: czy dany obiekt za-sługuje na zachowanie i konserwację? Jeśli tak — stoimy w obliczu kryzysu. Ta skrajnie anonimowa, masowa ar-chitektura wymusza nowe podejście do ochrony zabytków, ponieważ w tym przypadku nie zdadzą egzaminu dawne

wykładnie: są skoncentrowane przede wszystkim na chro-nieniu tego, co wyjątkowe.

Późny modernizm to zjawisko mające duże znaczenie dla architektów, ale mało popularne. Nużąca powtarzal-ność, pewna asceza i brak przytulności sprawiają, że archi-tektura ta bywa postrzegana jako smutna, mało atrakcyjna i surowa. Wobec tego — czy napełnienie treścią kulturalną może zmienić jej wizerunek w oczach zwykłych ludzi? I czy podkreślenie związku miedzy architekturą a powsta-jącą w niej sztuką może dodać blasku tej pierwszej?

76

Wiosenna przechadzka po Bielajewie przypomina spacer po parku: abstrakcyjne kształty budynków toną w zieleni, nad stawami odpoczywają ludzie. Choć architektura jest typowa i mało atrakcyjna, stworzona pomiędzy domami przestrzeń ma wysoką jakość. Foto: Maks Awdiejew.

77

124

Bielajewo: prototyp nowego typu zabytku, gdzie materialne i niematerialne elementy przeplatają się, tworząc nową jakość. Foto: Maks Awdiejew.

PODZIĘKOWANIA

Tekst powstał na podstawie badań prowadzonych w studiu Preservation Next w Instytucie „Strelka” w Moskwie (rok akademicki 2010–2011), pod nadzorem Rema Koolhaasa, Anastazji Smirnowej oraz Nikity Tokariewa.

Jestem niezmiernie wdzięczny wszystkim, którzy wsparli ten projekt, zaznajamiali mnie z rosyjską kulturą oraz architekturą okresu ZSRR, a także pomagali mi zro-zumieć złożoność moskiewskiego konceptualizmu i roz-winąć moje intuicje. Podziękowania niech przyjmą: Galia Amiotowa, Kiriłł Ass, Maks Awdiejew, Boris Groys, Ma-rina Chrustaliowa, Michaił Jampolski, Anatolij Kowaliow, Alina Kwirkwelia, Mark Lipowiecki, Katja Mielnikowa, Na-talia Nikitin, Siergiej Nikitin, Dmitrij Ozerkow, Władimir Papierny, Dasza Paramonowa, Andriej Prigow, Denis Ro-modin, Siergiej Sitar, Michaił Smietana, Michaił Szijanow i Dmitrij Zadorin.

Publikacje Fundacji bęc Zmiana

Seria kieSZOnkOWaMarkus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjonistyczne drogi wyjścia

z XX wieku, Warszawa 2014Kuba Snopek, Bielajewo: zabytek przyszłości, Warszawa 2014

Seria deSiGn / PROjekTOWanieNerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu,

red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajew-

ski, Warszawa 2010Monika Rosińska, Przemyśleć u/życie. Projektanci. Przedmioty.

Życie społeczne, Warszawa 2010Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska,

Warszawa 2010Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa 2010Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska,

Warszawa 2011Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmo-

dernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012

Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury punktowej systemu

transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012

Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2012Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca: TR Warszawa,

Warszawa 2013Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii przedmiotów,

Warszawa 2013Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów,

red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013

Seria ORienTuj SięPiotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera sztuki

najnowszej, Warszawa–Kraków 2008Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza,

Warszawa–Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej)Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią.

Opowiadania zebrane, Warszawa 2010Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię! W stronę radykalnego

programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak,

Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011

David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Warszawa 2012

Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012

Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek Krajewski, Łukasz Rogowski, Narzędziownia, czyli jak badaliśmy (Niewidzialne) miasto, Warszawa 2012

Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish pills / Pilules polonaises, wydane dzięki wsparciu Szwajcarskiej Fundacji dla Kultury Pro Helvetia oraz Instytutu Polskiego w Paryżu, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013

Seria kulTuRa nie dla ZYSkuCzytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa, Warszawa 2009Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca kulturalna.

Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011

Seria ekSPeRYmenTZnikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy. Projektowanie dla ucha,

Warszawa 2009Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja. Pogłębianie poczucia

przestrzeni, Warszawa 2009Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako struktura

emergentna, Warszawa 2009Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe,

Warszawa 2009Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Góry dla Warszawy!,

Warszawa 2009Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby,

Warszawa 2009Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa, Warszawa 2012Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red. Karolina Breguła,

Warszawa 2012

kwartalnik „FORmaT P”# 1 Piekło rzeczy, 2009# 2 Bóle fantomowe, 2009# 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, 2009# 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, 2011# 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy, 2012# 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie, 2013# 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, 2013

www.sklep.beczmiana.pl zamówienia: sklep@beczmiana.pl

Seria kieszonkowaBielajewo: zabytek przyszłościKuba Snopek

Warszawa 2014

ISBN 978-83-62418-33-6

© Kuba Snopek; first published by Strelka Press in 2013© wersja polska Fundacja Bęc Zmiana, Łukasz Mojsak

KOOrDyNAcjA:Ela Petruk

TłumAcZeNIe:Łukasz Mojsak

TłumAcZeNIe POeZjI DmITrIjA PrIgOWA:Magdalena Sławińska

reDAKcjA I KOreKTA:Justyna Chmielewska

PrOjeKT grAfIcZNy:Grzegorz Laszuk, Anna Hegman

AuTOrKA herbu KsIĘsTWA PrIgOWA:Agłaja Demidienko

WyDAWcA:Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmianaul. Mokotowska 65/700-533 Warszawawww.beczmiana.plbec@beczmiana.plwww.sklep.beczmiana.plzamówienia: sklep@beczmiana.pl

DruK:Drukarnia Stabilul. Nabielaka 1631-410 Kraków

Belyayevo Forever to projekt zrealizowany w studio Preservation Next (rok akademicki 2010/2011) Instytutu „Strelka” w Moskwie. Dyrektor studia: Rem Koolhaas, tutorzy: Anastazja Smirnowa, Nikita Tokariew.

Pierwsza, angielska wersja książki pod tytułem Belyayevo Forever: Preserving the Generic ukazała się nakładem wydawnictwa Strelka Press w 2013 roku. W tym samym wydawnictwie ukazała się również wersja rosyjska w 2014 roku.

Kuba Snopek urbanista i badacz architektury.

Ukończył Wydział Architektury na Politechnice Wrocławskiej i moskiewski Instytut „Strelka”, gdzie obecnie pracuje.

Zajmuje się projektami badawczymi w obszarach planowania miast, mieszkalnictwa i architektury XX wieku.

Swoją karierę badawczą rozpoczął w biurze Bjarke Ingels Group, w Moskwie pracował z Remem Koolhaasem, zajmując się zagadnieniami ochrony zabytków.

Autor licznych tekstów o architekturze, pracuje jako kurator wystaw i wykładowca.

9 788362 418336

ISBN 978-83-62418-33-6

Bielajewo, zwyczajne moskiewskie osiedle, powinno uzyskać status zabytku. To standardowe do bólu blokowisko wzniesione zostało w ramach wielkiego chruszczowowskiego programu mieszkaniowe-go, który rozpoczął się w 1954 roku — bloki i przestrzenie pomiędzy nimi są pozornie identyczne jak w tysiącach innych osiedli z tamtych czasów. A jednak Bielajewo jest inne — było bowiem scenerią poja-wienia się, rozkwitu i zniknięcia moskiewskich konceptualistów. Jego architektura została wpisana między wersy ich wierszy, uwiecz-niona na grafikach, przemyślana w performance’ach. Czy to unikato-we niematerialne dziedzictwo może być kluczem do ochrony typowej

architektury?

Książka powstała na bazie projektu Belyayevo Forever, prowadzone-go przez Rema Koolhaasa w 2011 roku w moskiewskim Instytucie „Strelka”. W 2013 roku ukazała się w języku angielskim i rosyjskim nakładem wydawnictwa Strelka Press. Równolegle odbył się pro-gram kulturalny o nazwie Jesień w Bielajewie, organizowany przez miejscową galerię sztuki. Miał on za zadanie popularyzować legendę osiedla, zbudować wokół niej zalążki lokalnej społeczności i przygo-tować grunt dla opracowania wniosku o wpisanie Bielajewa na listę

zabytków UNESCO.

cena 36 zł